Via Oost
Romeinse wandel/fietsroute Nijmegen-Oost
€1,50
Inleiding Romeinse wandeling door Nijmegen-Oost
Lengte: 6,5 km Fiets- of wandeltocht. Uitgezonderd de eerste 500 meter, die zijn alleen per voet af te leggen. Start van de route: Godenpijler op het Kelfkensbos.
2
Nijmegen was ooit de grootste en belangrijkste Romeinse plek van Nederland. Vanaf ongeveer 20 voor Christus tot 400 na Christus bewoonden de Romeinen dit gebied. Ze bouwden hier een legerkamp met een imposant hoofdgebouw zo groot als de St. Stevenskerk, maar ook een amfitheater, markten, tempels en badhuizen. De Romeinen hebben niet op één plek in Nijmegen gewoond en gewerkt, maar op drie verschillende plekken: grofweg in Nijmegen oost, Nijmegen centrum en Nijmegen west. Deze plekken hebben elk op hun eigen tijd, een eigen rol gespeeld.
Vroeg-Romeinse periode ± 20 voor Chr. - ca. 70 na Chr., geprojecteerd op de plattegrond van nu.
Helaas is weinig meer te zien in de stad van nu. Gebouwen zijn in de loop der tijden gesloopt, bouwmaterialen zijn hergebruikt en gebruiksvoorwerpen zijn langzamerhand vergaan. Vaak zien we alleen in de grond nog iets Romeins terug. Maar dat gaat veranderen. De gemeente heeft een project opgestart om het Romeinse verleden weer zichtbaar te maken. Onderdeel daarvan zijn drie wandelroutes, respectievelijk Via Oost, Via Centrum en Via West.
Midden-Romeinse periode ± 70 - 270 na Chr., geprojecteerd op de plattegrond van nu.
3
De Romeinen in Nijmegen Vroeg-Romeinse periode, ± 20 voor Chr. - 70 na Chr.
Rond 20 voor Christus trokken de Romeinen met een grote legermacht naar ons land. In Nijmegen-Oost legden ze op de Hunnerberg een groot legerkamp aan, gevolgd door een commandopost op het nog hoger gelegen Kops Plateau. Even daarna bouwden ze op en rond het Valkhof een hoofdstad voor de Bataven, Oppidum Batavorum. Poort Augusteïsche legerplaats (afbeelding: Paul Maas & Eric van Rootselaar).
De midden-Romeinse periode, ± 70 - 270 na Chr.
Tijdens de Bataafse Opstand in 69-70 werd Oppidum Batavorum door brand verwoest. In Nijmegen-West werd een compleet nieuwe stad gebouwd, Ulpia Noviomagus. Deze stad kreeg rond het jaar 100 officiële stadsrechten en is daarmee met afstand de eerste en oudste stad van Nederland. In Nijmegen-Oost herbouwden de Romeinen het legerkamp op de Hunnerberg, eerst van hout en later in steen. Aan de Waalkade beneden het Valkhof lag in deze periode een kleine handelsnederzetting. De laat-Romeinse periode, ± 270 - 400 na Chr.
Marktgebouw. © PANSA BV - reconstructie Kees Peterse; computerstill Gerard Jonker. Collectie Museum Het Valkhof.
4
Na ongeveer tweehonderd jaar werd de stad Ulpia Noviomagus in West verlaten. De overgebleven bevolking trok zich terug rond het Valkhof, waar een imposant fort hen beschermde. Vlak na het jaar 400 namen de Franken de macht over en verdwenen de Romeinen geruisloos van het Nijmeegse toneel.
Limes Romeins Nijmegen vormde een belangrijke schakel in de limes, de grens van het voormalige Romeinse Rijk. De limes is een soort verdedigingslinie die dwars door Europa loopt en Nederland doorsnijdt van Nijmegen tot Katwijk aan Zee. Limes is Latijn voor ‘grens’ en ‘pad’. De linie bestaat uit een systeem van versterkingen (wachttorens en forten), transportroutes en nederzettingen. Het verdedigingssysteem werd aangestuurd vanuit het militaire hoofdkwartier op de Nijmeegse heuvelrug. Nijmegen wordt daarom ook wel gezien als de hoofdstad van de Nederlandse limes.
godenpijler met keizer Tiberius (afbeelding Museum Het Valkhof).
1
Ga links om Museum Het Valkhof, onder het bruggetje door, het Hunnerpark in, rechtdoor langs de rand van het park tot op het vierkante terras (2).
5
Godenpijler
Het onderste deel van deze zonnewijzer is een kopie van een gedeelte van de godenpijler die ongeveer op deze plek heeft gestaan. Keizer Tiberius liet de godenpijler rond het jaar 17 oprichten in het kersverse stadje Oppidum Batavorum. De pijler staat symbool voor het begin van de Romeinse invloed in onze streken, waarmee Nederland op de drempel stond van een compleet nieuw tijdperk. De pijler diende als uithangbord van de Romeinse cultuur, waarop je kunt zien wie de baas is en welke goden de voorkeur genieten. De keizer zelf staat er ook op, als overwinnaar. De godin Victoria kroont hem met een lauwerkrans. U ziet ook Diana, godin van de jacht, Ceres, godin van de landbouw en Apollo, god van de kunsten en muziek. Twee van de zes blokken waaruit de pijler bestond, zijn in 1980 teruggevonden op dit plein, en nu te zien in Museum Het Valkhof.
2
Daal de trap af. Steek bij de verkeerslichten het Traianusplein over, steek vervolgens rechts de grote weg over richting Hotel Belvoir. (kijk uit bij de laatste oversteekplaats, daar staan geen verkeerslichten!) Ga het voetgangerspad omhoog. Volg de rand van de stuwwal met het weergaloze uitzicht (3).
6
Mijlpaal
Naast het terras staat een ‘moderne’ mijlpaal, geplaatst tijdens de opening van de Via Romana. Hij ziet er tamelijk nieuw uit en lijkt niet echt op de verweerde mijlpalen die we kennen uit de rest van Europa. Bedenk echter dat alle mijlpalen ooit net zo nieuw waren als deze. Mijlpalen markeerden vroeger de Romeinse snelwegen. Ze stonden – de naam zegt het al – om de mijl, zo’n 1,5 km. Behalve de afstand tot de volgende stad vermeldden ze ook de naam van de keizer die de weg had aangelegd of gerepareerd. Ze dienden dus ook voor keizerlijke propaganda. In de verte, aan de andere kant van het Traianusplein, ziet u een standbeeld van keizer Traianus. De keizer schonk rond het jaar 100 Nijmegen stadsrechten en stichtte tegelijk Colonia Ulpia Traiana, het Duitse Xanten. Traianus is daarmee officieel de grondlegger van beide steden. Traianus heeft ook de wegen verbeterd, blijkens een teruggevonden mijlpaal met zijn naam uit Beek.
Standbeeld keizer Traianus
Mijlpaal
3 Volg de rand van de stuwwal. U komt nu op het trottoir langs de Batavierenweg. Loop rechtdoor tot na het eerste appartementencomplex aan uw linkerhand (4).
4 Eerste weg rechts (Ottostraat), einde van de weg links en meteen rechts (Jezuïetenlaan) (5).
7
Grafmonumenten
Op deze markante plek, bovenop de stuwwal, zijn fundamenten van twee grafmonumenten gevonden. Onder de ene lag een grafkelder met vijf skeletten. De andere was 10 bij 9 meter, wat wijst op een hoogte van pakweg 15 meter. De Romeinen deden niet al te moeilijk over de dood. Wie het zich kon veroorloven, bouwde een groot grafmonument op een opvallende plaats. Meestal aan een van de uitvalswegen van de stad, maar in dit geval bovenop de stuwwal. Op de plek van het kantoor van Royal Haskoning, aan uw rechterhand, lagen verschillende gebouwen, onder andere een groot stenen gebouw van minstens 55 bij 30 meter. Dit ‘wijkje’ hoorde bij het kampdorp van de legerplaats die we straks tegenkomen.
Vrouwendaal
De stuwwal is een overblijfsel uit de IJstijd. Grote gletsjers schoven vanuit Scandinavië een enorme berg van zand, leem en grind voor zich uit. Precies bij Nijmegen stopte het ijs en trok zich weer langzaam terug en liet een heuvelrand liggen: de stuwwal. Wind en regen topten de heuvel af en maakten er een plompe zandhoop van. De steile helling hier is dan ook niet te danken aan ijs, wind en regen, maar aan de kracht van de rivieren. Rijn en Waal braken door de opgeworpen heuvels tussen Arnhem en Nijmegen en schuurden de stuwwal uit tot een vervaarlijk ravijn. Bij goed weer ziet u aan de horizon de Veluwe opdoemen; eens zat de Nijmeegse stuwwal daar aan vast. Op deze plek snijdt een dal diep in de stuwwal. Het is een natuurlijk dal dat de Romeinen handig gebruikten als gracht en westelijke grens voor hun eerste legerplaats.
5 Ga linksaf, de Pater Blommaertlaan in. Let vooral ook op de huizen in deze wijk, die van de architect klassieke elementen hebben meegekregen (6).
Rechtdoor (de laan gaat over in de Praetoriumstraat) tot aan de afslag naar de Eugene Lückerstraat (7).
8
Toegangspoort castra (Augusteïsche legerkamp)
Ongeveer in de voortuin van de huizen aan de Jezuïetenlaan 18-20 stond de westelijke toegangspoort van het eerste Romeinse legerkamp van Nederland. Het legerkamp (of castra) is aangelegd tijdens de regeringsperiode van keizer Augustus, rond 20 voor Christus. Nijmegen vormde in de jaren daarna een soort springplank voor militaire campagnes richting Germanië. Het legerkamp is maar een paar jaar in gebruik geweest. In het kamp was plaats voor ruim twee legioenen, minstens 15.000 soldaten. De gebouwen waren van hout.
6
Mansio (Tiende Legioen)
Na de Bataafse Opstand, in 71 na Chr., werd op de plek van het oude legerkamp opnieuw een legioensplaats ingericht, bestemd voor het Tiende Legioen. Het was geschikt voor één legioen en dus kleiner dan zijn voorganger. U staat hier binnen de wallen van het oude Augusteïsche legerkamp, maar buiten de muren van het nieuwe. Het nieuwe kamp trok veel bedrijvigheid aan zoals schoenmakers, smeden, handelaars, herbergiers en prostituees. Om een voorbeeld te noemen: als we er van uitgaan dat legionairs per jaar vier paar sandalen versleten, moesten per jaar 40.000 nieuwe sandalen worden gemaakt. Door al deze bedrijvigheid groeide rond het legerkamp een soort nederzetting, een kampdorp of canabae.
Achter de huizen aan de Pater Blommaertlaan 25-31 stond een enorme herberg of mansio van 40 bij 25 meter. Als u wilt zien hoe deze herberg er precies uit zag, moet u een bezoekje brengen aan Archeon in Alphen a/d Rijn: daar is hij tot in details herbouwd. U kunt er zelfs Romeins eten.
7
Reconstructie herberg in het archeologisch themapark Archeon in Alphen aan de Rijn.
Praetorium en grachten (Augusteïsche legerkamp en Tiende Legioen)
In deze buurt liggen resten van het oude en nieuwe legerkamp boven elkaar. De Eugene Lückerstraat ligt net buiten de muren en grachten van het nieuwe legerkamp uit het eind van de eerste eeuw. Toen de Romeinen van het Tiende Legioen deze grachten aanlegden, groeven ze dwars door de resten van een groot houten gebouw: de commandantwoning (praetorium) van het oude Augusteïsche legerkamp. Waarschijnlijk was er op dat moment weinig van het praetorium over - het was immers al tientallen jaren niet meer gebruikt! De Romeinen legden hier een typische dubbele spitsgracht aan: twee brede, droge grachten waarvan de bodem uitliep in een punt.
Loop verder de Praetoriumstraat af (u betreedt nu het terrein van de legerplaats van het Tiende Legioen!), einde van de weg links (Huygensweg), daarna eerste weg rechts (Ubbergseveldweg) (8).
9
Doorsnede van de twee grachten rondom de legerplaats van het Tiende Legioen.
8
Principia (Tiende Legioen)
We zijn weer terecht gekomen op de hoofdweg, die binnen het legerkamp via principalis heet. Precies in het midden van het kamp lag het hoofdkwartier, de principia. Dit was het kloppend hart van alle militaire activiteit. Op de binnenplaats van de principia verzamelden de legionairs om te worden toegesproken door de bevelhebber. Het gebouw zelf bevatte onder andere een grote rechtszaal en een heiligdom waar de veldtekenen werden bewaard, zoals vaandels van de verschillende cohorten en het statief met de legioensadelaar. De Nijmeegse principia is, vanuit militair oogpunt, verreweg het belangrijkste Romeinse gebouw van Nederland. De Romeinen bouwden het in monumentale stijl. De architectuur doet niet onder voor gebouwen uit Rome. Een reconstructie is te bewonderen in Museum Het Valkhof. In de tuin links van Ubbergseveldweg 64 liggen nog altijd de funderingen van de monumentale toegangspoort verscholen onder het gras.
Loop een paar meter verder, naar basisschool de ‘Sterredans’ op nummer 95-97 (9).
10
Hoofdkwartier van het Tiende Legioen. © PANSA BV - reconstructie Kees Peterse; computerstill Gerard Jonker. Collectie Museum Het Valkhof.
9
Officierswoning (Tiende Legioen)
Loop door naar de kruising met de Broerweg en de Beekmandalseweg (10).
Reconstructie wandschildering uit een officierswoning.
11
We bevinden ons nog steeds in het legerkamp. Ten noorden van de via principalis -ter hoogte van de Sterredans en daarachter- lagen enkele grote officierswoningen met binnenhof. De officiers hielden wel van enige luxe, zoals blijkt uit teruggevonden muurresten met wandschilderingen. Even verderop aan de via principalis lagen stenen manschapsbarakken voor de soldaten. De legionairs hadden een relatief rustige tijd. In de pakweg dertig jaar dat het Tiende Legioen hier heeft gelegen, hoefden ze nauwelijks in actie te komen. De legionairs waren Romeinse burgers uit verschillende streken en met verschillende culturen. Ze waren vooral van Spaanse afkomst, maar teruggevonden grafstenen verraden ook de herkomst van soldaten uit Verona, Turijn, Brescia (Italië) en Amphipolis in Macedonië. Rond het jaar 105 was het zo rustig geworden in Nijmegen dat keizer Trajanus het Tiende Legioen met een gerust hart weg kon halen. Het legioen vertrok met een marstempo van dertig kilometer per dag naar Aquincum (Boedapest), om mee te vechten in de Dacische Oorlog. Daarna is de legerplaats van het Tiende Legioen door diverse andere eenheden gebruikt. Aan het eind van de tweede eeuw is het verlaten.
10
Rechtsaf, de Broerweg in. Na 200 meter ziet u rechts het Esdoornplein. De huizen aan de overkant staan ongeveer op de plek van de muren van de legerplaats van het Tiende Legioen. Sla na het passeren van het plein linksaf (Populierstraat) (11).
12
Poort (Augusteïsche leger plaats en Tiende Legioen)
Precies op het einde van de Ubbergseveldweg stond de houten, oostelijke poort van de oude legerplaats uit de tijd van Augustus. Ook de toegangspoort van de nieuwe legerplaats van het Tiende Legioen lag ongeveer hier. Als u de kruising oploopt, loopt u dus beide legerkampen uit. De Beekmandalseweg aan uw linkerhand is een natuurlijk, aflopend dal dat de Romeinen uitgroeven om te gebruiken als toegangsweg en gracht. Links boven de Beekmandalseweg kunt u zien hoe het terrein van de legerplaats zich verder uitstrekt tot aan de rand van de stuwwal. Duidelijk ervaart u hier het hoogteverschil, precies ook de reden waarom de Romeinen dit terrein uitkozen voor het aanleggen van hun legerplaats. Het is de meest strategische locatie in de wijde omgeving. De aanblik van deze hooggelegen, ommuurde vesting moet geweldig zijn geweest. En voor mogelijke vijanden nogal ontmoedigend.
De legerplaats van het Tiende Legioen in vogelvlucht met links het forum, rechts de stuwwal (afbeelding: Kelvin Wilson).
11
Marktgebouw (Tiende Legioen)
Loop de Eikstraat af, sla rechtsaf (Ubbergseveldweg). Linksaf de Traianusstraat in (dat is het 3e straatje links bij de sportveldjes). Steeds rechtdoor, het zandpad in, aan het eind van de stuwwal met de bocht mee naar rechts (12).
Marktgebouw. © PANSA BV - reconstructie Kees Peterse; computerstill Gerard Jonker. Collectie Museum Het Valkhof.
13
Deze buurt verbergt de resten van een gigantisch marktgebouw of forum. Het marktgebouw had een omvang van 135 bij 165 meter en is daarmee het grootste Romeinse gebouw van Nederland. Op de grote binnenplaats werd handel gedreven. Vanwege de zandige ondergrond lieten de Romeinen de houten vloer van tienduizend vierkante meter op 50.000 paaltjes rusten. Het hoofdgebouw kreeg dezelfde monumentale architectuur als de principia van de legerplaats. Alle inspanningen ten spijt heeft het forum waarschijnlijk niet lang gefunctioneerd. In dezelfde tijd - aan het eind van de eerste eeuw - bouwden de legionairs ook mee aan een nieuwe nederzetting in Nijmegen-West. Die nederzetting kreeg van keizer Traianus rond het jaar 100 de naam Ulpia Noviomagus. Noviomagus betekent letterlijk ‘Nieuwmarkt’. Als er een nieuwe markt is, moet er ook een oude zijn, zo redeneren de archeologen. Dat zou dus deze moeten zijn, hier in het Rooie Dorp. In de straten zijn de contouren van het marktgebouw met grijze strepen aangebracht in het plaveisel. In de Populierstraat treft u de zuidelijke vleugel aan. Om een indruk te krijgen van de omvang van het gebouw: loop door naar de kruising van de Eikstraat. Links in de verte ziet u de Ubbergseveldweg liggen. Tot daar liep ook het marktgebouw.
12
Legerplaats Kops Plateau
U loopt hier het legerkamp van het Kops Plateau binnen. Dit kamp is aangelegd rond 10 v.Chr., kort na de grote legioensplaats op de Hunnerberg. Bovendien lagen er nog drie kleine hulpkampen rondom. Archeologen vonden hier weinig spullen van gewone soldaten en juist heel veel van officieren, zoals grote hoeveelheden duur serviesgoed. Ook trof men in afvalkuilen een pot makrelen uit Spanje en een pot met dertig zanglijsters uit de Ardennen. Kennelijk waren ze bij aankomst bedorven en meteen weggegooid. Het legerkamp is relatief klein en heeft niet de karakteristieke rechthoekige vorm, maar is meer halfrond of ovaal. Alles wijst erop dat het kamp was ingericht als commandopost voor de grote militaire campagnes naar Germanië tussen 10 v.Chr. en 16 na Chr. Rond het jaar 25 werd het kamp verkleind. Waarschijnlijk trok er toen een afdeling Bataafse ruiters in, gezien de talloze vondsten van paardentuig, ruiterhelmen en gezichtsmaskers.
14
Pot met botjes van 30 zanglijstertjes (afbeelding: Museum Het Valkhof).
De Bataven waren goed bevriend met de Romeinen en stonden bekend om hun moed, hun zwemkunst en hun paarden. De RomeinsBataafse vriendschap liep een ernstige deuk op tijdens de Bataafse Opstand in het jaar 69, maar werd een jaar later alweer hersteld. De legerplaats op het Kops Plateau bleef sindsdien verlaten en is tot op heden onbebouwd gebleven.
Volg het pad langs de stuwwal, voorbij de driesprong van paden, tot aan een overdwars gelegen, ongeveer een meter brede geul (13).
15
Legerplaats Kops Plateau geprojecteerd op de plattegrond van nu.
13
Poort en weg (Legerplaats Kops Plateau )
Volg het pad enkele meters, waar u een zitbankje tegenkomt (14).
16
De geul in de bodem markeert de noord-zuidelijk gerichte hoofdweg van de legerplaats. Waar de weg uitkomt op de rand van de stuwwal stond een grote toegangspoort. Aan de loop van het hekwerk kunt u zien dat de heuvel hier iets naar achteren wijkt, als om plaats te maken voor de poort. De Romeinse weg loopt hier nog altijd steil naar beneden achter het hek met het bordje ‘Eigen Weg’ (privé-terrein!). Geheel in traditie legden de Romeinen ook hier, op de steile helling, een dubbele gracht aan. Een beetje overbodig. Let ook op het grandioze uitzicht!
14
Commandantswoning (Legerplaats Kops Plateau )
We zijn hier aanbeland bij het hoogtepunt van de wandelroute - zowel letterlijk als figuurlijk. Op deze plek lag het praetorium, de woning van de commandant. De woning was gebouwd met muren van bepleisterd vakwerk en was voorzien van mediterrane snufjes zoals kelders, zuilengalerijen en een tuin als binnenplaats. Normaal gesproken vinden we zulke grote woningen alleen in een legioensplaats, zoals die van het Tiende Legioen op de Hunnerberg. Dat ook deze relatief kleine legerplaats een grote commandantswoning bezit, duidt op een bijzondere situatie. Vermoedelijk bood deze woning tijdelijk onderdak aan de opperbevelhebber van de Romeinse legers tijdens de Germaanse campagnes. Daarbij denken we in eerste instantie aan Drusus, de geadopteerde zoon van keizer Augustus. Lang heeft Drusus niet van zijn Nijmeegse woning kunnen genieten.
In 9 v.Chr. stierf hij tijdens een veldtocht in Germanië na een ongelukkige val van zijn paard. Zijn broer Tiberius, de latere keizer, nam het bevel over. In 9 na Chr. leidde bevelhebber Varus vanuit deze streken een campagne tegen de Germanen. De Romeinen liepen in een hinderlaag waarbij drie legioenen (bijna 20.000 man) werden uitgemoord. Vijf jaar later startte Drusus’ zoon Germanicus - alweer vanuit onze streken - een wraakexpeditie tegen de Germanen. Het lukte hem om twee van de drie verloren legioensadelaars te heroveren. In het jaar 16 riep keizer Tiberius hem terug naar Rome. Als aandenken aan de zege op de Germanen liet Tiberius in de stad Oppidum Batavorum een monument oprichten: de Nijmeegse godenpijler, waar we onze wandeling zijn gestart.
Commandantswoning. © PANSA BV - reconstructie Kees Peterse; computerstill Marla Smith. Collectie Museum het Valkhof.
17
Loop verder over het pad langs het lindenlaantje (dus niet links door het laantje). Na enkele meters komt u bij een kruispunt van paden, gaat u hier rechtdoor. Na ± 10 meter kruist u een geul van een halve meter breed. Deze geul geeft de contouren aan van de gracht rond de legerplaats. Hij is nog op een groot deel van het terrein waarneembaar. Ga rechtdoor, houd een beetje links aan in de richting van de appartementen aan het laantje. Sla bij het laantje (Lindenlaan) rechtsaf, einde weg links (Ubbergseveldweg), met de bocht mee naar rechts.
Vanaf dit punt heeft u drie mogelijkheden: - Met de bus terug naar het centrum; - Wandelend terug naar het centrum, via de beschreven route; - Verder wandelen naar Xanten (zie wandelroute ‘In de voetsporen van Traianus’).
Als u met de bus terugwilt, kunt u op het kruispunt kiezen: - of linksaf de Ubbergse Holleweg af naar Ubbergen, waar u na 300 meter uitkomt op de Rijksstraatweg en lijn 6 naar Nijmegen kunt nemen; - of rechtsaf (Holleweg) waar na u na 250 meter op de Berg en Dalseweg, hoek Hengstdalseweg uitkomt en lijn 2 kunt nemen. Als u terug wilt wandelen naar het centrum, volg dan bijv. onderstaande route: Ga het smalle fietspaadje omhoog (Kruisweg).
18
Loop het Tiberiusplein over langs het fietspad, de Caesarstraat in. Einde van de weg rechts, de Berg en Dalseweg op. Dit was in de Romeinse tijd de belangrijkste doorgaande weg. Bij de kruising met de Broerweg/Broerdijk (verkeerslichten) even stoppen (16).
Loop rechtdoor over de Berg en Dalseweg. Met de bocht mee naar rechts. Na 200 meter rechtsaf, voor het Canisiuscollege langs (17).
19
15
Grafvelden
Links van u ligt een middelgroot Romeins grafveld. Rond de legerplaatsen op de Hunnerberg en het Kops Plateau liggen duizenden Romeinse soldaten begraven. De locatie van een graf geeft ook de status van de overledene aan. Rijke en belangrijke mensen - zoals officieren - kregen een plekje dicht bij de hoofdweg, ongeveer de huidige Ubbergseveldweg. De gewone soldaten werden bijgezet in een eenvoudig graf op een verder weg gelegen grafveld, zoals hier op de Kruisweg. Vaak vinden archeologen niet meer dan een urn met crematieresten en de overblijfselen van meegegeven legersandelen: een handjevol spijkers.
16
Aquaduct (Tiende Legioen)
De Broerdijk die aan uw linkerhand iets naar beneden loopt, was vroeger nog een echte dijk en lag dus veel hoger. De soldaten van het Tiende Legioen legden deze dijk aan als een grote aarden dam om een houten waterleiding te dragen. De waterleiding (aquaduct) was in totaal vijf kilometer lang en was bedoeld om bronwater uit Berg en Dal naar de legerplaats te voeren. Het Gilde Nijmegen organiseert regelmatig wandelingen langs het tracé van het aquaduct (www.gildenijmegen.nl ).
Ga verder over de ventweg, sla rechtsaf (Berg en Dalseweg). De Berg en Dalsweg vormt hier precies de zuidelijke grens van de jongste legerplaats. Bij het stoplicht linksaf, de Dommer van Poldersveldtweg. Eerste weg rechts (Rembrandtstraat). Na ca. 300 meter, kruising met de Mesdagstraat (18).
20
17
Kerkpad (Tiende Legioen)
Achter de kerk, haaks op de Berg en Dalsweg, ligt een pad. Het ligt ongeveer op de plek van een van de hoofdwegen van de legioensplaats, de via decumana. Deze weg, en dus ook het kerkpad, leidt rechtstreeks naar de principia aan de Ubbergseveldweg.
18
Amfitheater (Tiende Legioen)
Op en rond de kruising van de Rembrandtstraat en de Mesdagstraat stond in de Romeinse tijd een groot amfitheater voor minstens 10.000 bezoekers. Deze verre voorvader van het moderne voetbalstadion was het enige amfitheater op Nederlands grondgebied. Het lag op een steenworp afstand van de legerplaats maar een heel eind buiten de muren van de stad Ulpia Noviomagus in Nijmegen-West.
Contouren amfitheater geprojecteerd op plattegrond van nu.
Gewoonlijk lag een amfitheater binnen de stadsmuren, maar in Nijmegen lijkt dat niet het geval. De inwoners van Ulpia moesten dus een eindje wandelen voor hun vermaak. In het amfitheater kon men genieten van gevechten met gladiatoren en wilde dieren, executies maar ook van minder bloedige evenementen zoals toneelstukken en voordrachten. De sporen zijn wat moeilijk leesbaar. De twee kromme banen geven de omtrek van het amfitheater aan. De twee dicht bij elkaar gelegen rechte stukken met de vierkanten ernaast vormen een doorsnede door de tribunes. Als u de Mesdagstraat doorloopt, komt u bij de kruising met de Vermeerstraat het andere einde van het amfitheater tegen. Als u nu terugkijkt naar het vorige kruispunt, krijgt u een indruk van de omvang van het gebouw.
Afbeelding gladiator op scherf, gevonden in Ulpia Noviomagus.
Loop rechts de Mesdagstraat in, ga linksaf de Vermeerstraat in. Aan het einde van de Vermeerstraat ziet u in de straat de contouren van een toren van de Augusteïsche legerplaats (19).
21
Het amfitheater met op de achtergrond de legerplaats van het Tiende Legioen (Afbeelding: Bob Brobbel).
19
Gracht en toren (Augusteïsche legerplaats)
De vierkante paalkuilen van de toren zijn zichtbaar gemaakt met grijze stenen.
Loop de Vermeerstraat uit en ga rechts de Heydenrijckstraat in. Aan het einde van de weg, steek de Berg en Dalseweg over en ga schuin links, de Museum Kamstraat in. Na 100 meter links staat het voormalig Museum Kam (20).
22
In de Vermeerstraat zijn de paalkuilen van een van de torens van de Augusteïsche legerplaats weergegeven in de bestrating. De legerplaats was omgeven door een houten muur met op regelmatige afstanden houten torens. De torens steunden op vier dikke palen in de grond. Tegen de houten muur lag een aarden wal en twee droge grachten zorgden voor extra verdediging. In de straat is de binnenste gracht ook weergegeven. De buitenste gracht lag in de Heydenrijckstraat. Deze straat volgt de westelijke kant van de Augusteïsche legerplaats.
De houten poort van de Augusteïsche legerplaats (Afbeelding: Paul Maas & Eric van Rootselaar).
20
Museum Kam
Het voormalige Museum Kam speelde een belangrijke rol in de geschiedenis van de Nijmeegse archeologie. De Rotterdamse industrieel G.M. Kam verzamelde Romeinse oudheden, bouwde daar een prachtig museum voor en schonk zijn bezittingen later aan de stad. De collectie van Kam maakt inmiddels deel uit van Museum Het Valkhof. Het gebouw zelf biedt tegenwoordig onderdak aan het Gelders Archeologisch Centrum en is op zichzelf een verwijzing naar de Romeinse bouwkunst en geschiedenis. Op het braakliggende terrein links naast het voormalige museum liggen, moeilijk zichtbaar, de brokstukken van de tachtig meter lange, laat-Romeinse muur die in de jaren tachtig aan de Waalkade is gesloopt.
Loop verder de Museum Kamstraat in. Eerste straat links (Jan van Goyenstraat). Einde weg links (Hugo de Grootstraat) (21).
23
Voormalig museum Kam in de Museum Kamstraat
21
Laat-Romeins Nijmegen
U loopt hier bijna dezelfde route als de heenweg, maar nu met een laat-Romeinse bril op. In die vierde eeuw waren alle legerplaatsen in Nijmegen-Oost verlaten. Ook de stad Ulpia Noviomagus in Nijmegen-West was inmiddels vervallen tot een ruïne. Alle activiteit concentreerde zich op en rond het Valkhof. Het laatste deel van de wandeling brengt ons langs enkele plekken die ons herinneren aan deze laatRomeinse tijd. Op de plek waar u nu staat, lag een grafveld uit de vierde eeuw. Het loopt door onder de school en telt mogelijk zo’n duizend begravingen. U wandelt over het terrein van een vierde-eeuwse nederzetting met eenvoudige huizen. Huizen werden toen niet meer gebouwd in steen, zoals in de bloeiperiode van Romeins Nijmegen, maar met hout en leem. Reconstructie-tekening: muur en grachten van het Romeinse fort op het Valkhof en het huidige Kelfkensbos. De Voerweg was in de Romeinse tijd nog niet gegraven! (afbeelding Paul Maas & Eric van Rootselaar).
Projectie van de situatie uit de 4e eeuw op de situatie in 2005. (afbeelding Paul Maas & Eric van Rootselaar).
24
Eerste weg rechts (ten Hoetstraat). Einde van de weg rechts (Berg en Dalseweg), tweede weg rechts (Mr. Franckenstraat).
De godenpijler staat tussen de voormalige grachten van het laat-Romeinse fort uit de vierde eeuw. De grachten van het fort zijn in het plein aangegeven door ribbelige steentjes. Het is een heel bijzonder plaats: hier kwam de Romeinse tijd tot een eind, op dezelfde plek waar het allemaal ooit begon.
Steek het Traianusplein linksom over. Bij het park linksaf, voor de kiosk langs (St.-Jorisstraat). U komt nu uit bij het Kelfkensbos, waar u voor het museum de godenpijler weer ontmoet (1).
Hier eindigt ook Via Oost. Als u meer wilt weten over het Romeinse verleden van Nijmegen, bent u van harte welkom in Museum Het Valkhof. Kijk ook op: www.nijmegen.nl/archeologie, www.historischeroutes.nl en www. museumhetvalkhof.nl.
25
Colofon
Via Oost
Uitgave: gemeente Nijmegen Coördinatie: André van Straaten, gemeente Nijmegen Tekst: Paul van der Heijden Met dank aan: Katja Zee, Bureau Archeologie, gemeente Nijmegen. Druk: XXL Press Tweede druk, januari 2007 Afbeeldingen: Bureau Archeologie, Gemeente Nijmegen; Museum Het Valkhof; PANSA BV; Paul Maas & Eric van Rootselaar; Kelvin Wilson; Bob Brobbel. De provincie Gelderland en het Rijk dragen via het meerjaren ontwikkelingsprogramma grote steden beleid 2005 - 2009 bij aan dit project.
27
Via Oost
Romeinse wandel/fietsroute Nijmegen-Oost
