Stadswandeling Joods Nijmegen Stadsdeel Hazenkamp - Willemskwartier Een routebeschrijving
Inleiding
Deze wandeling wordt u aangeboden door Stichting Kitty de Wijze. De stichting hoopt, in de voormalige Synagoge aan de Gerard Noodtstraat, het Kitty de Wijze Centrum te vestigen. Het Kitty de Wijze Centrum wil voor een breed publiek een brug slaan tussen de Joodse cultuur en geschiedenis én de actuele maatschappelijke thema’s. Het Kitty de Wijze Centrum ijvert hiermee voor een verdraagzame pluriforme samenleving en houdt het bijzondere gebouw, en de verhalen welke ermee verbonden zijn, in stand. In deze voormalige Synagoge uit 1913, een van de markantste creaties van Oscar Leeuw, wordt de eeuwenlange geschiedenis van de Joden in Nijmegen zichtbaar. Het is bij uitstek de locatie voor activiteiten rondom etnische, culturele en levensbeschouwelijke onderwerpen. Deze wandeling Joods Nijmegen laat u raken aan onbekende levensverhalen.
2
De route in kaart gebracht
3
Beschrijving van de route via Willemskwartier naar Hazenkamp Startpunt is (1) Bakkerscafé “Brood op de Plank”, Castellalaan 29, op het voormalige Dobbelmann terrein. U loopt via de Graafsebrug naar (2) Willemsweg 83. Vervolgens loopt u deze straat helemaal uit. U bent nu op de Groenstraat. Ga rechts af, richting Muntweg. Voor het bedrijvenpand treft u (3) Groenestraat 290 aan. De woning staat er niet meer. Steek de Groenestraat over en houdt op het kruispunt MuntwegGroenestraat, links aan. Ga de Wezenlaan in. U bereikt (4) Wezenlaan 49. Loop deze straat uit ter hoogte van de Hazenkampseweg. Sla die in en ga direct de eerste straat rechts, de (5) Leeuwstraat 39 in. Loop terug naar de Hazenkampseweg. Houdt rechts aan. Op het kruispunt HazenkampsewegSteenbokstraat-Dobbelmannweg wandelt u de Dobbelmannweg in. Loop even door. De eerste straat rechts is de (6) Hertstraat 46. Loop deze in. Vervolgens de eerste straat links nemen. U bent in de (7) Hindestraat 33 en 58. Loop deze straat uit (met de bocht mee) tot de kruising Hindestraat- Marterstraat. Sla linksaf de Marterstraat in. Loop rechtdoor totdat u weer op de Hazenkampseweg bent. Aan het einde van de straat ziet u rechts de (8) Vossenlaan 16 en 28 en 257. De Vossenlaan kunt u helemaal uitlopen tot aan de Burgemeester Daleslaan. Steek over en wandel de Niek Engelschmanlaan in. U bent nu op het voormalige terrein van Pensionaat Jonckerbosch. Destijds de (9) Mollenhutseweg 200. Op dit punt kunt u de wandeling beëindigen. Ook kunt u nog doorlopen naar de (10) Sint Jacobslaan 554. Ga op de kruising Niek Engelschmanlaan en Burgemeeester Daleslaan rechts af. Richting Haterseweg. Steek die over en houdt rechts aan. Aan de Hatertseweg zijn voldoende bushaltes om u terug naar de binnenstad van Nijmegen te brengen.
4
Fragmenten van verhalen bij de Routebeschrijving
(1) Bakkerscafé Brood op de Plank, Castellalaan 29 (2) Familie Cohen, Willemsweg 83 Mevrouw Melanie Seraphina Cohen-Hoffmann (geb. 4 mei 1871 in Den Bosch). Ze kwam vanuit Venlo in 1902 naar Nijmegen. Ze had zes kinderen. Ze was weduwe. Haar jongste zoon Henri overleed al in 1904. De zonen Jacob (geb. 9 juni 1908) en Willem (geb. 7 april 1901) woonden bij hun moeder in. Willem was chemisch zeepzieder. Ook haar kleinzoon Hartog kwam vaak bij zijn oma logeren. Allen werden op dit adres opgepakt en op een vrachtwagen afgevoerd. Zij werden in Auschwitz vermoord. Hartog was de zoon van Rosaline Vega, de zuster van Grietje Vega. Voor meer informatie zie de Namenwand van de website Stichting Kitty de Wijze. Willemsweg 1939
(3) Julius Cohen , Groenestraat 290 Julius (Israel) Cohen (geb. 6 november 1892 in Den Bosch) vestigde zich in augustus 1927 Nijmegen. Zijn moeder is Melanie Seraphine Cohen aan de Willemsweg. Julius trouwde Marie-Louise Constant. Zij was katholiek , hun kinderen werden katholiek gedoopt. Julius werd op 10 mei 1942 op het Politiebureau in Nijmegen gearresteerd. Zijn zes kinderen overleefden de oorlog. De woning aan de Groenestraat bestaat niet meer. Volgens OGS –documentatie was hij schoenmaker. Ook was hij chauffeur en was hij werkzaam bij LEKAS (Nachtveiligheidsdienst) aan de Groenestraat. 5
Israel Cohen met twee van zijn zoons en twee nichtjes
(4) Familie Aussen, Weezenlaan 49 Herman Aussen (geb.5 mei 1890 kwam uit een bekende Joodse familie in Bronkhorst, gem.Steenderen). Zijn beroep was loodgieter. Hij huwde Wilhelmine Meijer (geb. 19 april 1889 in Richrath, Dld.). Vanuit Oberhausen komen zij in het najaar van 1924 naar Nijmegen. Het gezin telt twee kinderen: Jozef (geb. 2 mei 1917 in Zutphen) en Anni (geb. 23 mei 1920 in Oberhausen (Dld.). Hun zoon Jozef is machine- bankwerker en woont met zijn vrouw Suzanna Roozendaal (geb. 10 juni 1916 in Lochem) ook in dit huis. De schoondochter is werkzaam als winkeljuffrouw. Allen komen in 1942 om het leven in Auswitz. Jozef in 1943. Zie voor meer informatie over de familie Aussen de Namenwand van de website Stichting Kitty de Wijze.
(5) Familie Frank, Leeuwstraat 39 Esther Frank- Peekel (geb. 24 mei 1900 in Amsterdam) kwam in de zomer van 1928 in Nijmegen wonen, komende uit Rotterdam. Ze was getrouwd met Alexander Frank (geb. in 1901). Samen hadden zij twee kinderen: Jacob Hans (geb. 3 september 1929 in Nijmegen) en Hanna (geb. 19 oktober 1934 in Nijmegen). 6
Esther Frank- Peekel Op 5 april 1944 werden moeder en kinderen vanuit Westerbork naar Theresienstadt gedeporteerd. Zij worden op 6 oktober 1944 in Auschwitz vermoord. Alexander Frank verdween in februari 1945 ergens in Midden Europa. Omdat hij werkzaam was bij de PTT wordt hij herdacht op een plaquette in het oude postkantoor aan de Van Schevichavenstraat 1. Aldus het Nationaal Comité 4 en 5 mei.
Gedenkplaat Postkantoor PTT
7
(6)
Familie Elsas, Hertstraat 46
Abraham Elsas (geb. 11 juli 1890 in Amsterdam) was reiziger. In september 1936 komt hij met zijn gezin, vanuit Baarn, naar Nijmegen. Zijn eerste vrouw, Elisabeth Elsas- Nabarro overleed al in 1924. Zij hadden een dochter Gonda (geb. 19 augustus 1914 in Amsterdam). Gonda was ongehuwd, onderwijzeres en kwam in 1940 vanuit Nieuw Amstel bij haar ouders in Nijmegen wonen. Abraham Elsas trouwde voor de tweede keer met Judith Elsas- de Beer (geb. 21 november 1892 in Amsterdam). Ook zij kregen een dochter, Elisa Gonny (geb. 21 augustus 1927 in Baarn). Zijn vrouw en twee dochter werden op 27 november 1942 in Auschwitz vermoord. Abraham Elsas kwam in oktober 1942 aldaar om het leven.
(7)
Rosa Zilversmit- Cohn, Hindestraat 58
Mevrouw Zilversmit (geb. 2 mei 1891 in Neuteich, Dld) kwam uit Berlijn toen ze in de zomer van 1933 in Nijmegen kwam wonen. Ze is de tweede echtgenote van A. Zilversmit, de broer van Betje Zilversmit aan de Ubbergscheveldweg 71. Rosa gaat eveneens kamers verhuren. Haar man stierf op 18 februari 1939. Op 13 april 1943 werd zij vanuit Westerbork op transport gesteld naar Sobibor en op 16 april 1943 vermoord. Toen gold als haar adres Amsterdamscheweg 1 in Arnhem. Tot december 1942 was daar het Joodse Rotterdamse Kindertehuis gevestigd. Daarna was het een ziekenhuis en was daar ook de Joodse Raad gevestigd.
(7))
Familie Vyth, Hindestraat 33
Gustav Vyth (geb. 14 september 1873 in Kalkar, Dld.) was koopman. Vanuit zijn geboorteplaats kwam hij in 1937 naar Nijmegen. Samen met zijn vrouw Jenny Vyth- Levor (geb. 3 mei 1876 in Barchfeld, Dld) dook hij onder. Zij werden op 15 januari 1943 gearresteerd en na vijf dagen gevangenschap in het politiebureau van Nijmegen werden ze overgebracht naar Westerbork. Ze werden in 1943 in Sobibor vermoord. Hun huis werd op 14 april 1943 ontruimd. 8
Op dit adres woonde ook Marcus Vyth (geb. 11 december 1881 in Kalkar, Dld). Mogelijk is hij een jongere broer van Gustav Vyth. Marcus huwde met Thekla Levor en kregen twee kinderen waarvan er één kind de oorlof heeft overleefd. Met zijn tweede vrouw Irene Vyth- Anschel (geb. 22 november 1892 in Kettwig, Dld) dook hij onder. Ze werden op gepakt. In 1943 werden zij in Auschwitz vermoord. (8) Jozef (Jozeph) Slager, Vossenlaan 16 Jozef Slager (geb. 28 oktober 1876 in Steenwijk) is de zoon van Phillip Slager en Jantje Gersons de Jong. Hij trouwde in 1901 te Holten met Diena Berg. Ze kregen een kind en vestigen zich op 19 september 1938 in Nijmegen, komende uit Enschedé. Zijn vrouw overleed op 10 februari 1941 in Nijmegen, op 64 jarige leeftijd. Hij wordt vermoord in Auschwitz op 27 november 1942. (8)
Bertha Meijer, Vossenlaan 16
Bertha Meijer, geb. 3 december 1885 in Dordrecht) was ongehuwd en huishoudster. Ze kwam in februari 1942 naar Nijmegen en woonde op dit adres. Op 3 december 1942 werd zij vermoord in Auschwitz.
(8)
Familie Levitus, Vossenlaan 28,
Jacob Levitus (geb. 31 juli 1894 in Groningen) vestigde zich op 11 oktober 1917 in Nijmegen, komende uit Amsterdam. Aan de Grote Markt had hij een banketbakkerij en lunchroom. Daar woonde ook de familie.
De Gelderlander 10/02/1933
9
Lunchroom Levitus aan de Grote Markt Volgens Joods Monument gingen zij pas in juni 1941 aan de Vossenlaan 28 woonden. Dhr. Levitus was een betrokken en bedrijvige ondernemer. Ter gelegenheid van het 700 jarig bestaan van de stad Nijmegen op 25 augustus 1930 nam hij het hoofdinitiatief om de gehele Markt met lichtjes te versieren. In de oorlog dook hij samen met zijn vrouw Leentje onder. Zij was geboren op 4 oktober 1889 in Zutphen. Ze werden opgepakt en in maart 1944 in Auschwitz vermoord. Hun huis werd al op 3 september 1942 ontruimd. Hun dochters Yvonne en Henriëtte overleefden de oorlog. Henriëtte wist met haar man Jacob de Jong naar Zwiterland te ontkomen. Zij stierf in Nijmegen op 2 december 2009. Yvonne overleed op 1 oktober 2000.
10
(7)
Familie de Vries, Vossenlaan 257
Nathan de Vries (geb. 12 november 1904 in Haarlem) kwam op 27 mei 1935 naar Nijmegen, komende uit Haarlem. Hij was conrector. Zijn echtgenote was Sophie de Vries –de Jong (geb. 10 april 1918 in Nijmegen). Ze kregen twee kinderen die de oorlog overleefden. Hij vertrok met zijn vrouw op 6 maart 1943 naar Amsterdam op bevel van de Nijmeegse politie. Hij had op een zondagmiddag naar een voetbalwedstrijd gekeken. Hetgeen voor Joden verboden was. Jacob de Ruiter, een jodenjager uit de Nijmeegse politie pakte hem op. Vanuit Westerbork werd het echtpaar gedeporteerd naar Bergen Belsen. Nathan en Sophie zaten in een vastgelopen trein met 2500 Joodse gevangenen in Tröbitz bij Leipzig. Daar overleden zij door uitputting.
(9) Eduard Grödel, Mollenhutseweg 200, (nu Niek Engelschmanlaan)) Eduard Grödel (geb. 20 november 1928 in Rotterdam) had als roepnaam Eddy. Hij was een zoon van Karl Grödel en Elise van Lier. Hij had nog een zusje, Carla. Eduard werd op 1 mei 1941 als leerling in het Pensionaat Jonkerbosch ingeschreven. Hij kwam uit Ubbergen hoewel het gezin Grödel in Tilburg woonde. Eddy vooraan met de fiets. Op de achtergrond de herbouw van de Waalbrug (1942). Zijn vader is dan reeds overleden. Eddy werd in de nacht van 17 op 18 november 1942 opgehaald door de politiecommissaris, en NSB’er, A. van Dijk en een Duitser. Hij werd meegegeven door een broeder, tot verontwaardiging van zijn groepsleider in het internaat. Op 18 mei 1943 is hij naar Sobibor in Polen vervoerd. Daar werd hij op 21 mei 1943 vermoord. 11
Zijn vader was in december 1941 gestorven aan een hartaanval. De moeder en het zusje van Eddy werden in september 1942 vermoord in Auschwitz. Eddy met zijn nieuwe fiets voor het Mariapaviljoen (1941).
(9) Familie Levie, Sint Jacobslaan 554 Gabriël Levie (geb. 19 december 1878 in Amsterdam) vestigde zich met zijn vrouw Frederika op 19 januari 1932 in Nijmegen, komende uit Gelsenkirchen, Dld. Hij was koopman en gehuwd met Frederika Compart (geb. 3 april 1888 in Breslau, Dld.). het was haar tweede huwelijk. eerder was zij getrouwd geweest met Julius Kahn. In de Eerste Wereldoorlog was hij gesneuveld in Zamojce, in Galicïe. Uit dit huwelijk werd de tweeling Leo en Therese geboren. Gabriel Levie wordt op 26 januari 1943 in Auschwitz vermoord. Frederika Levie-Compart op 23 november 1942 aldaar. (10) Fritz, Leo en Therese Kahn, Sint Jacobslaan 554 Fritz Kahn (geb. 30 januari 1904 in Homburg Dld.) was koopman in houtartikelen. Vanuit Deventer komt hij op 21 december 1938 naar Nijmegen. Hij woonde op dit adres met Leo Kahn (geb. 8 december 1910 te Gelschenkirchen,Dld.) en Therese Kahn (geb. 8 december 1910, te Gelsenkirchen, Dld.). Leo kwam al in januari 1934 naar Nijmegen, vanuit Duisburg. Hij handelt in houten sandalen. Waarschijnlijk zijn ze broers en zus. Ze zijn allen ongehuwd. Therese is naaister. Zij kwam in 1938 vanuit Gennep naar Nijmegen. De broers komen om op 31 maart 1944, in een kamp ergens in Midden Europa. Therese wordt op 27 november 1942 in Auschwitz vermoord.
Eindpunt van de wandeling 12
Bronverrmelding Deze wandeling is tot stand gekomen middels twee bronnen: www.oorlogsdodennijmegen.nl en www.joodsmonument.nl Alle hier geboden informatie kunt u via deze bronnen terugvinden. De website van Stichting Kitty de Wijze laat u delen in de resultaten van historisch onderzoek. De informatie wordt verwerkt middels sociale portretten. Achter de Namenwand van www.stichtingkittydewijze.nl treft u in toenemende mate aanvullende gegevens aan. Aanvullende informatie is te vinden via: Websites: www.ogs.nl (Oorlogsgraven Stichting, OGS) www.nijmegen.nl/archief (Regionaal Archief Nijmegen) www.arianverheij.nl (A. Verheij/ Woord en Geschrift) www.huisvandenijmeegsegeschiedenis.nl www.nignijmegen.nl (Joodse Gemeente Nijmegen) www.stichtinginparadisum.nl www.relikwi.nl www.joodszwolle.nl Literatuur en documenten: Collectie Bart Janssen; Gedenkboeken; Jaarboeken Numaga; Google Maps; Persoonskaarten (PK); F.M.Eliëns, Nijmegen tussen bezetting en bevrijding; H. van den Berg, Onse Joeden, Nijmegen en de geschiedenis van haar Joden. Uitg. Walburg Pers, Zutphen, 2002. Samenstelling Deze wandeling is uitgegeven door Stichting Kitty de Wijze. Redactie: Jem van den Burg, Emmy Smithuis.
13
