Spreekbeurtinformatie
Stoomtreinen (algemeen)
© Stoomtram Documentatie Centrum/Museumstoomtram Hoorn-Medemblik
Geschiedenis Zowel de toepassing van rails als het gebruik van stoommachines vindt zijn oorsprong in de mijnen. De karren met de gedolven kolen worden door paarden getrokken en al snel blijkt dat wielen op houten en later ijzeren rails het transport voor de dieren een stuk lichter maakt. In 1767 wordt de ideale combinatie van ijzeren rails met ijzeren wielen voor het eerst gebruikt. Om de mijnen droog te pompen worden stoommachines gebruikt. In dezelfde periode wordt de stoommachine zodanig verbeterd door James Watt, dat hij gebruikt kan gaan worden voor de voortbeweging van wagens. De Fransman Cugnot bouwt het eerste exemplaar in Parijs en aan het begin van de negentiende eeuw verschijnen inderdaad enige stoomgedreven postkoetsen in het straatbeeld. In 1801 bouwt de Engelsman Trevithick zijn eerste stoomgedreven voertuig. Een jaar later bouwt hij de eerste locomotief die op stalen rails rijdt. Uit overlevering weten we dat het ding bij de ingebruikname verongelukte. Pas in 1804 bouwt Trevithick een stoomwagen op rails die daadwerkelijk dingen kan vervoeren in de mijnen. In feite is de stoomlocomotief daarmee uitgevonden. In de jaren erna vinden in verschillende landen in toenemende mate diverse pogingen plaats om geschikte stoomlocomotieven te bouwen. Deze zijn nog steeds primair bedoeld voor inzet in de kolenmijnen. Trevithick geeft intussen aandacht aan zijn uitvinding door een van zijn locomotieven enige tijd rondjes te laten rijden als ‘kermisattractie’ in Londen. Eén van de mannen die de locomotief tracht te verbeteren is George Stephenson. Niet alleen werkt hij aan diverse ontwerpen, ook heeft hij diverse relaties bij de personen die zich bezighouden met de aanleg van stukken spoor. In 1825 wordt de eerste spoorlijn ter wereld tussen twee plaatsen geopend. De mijnspoorweg tussen Stockton en Darlington in NoordEngeland is een feit. Stephenson levert om te beginnen locomotief ‘Locomotion’ en nadien verder verbeterde machines. Ondanks deze technische verbeteringen bij de locomotieven, blijft het meest betrouwbare vervoersmiddel over de spoorlijn het oude vertrouwde paard! Er is desalniettemin veel interesse voor dit nieuwe vervoersmiddel: de wegen zijn namelijk in deze periode zeer slecht en het transport met de koets is traag en zeer duur. Dus moet er een betere vervoersoplossing komen. De eerste spoorweg ter wereld tussen twee steden -het Engelse Liverpool en Manchester- zal in 1829 worden geopend. De directie twijfelt tussen paardentractie, het gebruik van stoommachines die de wagens aan touwen voorttrekken en locomotieven. Er komt een wedstrijd tussen locomotieven in het plaatsje Rainhill, die gewonnen wordt door Stephensons ‘Rocket’. De ‘Rocket’ is wederom sterk verbeterd, vooral door de toepassing van een nieuw soort stoomketel, die model zal staan voor alle locomotieven die sindsdien gebouwd worden. Na het succes in Rainhill krijgt de fabriek van Stephenson in Newcastle het druk. Uit Engeland en uit steeds meer andere landen komen opdrachten om locomotieven te bouwen voor de ijzeren wegen die overal worden aangelegd. Het technisch verbeteren leidt tot steeds sterkere en snellere, maar vooral ook betrouwbaardere stoomlocomotieven die zuiniger met brandstof omgaan. In 1839 is Nederland aan de beurt. Stephenson levert de locomotieven ‘De Arend’, ‘De Snelheid’ en ‘De Hoop’ voor de in september van dat jaar geopende railverbinding tussen Amsterdam en Haarlem. In landen als België, Duitsland, Frankrijk en de Verenigde Staten bijvoorbeeld, zijn enkele jaren daarvoor de eerste stoomtreinen al gaan rijden. Het vervoer
wordt bijna magisch versneld ten opzichte van paard en boot en is bovendien veel goedkoper. Logisch dus dat het spoorwegnet in de wereld en het aantal locomotieven zich in de tweede helft van de negentiende eeuw razendsnel uitbreid. De stoomlocomotieven worden rond 1900 verschillende manieren toegepast: op het grote sproor, op de lichtere lokaalspoor - en tramwegen en natuurlijk daar waar het allemaal begon: in de industrie. Als in de twintigste eeuw elektrische treinen en dieseltreinen worden uitgevonden, wordt de stoomtrein verdrongen. De stoomlocs gebruiken teveel brandstof en kosten zoveel inspanning van personeel, dat ze te duur worden. In 1958 is Nederland het eerste land ter wereld waar de laatste stoomtrein van de rails verdwijnt. Op dit moment (2002) komen de laatste stoomtreinen voor het gewone vervoer nog voor in enkele landen, met name in China. Dat komt omdat de lonen van het personeel en de brandstofkosten van steenkool er laag zijn. Wie vandaag de dag nog eens met een stoomtrein wil rijden, moet daarvoor in een Museum terecht. Bijvoorbeeld tussen Hoorn en Medemblik!
De langste, de grootste, de sterkste Er zijn in de wereld in totaal waarschijnlijk ongeveer 660.000 stoomlocs gebouwd tussen 1803 en 1999. De laatste exemplaren werden gebouwd voor industrieterreinen in China. De grootste en sterkste stoomlocomotieven ter wereld reden in de Verenigde Staten van Amerika. De grootste locomotieven van de Union Pacific Railroad waren zo’n veertig meter lang, wogen meer dan 500.000 kilo en konden goederentreinen trekken van enkele kilometers lengte. Niet zo vreemd dat deze locomotieven ook wel ‘Big Boys’ (Grote Jongens) werden genoemd. De locomotieven die in Nederland gebruikt werden wogen slechts zo’n twintig tot honderd ton. Het snelheidsrecord voor een stoomtrein staat op naam van locomotief 4468 van de Engelse London & North Eastern Railway, genaamd ‘Mallard’. Op 3 juli 1938 behaalde deze loc met een korte trein een snelheid van 203 kilomer per uur. Een Wereldrecord!
Rijden met een stoomtrein Wie een rit maakte met een stoomtrein wist vaak niet, dat het personeel al uren eerder begon met het voorbereiden van de rit. De stoomlocomotieven moeten tijdig worden opgestookt. Een proces dat bij een koude grote locomotief wel een halve dag kan duren! De vele honderden liters water in de tientallen tonnen wegende machine worden eerst met een houtvuur warm gemaakt en vervolgens met steenkolen. Een stoomlocomotief wordt gewoonlijk door twee mensen bediend: een stoker en een machinist. De stoker heeft onder andere tot taak vele scheppen kolen het vuur in te gooien tijdens de rit naar Medemblik en terug. Tijdens het opstoken is er tijd om de loc te smeren, zodat de vele bewegende delen aan de loc feilloos bewegen en om de loc te poetsen, zodat ie schoon blijft. Onderweg is het personeel ook al geen rust gegund. De vrij kleine stoomlocomotieven die nu nog rijden tussen Hoorn en Medemblik gebruiken op een retourrit van Hoorn naar Medemblik (veertig kilometer) ongeveer 500 kilo kolen en 5000 liter water. Voor vertrek worden deze voorraden aangevuld. In Medemblik zal de loc nog eens van water worden voorzien.
Hoe werkt een Stoomlocomotief ?
Een stoomlocomotief bestaat eigenlijk uit twee hoofdonderdelen. De ketel die de stoom levert waarmee de machine werkt en de machine zelf, die de wielen aandrijft waardoor de locomotief kan rijden en wagens, goederen en mensen kan vervoeren. De ketel is een lang rond vat, gevuld met water. De ketel ligt bovenop de locomotief. De machinist en de stoker werken meestal achter de ketel. Zij zijn door middel van het machinistenhuis beschermd tegen de weersomstandigheden. In het machinistenhuis ligt de voorraad kolen, die de stoker in een kist gooit, die achterin de ketel is ingebouwd. Die kolen branden en dit vuur verwarmt het water rondom de kist. Bovendien liggen er door de ketel een groot aantal pijpen vanuit deze vuurkist, waardoor het vuur ook via deze pijpen hitte aan het water kan afgeven. Het water wordt heet en gaat stoom vormen. Stoom heeft kracht. Dat merk je als je thuis niet tijdig de deksel van de pan haalt. De stoom zal hem steeds iets optillen en laten klepperen. In de locomotiefketel blijft de stoom waar die zit en gaat steeds meer druk vormen. De machinist kan een kraan/afsluiter bovenin de ketel bedienen, waardoor de stoom naar de cilinders onderaan voor op de locomotief stroomt. De cilinder is een soort holle buis waar een plaat in heen en weer kan bewegen. De druk van de stoom zorgt daarvoor. Via de stangen aan de locomotief wordt die heen en weergaande beweging overgedragen aan de wielen, die daardoor gaan draaien. Als de stoom zijn werk heeft gedaan blaast deze hard vanuit de cilinders door de schoorsteen naar buiten. Dit is het bekende tsjoekende geluid dat een stoomtrein maakt. Door de kracht hiervan wordt bovendien het vuur in de vuurkist aangezogen en aangewakkerd. Zo houdt de locomotief genoeg warmte en stoom om door te kunnen blijven rijden, zolang de stoker regelmatig kolen op het vuur gooit en de ketel met behulp van een soort pomp met water bijvult.
