Omgevingswet en de Laan van de Leefomgeving Duurzame gebiedsontwikkeling HEMbrugterrein Professor Stoter wil naar 4 en 5D
2014 • jaargang 11 • Nummer 6 www.geo-info.nl • Vakblad van Geo-Informatie Nederland
Special duurzaamheid
Duurzaamheid
Geo-Informatiebeheer en Op HEMbrug werken het Rijkvastgoedbedrijf, de gemeente Zaanstad en de provincie Noord– Holland aan de herontwikkeling van het voormalig defensie Hembrugterrein te Zaandam, dat in 2012 door het ministerie van Defensie is overgedragen aan het Rijksvastgoedbedrijf. Het terrein wordt omgetoverd tot een aanwinst voor Zaandam en de regio Amsterdam. De her ontwikkeling is een langdurig en complex proces waarbij het voor alle betrokkenen beschikbaar zijn van ruimtelijke informatie essentieel is. Om dit te realiseren ondersteunt TTE Consultants het Rijksvastgoedbedrijf met het geo-informatiebeheer om een duurzame gebiedsontwikkeling te realiseren.
In dit artikel worden allereerst de historie van HEMbrug, de ambities voor de herontwikkeling en de organisatie van dit proces gepresenteerd. Vervolgens wordt aan de hand van een aantal praktijkvoorbeelden geïllustreerd hoe het geo-informatiebeheer is geïmplementeerd en ondersteunend is aan de herontwikkeling. Hierbij wordt aangesloten op de ontwikkeling van het project. In de beginfase waren er immers andere informatievragen en wensen dan nu, en die in de toekomst. Er wordt afgesloten met een reflectie. De historie van HEMbrug HEMbrug is een terrein van 42,5 hectare gelegen in Zaandam aan het Noordzeekanaal en de Zaan. Rond 1895 nam het ministerie van Defensie (toen nog Departement van Oorlog genaamd) deze locatie in gebruik voor de productie van wapens en munitie: De Rijks Artillerie Inrichtingen. Meer dan een eeuw lang is op HEMbrug munitie
Metadata is vergelijkbaar met het etiket op een blik
Door Jacco Wanders en Juul Osinga geproduceerd in zwaar beveiligde gebouwen verspreid over het terrein. Door de jaren heen werden gebouwen gesloopt en toegevoegd. Daardoor zijn er gebouwen in verschillende bouwstijlen op het terrein aanwezig. In het bos liggen aarden wallen en watergangen om de gevolgen van een eventuele explosie te beperken. In de jaren 80 heeft het bedrijf Eurometaal de munitieproductie overgenomen. De productie nam in de jaren 90 verder af en in 2003 sloot ook Eurometaal definitief zijn deuren. Het terrein lag er toen jarenlang verloren bij en werd gekenmerkt door een mysterieuze sfeer. Grote hekken hielden verborgen wat er op het terrein gebeurde. De gebouwen, waar ooit duizenden mensen werkten, stonden leeg en raakten steeds verder in verval. Deze verborgen schoonheid wordt nu teruggegeven aan de
16 |
Geo-Info | 2014-6
HEMbrug in cijfers: 42,5 hectare aan het Noordzeekanaal 120 gebouwen in verschillende bouwstijlen 50 monumentale gebouwen 15 hectare bos regio. Het idee: innovatieve ondernemers blazen dit voormalige defensieterrein nieuw leven in. Momenteel is op HEMbrug ca. 15.000 m² verhuurd aan ondernemers (evenement, design en kunstsector). Nog eens 20.000 m² is op korte termijn beschikbaar voor creatieve en innovatieve ondernemers. HEMbrug gaat weer schitteren, nu niet achter de hekken maar voor de hele regio. Om HEMbrug nog meer te laten leven vinden er jaarlijks diverse evenementen plaats, zoals Art Zaanstad, het grachtenfestival en Halte HEMbrug. Daarnaast worden zowel opgeknapte als vervallen gebouwen gebruikt voor film- en fotoshoots. Afsprakenkader en projectorganisatie In 2012 tekenden het Rijksvastgoed- en ontwikkelingsbedrijf (inmiddels Rijksvastgoedbedrijf ), de gemeente Zaanstad en de provincie Noord-Holland het Afsprakenkader, een overeenkomst om de samenwerking te bekrachtigen. Voor de herontwikkeling van het voormalige defensieterrein zijn in het Afsprakenkader zes doelen geformuleerd: • HEMbrug teruggeven aan stad en regio; HEMbrug wordt een bedrijvig, gemengd terrein met een grote publieke waarde.
De werktijden van de werknemers van de Artillerie Inrichtingen bedroegen ongeveer 60 uur per week. Gedurende de dag hadden de werknemers een uur pauze (GAZ).
THEMA
herontwikkeling HEMbrug
Ligging en impressie HEMbrug. • Bodemverontreiniging saneren en duurzaam gebruikmaken van de ondergrond. • Cultuurhistorische en natuurlijke kwaliteiten optimaal benutten. • Monumenten krijgen een nieuw leven; behoud en herstel van monumenten dankzij hergebruik. • De aanwezige natuur zoveel mogelijk behouden en toegankelijk maken voor de bevolking. • Zorgdragen dat HEMbrug goed bereikbaar is en openbaar toegankelijk.
Bovenstaande doelen weerspiegelen de complexiteit van de herontwikkeling. Een veelheid aan thema’s die integraal onderdeel uitmaken van het terrein en de herontwikkeling. Om de herontwikkeling succesvol te laten verlopen is een projectteam opgezet Aan het hoofd van het projectteam staat de projectdirecteur. De project directeur werkt nauw samen met onder andere de zakelijk leider en projectmanager fysieke herstructurering. Daarnaast werkt het projectteam ook intensief samen met de gemeente Zaandam en provincie Noord-Holland.
Geo-informatiebeheer Het beschikken over betrouwbare geo-informatie is voor de herontwikkeling van HEMbrug van groot belang. Zowel het projectteam als externe partijen, zoals adviesbureaus, gemeente en provincie hebben behoefte aan betrouwbare geo-informatie om hun eigen, veelal integrale vraagstukken te beantwoorden en te delen. Dit kan gaan over het actuele verhuuraanbod, kaartbeelden van het omgevingsplan, opstellen van een grondexploitatiemodel (GREX) en verhuurexploitatiemodel (VEX), ligging van kabels en leidingen, het opvragen van gebouwfactsheets of simpelweg het opmeten van oppervlakten. Door goed geo-informatiebeheer wordt bestaande informatie optimaal benut, kunnen ruimtelijke analyses goed worden uitgevoerd en onderzoekslasten worden verminderd. Goed informatiemanagement zorgt er bovendien voor dat gebruikers over ‘verrijkte’ en gevalideerde informatie beschikken en ad hoc vragen en analyses snel uitgevoerd kunnen worden. Bovendien kunnen de gebruikers vanaf computer en smartphone informatie opvragen, invoeren of muteren. Dus niet alleen vanachter hun bureau, maar ook lopend over het terrein of tijdens een bezichtiging van een gebouw. Geo-portaal De omgevingsinformatie van HEMbrug wordt ontsloten, beheerd en grafisch mooi gepresenteerd via een Geo-portaal. Het Geo-portaal is het geo-informatiemanagementsysteem. Het Geoportaal bevat verschillende mogelijkheden om aan de slag te gaan met de informatie. Ervaring leert dat kaartbeelden beter inzicht geven in de oplossing van ruimtelijke vraagstukken. Het Geo-portaal is daarmee meer dan een instrument
Footprint Ge0-Informatiebeheer HEMbrug.
2014-6 | Geo-Info
| 17
Duurzaamheid
van het gebiedsontwikkelingsproces: het maakt er juist deel van uit. Het Geo-portaal HEMbrug is stapsgewijs ontwikkeld aan de hand van vragen en wensen uit het projectteam. Aan de hand van deze stapsgewijze ontwikkeling worden een aantal aspecten van het Geo-portaal uitgelegd. S tap 1: Simpele projectwebsite, pdf- en kaartenbakken en geo-richtlijnen. Aanleiding Als gevolg van de activiteiten die zich vanaf eind 19e eeuw op het terrein hebben voorgedaan is de bodem op een aantal plaatsen sterk verontreinigd. Ten behoeve van de herontwikkeling en ingebruikname van het terrein moeten veel van de hieraan gerelateerde vraagstukken inzichtelijk worden gemaakt. De aanpak van de bodemproblematiek kan niet los worden gezien van de ontwikkelopgave. Het is essentieel dat alle betrokken partijen (Rijksvastgoedbedrijf, gemeente, provincie, GGD, RIVM, adviesbureaus, tijdelijke en nieuwe gebruikers etc.) over bruikbare en betrouwbare informatie beschikken. Oplossing Om de reeds beschikbare informatie voor betrokken partijen inzichtelijk te maken is een projectwebsite opgezet met zogenaamde pdf- en kaartenbakken. Een eenvoudig, overzichtelijk en laagdrempelig instrument om de beschikbare informatie toegankelijk te maken. Gebruikers zijn in staat om binnen drie muisklikken de belangrijkste, meest gebruikte documenten en kaarten te raadplegen en te delen met externe partijen. De projectwebsite vervult hiermee al een groot deel van de informatiebehoefte en optimaliseert het werkproces van het projectteam.
Conclusie Het opstellen van geo-richtlijnen zorgt voor een eenduidige werkwijze en efficiënte gegevensuitwisseling van uitgevoerde onderzoeken. Onderzoeksresultaten worden nu in een bruikbaar en compleet format aangeleverd, wat de datakwaliteit en het databeheer ten goede komt. Ervaring leert dat door (kwaliteits)eisen op te leggen aan opdrachtnemers een eerste kwaliteitsslag wordt gemaakt in de aangeleverde gegevens. De opdrachtnemer is namelijk genoodzaakt om gegevens op eenduidige, uniforme wijze aan te leveren en te voorzien van een beschrijving (metadata). Doordat er tijdig en efficiënt wordt geanticipeerd op nieuwe informatievraagstukken, wordt versnippering van gegevens voorkomen en zijn nieuwe gegevens snel te ontsluiten. Belangrijk bijkomend voordeel is dat de ‘brongegevens’ in bezit blijven van de opdrachtgever. S tap 2: Centrale gegevensontsluiting en relationele databases Aanleiding Tijdens de aanvang van het project werd geconstateerd dat veel informatie nog niet centraal ontsloten is. Dit hangt mede samen met de aard
Het is belangrijk om over enthousiaste trekkers te beschikken
Techniek Een belangrijke uitdaging bij het vullen van de pdf- en kaartenbakken betrof de wijze waarop (onderzoeks)gegevens werden aangeleverd en beheerd. Door het opstellen van geo-richtlijnen is het gegevensbeheer geoptimaliseerd. Geo-richtlijnen bevatten de belangrijkste randvoorwaarden waaraan gegevens moeten voldoen en beschrijven de wijze waarop gegevens aangeleverd moeten worden. Hierdoor wordt de inspanning voor verdere verwerking van de gegevens geminimaliseerd en gestandaardiseerd. De geo-richtlijnen zijn bovendien noodzakelijk omdat de inzet van geo-informatiebeheer voor veel mensen nieuw is. Door onvoldoende communicatie, prioritering, planning en bewustzijn ontstaan daardoor snel fouten. Dit is zonde, omdat het reparatiewerk achteraf simpel voorkomen had kunnen worden.
Oplossing Om versnippering van gegevens te voorkomen en de kwaliteit te waarborgen is er voor gekozen om gegevens centraal te ontsluiten met
18 |
Geo-Info | 2014-6
en dynamiek van de gegevensstromen van de herontwikkeling. Gegevens over de exploitatie, de bodemproblematiek, evenementen, de omgevingswet en natuur worden door verschillende personen beheerd en een ieder kent zijn of haar eigen werkwijzen hiervoor. De complexiteit en dynamiek van de gegevensstromen waren onvoldoende beheersbaar, met versnippering van gegevens en kwaliteitsverlies als gevolg.
Belangrijkste databases die voor het HEMbrug worden beheerd zijn onder andere: • Gebouwdatabase; • Leads verhuur database; • GREX/VEX exploitatiemodel; • Bodem Informatie System; • Vergunningen; • Digitaal archief; • Planning en evenementen (in ontwikkeling). behulp van relatief eenvoudige Microsoft Acces databases. Er wordt gewerkt met een relationele database, gebruikers krijgen bepaalde autorisatierechten en er vindt revisiebeheer plaats. Hierdoor wordt de kwaliteit van de gegevens optimaal gewaarborgd. Groot voordeel van een relationele database is dat geautomatiseerde rapportages kunnen worden gegenereerd: dagelijks worden geautomatiseerde (dashboard) rapportages gegenereerd voor het managementteam en gebouwfactsheets die in het Geo-portaal zijn te raadplegen. De gebouwfactsheets geven een volledig overzicht van onder andere de aanwezige risico’s van bodemverontreinigingen, de status van een casco renovatie, de aanwezigheid van riolering en uitgevoerde onderzoeken met documentkoppeling naar de pdf-kaartenbak. Daarnaast geeft het andere projectbetrokkenen nuttige informatie, bijvoorbeeld over de mogelijkheden om een evenement in een gebouw te laten plaatsvinden en de commerciële verhuurprijs. Techniek De centrale gegevensontsluiting vindt plaats in een beveiligde ‘cloud omgeving’. Via digitale werkplekken heeft men alleen een internetverbinding nodig om altijd toegang te hebben tot de databases. De databases zijn voorzien van eenvoudige, heldere en intuïtieve interfaceschermen, die het raadplegen en muteren van gegevens ondersteunen. Door gebruik te maken van databases is ook de uniformiteit van gegevens vergroot. Een gebouwnummer kan bijvoorbeeld niet meer op vier verschillende manieren worden vastgelegd (515a, 515 (A), 515 (B6,a), B6 (515 a)). Naast de onderling verbonden databases is er een koppeling met een GIS-kaartviewer. Hierdoor worden bewerkingen direct in het GIS zichtbaar. Andersom kunnen mutaties via de GIS-kaartviewer verwerkt worden in de databases. De GIS-kaartviewer is daardoor het vertrekpunt voor iedereen. Tot slot is het sinds kort ook mogelijk om 3D-gebouwmodellen in te lezen en online te raadplegen middels een Open Source BIM-server.
THEMA
bare webservices wordt rechtstreeks verwezen naar de betreffende webservice. Flamingo, GeoServer en GeoNetwork zijn Open Source oplossingen gebaseerd op open standaarden en uit te breiden met meer functionaliteit. Door gebruik te maken van Open Source oplossingen worden licentiekosten bespaard en is men niet gedwongen afhankelijk van een softwareleverancier. Groot voordeel van Flamingo 4 is de heldere ontwerp en beheermodule (CMS), waardoor de beheerder op een eenvoudige wijze de applicatie kan samenstellen. Op gebruikersniveau is eenvoudig in te stellen welke gegevens (services en kaartlagen), attribuutbronnen, functionaliteiten en documenten je tot je beschikking hebt. Hierdoor hoeft slecht één werkversie beheerd te worden, waarin het project-, managementteam en externe partijen werken.
HEMbrug GIS-kaartviewer. Conclusie Door met relationele databases te werken, wordt informatie op een integere en uniforme wijze ontsloten en wordt versnippering van gegevens geminimaliseerd. Daarnaast wordt er gewerkt met autorisatierechten en vindt revisiebeheer plaats. Mede door deze beheeraspecten wordt de datakwaliteit optimaal gewaarborgd. S tap 3: GIS-kaartviewer Aanleiding Door het beschikbaar stellen van informatie middels de pdf- en kaartenbak en de centrale gegevensontsluiting is men stapsgewijs bekend gemaakt met het gebruik van geo-informatie. Daardoor is een toenemende vraag ontstaan om zelf informatie en kaarten te kunnen raadplegen.
zoals de kwaliteit, actualiteit, uitgevoerde bewerkingen en bronhouder. Gegevens en metadata zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Door het vastleggen van metadata kunnen de gegevens op de juiste manier en voor de juiste analyses worden gebruikt. Zeker in projecten, waarbij veel partijen toegang hebben tot de GISkaartviewer, is metadata een must die onnodige onderzoekslasten en onbetrouwbare analyses voorkomt.
Adopteer de techniek, die het beste past bij de wensen van de
Naast Open Source oplossingen wordt ook gebruik gemaakt van gesloten systemen. Zo is onder andere de Fieldcollector applicatie van ESRI gebruikt om, met behulp van mobiele apparaten, inspecties in gebouwen en aan Nutsvoorzieningen uit te voeren. Ook is recent een Story Map geïmplementeerd ten behoeve van een excursie. Conclusie De GIS-kaartviewer is het sluitstuk van het Geoportaal. Door slimme koppelingen met de centrale gegevensontsluiting en openbare beschikbare informatie kan de gebruiker op een snelle en eenvoudige manier informatie raadplegen. Het ‘less is more’ principe was belangrijk om de GIS-kaartviewer succesvol te implementeren. Met slechts enkele knoppen kan eenvoudig een kaart worden geraadpleegd. Er zijn standaardfuncties als in- en uitzoomen, verschuiven, informatie opvragen, printen, Google Streetview bekijken en zoeken. Deze functionaliteit is voldoende voor de meeste gebruikers. Via een aparte knop kunnen geavanceerde functionaliteiten worden geopend, bijvoorbeeld het online bewerken van gegevens, het instellen van buffers en ruimtelijk filters.
Oplossing Door de introductie van een GIS-kaartviewer hebben gebruikers toegang gekregen tot gevalideerde gegevens en zijn de pdf-rapportages gekoppeld aan kaartlagen en oproepbaar via een popup-menu. Daarnaast is het digitale archief (de oorspronkelijke pdf-kaartenbak) voor gebouwen en bodemonderzoeken ontsloten in Techniek de GIS-kaartviewer. De gebruiker kan desgewenst Flamingo 4 GeoCMS wordt ingezet als GIS-kaartvieeen ruimtelijk bevraging (filter) uitvoeren om de wer, waarbij geografische gegevens via openbare beschikbare eindproducten in te zien. webservices (via het PDOK) en eigen webservices (via GeoServer) in de kaartviewer worden getoond. Om de metadata van eigen webservices weer te Naast het ontsluiten van eindproducten zijn de gegevens ook voorzien van metadata. Metadata geven is een koppeling opgenomen via, onder andere, GeoNetwork. Voor de metadata van openis de beschrijvende informatie over gegevens,
Aanleiding Het Rijksvastgoedbedrijf en de gemeente Zaanstad willen HEMbrug marktgericht en flexibel herontwikkelen. Huidige wet- en regelgeving biedt echter te weinig ruimte om hier goed invulling aan te geven. De gemeente Zaanstad heeft het terrein daarom aangemeld bij het Ministerie van Infrastructuur en Milieu voor een ‘pilot Omgevingsplan’. Het omgevingsplan is een integraal plan: naast
2014-6 | Geo-Info
| 19
opdrachtgever
S tap 4: Pilot Omgevingsplan
Duurzaamheid
THEMA
klassieke bestemmingsplanregels kunnen in het omgevingsplan ook regels over de fysieke leefomgeving worden opgenomen. Het omgevingsplan (bestemmingsplan nieuwe stijl) maakt het mogelijk om een systematiek te ontwikkelen, waarmee ook op de lange termijn flexibel kan worden ingespeeld op de wensen van ondernemers. Door ruimtelijke informatie in één stelsel te ontsluiten, kan het stelsel helpen bij het beantwoorden van vragen, die vanuit de Omgevingswet gaan worden gesteld. Oplossing Op dit moment wordt nagedacht hoe het Geo-portaal kan ondersteunen bij het opzetten van het omgevingsplan. Het Geo-portaal dat nu is gerealiseerd voor HEMbrug ontsluit reeds alle informatie op het gebied van de fysieke leefomgeving, in één stelsel. Deze informatie voldoet aan de geo-richtlijnen en is centraal ontsloten. Daarmee bevat het Geo-portaal veel informatie die gebruikt kan worden in de voorbereiding van het omgevingsplan. Vanuit deze gedachte sluit het Geo-portaal goed aan op de ontwikkelingen binnen de Laan van de Leefomgeving. De Laan van de Leefomgeving is het digitale stelsel dat in ontwikkeling is om te ondersteunen bij instrumenten en procedures die onderdeel uitmaken van de nieuwe Omgevingswet.
Inzet mobiele apps voor het uitvoeren van veldinspecties.
team naar voren, mede ook doordat gebruikers steeds meer affiniteit met het Geo-portaal krijgen. De voor HEMbrug ontwikkelde tools worden daarom continu geactualiseerd. Zo wordt er tijdens het schrijven van dit artikel gewerkt aan een instrument om de projectplanning van onderzoeken en Techniek evenementen in de GIS-kaartviewer te visualiseren in tijd. Hierdoor worden mogelijke knelpunten In de toekomst kan het wenselijk zijn de centrale vroegtijdig geïdentificeerd. Het Geo-portaal groeit gegevensontsluiting te verhuizen van de losse met de ontwikkelingen binnen het project mee. Microsoft Access databases naar een Postgres database met de ruimtelijke Postgis extensie. Access Tijdens de ontwikkeling van het Geo-portaal HEMverzorgt dan alleen nog de interface naar de gebrui- brug zijn een aantal generieke aandachtspunten en kers. De mogelijkheden voor backup, replica opties conclusies gesignaleerd: The sky is the limit: tegenwoordig kan op Geo-ICT en gelijktijdig muteren door meerdere gebruikers vlak bijna alles gerealiseerd worden. Of het nu gaat worden daardoor uitgebreider en verbeterd. Daarom mobiele toepassingen, online geo-processing naast zouden de rapportages dynamisch bij een of gegevensinwinning met drones. De technische bevraging (filter) gemaakt kunnen worden. mogelijkheden zijn ongekend. Feit is wel dat je daardoor soms afhankelijk wordt van een bepaalde Conclusie techniek of leverancier en het leggen van koppelinMet het huidige Geo-portaal beschikt HEMbrug over een compleet, historisch en actueel beeld van gen naar andere systemen niet vanzelfsprekend is. Aanbevolen wordt een techniek te adopteren die zowel boven - als ondergronds spelende factoren. het beste past bij de wensen van de opdrachtgever. Het is het vertrekpunt voor de informatievoorHet succes van een Geo-portaal valt en staat bij de ziening, waarmee ook toekomstige ruimtelijke draagkracht voor het systeem bij de gebruikers. Het vraagstukken efficiënt en betrouwbaar geanalyis daarom belangrijk om hen actief te betrekken seerd kunnen worden. Het Geo-portaal maakt het in de mogelijkheden van het systeem. Hoewel de ook mogelijk om het digitaal omgevingsplan op een duurzame en doelmatige wijze te ontwikkelen, meerwaarde en onderlinge kruisverbanden vaak direct worden gezien, is inhoudelijke afstemming gebruiken en beheren. en sturing belangrijk. Deze inhoudelijke afstemming is nodig om men bewust te maken dat informatie Reflectie altijd locatiegebonden is en dat in bepaalde Het Geo-portaal HEMbrug laat zien dat geoinformatiebehoeften eenvoudig te voorzien is door informatiebeheer een continu proces is. Naarmate het proces van de herontwikkeling vordert, komen middel van geo-informatiebeheer. Een enthousiaste trekker binnen het projectteam kan het draagvlak steeds nieuwe vragen en wensen uit het project-
20 |
Geo-Info | 2014-6
en begrip binnen een organisatie stimuleren. Ervaring leert ook dat gebruikers de GIS-kaartviewer een handig instrument vinden, maar dat door drukke planningen en prioriteiten het actueel houden van gegevens achterop raakt. Houd hierbij rekening mee, zodat de centrale gegevensontsluiting geen log registratiesysteem van zichzelf wordt en dat gebruikers het soms ook simpelweg ‘eng’ vinden om gegevens aan te passen, hoe mooi en laagdrempelig de instrumenten ook mogen zijn. Tot slot is het voor de GIS-professionals belangrijk om als spin in het web (projectteam) te fungeren om zodoende vragen, wensen en inzichten te verzamelen. Veel vragen hebben een ruimtelijk component dat eenvoudig is te visualiseren of verwerkt kan worden in rapportages. Bovendien weten veel mensen niet dat veel oplossingen tegenwoordig vrij eenvoudig en kosteneffectief kunnen worden uitgevoerd. Door als GIS-professional een actieve en informerende rol aan te nemen kun je mensen actief faciliteren met de ontwikkeling van instrumenten.
Jacco Wanders is werkzaam bij TTE Consultants en te bereiken via
[email protected]. Juul Osinga is werkzaam TTE Consultants en te bereiken via
[email protected].
