Spaarne 42 1512 - 2010
“Daer de witte olyphant uythanght”
Voorpagina: Waarschijnlijk is dit Cornelis van Veen voor zijn sigarenwinkel - 1910. Met dank aan de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten - Zeist
“Daer de witte olyphant uythanght” Een huys metten erve staende ende leggende op de Spaerne
Speciale dank aan
Uitgave boek
Restauratie Spaarne 42
Auteur oorspronkelijke boek
Aannemers interieur
Mevrouw C.C. Veen-Stuurman
Arie Hinderks, Klussen- en onderhoudsbedrijf Eric Hofstee, Onderhouds- en loonbedrijf
Vormgeving
Ton Petter, Technisch installatiebureau Petter Service
Simone Jansen, SjansenDesign BNO
Fred Petter, Stukadoor van Onderhouds- en afwerkingsbedrijf Fred Stuc
4
Redactie
Pim Klaasse, Stukadoor van Onderhoudsbedrijf P. Klaasse
Bert Sliggers
Gilberto Rojas, Rojas Zonwering- en montagebedrijf
Eindredactie
Aannemer exterieur
Anne de Romph
Draijer Bouw BV Heemstede
Fotografie
Architect
Bodine Koopmans, FocusFoto
Henk Snoeks, architect BNA
Drukwerk
Interieuradvies
Drukkerij Libertas
Monica Snoeks
Inhoudsopgave
Voorwoord
6
Haarlem door de eeuwen heen
9
De vroegste bebouwing en bewoning
15
De geschiedenis van Spaarne 42
21
Beschrijving van eigenaren en bewoners
35
Inventaris Neeltje de Haen
47
Registers van Hoofdmanschap M
55
Uittreksels van buurhuis Spaarne 40
61
Noten & bronnen
79
5
Voorwoord
6
In oktober 2008 ben ik de nieuwe eigenaar gewor-
Toen ik het pand kocht, waren de originele balken en
den van Spaarne 42; een huis met een rijke historie.
vloeren verstopt achter plafondplaten. Daarom besloten
Spaarne 42 is vele malen verbouwd. Soms met
we om Spaarne 42 geheel te strippen en vervolgens
zinvolle aanpassingen, helaas soms ook met verbijs-
een allesomvattend restauratieplan te schrijven. In de
terende kortzichtigheid. Het historisch besef is ver-
veronderstelling dat het huis uit de zeventiende eeuw
moedelijk niet bij iedere beslissing doorslaggevend
stamde, begonnen wij met de verbouwing. Tijdens de
geweest. In 1950 stond het huis op instorten en heeft
verbouwing kregen wij bezoek van een van de oud-
de gemeente Haarlem het aan de voorzijde volledig,
bewoners, de heer W. Stuurman. Hij vertelde dat hij het
letterlijk steen voor steen, opnieuw opgebouwd.
huis van 1985 tot 1994 als kantoor heeft gebruikt en dat
Sinds 1969 is Spaarne 42 een rijksmonument.
hij een nooit gepubliceerd boek had over Spaarne 42.
Mevrouw C.C. Veen-Stuurman, familie van de heer
In de openingszin zeg ik dat ik de nieuwe eigenaar
Stuurman en nu woonachtig in Bloemendaal, heeft
ben. Wie dit boek leest, beseft echter dat ‘nieuwe
voor eigen gebruik een uitvoerig boek geschreven
eigenaar’ een te zware en mogelijk onterechte titel
met de titel ‘Daer de Witte Olyphant Uythanght’.
is. Na 26 generaties van ambachtslieden, n otabelen,
Spaarne 42 blijkt zowaar een naam te hebben!
families, winkeliers en ga zomaar door, ben ik er
Zeer verrast en verheugd over de schat aan infor-
slechts één van de 27 die het voorrecht hebben
matie raakte ik met meneer Stuurman en mevrouw
gehad om ‘Daer de Witte Olyphant Uythanght’ tijdelijk
Veen in gesprek over ‘De Witte Olyphant’ en over de
te mogen bewonen. Met dit besef ben ik nu dan wel
publicatiemogelijkheden van het boek. Het resultaat
de huidige trotse bewoner en deel ik de historie van
daarvan heeft u nu in handen.
Spaarne 42 graag met eenieder die het wil lezen. Graag bedank ik mevrouw Veen-Stuurman voor haar medewerking en Simone Jansen voor de prachtige vormgeving van het boek. Veel leesplezier, Pieter Reijnders
7
Haarlem door de eeuwen heen
Vóór 1219 was het wapen van Haarlem een rood schild met vier zespuntige sterren die duidden op de verbondenheid van de stad met de zee.
10
Een later ingevoerd stadswapen van H aarlem was een zwart wapenschild met een verdorde boom, een herinnering aan het omkappen van de Haarlemmer hout t ijdens het Beleg van Haarlem door de Spanjaarden in 1572-1573. Hij is nog te zien bij het stadhuis, onder het balkon boven de entree, en bij de Nieuwe Kerk aan de Kerkstraatzijde.
In 1219 werd het wapen uitgebreid met het kruis en het zwaard dat Haarlem kreeg voor de slag bij Damiate in 1219. De herten aan de zijkanten werden later vervangen door gouden leeuwen als schildhouders. Tegen het einde van de zeventiende eeuw werd bovenop het schild een gouden kroon geplaatst. Na 1800 werden de twee hangende Damiateklokjes o pgenomen. Na 1900 werd de wapenspreuk ‘Vicit Vim Virtus’ (‘dapperheid heeft geweld o verwonnen’) toegevoegd.
Pagina 8: met dank aan de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten - Zeist
Middeleeuwen
16e eeuw
Uit archeologisch onderzoek blijkt dat vijftien
Tijdens de Tachtigjarige Oorlog koos Haarlem in
honderd jaar voor onze jaartelling al sprake was van
1572 partij voor de opstandelingen van Willem van
bewoning in de omgeving van het Spaarne. De plaats
Oranje, tegen de Spaanse koning. Aan het einde van
ontstond als geestnederzetting op een strandwal
dat jaar begon de belegering van de stad door de
waarover een landweg liep die het noorden van
Spanjaarden (het Beleg van Haarlem), onder leiding
Holland verbond met het zuiden. In de tiende eeuw
van Don Fadrique Álvarez de Toledo. Na vrijwel te
wordt Haarlem onder de naam ‘Haralem’ voor het
zijn uitgehongerd gaf de stad zich in juni 1573 over.
eerst genoemd in de archieven. De stad werd de zetel
Zevenhonderd verdedigers werden onthoofd.
van de graven van Holland en in 1245 v erleende
In het jaar 1577 vertrokken de Spanjaarden en
Graaf Willem II Haarlem stadsrechten. Door de
kwam de stad aan de zijde van Willem van Oranje.
gunstige ligging van de stad aan het Spaarne en door
Haarlem had als katholieke stad zwaar te lijden
de eerder genoemde verbindingsweg kon de stad
onder de reformatie. In het Akkoord van Veere, dat
zich snel ontwikkelen. De economie van de stad
in datzelfde jaar werd gesloten, werden de gelijke
draaide in de dertiende en veertiende eeuw vooral
rechten tussen katholieken en protestanten vast
op het brouwen van bier, scheepsbouw en laken-
gesteld. Daarmee was Haarlem de enige Hollandse
nijverheid. In de vijftiende eeuw liep de economie
stad waar in die tijd godsdienstvrede was. Maar al
terug. Dit was mede te wijten aan de toenmalige
in juni 1578 ging het mis. Tijdens het middaggebed
onlusten in Holland en West-Friesland.
op Sacramentsdag bestormden protestanten de toen
11
nog katholieke Grote Kerk op de Grote Markt. Ze
zorgden de Haarlemse linnennijverheid een nieuwe
plunderden de kerk en doodden de priester. Ook de
bloeiperiode. De schilder Frans Hals was een zoon
kloosters werden geplunderd en deels vernield. De
van een van deze Vlaamse immigranten.
opstand duurde slechts enkele dagen, maar het had de verhouding tussen de protestanten en de katho-
17e tot 19e eeuw
lieken flink verstoord. In 1581 werd het verdrag van Veere beëindigd. Vanaf die tijd was in Haarlem nog
Haarlem kende na 1577 een enorme ontwikkeling. Het
maar één godsdienst toegestaan: de Gereformeerde.
aantal inwoners van de stad groeide binnen vijftig jaar
Het katholieke leven ging ondergronds. Alle voormalig katholieke kerken werden door de
tot een van de grootste steden van Holland maakte. Die
protestanten in gebruik genomen. Daarbij werden de
economische bloei was vooral te danken aan de textiel
heiligenbeelden, schilderijen en andere versieringen
nijverheid. In 1631 werd begonnen met de aanleg
verwijderd; de kerk moest er immers eenvoudig uit-
van een trekvaart tussen Haarlem en Amsterdam en in
zien. De katholieken richtten schuilkerken in waar ze
1657 werd een trekvaart gegraven tussen Haarlem en
in het geheim bijeen konden komen. De bestbewaarde
Leiden. Aan het einde van de zeventiende eeuw was de
schuilkerk in Haarlem is te vinden aan de Bakenesser-
stad gegroeid naar 55.000 inwoners.
gracht achter nummer 33. Deze kerk heette vroeger
12
van achttienduizend naar veertigduizend, wat Haarlem
In de loop van de achttiende eeuw ging het slecht
Oud Katholieke Kerk van St. Anna en Maria. Nadat
met de textielnijverheid in Haarlem. Het aantal inwo-
de rust was teruggekeerd, zagen veel V lamingen en
ners daalde in 1815 zelfs tot onder de twintigduizend.
Fransen hun kans. Zij trokken naar Haarlem en be-
Pas in de tweede helft van de negentiende eeuw be-
gon de economie van de stad weer op te krabbelen. Er ontstonden nieuwe industrieën, waaronder rijtuig- en spoorwagonfabriek Beijnes en de machinefabriek van Figee. Drukkerij Joh. Enschedé, die uit de zeventiende eeuw stamt, werd in deze periode een zeer belangrijke werkgever. In 1853 werd het bisdom Haarlem gesticht en tussen 1895 en 1930 werd aan de toenmalige rand van de stad een nieuwe kathedraal gebouwd.
20e en 21e eeuw Op 1 mei 1927 werd de gemeente Schoten een deel van Haarlem. Ook delen van omliggende gemeenten werden geannexeerd. In de jaren dertig leed H aarlem onder de slechte economie en na de Tweede Wereldoorlog verdwenen de grote industriële bedrijven uit de stad. Haarlem werd een stad van diensten, scholen en overheidsinstellingen. Tegenwoordig wordt in Haarlem hard gewerkt aan een aantal grootschalige bouwprojecten.
Spoor- en tramlijnen In september 1839 reed de eerste Nederlandse trein tussen Amsterdam en H aarlem. Dit spoor werd in 1842 verlengd tot in Leiden. De ‘Oude Lijn’ en de spoorlijnen in de omgeving van Haarlem werden geëxploiteerd door de HIJSM (Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij). Het oorspronkelijke station van Haarlem lag op de plaats van het huidige revisiebedrijf van NedTrain. In 1867 kwam de spoorlijn naar IJmuiden en in 1912 werd de spoorlijn Aalsmeer-Haarlem geopend, onderdeel van de Haarlemmermeerspoorlijnen. Deze had een eigen halte Haarlem Rijksstraatweg, niet ver van het huidige station Haarlem Spaarnwoude. Op 28 mei 1878 opende de HTM (Haarlemsche Tramway-Maatschappij) de eerste paardentramlijn tussen Station Haarlem en Dreef. In 1913 werd deze lijn verlengd en elektrisch gemaakt. Er kwamen nog meer stadslijnen: in 1899 een ringlijn, in 1900 een lijn naar Bloemendaal en in 1914-1916 twee lijnen naar Overveen. De stroomtramlijn Haarlem-Leiden, op 1 juli 1881 geopend door de NZHSTM (Noord-Zuid-Hollandsche Stoomtramweg-Maatschappij), werd in 1932 elektrisch gemaakt, waarna er de ‘blauwe trams’ gingen rijden. In 1897 werd de stoomtramlijn naar Alkmaar aangelegd, in 1899 de e lektrische tram naar Zandvoort en in 1904 die naar Amsterdam. Alle betrokken tramwegmaatschappijen fuseerden uiteindelijk in de NZHTM.
13
De vroegste bebouwing en bewoning
16
Romeyn de Hooghe, 1688. De Waegh.
De Haarlemse Beek Haarlem is ontstaan op een van de langgerekte strandwallen die ongeveer tussen 3000 en 2300 voor Christus zijn gevormd. De meest oostelijk gelegen strandwallen zijn het oudst. Tussen de strandwallen ontstonden veenstroken. Een zo’n veenstrook lag ten westen van Haarlem: Overveen (over het veen). Dit gebied was erg moerassig; het water vormde
‘De craen’ Op alle oude prenten van het Spaarne rondom Spaarne 42 staat een hijskraan afgebeeld. Deze ‘craen’ was voorzien van tredmolens waarin mannen liepen. Zo werd de vracht uit de schepen gehesen en op sleetjes gedeponeerd. Deze sleetjes, een soort houten pallets, werden door sleperspaarden naar de Waag of een andere bestemming versleept. Vaak liep er een man vooruit met een in vet gedoopte lap, de zogenaamde smeerlap, om bij steile bruggen of ongelijke straten de glijders in te vetten. De sleetjes en de sleperspaarden werden na het werk op het Sleepershooft in de stadsstallen ondergebracht. Na afbraak van de stadsstallen is hier in 1864 de Korenbeurs gebouwd.
stroompjes en een ervan was de Beek, die ongeveer bij de tegenwoordige Raaksbrug r ichting stad stroomde. De boeren ondervonden veel overlast van dit water. Waarschijnlijk hebben zij de Haarlemse Beek in de twaalfde of dertiende eeuw gekanaliseerd, dwars door
bluswater en als rioolafvoer. Ruim drie eeuwen later,
de oorspronkelijke strandwal heen, en lieten zij deze
in 1867, is de Beek gedempt en vervangen door riool-
uitmonden in het Spaarne. Zij vervoerden goederen
buizen. De bedding werd met duinzand dichtgegooid.
over dit kanaaltje en gebruikten het water als grond-
Tegenwoordig resten alleen nog hardstenen tegels op
stof voor bier. Vervuiling maakte het water echter
het Prinsenhof, in de Koningstraat en de Spekstraat, op
ongeschikt voor de brouwers. In 1544 werd de Beek
de Oude Groenmarkt en aan het Spaarne, die de loop
gedeeltelijk overwelfd en nog slechts gebruikt voor
van de voormalige Beek aangeven.
17
Het Spaarne en de Brouwerskolk
De eerste bewoners
De rivier het Spaarne wordt al in 1286 in een acte
De eerste bewoners van Haarlem hebben zich waar-
genoemd met de tekst ‘die Sperne daer die wilde zee
schijnlijk langs het Spaarne gevestigd vanwege de
invloeyede’. De rivier kwam uit de Haarlemmermeer
bereikbaarheid over water; wegen waren er immers
en stroomde met veel bochten naar het Oer-IJ, dat
niet of nauwelijks. Ook hadden zij zo hun viswater
in open verbinding stond met de Z uiderzee. Van die
bij de hand en de benodigde bouwmaterialen voor
kant trad verzilting op, wat ook het S paarnewater
onderdak: elshout, riet en klei. De oudste bewonings-
ongeschikt maakte voor de brouwers. Zij b esloten
sporen wijzen steeds op een dergelijke huizenbouw.
een kolk te graven waar zuiver duinwater in kon
In de Lange Veerstraat en de Kleine Houtstraat zijn
vloeien. Die oude Brouwerskolk lag bij de tegen
bij archeologisch onderzoek delen van een dijkvoet
woordige Houtvaart en het water werd met schuiten
gevonden, opgebouwd uit kunstmatig opgebrachte
via de Brouwersvaart naar de brouwerijen vervoerd.
klei, zand en plantenvezels. Ook scherven van vaatwerk
Maar ook het duinwater werd, nu via het veen, met
en leerresten wijzen op bewoning rond de twaalfde
zout vermengd en er moest een nieuwe kolk worden
eeuw. Dit sluit natuurlijk niet uit dat er al veel eerder
gegraven die dichter bij de duinen was gelegen.
bewoning in de buurt was. Recente vondsten uit het
De Brouwerskolk in Overveen is er nog steeds.
laat Neolithicum (± 1800 v. Chr.) in andere delen van Haarlem, onder andere op de Grote Markt, bewijzen dat in die tijd op vrij grote schaal land in cultuur is gebracht en dat er dus ook bewoning aanwezig was.
18
Bebouwing rond Spaarne 42 Al zeer vroeg stond er een blokje huizen tussen het uiteinde van de Damstraat, toen ’t Hooft of ’t Sleepershooft geheten, en de Berkenrode steeg, volgens oude plattegronden in 1503 Jan van Berckenrodestege geheten. Met bebouwing sinds de dertiende eeuw behoort dit gebied tot het oudst bebouwde stadsdeel van Haarlem. De twee waterwegen die op dit punt bij elkaar kwamen, zorgden voor veel activiteit. Men vaarde op de Beek en alles wat over het Spaarne werd aangevoerd, werd hier a fgeladen door ‘de craen’ en verder de stad in vervoerd of versleept.
19
De geschiedenis van Spaarne 42
Foto P. Reijnders
22
Tot circa 1910 heeft Spaarne 42 een stenen leeuw boven op de trapgevel gehad. Hoe die eruit zag is onbekend. Bij de verbouwing in 1950 heeft de dienst Openbare Werken een beeld van de bekende Haarlemse beeldhouwer Van Den Eijnde ter beschikking gesteld.
Voor het in kaart brengen van de geschiedenis van
gegeven over Spaarne 42 komt uit het Register van
Spaarne 42 en zijn bewoners was uitgebreid onder-
de Tiende Penning van 1543; een belasting van tien
zoek nodig. Er zijn vele bronnen voor geraadpleegd,
procent op inkomsten uit vermogen die in opdracht
zoals tekeningen en plattegronden, belastingregisters,
van landsheer keizer Karel V werd ingesteld door
verpondingsregisters, transportregisters met koopakten,
landvoogdes Maria van Hongarije (dit was een
boeken, bouwvergunningen en zelfs het dagboek van een
andere heffing dan de beruchte omzetbelasting
Haarlems burger. Hoewel van het huis zelf vrij weinig
Tiende Penning van de hertog van Alva in 1569).
informatie bewaard is gebleven, bleken diverse akten,
Voor het heffen van de belasting kwamen taxateurs
testamenten, belastings-, bevolkings- en burgerlijke-
langs om de huizen te bekijken. De Olyphant moet
standregisters een schat aan gegevens te bevatten over
toen al een huis met aanzien zijn geweest, aangezien
eigenaren, bewoners en buren.
alleen huizen met een jaaropbrengst van meer dan twee carolusguldens in het register werden opge-
Hoe De Olyphant er in de begintijd heeft uitgezien,
nomen. Toenmalig eigenaar Steffen Diricxszoon
is niet bekend. Er zijn enkele afbeeldingen bewaard
Soutman werd geschat op 30£. De rekeneenheid 1£
gebleven uit 1573 waarop het huizenblok is te her-
(1 pond Vlaems) was gelijk aan één carolusgulden,
kennen. Deze tekeningen zien er niet erg betrouw-
een betaalmiddel. In de latere belastingregisters
baar uit, aangezien hele stadsdelen zijn weggelaten
van 1553 en 1555 wordt eigenaar Frans Jansse
om ‘krijgshandelingen’ beter te doen uitkomen. Uit
Kies aangeslagen voor respectievelijk 36£ en vier
geschreven bronnen blijkt echter dat Spaarne 42 een
haardsteden (schoorstenen). Huizen met vier en
belangrijk huis was. Het tot nu toe oudste officiële
meer haardsteden waren aanzienlijke huizen.
23
Hoofdmanschap M
(de Kleine Houtbrug lag over de Oude Gracht bij de Kleine Houtstraat). Het begin van Hoofdmanschap M
Uit de registers komen meer interessante gegevens
was het Slepershoofd (vandaag de dag het einde van
naar voren. Over de eigenaren bijvoorbeeld, maar
de Damstraat). Van daaruit was De Olyphant het vier-
ook over de buren, die voor het onderzoek van groot
de huis. Dat ‘het huys op de houck vande Berckerode
belang waren. De huizen waren in die tijd immers
stege’ stond, gaf bij het onderzoek meer zekerheid.
nog niet genummerd en hadden geen kadaster
Toch moesten ook de belendingen en bijbehorende
nummer. Alleen aan de hand van de volgorde in de
namen van buren vaak de juiste conclusie bevestigen,
registers kon De Olyphant worden teruggevonden.
want de Berkenrodesteeg heeft twee hoeken.
In 1524 was de stad in 23 zogeheten hoofdman-
Familiebezit
schappen verdeeld, aangeduid met de letters van
24
het alfabet. Iedere hoofdmanschap had twee hoofd-
Uit de tot nu toe oudste beschrijving van het huis blijkt
mannen die de administratieve leiding over de
dat in de omgeving aanzienlijke families woonden,
buurt hadden. Het blok huizen rondom Spaarne 42
of in elk geval families met bezittingen. Vooral in de
behoorde tot het Hoofdmanschap van de letter M, in
zestiende eeuw waren ze bovendien dikwijls met elkaar
de registers omschreven als: ‘’t hoomanscap van de M
verwant. Juist het blok huizen rondom De Olyphant
streckt van ’t hooft excluys ’t spaern langes totte cortte
en de aangrenzende huizen in de Berkenrodesteeg zijn
brugge ende gaet soe voorts aen dien zijde van de
lange tijd in bezit geweest van slechts enkele families,
graft tot ’t houckhuys toe aen die Cleyne houtbrugge’
zoals de familie Soutman en de familie Kies van Wissen.
Uit oude belastingregisters en de transportregisters Huisnummers De indeling in hoofdmanschappen blijft gehandhaafd tot 1809. In het begin is er alleen de benaming Hoofdmanschap M zonder verdere huisnummering, rond 1700 komt er een wijkindeling met cijfers en krijgt het huis met M.2531 zowel een wijk- als een huisnummer. Er waren toen zes wijken en één buitenwijk. Van 1774 tot 1809 heeft De Olyphant nummer M 3715. Later volgt de indeling in wijk 2 - 15 en nog later in wijk 2 - 21, tot het huis in 1877 wordt vernummerd tot Spaarne 42.
waarin alle koopakten zijn beschreven, komen enkele bijzonderheden naar voren over de woon omstandigheden. Zo stonden er voorschriften in over de ‘gemeyne’ (gemeenschappelijke) muren, de loden goten en de watervoorzieningen, zowel de aan- als de afvoer. De pomp aan de deur, waarvan ook de buurman gebruik mocht maken, werd nog tot 1880 in de koopakten vermeld. Ook nu nog loopt de watervoorziening voor buurhuis nummer 40 via nummer
Vaak kwam het huis door overerving in andere
42. In 1871 werden de huizen langs dit deel van het
handen, zodat er geen transportakte werd gemaakt.
Spaarne aangesloten op de duinwaterleiding.
Voor ons onderzoek was het dan noodzakelijk om uit te zoeken hoe de familieverhoudingen in elkaar zaten.
Het Beleg van Haarlem
Vooral voor de periode van de zestiende eeuw betekende dit veel zoekwerk; burgerlijke-standregisters
Het waren bewogen tijden voor de bewoners uit de
bestonden in die tijd niet en alleen via G ildeboeken en
zestiende eeuw. De plaatselijke economie ging prak-
toevallige vermeldingen, b ijvoorbeeld op schutters
tisch ten onder aan de strenge belastingvoorschriften
stukken in het Frans Hals Museum, kon soms de juiste
van de regering in Spanje. Zo b estonden er hoge
richting worden gevonden.
accijnzen op bier en lakens; twee bedrijfstakken waar-
25
26
Frans Hals, Maaltijd van de officieren van de Cluveniersschutterij, 1627. De man aan de tafel, met vleesschotel, is kapitein Gillis de Wildt, schoonzoon van Claes Jobs Ghyblandt.2
beschreven in het dagboek van de Haarlemse burger ‘De Loop van het Spaarne’ In het in juni 1987 verschenen boek ‘De Loop van het Spaarne’ noemt de schrijver in het hoofdstuk ‘Wonen en werken aan het Spaarne’ op bladzijde 39 het deel van het Spaarne tussen de Oude Gracht en het Donkere Spaarne, samen met het stukje aan de overkant tussen de Wijdesteeg en de Hoogstraat, de ‘goudkust van Haarlem in de zestiende eeuw’. Steffen Diricxszoon Soutman, de bewoner van nummer 42, wordt opgevoerd als ‘de machtige Brouwer’. Tevens staat in het boek dat het Spaarne tussen de Melkbrug en de Damstraat (de Appelmarkt) het drukste stukje van de stad was. Hier legden alle schuiten met groente, fruit en boter aan, werd alles uitgeladen en in de Waag gewogen. Ook vond hier dagelijks de visafslag plaats.
Willem Janszoon Verwer. Zelf katholiek en d aardoor op de hand van de belegeraars, heeft hij in zijn Memoriaelbouck toch een vrij objectief en boeiend beeld van het dagelijkse leven geschetst. Vaak gruwelijk door alle wreedheden, maar soms ook heel vermakelijk in de beschrijving van kleine gebeurtenissen. Voor de bewoners van De Olyphant gebeurde het allemaal vlak voor de deur. Zij waren getuige van de executie en ophanging van honderden soldaten en burgers op ’t Sant, aan de achterzijde van het huis, terwijl er aan de voorkant nog eens honderden, twee
van Haarlem grotendeels afhankelijk was. Van de ruim
aan twee gebonden, in het Spaarne werden verdron-
tachtig brouwerijen die in 1514 voornamelijk aan het
ken. In totaal werden er na de overgave ruim acht-
Spaarne gevestigd waren, bleken er aan het eind van
tienhonderd mensen vermoord. Misschien waren ze
de zestiende eeuw nog maar vijftig over te zijn. Daarna
er zelf bij betrokken, want de familie Kies speelde
volgde het drama van het Beleg van Haarlem.
een belangrijke rol in het beleg. Dit gold onder ande-
Deze periode, het beleg en de daaropvolgende
re voor Pieter Jansse Kies, burgemeester van Haarlem
bezetting door de Spaanse troepen, is uitvoerig
en broer van eigenaar Frans Jansse Kies. In die tijd
27
waren ophangen en onthoofden niet zo ongewoon. De brandstapel en de galg op de Grote markt werden tot laat in de achttiende eeuw regelmatig gebruikt.
Brand! Vlak na het beleg, toen een groot bezettingsleger in de stad gehuisvest was (wat toch al een grote schadepost voor de bevolking betekende), brak in 1576 vlak naast
De Appelmarkt en de Londense Kaai Het deel Spaarne tussen de Damstraat en de Korte Veerstraat heette lange tijd de Appelmarkt. Het komt al als zodanig voor op een kaart uit 1646 en droeg die naam nog in 1828. Het Spaarne voorbij de Waag tot de Bakenessergracht heette in 1669 de Londense Kaai: er vertrok ‘alle drie weecken preciselijk een schip op Londen’. Niet voor te stellen in onze tijd, maar wel gemakkelijk: je stapte voor de deur op. Bij ‘de craen’ vertrok een schip naar Gent en op de Londense Kaai vertrokken ook schepen naar Hamburg en het Franse Rouaan (nu bekend als Rouen). Internationaal scheepvaartverkeer dus op het Spaarne.
de deur een brandje uit in het soldatenkamp. Het had gemakkelijk geblust kunnen worden, maar door een
28
misdadig bevel van de soldaten, die het zelf hadden
verdwenen is. Alleen het hoekhuis aan de zuidkant
veroorzaakt, mochten de bewoners hun huizen niet
van de Berkenrodesteeg is ook blijven staan.
uit om alarm te slaan of te gaan blussen. Het stormde
Oorspronkelijk waren de huizen in de Berkenrode
hard die dag en de brand joeg door de hele stad zodat
steeg waarschijnlijk niet zoals nu allemaal aan elkaar
er ruim 450 huizen werden verwoest. Wonder boven
vast gebouwd, want op kaarten van voor 1576 loopt
wonder bleef De Olyphant gespaard en is de brand er
de Appelaarsteeg door aan de zuidzijde van de Dam-
net achterlangs getrokken. Op de kaart van Thomas
straat. Ook in verschillende koopakten wordt gespro-
Thomaszoon uit 1578 (zie pagina 62) is duidelijk te
ken over een steeg of poort die in de Berkenrode
zien hoe alles na de brand rondom ons blokje huizen
steeg uitkomt. Wellicht is het huis dankzij deze steeg
Frans Hogenberg, 1573. Executies door de Spanjaarden na de capitulatie van Haarlem (kopergravure).
29
gespaard gebleven. In een koopakte van 1581 wordt
De Witte Olyphant
het vermeld als ‘een huysinge metten verbrande erve daer achter aengelegen’, met de voorwaarde dat de
In de transportregisters, die al in het begin van de
eigenaren van De Olyphant en alleen zij, de families
vijftiende eeuw werden gebruikt, maar waarvan er
Kies en Soutman, daarop zullen mogen herbouwen.
helaas velen nauwelijks te lezen zijn, komen namen
Het huis zelf was na de brand nog in behoorlijke
voor van uithangborden in de plaats van huis
staat, want het bracht 1.215 carolusguldens op.
nummers. In het transportregister voor de verkoop
Niet zeker is of het toen al helemaal van steen
in 1672 wordt de naam van het huis voor het eerst
gebouwd was, wel dat het waarschijnlijk in het
genoemd. De tekst ‘een huys metten erve staende
begin van de z eventiende eeuw is verbouwd met de
ende leggende op het Spaerne op den hoeck van de
trapgevel die nu de voorkant siert. Misschien waren
Berckenrodesteeg daer de witte Olyphant uythanght’
de nieuwe stedelijke keur- en gebodsbepalingen aan-
geeft aan dat de verkopende eigenaren ooit een witte
leiding tot deze verbouwing, want de wijken werden
olifant hadden ‘uitgehangen’. Een witte olifant was
tussen 1604 en 1621 bekeken op brandgevaarlijk-
zeldzaam en werd als een geluksdier beschouwd,
heid. Er mochten geen houten voor- en achtergevels
dus waren zij bepaald blij met hun huis.
meer worden gemaakt en de daken moesten met
30
pannen zijn gedekt. In heel Haarlem werden in de
In een akte van 1610 wordt het buurhuis (nu
periode tussen het laatste kwart van de zestiende
nummer 40) verkocht als ‘daer teygenwoordich
eeuw tot midden zeventiende eeuw dit soort trap
uuythanght de hoop’, het huist daarnaast (nu num-
gevels gebouwd.
mer 38) wordt aangeduid als ‘genaampt wesende
‘de blauwe Engel’’. Het huis in de Berkenrodesteeg,
al dertig jaar eerder hadden verkocht. Er bestaat ook
dus ‘streckende’ aan de achterkant, heet dan ‘de
nog een apart Register op de Personele Belasting van
Noortstarre’. In die oude koopakten werd veel meer
1745 tot 1748. Hierin wordt eigenaar Jan Bouman
informatie over de woonomstandigheden gegeven
aangeslagen voor zes gulden, maar hoe en waarvoor
dan in de moderne. Zo staat er bijvoorbeeld dat deze
dit bedrag precies werd berekend is niet duidelijk.
‘Noortstarre’ de afvoer van ‘sijn privaat’ onder de huizen naar het Spaarne mag laten afvloeien.
Penantspiegel
Verpondingsregisters
Bij het onderzoek naar de geschiedenis van Spaarne 42 kwamen veel gegevens tevoorschijn over de eigenaren,
Er zijn niet veel verpondingsregisters bewaard geble-
bewoners en buren door de eeuwen heen. Deze infor-
ven. Deze registers werden zo genoemd omdat het
matie is opgenomen in het hoofdstuk ‘Beschrijving van
pond (£) de rekeneenheid was en in het register een
eigenaren en bewoners’, dat bestaat uit gegevens die
soort onroerendgoedbelasting werd geregistreerd.
werden gevonden in akten, testamenten, belastings-,
De eerste gegevens van na 1555 (Tiende Penning)
bevolkings- en burgerlijkestandregisters.
zijn te vinden in de verpondingsregisters van 1628 en 1650, de daaropvolgende beginnen pas in 1708.
Over het huis zelf is minder schriftelijke informatie
Deze registers kennen dus veel hiaten. Bovendien
boven water gekomen. De indeling is onbekend en er
zijn de registers van 1708 niet goed bijgewerkt,
zijn geen boedelbeschrijvingen gevonden. Uitzonde-
zodat daarin eigenaren worden genoemd die het huis
ring is een alinea uit een koopakte van 1837, waarin
31
heel zorgvuldig een penantspiegel wordt beschreven.
rodesteeg is er misschien ook niet altijd geweest.
Deze was niet bij de koop inbegrepen en er moest
In vroeger tijden werd het huis weleens in tweeën
zes gulden extra voor worden betaald. De spiegel
bewoond; dit kan de aanleiding zijn geweest voor
zou zich in de ‘zijkamer’ bevinden, maar waar deze
het plaatsen van deze deur.
zijkamer te zoeken? Een penantspiegel is een langwerpige spiegel die tussen twee ramen in hangt, en
Na 1854 is de onderpui verbouwd tot winkelingang.
die zitten alleen aan de voorkant.
Er is dan een tabaks- en sigarenhandel in gevestigd van Cornelis van Veen. Hij blijft tot 1915 eigenaar
Verbouwingen
en verkoopt het huis daarna aan de gemeente. Die verhuurt het vervolgens aan verschillende
32
Van de allereerste bouw van het huis is helaas niets
personen. Op 4 mei 1927 krijgt de firma Joustra
bekend. Ook van de verbouwing in het begin van de
van de Garenkokerskade een vergunning ‘voor
zeventiende eeuw zijn geen gegevens teruggevon-
het uitslopen van een gedeelte muur voor perceel
den. Een potloodtekening uit 1854 geeft voor het
Spaarne 42. Ter voorkoming van gevaar zullen de
eerst een duidelijk beeld van de voorgevel met een
nodige stutten en schoren, alsmede een schuthok
deur en één raam op de begane grond. Waarschijn-
geplaatst worden’. Vóór die tijd waren bouwvergun-
lijk zag het huis er in de zeventiende en achttiende
ningen niet nodig. Er bestond wel een zogenaamde
eeuw iets anders uit dan nu. In die tijd hadden ramen
stadsfabriek (een soort openbare werken), maar
vaak luiken, vooral beneden, maar het blijft gissen
vergunningen werden pas in de twintigste eeuw
of dit ook voor ons huis gold. De deur in de Berken-
noodzakelijk.
In 1949 was de gevel zo bouwvallig dat hij,
27 eigenaren
ondanks zware stutten, in elkaar dreigde te zakken. Men besloot tot slopen, ook omdat de fundering
Voor zover bekend is het huis 26 maal van eigenaar
was verzakt. Dit is niet verwonderlijk aangezien het
verwisseld en heeft het dus minstens 27 eigenaren
huis is gebouwd op de buitenkant van de voormalige
gehad. Het werd vaak gekocht als belegging of voor
Spaarnedijk en bovendien eeuwenlang te lijden had
eigen bewoning. Af en toe werd het verhuurd als
van verkeer. Onder leiding van ingenieur Gijsbert
boven- en benedenwoning. In de adresboeken van de
Friedhoff werd de gevel zoveel mogelijk terug
laatste tachtig jaar wordt het huis niet altijd genoemd.
gebracht in de oudste stijl. Dit met uitzondering
Soms staat het vermeld met de toevoeging Berken
van de winkelpui, die alleen aan die oude stijl werd
rodesteeg. Waarschijnlijk was de begane grond dan een
aangepast. Er kwamen mooi gesmede muurankers
dependance van een andere zaak, zoals een touw- en
in de gevel, de ramen kregen een verantwoorde
zeilhandel, en werden de bovenverdiepingen verhuurd
roedeverdeling en er kwam weer een zandstenen
aan een particulier met ingang in de steeg. Aardige bij-
leeuw op de top.
zonderheid is dat de tot nu toe oudst bekende eigenaar en bewoner, Mr. Jelys van Soutelande, een telg was
Het Spaarne 42 valt nu onder Monumentenzorg
uit een roemrucht en rijk Zeeuws adellijk geslacht dat
(zie bronnen). In de gevel is bij de laatste verbouwing
bezittingen had in ‘Kortekene’ – ofwel Kortgene –, en
de tekst Anno Renovatum 1950 aangebracht en zo
dat de eigenaar uit 1985 van grootmoeders kant ook
kan het hopelijk de komende eeuwen doorstaan.
uit Kortgene stamde. Zo worden vijfhonderd jaren geschiedenis van een huis met zijn bewoners overbrugd.
33
Beschrijving van eigenaren en bewoners
36
G. Braun, 1572. Een van de vroegste stadsplattegronden van Haarlem uit de zesdelige atlas Civilates Orbis Terrarum1. Dit kaartbeeld dateert van voor de verwoestingen tijdens het Beleg van Haarlem in 1572/1573.
Van maar liefst 27 verschillende eigenaren op rij is
genoemd in een akte. In 1514 is Willem Jeliszoon
informatie teruggevonden in akten, testamenten, het
van Soutelande vinder (dit is een bepaalde functie)
bevolkingsregister en de registers van de b elasting en de
van de oude schutterij St. Jorisdoelen. Waarschijnlijk
burgerlijke stand. Dit levert een mooi overzicht op van de
waren Lysbeth, Belije en Willem kinderen van
mensen die het Spaarne 42, oftewel ‘De Witte Olyphant’,
Mr. Jelis (of Gillis), want deze voornamen komen
in al die eeuwen hebben bezeten en bewoond.
ook voor in de Zeeuwse tak.
1512 Uit de belendingen, genoemd in een
1527 In februari 1527 verkoopt Mr. Jelis van
koopakte van buurhuis nummer 40, blijkt dat ons
Soutelande het hoekhuis aan Dirck Claesz Soutman
hoekhuis in juli 1512 wordt bewoond door Mr. Jelys
voor 940 Rijnlandse (Rijnse) guldens. Soutman
van Soutelande, een telg uit een adellijk Zeeuws
was een telg uit een wijdvertakte, vooraanstaande
geslacht. In 1448 wordt echter al een Pieter Gelis-
Haarlemse familie van brouwers, schepenen en
zoon van Soutelande genoemd in het register voor
burgemeesters en in goeden doen. Zij bezaten
het Settlegeld (een soort belasting). Waarschijnlijk
verschillende huizen op het Spaarne en in de
woonde Mr. Jelis al langer in het hoekhuis, maar de
Berkenrodesteeg. Dirck wordt ook genoemd als
koopakte is niet gevonden en de transportregisters
grondbezitter op Vlieland. Vanaf begin zestiende
van voor 1500 zijn slecht leesbaar.
eeuw zijn verscheidene leden van de familie Soutman lid van het Kerstmisgilde, waarbij veel belangrijke
In juli 1497 worden Lysbeth Jelisdr. van Soutelande
katholieke Haarlemse lekenbroeders betrokken
en haar zuster Belije, vergezeld van hun echtgenoten,
waren. Het lidmaatschap was erfelijk. Achter het
37
Klokhuis stond het Soutmanshofje, dit werd echter
stig uit Amsterdam, was naar Haarlem uitgeweken
gesloopt in 1871. Dirck was getrouwd met Aeff
vanwege onvrede met het Spaanse bewind, maar in
Dircksdr. Van Waemelen. Ook de Soutmannen
Haarlem kwamen zij daar later ook mee in conflict.
worden al in 1448 genoemd in het Settlegeldregis-
Het huwelijk van Frans Jansse Kies en Margriet
ter. Verschillende familieleden waren getrouwd in
Claesdr. Soutman blijft kinderloos en de kinderen
de familie Kies, ook wel Kies van Wissen genaamd.
van zijn zuster Maritje Jansdr. Kies erven het huis.
Dirck Soutman laat het huis na aan zijn zoon Steffen.
Het blijft in hun bezit tot na de terugtrekking van de Spaanse troepen.
1543 Steffen Diricxszoon Soutman, brouwer en deken van de Cluveniersdoelen, genoemd in
1581 Op 21 november verkopen zij het huis voor
het kohier van de Tiende Penning van 1543,
1.215 carolusguldens aan Claes Jobszn Ghijblandt,
was getrouwd met Alijdt Pietersdr. Deyman, ook
van beroep ‘lijwatier’; linnenfabrikant. Hij was
afkomstig uit een bekend Haarlems geslacht. Zij
getrouwd met Marijtje Heerendr. en afkomstig uit
was gasthuismoeder.
Franeker. Hij had een zoon en een dochter. Zoon Job Claesz Ghijblandt was brouwer en dochter
38
1553 Na Steffen Diricxszoon Soutman komt
Aefje trouwde met Gillis de Wildt, luitenant en
het huis toe aan Frans Jansse Kies, getrouwd met
later k apitein van de Cluveniersdoelen. Gillis staat
Margriet Claesdr. Soutman, een tante van S teffen.
afgebeeld op twee schuttersstukken, een van Frans
Frans Jansse Kies was een broer van Haarlems burge-
Hals en een van Cornelis Engelsz. Beide schilderijen
meester Pieter Jansse Kies. Het geslacht Kies, afkom-
hangen in het Frans Hals Museum.
< 1609 Van de overdracht aan volgende eigenaar
akten wordt vermeld. Hij heeft onder andere ook
Lambert Barendszoon Appelcoper is niets terug
op de Burgwal een huis in bezit gehad en stond toen
gevonden. Deze moet hebben plaatsgevonden tussen
geboekt als snijder. Zijn oorspronkelijke beroep,
1581 en 1609, want dan wordt Appelcoper reeds
schipper, betekende meestal dat ze beurtschipper
als eigenaar genoemd als hij een stukje grond achter
waren tussen verschillende steden. Waarom hij
zijn huis verkoopt. Misschien was hij verwant aan de
verder als snijder (kleermaker) wordt genoemd,
familie Ghijblandt en was het dus weer een erfenis
is niet duidelijk. Zijn weduwe, Annette Jansdr.
kwestie. Bijzonderheden over Lambert Barendsz
‘geadsisteert’ met haar twee zonen Jan en Cornelis
Appelcoper zijn niet gevonden.
Jetsen, verkoopt op 17 februari 1672 het huis voor 1.151 carolusguldens en dan hangt daar ‘de witte
1619 Op 31 december 1619 verkoopt Lambert
olyphant’ uit; een zeldzaam verschijnsel dat om die
Barendsz Appelcoper het hoekhuis aan Mr. Cornelis
reden als geluksdier werd beschouwd.
Hendrixs van Suchten, chirurgijn, voor 3.400 carolusguldens. In verhouding tot de vorige verkoop-
1672 De nieuwe eigenaar wordt Meus of
prijs was dit bedrag hoog; waarschijnlijk was het huis
Bartolomeus Gerritse de Haen, gehuwd met Hilletje
in die tussentijd verbouwd.
Banckeras of Pancras, waarschijnlijk afkomstig uit St. Pancras in Noord-Holland. Haar naam wordt vaak
1638 Het huis wordt op 21 januari 1638 voor
verbasterd tot Bancras, Pancras, Van Cras, et cetera.
1.825 carolusguldens opnieuw verkocht. Nu aan
Meus overlijdt op 7 juli 1682 en Hilletje overleeft
een schipper, Jets Hendricksen, die vaak in transport
hem vele jaren. Zij sterft op 21 s eptember 1719.
39
40
Beiden zijn begraven in de Janskerk op ’t Koor.
1726 Frans Boon, procuratie hebbend voor N eeltje
Het beroep van Meus is niet bekend, maar in ieder
de Haen, verkoopt het hoekhuis op 5 mei 1726
geval bracht het hem tot welstand, want hun enige
voor duizend carolusguldens aan Jan Bouman. Bij de
dochter Neeltje, gehuwd met Cornelis van Leeuwen,
koopsommen in de transportakten moet rekening
erft acht huizen en veel roerend goed. Zij maakt
worden gehouden met het bedrag van de lasten die
viermaal een testament. Neeltje had één dochter,
op het pand rusten en in zo’n geval bij de koopsom
genaamd Grietie, die was gehuwd met Pieter de
worden opgeteld. De koopsom is meestal aan de lage
Ruyter, maar Grietie sterft al jong op 26 mei 1721.
kant als er hoge lasten op rusten. Maar de prijzen
Moeder Neeltje, al lange tijd weduwe, en groot
fluctueren enorm in de loop van de tijd. Dit komt
moeder Hilletje, wonen samen in het zuidelijke
ook door de tijdsomstandigheden; zo spelen oorlog,
hoekhuis van de Berkenrodesteeg. Als Neeltje van
economie en huizenschaarste altijd een grote rol. Van
Leeuwen de Haen op 13 oktober 1727 overlijdt,
Jan Bouman, gehuwd met Helena van der Hoef op
wordt een inventaris opgemaakt van haar bezit en
14 november 1723 in Haarlem, is verder niet veel
daarin wordt heel zorgvuldig de inboedel per kamer
bekend. Zij hadden een zoon Gerrit, die op 24 mei
beschreven. Grappig is bijvoorbeeld de opgave van
1750 trouwde met Magtild Eggebeen. Hun dochter,
‘6 porselijne booterschotelties, waarvan drie heele
de kleindochter van Jan Bouman dus, erfde het huis.
en drie stuckent’. Ze was heel vermogend en liet een
Deze kleindochter heette Machteld Helena Bouman
voor die tijd aanzienlijk bedrag aan goudstukken,
en zij trouwde op 10 augustus 1786 met Pieter van
sieraden en gebruikszilver na ter waarde van zo’n
der Plaat, van beroep ‘onder begraafenis opzichter’.
3.500 carolusguldens.
Hij was afkomstig uit Coevorden.
Eigenaar van Spaarne 42
Naam
1512
Mr. Jelys van Soutelande
1527
Dirck Claesz Soutman
Koopprijs 940 Rijnse guldens
1543
Steffen Diricxszoon Soutman (erfgenaam)
-
1553
Frans Jansse Kies (erfgenaam)
-
Tot 1581
Erfgenamen Frans Jansse Kies
21-11-1581
Claes Jobszoon Ghijblandt
1.215 carolusguldens
1609 (woont er dan al)
Lambert Barendszoon Appelcoper (geen transportakte)
31-12-1619
Cornelis Hendricxen van Suchten
3.400 carolusguldens
21-1-1638
Jets Hendricxen
1.825 carolusguldens
Datum onbekend
Annetie Jansdr., weduwe van Jets Hendricxen (erfgename)
17-2-1672
Meus (Bartolomeus) Gerritse de Haen
Datum onbekend
Neeltje de Haen (erfgename)
5-5-1726
Jan Bouman
-
1.151 carolusguldens 1.000 carolusguldens
Datum onbekend
Machteld Helena Bouman (erfgename)
-
Datum onbekend
Pieter van der Plaat, weduwnaar van Machteld Helena Bouman (erfgenaam)
-
20-6-1833
Jacob van der Plaat
1.200 gulden
26-1-1837
Lodewich Saltzer
2.045 gulden
15-9-1843
Johannes van Rooijen
2.400 gulden
24-12-1852
Anton Friderich Hartmann
1.600 gulden
4-8-1864
Aaltje Keuter, weduwe van Hilbert van Veen
2.300 gulden
20-1-1880
Cornelis van Veen
4.000 gulden
26-7-1915
Gemeente Haarlem
27-11-1968
Pieter Peute
16-12-1975
Hendricus A.J. Westerkamp
26-11-1985
Willem Stuurman
180.000 gulden
30-6-1994
Johan Jacob Philip van der Tak
425.000 gulden
15-10-2008
Pieter Reijnders
630.000 euro
6.000 gulden 41.000 gulden 91.000 gulden
41
Foto van ansichtkaart, bron onbekend.
42
Ca. 1900. Handelswaar op de kade bij Spaarne 42. Het pand is geheel rechts op de foto gedeeltelijk te zien.
1833 Het huwelijk van Machteld en Pieter bleef
Stand van 1849 blijkt dat hij zijn intrek in het
kinderloos en na de dood van zijn vrouw verkocht
hoekhuis heeft genomen. Hij is in 1803 geboren in
Pieter het huis op 20 juni 1833 voor 1.200 gulden
Haarlem, doopsgezind en getrouwd met Teuntje
aan zijn broer Jacob van der Plaat uit Amsterdam.
van Hall. Zij hebben een dochter en zijn vader,
Jacob verhuurde het huis en in 1839 woont er
Gerrit van Rooyen, van beroep ‘horlogiemaker’,
Johannes Hendrik Meyer, eerste luitenant, met zijn
woont bij hen in.
vrouw Henriette. Zij hebben een dienstmeisje,
In 1850 verhuizen ze naar de Oude Gracht 113, ook
Jansje Pyters uit Amsterdam.
een trapgevelhuis uit begin 1600 (dit bestaat nog) en komen er weer huurders in het pand. Eerst is daar
1837 Jacob van der Plaat heeft het huis niet lang
Ferdinandus Briniot, die er maar een paar maanden
in eigendom gehouden, want op 26 januari 1837
woont en vervolgens naar Nederlands-Indië vertrekt.
verkoopt hij het voor 2.045 gulden aan Lodewich
Na hem komt er een familie Van der Molen wonen
Saltzer, een slager uit de Kruisstraat 26. Deze was
met maar liefst elf kinderen. Vader Van der Molen
afkomstig uit Marburg-Hessen. Jacob heeft er in vier
was groentekoopman. Of het huis niet vol genoeg
jaar tijd flink aan verdiend.
was, verhuurden zij ook nog kamers aan de blikslager Koppen en aan een dame zonder beroep, Magdalena
1843 Alweer een nieuwe eigenaar: Johannes
Hoogerbeets. Na het vertrek van de familie Van der
van Rooyen, koopman uit de St. Anthoniestraat 58.
Molen, het werd blijkbaar toch te benauwd, komen
Op 15 september 1843 betaalt hij 2.400 guldens
er weer andere huurders: een vrouw uit Hamburg,
voor het huis. Uit het register van de Burgerlijke
Maria Crooi en twee broers Holl, zonder beroep.
43
1852 Op 24 december 1852 koopt Anton
in een winkelingang veranderd. Hij is blijkbaar
Friedrich Hartmann het huis voor 1.600 gulden.
ongetrouwd gebleven en heeft het pand tot in 1915
Anton is een Duitser, afkomstig uit Calenberg-
in eigendom gehad.
Pruisen en broodbakker van beroep. Het huis is dus flink in waarde gedaald. De tijden waren slecht en
1915 Op 26 juli 1915 verkoopt Cornelis van Veen
de helft van de Haarlemse bevolking was armlastig.
het huis aan de gemeente Haarlem voor zesduizend
In 1857 werd het huis verhuurd als boven-
gulden; een flinke prijs in die oorlogstijd. Het blijft
en b enedenwoning.
54 jaar in handen van de gemeente. De eerste tijd wordt het verhuurd aan J.S. Hoffman, een zeil- en
1864 Het huis is nog steeds verhuurd als de
zadelmaker die in de adresboeken tot 1932 op num-
volgende eigenaresse opdoemt: Aaltje Keuter, wedu-
mer 42 geregistreerd staat. Hij heeft ook de panden
we van Hilbert van Veen. Ze woont op de Bakenesser
44 en 46 in gebruik en blijkbaar was nummer 42 een
gracht 91 en is zouthandelaarster. Ze koopt het huis
dependance, want jarenlang wordt het niet g enoemd
op 4 augustus 1864 voor 2.300 gulden.
in de adresboeken. Wel worden de huurders van het bovenhuis vermeld: van 1927 tot 1932 Jac van
44
1880 Na de dood van Aaltje Keuter koopt haar
Noord, daarna H. Antonisse, die zijn ingang in de
zoon, Cornelis van Veen, het huis uit de erfenis voor
Berkenrodesteeg had. Verder hebben er nog de
4.000 gulden op 20 januari 1880. Hij had het hele
dames Van Beek en Schoneville gewoond en later
pand al vanaf 1865 in gebruik als tabaks- en sigaren-
mevrouw Van de Bosch. In 1950 wordt het huis flink
handelaar en waarschijnlijk heeft hij de benedenpui
gerestaureerd.
1968 In 1957 woont er Pieter Peute en hij koopt
1994 In juni 1994 koopt Johan Jacob Philip van der
het huis op 27 november 1968 voor 41.000 gulden
Tak het pand. ‘Joop’ is tevens eigenaar van bijna het
van de gemeente Haarlem. De inflatie en de huizen-
hele huizenblok dat loopt van de Lange Veerstraat en
schaarste doen de prijzen omhoog vliegen. Peute
de Warmoesstraat tot aan de Oude Groenmarkt. Van
heeft meer panden in bezit: vijf op het Spaarne, twee
der Tak gebruikt het pand voor eigen bewoning, als
in de Berkenrodesteeg en nog acht huizen elders in
hotelinformatie en als overloopvoorziening als zijn
Haarlem. Hij wordt als koopman omschreven en is tot
hotels vol zitten.
1973 in de adresboeken te vinden bij de panden op nummer 44 en 46.
2008 In september 2008 koopt Pieter Reijnders het pand en laat hij het huis grondig restaureren.
1975 Pieter Peute verkoopt nummer 42 op
Spaarne 42 is inmiddels aangewezen als rijks
16 december 1975 aan Henricus Westerkamp voor
monument en behoort tevens tot een beschermd
91.500 gulden. Weer een aardige winst in zeven
stadsgezicht. Op de begane grond opent in juni 2009
jaar tijd! Westerkamp was directeur en woonde in
ijssalon ‘Tante Saar’. Hier wordt ambachtelijk bereid
Heemstede.
schepijs verkocht en kan men van een lekker kopje koffie genieten.
1985 Tien jaar later wordt het hoekhuis eigendom van W. Stuurman, die het van binnen grondig en smaakvol verbouwt en het hele pand inricht als showruimte van luxekantoormeubelen; Stuurman Designs.
45
Inventaris Neeltje de Haen Betreft woonhuis hoek Berkerodesteeg/Spaarne 18 October 1727 Notaris Eeckhout Zach.zn. Executeur Frans Boon
Foto met dank aan J.Krom
48
Ca 1937. Vanuit het raam aan de voorzijde van Spaarne 42.
Als de vermogende Neeltje de Haen
3 dito schootels
1 katoen schoorsteenkleed
in 1727 overlijdt, wordt in een
1 toonbank en daarin eenige
3 porselijne schotels en 2 delfse
inventaris van haar bezit de hele
prullen en soldertie
6 porselijne booterschotelties
inboedel van het zuidelijke hoekhuis
4 stoele 2 gladde en 2 geverfde
waarvan drie heele en
Berkerodesteeg/Spaarne, waar zij
2 kussens
drie stuckent 5 coffie schoteltjes
tot dat moment woont, zorgvuldig per kamer beschreven. Neeltje en haar
In de keucken agter
1 groen behangsel voor bedsteede
vader Meus Gerritse de Haen zijn
’t voorhuys
1 bed, 1 peuleu, 1 hoofdkussen
van 1672 tot 1726 tevens eigenaar
4 schilderijen
2 witte en een catoene deecken
van het tegenover gelegen noorde-
1 spiegeltie
lijke hoekhuis Spaarne 42, dat in de
4 gladde stoelle
In ’t Pomphuys
inventaris wordt genoemd.
2 stoelkussens
2 kopere ketels
1 staande haarteyser
1 dito koeckebackspan
In het voorhuys
1 schuttie eysere confoir
1 dito schuymspaan
12 schilderijen
1 eysere aspot
1 kandelaer
1 spiegel met een zwarte lijst
1 blicke lamp
1 blacker
1 geweersactie en daar op
1 tang en 1 asschop een ijsere
1 koperen becken
2 snaphaane en een barnehaan 11 postelijne koppies off klapmutsies
ketting 2 witte gordijne 2 dito klijne
2 blicke emmers 2 tinne schotels en een partij aardewerk
49
In de tweede keucken
In de agterkamer
8 stucke stickent porcelijn
1 rackie en daar op 4 porcelijne…
1 spiegel met een swarte lijst
1 klijn beddetiematras
- half dosijne theekopjes en
13 schilderijen
1 katoene deecken
schotelties
6 rootrijpte stoelen
1 rood behangsel
6 dito koppies
2 gladde kassen
1 klijn eecken kassie
1 dito spoelkom
1 eecke pers
1 dito treckpot
1 gladde rustbank
Lijwaat
12 Delfse boterschotelties
1 gladde en een geverwde stoel
5 elle lakens
2 dito groter
2 kussens
21 stolp lakens
20 dito flessies
1 geverwde tafel
5 peuleu lakens
2 glaase theebossies
1 dito eecken
4 dito slegte
10 schilderijen
1 blad van een leye taafel daar
34 sloopen
15 Delfse schotels soo groot als klijn
50
nog bovenop 1 staande en
14 slegte
een leggende plaat
4 groote tafellaakens
1 catoene schoorsteenkleet
5 porcelijne schotels
5 dito klijne nog slegter
1 staande haarteyser
4 dito koppies
51 servette van alderhande soort
1 geverwde tafel
3 dito klijne schotelties
8 vrouwehemde
1 dito klijnder
3 Delfse kanne met silvere litte
17 schortekleeden
1 geblomt tafelkleet
1 porcelijne spoelkom
66 sack neusdoeken
3 gladde en 3 geverwde stoelen
1 dito fles
15 vrouw mutse
4 katoeneschortekleede
1 dito theeketel
1 catoene dito
24 neteldoekse neusdoecken
2 dito blackers
1 tafelkleet
16 neersticke
2 dito lampen
1 bed
2 huysmutse
1 bedpan
1 peuleu en 4 hooftkussens
5 paar platte mouwe
1 schuymspaan
1 groen behangsel
12 el nieuw linne
1 dito konfoirtie
1 catoene jack
24 elle dito
1 dicke koeckspan
1 rocklijff
1 dito ijserpannetie
1 heere saaye schort
Wolle goet
1 potterpannetie
2 sitse jacke
1 deksel van een bedpan
Op de overloop
2 dito stoffies
3 tinne schotels
1 scherffvloot
1 sitse rock
1 waterfles
1 bed
1 damaste rock
1 dito theeketel
1 peuleu
1 farcie de boye rock
2 dito komme met deksels
1 groen behangsel
1 gestreepte baye rock
10 schilderijties
1 backermad en kleerben
2 borstrocke
1 klijn spiegeltie
1 sluytben
2 kapers en out catoene jackie
1 eecke tafel
1 kleerben
1 ingelijt kassie
1 munnick
Boven op de agter kamer
1 hangkas
1 kleervak
3 kopere ketels
8 wolle deeckens
- baeckerschyt
51
1 ijsslee
2 rozenobels wegen
1 lantaarn
9 Engels 25 ase
2 dito hemtsknoope
1 tresoortie
1 elisabet weegt 7 Engels 4 ase
1 dito groote hoepring
2 oude kassies
1 onbekenyt stuck
1 dito klijnder
6 onbekenyt stucke
1 dito nog klijnder
Op de solder
2 krulle
10 kleerstocke
Silvergelt
4 witte aardewerkschaale
330 ducatons
1 hondehok
53 dito
1 paar hoofde
2 paar houte schaale met balance
8½ dito
1 trommelslotie
1 rood behangseltie
144 rijksdaalders
2 paar hoofde
- nog een slotie met een slegte steene
140 à 20
1 ringetje met 9 grofe steene
Gemunt gelt
- een partij onbekent gelt
1 ringetje met korlijne steen
13½ gouwe ducaton ƒ 202-10…
- nog 11 stuckies onbekent gelt
1 dito met 7 grofe steene
9 dubbele ducaten 90…
- allerhande specieën
1 ring met 9 grofe steene
16 enkele dito 80…
1 dito met 1 steen
5 Spaanse pistolen
Ongemunt gout
3 onbekende stucken wegen
3 gouwe paarlspelden
Ongemunt silver
2 dito bellen met fijne steene
2 soutvaten 24 loot etc.
1 haarnaalt
2 dito klijnder 8 loot
14 Engels 28 ase 1 dito weegt 5 Engels 28 ase
52
1 dito
1 beeker 24 loot 1 dito klijnder 11 loot
1 partij stuckent silver van alderhande keur 36 loot
1 mosterpot 8 loot
1 blatie op een bostel
1 kandeelkom 13 loot
1 partij knoope 28 loot
1 haak met een sleutel 38 loot
- nog een partij knoope
1 haak met een (ring) ketting 25 loot 1 beugel van een tas 1 dito 12 loot 1 papkommetie 6 loot 1 toebacksdoos 10 loot 3 kinderebelle met ketting 2 haake 6 loot
14 loot 2 broeks knoope 3 loot 1 heft van een mes en 1 fork 4 loot 1 brantstene rosehoetie met
- Een huys Spaerne hoeck Berkerodesteeg (zuidkant) - Een huys Berkerodesteeg verhuurd in 2en - Een huys Spaarne waar de drie Moriaanen uythanghen - Een huys Spaarne bij de lange brugge (Cornelis van Leeuwen) - Een huys Lange
silveren penningties
Margarethastraat verhuurt
- nog eenigen knoopen en
- Een huys Nauwe Damstraat
eenigen stuckent goet
- Hypotheek of lening op
1 partij poppegoet 8 loot
huys aan de Hoogstraat
3 hooft eysers 5 loot
(Cornelis van Leeuwen)
8 lepels 20 loot
- Lijfrente huys hoek
10 lepels 28 loot
Berkerodesteeg (Jan Bouman)
4 lepels 12 loot
noordkant
1 roosehoetie 1 vingerhoet
53
Registers van Hoofdmanschap M
Van de zestiende tot de achttiende eeuw was het huis op de hoek van het Spaarne en de Berkenrodesteeg ingedeeld in Hoofdmanschap M. In de registers van deze Haarlemse buurt vinden we veel informatie terug over De Olyphant en zijn buurthuizen, zoals jaartallen, namen van eigenaren en huurders, taxatiebedragen en de benamingen van enkele buurthuizen. Dankzij de verpondingsregisters ontdekken we dat Spaarne 42 vanaf begin 1700 huisnummer M 2531 en vanaf 1734 huisnummer M 3715 draagt.
10e penning 1543
- ’t Huys daernaest bewoent bij Claes Joosten
’t Hoomanscap van de M. vant Hooft
Soutman propretaris getauxeert op
excluis ‘t Sparen langes etc - ’t Huys bewoent bij Hilgont IJsbrant Jacobszoon wed. propretar is getauxeert op
Symon Claeszoon Soutman op 28£
- ’t Huys daernaest bewoent bij
25£
- ’t Huys daernaest bewoent bij Symon
25£
- ’t Huys daernaest bewoent bij
- ’t Huys bewoent bij Wouter Kerstenszoon hem toebehoerent op
Jacob Joostenszoon op
- ’t Huys daernaest bewoent bij Cornelis Vrontgens getauxeert op
Janszoon de coorncoopers weduwe op
- De huysinge toebehorent Steffen Diricxszoon
Willen Harmanszoon Ramp op
op de houck van de Berckenroedestege
25£ 27£ 26£
Dirck Claeszoon
(zie transportacte 1581). Hier begint de
56
25£
- ’t Huys daernaest bewoent bij
propretaris ende bewoende op Berkenrodesteeg.
25£
- ’t Huys daernaest bewoent bij
- ’t huys daernaest bewoent bij 30£
Jacob Simonszoon, in de Engel, op
25£
10e penning 1553
Transportregister 1610 en 1612
Spaarne vanaf ’t Hooft, letter M - Joost Pieterszoon Hopcoper ende
- Burgemeester Jan de Wael, ervoor Hans van der 32£
erfgenaam eygenaar
Laen, huis genaamd ‘De Blauwe Engel’. - Jan Claeszoon, ervoor Jan Henricxs Bloemendaal,
- Pieter Jan Gijsbrechts eygenaar
36£
- Cornelis Vrontgens eygenaar
28£
- Frans Janszoon Kies eygenaar
36£
- Claes Joost Zoutman eygenaar
30£
- Symon Claes Zoutman wed. eygenaar
24£
- IJslant Willems eygenaar
26£
daarvoor Hans van der Laen. Het huys waer ‘De Hoop’ uythangt. - Lambert Barends Appelcoper, Berckerodesteghe. Huys genaempt ‘de Noortstarre’.
Verpondingsregisters Onroerendgoedbelasting
Haardstedengeld 1555, Hoomanscap M
Originele Quohier van de Verpondinghe des
Spaarne vanaf ’t Hooft
onroerende goederen soo binnen als buyten Haerlem
- Joost Hopcoper
V
- Pieter Jan Ghijsbrechts
V
inde vrijdom gelegen anno 1628.
- Cornelis Willems (of Vroutgens?)
IIII
1628: folio 1, letter Hoomanscoop M
- Frans Janszoon Kies (begin Berkenrodesteeg)
IIII
- De weduwe van Cornelis Thomaszoon eyge
- Claes Joost Zoutman (zie transportatie 1581)
IIII
- Symon Claeszoon Zoutman wed.
III
- Claes Suyker eyge verhuert
- IJslandt Willems
V
- Frans Barents Cousebant eyge verhuert
verhuert Frans Haesewinden
57
- Wed. Cornelis Booyermans eyge verhuert Lourens Muvig - Mr. Cornelis Heyndricks chirurgyn eyge (Deze twee worden in het stadtquohier in één v erponding genoemd, was het wellicht in twee delen bewoond?)
2532 Gerard van Lansbergen 2533 Theunis Pieters de Rijcke 2534 Abel de Wolff 2535 Sparen (zuidkant Berckerodesteeg) Neel Gerrits de Haan
- Rogier Verhulst eyge (belendend aan Spaarne 42) 1724 - 1733: Spaarne de Stadsstallen 1650: folio 170, Spaerne
(werd bij het stadgoet gedaen)
- Nicolaes Suycker ‘t huys ende sijn camer
2529 Abel de Wolff
- Tobias van Hoorenbeecq
2530 Lammert Muyrlingh
- Louris Muerlingh
2531 Wed. Hendrik Jets (zie boven),
- Mr. Cornelis van Suchten, Berckenrodestege
2532 Gerard van Lansbergen
1708 - 1723: Spaerne de Stadtsstallen
1734 – 1773: ’t Sparen, beginnende bij
2529 Abel de Wolff
’t Slepershooft Hoofdmanschap M
2530 Lammert Muyrlingh
3712 De stadtpaardestal, officier de Thesaurie
2531 Wed. Hendrik Jets, Berckerodesteeg (het huis
3713 De wed. van Mattheus Donker, voorheen
is al in 1672 overgedragen aan Meus de Haen, register niet bijgewerkt)
58
Berckerodesteeg
- Anthony Offermans
Van de Hof-Derks 3714 Johannes Everaars, voorheen Adriaan Steyn
3715 Jan Bouman, Berckerodesteeg 3716 Laurens Kamerik, voorheen Abel Dekker, wed. Coenraat Keur
3719 Andries Laurens Plok, voorheen Hendrik Brinkman, wed. Gabriel Victor-Engelina van Dalen
3717 Daniel van Klaveren, voorheen Jan Bouman / Neeltje de Haen
Personele lasten 1745 – 1748 3713 Vrouwe Johanna Patijn, wed. van wijlen
1774 – 1810: Spaarne
de heer Burgemeester Adriaan Steyn
3712 De Stadts Paardestal
3713 De heer C. Pieter van den Broek
3713 Hendrik Ottenhof, voorheen Mr. Mattheus
3714 -
Donker-Van der Hoff
3715 Jan Bouman Berckerodesteeg
3714 Cornelis Meyer, voorheen Johannes Everaars
3716 -
3715 Magteld Helena Bouman, huysvrouw van
3717 -
Pieter van der Plaat, Berckerodesteeg 3716 Cornelis Meyer, voorheen Leurens Kamerik (thans nummer 17)
3718 Lucas Overveen
ƒ 60,ƒ 60,ƒ 6,-
ƒ 6,-
3719 Adriaan Edelman, vertrokken zonder adres naar Medemblik
ƒ 6,-
3717 Jan Hendrik Brink, voorheen Daniel van Klaveren 3718 Wed. Laurens Kamerik, voorheen Hendrik van der Erf-Abraham Overveen (Dieuwertje
Spaarne 3727 Dirk Keur
ƒ 6,-
3727 Cornelis Patijn
ƒ 6,-
Buytelaer)
59
Uittreksels van buurhuis Spaarne 40 Van het buurhuis zijn veel uittreksels teruggevonden die ook informatie bevatten over Spaarne 42
62
Thomas Thomaszoon, 1578. Vijf jaar na het beleg en twee jaar na de grote stadsbrand van oktober 1576, t ekende Thomas Thomaszoon een plattegrond van de stad. De woorden 'Ao gedaen door Thomas Thomaszoo' in het opschrift van de kaart b etekenen dat de kaart in dit jaar is opgenomen en getekend.
Juli 1512
Juni 1520
Folio 138
Symon Claeszoon Soutman vercoopt DirckClaeszoon Soutman zijn buerman een rechten vrijen b ruyckwaer
Rissent, meester Pieter Ballincx weduwe ende Janne
vanden stege liggende tusschen huen beyden
Louf Gerritszoon weduwe van Bennebrouck met
huyssen opte Spaeren.3
Willem Pieterszoon hairs beyde voicht-vercopen uut … hant Dieryck Claiszoon (Soutman) een vierendeel
Februari 1527
vaneen huys mitte erve … Liggende ende staende
Opte houck vande Berckerodestege
opte Spaerne tusschen … mr. Jelyszoon an ene zijde Symon Claeszoon Soutman an anderzijde after
Mr. Jelis van Soutelande vercoopt Dieryck C laeszoon
streckende an Frans verdel ende Geryt Garbrands-
Soutman een huys metten erve leggende ende
zoon ende mitte een vierendeel vande steege ende
staende opten houck vande Berckenrodestege opte
pourte uuytgaende inde Berckeroodestege – uut een
Spaern tusschen Dyrck Claeszoon Soutman andeen
vierendeel van zeven ƒ 4 en goet gelt rijnse guldens
zijde. Denn stege pnder den huysse gaen and ander
– ditdan opte veertig ponden Vlaems … gulden te
zijde. Strecken voor vande Spaerne achter an Dyrck
betaelen op 7 meye nae eerstcomende.
Claeszoon poirte met vier schelling goetgelts … ende allen schijn als die daerop staen te huyr. Negenhondert en veertig rijnsche guldens tot veertig groten vlaems ’t stuck te betaelen upp zeven meye elck nae andere eerstcomende. 940 £ of rijnse guldens.4
Onleesbare teksten, afkortingen en doorhalingen in de uittreksels worden aangegeven met puntjes (…).
63
Register van verkogte huysen etc. 1581 Folio 82 Claes Janszoon van Amstaldam gehuwd met Aefgen
All vrij sonder huyren met voorwaerden dat den
Pietersdr, Hubert Symonszoon van Alcmaer gehuwd
Voornoemde Maritge Claesdochter oft den kinde-
met Aechten Pietersdr, Clement Remmertszoon
ren van Claes Joost Zoutman ende nyemandt anders
van Hoorn, brouwer, gehuwd met Griete Pietersdr,
willende huyre verbranden huyssen naest desen
Dr. Claes Boeles gehuwd met Weyntgen Pietersdr
huyssen gestaen op … Wel sullen moegen timmeren
en Geertge Matthijsdr, weeskind van wijlen Mr.
en onderaen den zijdemuyren van desen huyssen
Matthijs Pieterszoon, doctor inden medicijnen, allen
aende zuytzijde sonder weder … Vanden voorzegde
mede erfgenamen van wijlen Frans Jansse Kies, hun
Claes Jobszoon des dezelve Maritge Claesdr oft den
oom, vercoopen Claes Jobszoon Ghijblant (Lijwatier)
kinderen van Claes Joost Zoutman alsdan tusschen
een huysinge metten verbrande erve daer achter aen
erven ende dezen huyssen aende zutzijde gehouden
gelegen ende gestaen opten Spaerne op den houck
zullen wesen te doen maken ende leggen.
vanden Berckenrodesteghe tusschen dezelve stege
… goede goot op haeren costen hebben … Ende
onder den huyse gaende aen deene zijde, Maritge
dezelven gote oock dicht ende goet ten eeuwigen
Claesdochter weduwe van Aeriaen Jansz. kies aen
daegen … ophouden.
dander zijde, achter streckende aenden zelve Maritge
1.215 Karolus guldens of veertig grooten Vlaems,
Claesdochter.
tselve te betaelen op den eerstcomende meye.5 Den 21 January 1581
64
Transportregister 1619 - 1620 Folio 130 Register van verkogte huysen ende gronden staende
In de marge stond: Die d’erfgenaemen van Frans Kies
binnen de stadt Haerlem ende vrijdomme vandien.
za(liger) daer op hebben die tot des copers l asten sullen ingaen te meye (a.s.) 1620 toecomende –
J. Damius
gedurende te … tijt die met waerschouwing van drie
Lambert Barentszoon Appelcoper verkoopt
maend en ’t voorsegde aen twee partijen sal mogen
Mr. Cornelis (van Suchten) Heuricszoon – chirurgijn
geschieden – (deel doorgehaald) – anders all vrij.
– een huys Mette erve staende ende leggende op den Spaerne opden houck van de Berckerodesteegh,
3400 carolus guldens (boven … lasten van de 6 e
belent Laurens Muerling met gemeene muyre ende
eerstcomende ende achter eenvolgende m eyendage
loodengoot aende noortsijde, de voorschreven
waer van Meyendage anno 16honderttwintich
Berckerodesteegh aen de suytsijde, achterstreckende
d’eerst termijnen verschijnen sal … Suynen). …
aen Lambert Thonis ende mede met gemeene muyre
Borgen … principaelen voor de twee erfgenaemen
daer dit voorschreven huys aen ende inde gevelen sal
termijnen met … Van.
mogen hebben tot des copers believen. Metten laste van achthondert carolus guldens hooftsomme, daer van jairlix op Meyendage vrij gelt werden betaelt.
Cornelis Lambertus Blasyck ende Jan Martesoon Geteekent lesten Decembris anno 1619
65
Transportregister 1638 Folio 17/17 Register van verkogte huysen ende gronden staende
werden betaelt anders al vrij ende voorts met
binnen de stadt Haerlem ende vrijdomme vandien.
soodanige vrij ende onvrijheden van servituyten actiën ende gerechticheden als de vercoper ’t voor-
Spaerne
schreven huys metten erve toebehoort.
Mr. Cornelis Hendricxzoon van Suchten, chirurgyn, vercoopt Jets Heyndricxzoon (schipper) een huys
1.825 Carolus guldens (boven d’voorschreven
metten erve staende ende leggende op de Spaerne
blatsey) gereet ende vrijgoet.6
op de houck van de Berckenrodestege, belent Laurens Muerlinck met gemeene muyre ende loode goote aende noortsijde – de voorschreven Berckerodestege aende suytsijde – achter streckende aen Anthonij Offermans, backer, mede met gemeene muyre daer dit voorschreven huys aen ende inde gevelen sal moogh hebben tot des copers believen Mette laasten van veertienhondertvijftig carolusguldens capitael daer opstaend daer van jaerlycxrenten tegens … Penninck twintig vrijgoet
66
Actum de 21 January anno 1638
Transportregister 1671 - 1672 Register van verkogte huysen ende g ronden
huysen aende ende in de gevelen sal mogen geldenn
staende binnen de stadt Haerlem ende
tot des copers believen. Mette lasten van achtien
v rijdomme vandien.
hondertachtentachentig guldens dertien stuivers, die de weescamer des stadt daer op te spreecken heb-
A. Everswijn
ben … metten laste van vijfhondert gulden in twee
Spaerne opde hoeck van de Berckerodesteeg
partijen daer op staende van welcke voorschreve
(17-2-1672)
lasten jaerlycks renten wert betaelt tegens vier ten hondert uyt jaer die des coper etc. … sal primo mey
Annetie Jans weduwe van Jets Hendricks, schipper,
1672 tot sijne lasten sal moeten nemen etc.
geadsisteert met Jan ende Cornelis Jetsen, haer soene
1151 Carolus guldens seven stuyvers (ende voor
(vercozen) voogden van desen vercoopt Mees Gerrits
schreven lasten) te betaelen op drie eerst comende
de Haen een huys metten erve staende ende leggende
ende achter een volgende Meyendage … van
op het Spaerne op den hoeck van de Berckenrode
Meyendach anno 1672.
steeg daer de witte Olyphant uythanght , belent aan 7
de noortsijde Lambert Muyrlingh met gemene muyre
Jacobus Eversdyck ende Lambertus Hendricks actum
ende lodegote, aen de zuytsijde de voorschreven
17 Februari 1672
Berckeroosteegh, achter streckende aen Gerrit van
De Heer Schepen ende Johan Everswijn ende
Lansbergen mede met gemene muyren daer deze
Salomon van Echts extra ordinaris…
67
68
Pieter Wils, 1648. Deze kaart is uiterst nauwkeurig en bevat voor het eerst een groot aantal gegevens over de bebouwing rondom de stedelijke wallen. Vooral de grote hoeveelheid bebouwing aan de noordzijde, buiten de stad, en de gedetailleerde weergave van de tuinen aan de zuidzijde vallen op.
Transportakte 1726 Folio 33 Frans Boon alhier last en procuratie hebbende van
vervolgende van weke tot week die geduyrende tot
Neeltje de Haan weduwe van Cornelis van Leeuwen
het overlijden van deselve Neeltje de Haan alsoo met
den enige nagelaten dogter ende erfgename van
haer dood ende afsterven van voornoemde lijfrente
haar vader ende moeder, Mees Gerrits ende Hilletje
sal comen te (vervallen) ende intesijn endesoe anders
Bancras volgens dezen procuratie geëxisteerd voor
ende voornoemde betaeling moeten werden gedaen
de notaris Hendrik van der Hout Zagariaszoon ende
in vrijen … goede sonder enige corting ter … Int
sekere getuijgen in dato den 8 May 1726, draegt op
minst oft meest anders ende voorts deselve compa-
na deselve qt aan Jan Bouman. Een huys metten erve
reerde meer voor ons s chepenen alhier oud … der
staende ende leggende op het Spaeren op de hoeck
(edele) Nicolaas Crul ende verclaarde tot meerder
vaan de Berckerodesteegh, die ten suyden belent is.
sekerheyt voor de betaling van de voornoemde
Ten noorden van de vercoper self (?) agter strecken-
lijfrente sijne selve onder behoorlijke (reminatie) van
de aen Coenraat Keun, Mette lasten van de wekelijkse
de … (orduinis et exuiffrons) gestalt ende gedome-
lijfrente van drie Carolus guldens die de voornoemde
stuert te hebben als borg voor de voornoemde Jan
Neeltje de Haan (ingevolg van de opdragt vant
Bouman8, belovende alle gebreke aende betaeling
navolgende huys daer op(staende) en behorden (tot
van de voornoemde somme vallende, t’alletijden te
haere lijv) waar vande 8e van dese maant de eerste
sullen opzigten ende voldaen onder verband als na
week vervallen ende vergeven is geweest en soo
rechtens des … dat de voor noemde Neeltjes de Haan
e
69
Hypotheek(akte) 1833 Deel 1173 – 48 gehouden sal wesen, soo wanneer ’t souden mogen
2 Juli 1833, Notaris D.J. Crommelin
coomen te gebeuren dat de coper zes weken met de betaeling quam te wagten, de voornoemde Crul te
Pieter van der Plaat9 (schrijft zelf deze acte) wonende
waerschouwen.
te Haarlem in het natemelde perceel verklaart bij
1000 Carolus guldens waar op ’t voornoemde huys
deze te hebben verkogt en in vollen eigendom te
bij de zeer agtbare Heere en Schepenen deser stadt is
hebben getransporteerd aan mijn broeder Jacob van
getauxeert
der Plaat, zonder beroep wonende te Amsterdam, een huis en erve staande en gelegen binnen de stad Actum den 9 Mey 1726 e
Haarlem op het Spaarne op den hoek van de Berkenrodesteeg wijk 2, verponding numero eenentwintig.
Mees of Meus Gerrits de Haen en Hilletje Banckeras
En dat als koopprijs van hetzelve perceel zal worden
Nicolaas Crul, notaris, 1692
besteed eene somma van twaalfhonderd guldens. Er
d’Oude Arcke, hoek Lange Veerstraat – Anegang
zijn hiervan gemaakt twee eensluidende door ons beider geteekend. Haarlem, den twintigsten junij achttienhonderdrieendertig.
70
Hypotheekregister 1837 Deel 1212 (11 foliovellen) acte 38 10 Was getekend
26 January 1873, Notaris Agidius Walaardt Sacré
Pieter van der Plaat
Makelaar Jan Ernst Brinkman, grote Krocht of
Jacob van der Plaat
Nieuwe Groenmarkt, Wijk 5-689
In dubbeld geregistreerd te Haarlem den eersten julij
Jacob van der Plaat zonder beroep wonend in
achttienhonderdrieendertig deel vijfentwintig folio
Amsterdam wil in de ‘Gouden Leeuw’ Zijlstraat
honderdzesentachtig van vak vier. Ontvangen voor
Haarlem, in publieke veiling geven: Een huis met erve
recht achtenveertig guldens met de achtendertig
staande ende gelegen te Haarlem voornoend aan het
procent opcenten zesenzestig gulden vierentwintig
Spaarne op den hoek van de Berderodesteeg noord
cents.
en achter strekkende J.Sebil – met een pomp aan de deur en gemeen met J. Sebil – 2-21 D 1254 – aan de
ƒ 48,00 + ƒ 18,24 = ƒ 66,24
voornoende heere Jacob van der Plaat in vollen en vrijen eigendom getransporteerd bij acte van koop en
was getekend D.F. Crommelin
transport op de 20e Juni des Jaars 1833 te Haarlem in dubbeld geregistreerd te Haarlem, 1 juli 1833. Kosten veiling ƒ 30,00 trek- of plokgeld
71
Betaling moet geschieden ten kantore van makelaar
Hypotheekregister 1843
Adriaan de Waal Malefijt en Zn., Zijlstraat, met grof
Deel 45 (8 foliovellen), acte 256 11
goed gangbaar Nederlandsch goud- of zilvergeld naar de cours van de betaaldagen en zulks met gedeel-
15 September 1843
ten van rijkdsdaalders noch mindere specieën dan
Notaris Agidius Walaardt Sacré, Groote Houtstraat
kwartguldens. Onder den koop van het voorschreven
4-26
perceel zijn niet begrepen eenige mobilaire goederen (etc) behalve de Penantspiegel in de zijkamer welke
Verkoper Lodewijk Saltzer, vleeschhouwer wonend
de koper moet overnemen voor de somme van zes
Kruisstraat 5-615 uit de hand verkocht aan Johan-
gulden te betalen bij de koopsomme en zulks in de
nes van Rooyen, koopman in de St. Anthony-straat
staat waarin de spiegel zich bij de aanvaarding zal be-
wijk 2-725, een huis en erve staande ende gelegen
vinden alzo zonder dat de koper wegens eenig gebrek
te Haarlem voornoemd aan het Spaarne op den hoek
daaraan tot vergoeding zal gehouden zijn.
van de Berckerodestraat ten noorden en achterstrek-
Toegewezen aan Lodewijk Saltzer, vleeschhouwer
kende J. Sebil met een pomp aan de deur in gemeen
Kruisstraat 25-550 voor ƒ 2.045,00 als hoogste bie-
met denzelve J. Sebil.
der + trekgeld ƒ 30,00 + spiegel ƒ 6,00, 3½ 71,57½ = ƒ 2.152.57½ à 4% 76,40 + opcenten ƒ 32,83.
Het huis is verhuurd tegen 200 gulden, ’s jaars voor ƒ 2.400,00. Er wordt een voorschot van ƒ 400,00
72
Getuigen: Gerrit Oostwald, Adriaan van Dordt,
gegeven en de rest zal in twintig jaarlijkse termijnen
Jan Friedrich Voorss en Sytze Hoekstra.
betaald worden tegen 5% rente. A flossing en rente
Hypotheekregister 1853 Deel 132 (12 foliovellen), acte 47 12 in goeden gemunte gouden of zilveren
3 Februari 1853
Nederlandschen grove muntspecieën naar de
Notaris Agideus Walaardt Sacré
cours van de betaaldagen. Het pand moet bij een solide brandverzekering of waarborgmaatschappij
Ingeschreven op 3 februari 1853 een proces verbaal
verzekerd zijn.
van de volgende inhoud: 1852, op vrijdag 24 december (zijnde kerstavond)
Getuigen:
heb ik Agideus Walaardt Sacré notaris, met twee
Adam van Dordt, borstelmaker in de Anegang 3-38
getuigen en makelaar Jan van der Vlugt wonend
Izaak Vermeer, kleermaker Groot Heiligland 3-377
Spaarne 2-34 bij kastelein Ferdinand Dominicus Godhandt van het Logement Den Gouden Leeuw Zijlstraat 5-752 in veiling gebracht: Huis en erve staande en gelegen te Haarlem aan het Spaarne op den hoek van de Berkerodesteeg met eene pomp aan de deur wijjk 2-21-D 1254, veertig ellen groot aan de comparant lastgever Johannes van Rooyen eigen is geworden bij acte van transport
73
74
Frederik de Wit, ca. 1698, plattegrond van Haarlem naar de kaart van Pieter Wils uit 1646. De kaarten van Haarlem die in de achttiende eeuw in Nederlandse of buitenlandse atlassen en stedenboeken verschenen, waren voor een groot deel op deze kaart gebaseerd.
Hypotheekregister 1864 Deel 256, acte 4 (3 foliovellen) 13 15-9-1843 en verhuurd aan Hendrik van der
Notaris C.J.G. de Booy Haarlem,
Moolen à drie gulden per week.
inschrijving 4 augustus 1864
Makelaar van der Vlugt verkoopt hetzelve pand,
Anton Friederik Hartmann, broodbakker Korte
na gedane opbiedingen en afslag, toegwezen aan
Baggijnestraat, wijk 1-828, verkoopt aan Aaltje
Anton Frederik Hartman, broodbakker te Haarlem,
Keuter (weduwe van H. van Veen) huis en erve aan
Korte Baggijnestraat wijk 1-828 voor de som van
het Spaarne hoek Berkerodesteeg, belend ten zuiden
ƒ 1.600,00 als van het zelve tot dien verkoopprijs als
de Berkerodesteeg ten westen en achterstrekkende
hoogste bieder kooper gebleven zijnde etc.
sectie D 3535 (Van der Moolen) en sectie D 3536 (Jan Jacobs de Vos) met eenen pomp aan de deur
Getuigen:
en veertig ellen groot voor ƒ 2.300,00 + kosten
Jan Fred. Vorss en Sytze J. Hoekstra – deurwaarders
ƒ 126,96.
Van der Vlugt, makelaar voor Hartman Walaardt Sacré
75
Hypotheekregister Deel 431, acte 74 (7 foliovellen) 14 Ingeschreven 27 Januari 1880, notaris C.J.G. de Booy
Taxateur Charles Louis Sarlet, makelaar Zijlstraat 41
Spaarne 42 – D 1254, 20-1-1880 Aaltje Keuters woonde op de Bakenessergracht 91, Volgens testament van Aaltje Keuters weduwe van
overleden op 21-11-1879. Testament 24-1869
Hilbert van Veen overgedragen aan Cornelis van
voor notaris Martinus Nicolaas Beets.
Veen (tabak en sigaren) wonend Spaarne 42 voor ƒ 4.000,00 die hij aan de nalatenschap moet
Het huis en erve staande en gelegen aan het Spaarne
afdragen.
op den hoek van de Berkerodesteeg met een pomp aan de deur vroeger plaatselijk bekend wijk 2-21 in
76
Getuigen en executeur Hendrik van Veen
de perceelsgewijzen kadastrale legger der gemeente
Jan W.H. Limpers, weduwnaar van Alida van Veen
Haarlem sectie D-1254 als huis ter grootte van
voor zijn kinderen Hilbert en Alida
veertig ellen, thans plaatselijk getekend nr. 42. Eigen
Anna Cornelia van Veen
geworden aan de erflaatster Haarlem 1864, deel
Catharina van Veen
256, acte 4.
Hypotheekregister Deel 954 folio 59 15 D 1254, 26 juli 1915
Spaarne te Haarlem, en bij het kadaster dier gemeente
Candidaat notaris Bernardus Martinus Serné
onder sectie D numero 1254 groot veertig centiare.
Comparanten: de heer Cornelis van Veen, zonder
De vorige overdracht voor notaris De Booy
beroep wonende te Haarlem, ten eenre en de heren
12-2-1879, acte van afgifte legaat en over
Jhr. Mr. Willem Bernardus Sandberg, burgemeester
geschreven 27-1-1880.
van Haarlem, en Jan Willem van Bilderbeek, waarn emend secretaris, beiden wonende in Haarlem, verte-
Deze koop en verkoop is geschied voor een
genwoordigers van het college van Burgemeester en
som van zesduizend gulden, rechten ƒ 120,00,
Wethouders der gemeente Haarlem, uitvoerende het
10% opcenten ƒ 12,00.
besluit van de gemeenteraad van Haarlem, uitvoerende het besluit van de gemeenteraad van Haarlem
Getuigen
2 juni 1915, goedgekeurd door Gedeputeerde Staten
Antonie Hamman
van Noord Holland, ter ander zijde, verklaarde de
Hendricus Sebastiaan Thuis
comparant ten eenre, bij deze te hebben verkocht etc. vrij van hypotheek, over te dragen aan de gemeente
Notaris Klerken
Haarlem, een huis en erf staande en gelegen aan het
ƒ 6.000,00
77
Noten & Bronnen
Noten 1
Civilates Orbis Terrarum is een atlas met plattegronden van steden uit de hele wereld die verscheen tussen 1572 en 1618.
2
Maaltijd van de officieren van de Cluveniersschutterij, 1627, Frans Hals. De officieren staand v.l.n.r.: vaandrig Adriaen Matham, tekenaar en graveur, vaandrig Loth Schout, brouwer van ‘De Twee G ecroonde Starren’, fiscaal Johan Damius, geneesheer en burgemeester van Haarlem, doelenknecht Willem Ruyghaver, kastelein van de Cluveniersdoelen, vaandrig Pieter Ramp, Heer van Rolland en b urgemeester van Alkmaar, l uitenant Outgert Akersloot, goudsmid, en luitenant Claes van Napels. De officieren zittend v.l.n.r.: kolonel Willem Vooght, schepen en burgemeester van Haarlem, k apitein Johan Schatter, burge meester van Haarlem en brouwer van ‘De Gecroonde Ruyt’, kapitein Gillis de Wildt, raad en schepen van Haarlem, kapitein Willem W armont, brouwer van ‘t Gecroonde Ancker’, en luitenant Matthys Haeswindius, burgemeester en raad van Haarlem.
3
In 1512 woonde Mr. Jelyszoon (van Soutelande) al in het hoekhuis. Symon Claeszoon Soutman (een broer van Dieryck Claesman Soutman) woonde aan de andere kant.
80
4
In 1512 kocht Dyrck Claeszoon Soutman een vierendeel van het huis op nummer 40 en was hij dus ‘ander zijde’.
5
Het belendende huis in de Berckenrodesteeg werd bewoond door de familie Claes Joost Zoutman. De moeder van de genoemde vrouwen was Marietgen Jansdr Kies, gehuwd met Pieter Janszoon Matthijs (zuster van Frans Jansz Kies). In 1576 was de grote stadsbrand. Het huis werd gespaard, de huizen erachter niet.
6
Cornelis Hendricxzoon van Suchten was in 1628 belasting (verponding) verschuldigd op hetzelfde adres.
7
In deze akte wordt ons hoekhuis voor het eerst aangemerkt met de benaming ‘daer de witte Olyphant uythanght’.
8
Op 1 September 1806 wordt Machteld Helena Bouman, huysvrouw van Pieter van der Plaat, als eigenaresse genoemd in het verpondingsregister. Zij is kleindochter en erfgename van Jan Bouman (zie boven).
9
Pieter van der Plaat was de echtgenoot van Machteld Helena Bouman, erfgename van Jan Bouman.
10
Gedeeltelijk overgenomen uit hypotheekregister Haarlem (118).
11
Gedeeltelijk overgenomen uit hypotheekregister Haarlem (118).
12
Gedeeltelijk overgenomen uit hypotheekregister Haarlem.
13
Gedeeltelijk overgenomen uit hypotheekregister Haarlem.
14
Gedeeltelijk overgenomen uit hypotheekregister Haarlem.
15
Gedeeltelijk overgenomen uit hypotheekregister Haarlem.
Bronnen
Kohier Settegelt, 1448
Haarlems Bodemonderzoek (tijdschrift)
Hypotheekregisters Rijksarchief N-Holland,
H.F. Heerkens Thijssens, Korte geschiedenis van
1810-1963
het Heilig Kerstmisgilde te Haarlem, 1942
Noord Hollands Archief
Historische Werkgroep Haarlem, Brinkmann aan
Transportregisters, 1410-1810
de Grote Markt, 1982
Kadaster Amsterdam, 1963-1985
J. Hoeben, Zeven eeuwen Haarlem, drie delen, 1965
Register 10e penning, 1543 en 1553
Jaarboeken Vereniging Haerlem 1934-1985
Haardstedenregister,1555
P. Jongens e.a., Sterck en weldoortimmert, 1983
Verpondingsregisters, 1628-1810
G.H. Kurrtz, Familiearchief Kies van Wissen, 1939
Notariële archieven
G.H. Kurrtz, De straat waarin wij wonen, 1965
Stedelijke Atlas
B. Sliggers, Haarlem bij gaslicht (1837-1914), 1977
Doop-, Trouw- en Begraafboeken Haarlem
B.M.J. Speet, Historische stedenatlas van Nederland,
Register Personele lasten, 1745-1748
afl. Haarlem, 1982
Familiegeld, 1715
J.M. Sterck-Proot, De historische schoonheid
Register Volkstellingen, 1829 en 1839
van Haarlem, 1946
Register Vernummering huizen 1877
J.J. Temminck, Willem jansz Verwer, Memoriaelbouck
Register Burgerlijke Stand 1849
1572-1581, 1973
F. Allan, Geschiedenis van Haarlem, vier delen, 1874
J.J. Temminck, Haarlem door de eeuwen heen, 1982
R. Blijstra, Haarlem: heel oud, heel nieuw, 1971
J.W. Wijn, Beleg van Haarlem, 1942
D.H. Couveé, Men sagh Haerlem bestormen, 1973
81
“Daer de witte olyphant uythanght” Een huys metten erve staende ende leggende op de Spaerne
