Spaar de landgoederenzone

Spaar de landgoederenzone Kies voor een 21e eeuwse oplossing voor de Rijnlandroute

Stichting Horst en Voorde Buitenplaats Berbice

1 De Rijnlandroute: een duivels dilemma!

2 Rentmeesterschap

3 Cultuurhistorie van kastelen en landgoederen

4

6

10

4 Gaaf strandwallenstrandvlakten landschap

5 Ecologische hoofdstructuur

6 Metropolitaan landschap

14

18

22

“De ‘natuurlijkheid’ waarvan wij thans genieten, bestaat, vooral in het Westen van ons land, voor meer dan de helft uit overblijfselen van de zorgvuldige kunstmatigheid van onze vaderen (…) Welk een moed om op zóó groote schaal bosch en park aan te leggen! Nog steeds parasiteren wij erop (...)” Prof. Dr. Ir. J.T.P. Bijhouwer (1946) Nederlandsche Tuinen en Buitenplaatsen. Heemschutserie Allert de Lange – Amsterdam.

7 Conclusies

COLOFON 01-05-2012 Opdrachtgever: Stichting Horst en Voorde

26

Contactpersonen: Twickel: Albert Schimmelpenninck (0654725492, [email protected]) Horst en Voorde: Adrienne Vriesendorp (0613376122, [email protected]) Berbice: Stan Dessens (071-5616381, [email protected]) Opdrachtnemer: Vista landschapsarchitectuur en stedenbouw Contact: Ir. Rik de Visser, landschapsarchitect bnt Prinsengracht 253 1016 GV Amsterdam T 020 622 44 31 E [email protected]

Veel partijen in Holland Rijnland zijn het er over eens: de Rijnlandroute moet er komen. Het gaat om de verbindende schakel tussen de A44 en de A4, aan de zuidkant van de stad Leiden. Deze weg is nodig voor de bereikbaarheid van de regio en haar economische ontwikkeling. Maar welke oplossing voor de weg moet er komen? Een van de meest gave landgoederenlandschappen van Nederland is in het geding! 4

Visie Rijlandroute

1 Rijnlandroute: een duivels dilemma!

SASSENHEIM

Churchill Avenue Zoeken naar Balans KATWIJK AAN ZEE

SASSENHEIM

Churchill Avenue Zoeken naar Balans KATWIJK AAN ZEE

A 44

LEIDEN

A 44

‘Zoeken naar balans’ In de Provinciale Structuurvisie van ZuidHolland is een voorlopig tracé opgenomen, dat van oost naar west loopt via de Oostvlietpolder, landgoed Berbice, dwars door de sportparken in Voorschoten, de Papenwegse Polder ten zuiden van de woonwijk Stevenshof, en aansluit op een omvangrijk knooppunt aan de A44 ter hoogte van de Maaldriftweg. Dit tracé is thans bekend onder de naam ‘Zoeken naar balans’. Het stuk weg bij Voorschoten is gedacht als een bijna 2 km lange open bak tussen de Vliet en het spoor. In de Papenwegse Polder is een half verdiepte ligging getekend met 2,5 meter hoge grondwallen.

WASSENAAR

LEIDEN

WASSENAAR

VOORSCHOTEN

A

4

VOORSCHOTEN

LEIDSCHENDAM

DEN HAAG

A

4

LEIDSCHENDAM

DEN HAAG

Mogelijke verbindingen A4-A44

Gevolgen De gevolgen van ‘Zoeken naar Balans’ zijn desastreus voor het landschap. De fraaie stadsrand van Leiden aan de Papenwegse Polder gaat verloren. De stad en de landgoederenzone worden definitief van elkaar gescheiden. Bijna 50 ha open landschap verdwijnt. De gewenste ecologische verbinding tussen de Papenwegseen de Ommedijkse Polder is straks geblokkeerd. Historische landschappelijke structuren, zoals de Veenwatering en de Dobbewatering, worden doorsneden. De verkaveling en de waterhuishouding gaan volledig op de schop. Zicht op het open landschap vanuit Stevenshof raakt geblokkeerd. Verkeerssignalering en wegverlichting zal de rust en landelijkheid van de Papenwegse Polder voor altijd verstoren.

ZOETERMEER

ZOETERMEER

Kies voor 21e eeuwse oplossing De landgoedeigenaren verenigd in de Stichting Horst en Voorde (Twickel, de Horsten en Duivenvoorde) en Buitenplaats Berbice vinden ‘Zoeken naar Balans’ een 20e eeuwse oplossing. Wij opteren voor een 21e eeuwse oplossing à la de ‘Churchill Avenue’. Spaar een eeuwenoud en uniek landschap door te kiezen voor een duurzame en innovatieve oplossing. Het landgoederenlandschap is van hoge economische en maatschappelijke waarde. ‘Zoeken naar Balans’ is net als de ‘Churchill Avenue’ een kostbare oplossing: een lange open bak ter hoogte van Voorschoten en de verdiepte ligging bij Stevenshof in een gebied met een hoge grondwaterstand.

Stadsrand Stevenshof

5

Eeuwenlang rentmeesterschap heeft ertoe geleid dat een unieke en gave landgoederenzone is ontstaan. Landgoederen die met de precisie van een landschapsschilder zijn ontwikkeld. De positionering van de gebouwen, de vormgeving van de tuin, de interactie met boerderijen, de zorgvuldige aanleg van de bossen, de zichtlijnen naar omliggende kerken en landhuizen en de relatie met oude wegen en waterlopen hebben een fascinerend landschap tot stand gebracht. 6

Visie Rijlandroute

2 Rentmeesterschap Het belang van continuïteit Goed rentmeesterschap gaat niet alleen honderden jaren terug, maar is ook naar de toekomst gegarandeerd. Particulieren hebben de verantwoordelijkheid genomen voor een duurzaam beheer van de landgoederenzone in het verleden, voeren dat uit in het heden en blijven dat doen in de toekomst! Stichtingen met behoudsdoelstellingen staan daarvoor garant. Juist die continuïteit in het beheer is uniek. Het beheer van het landgoederenlandschap is niet afhankelijk van de grillen van de politiek. Economische waarde Stelt u zich het landschap van Zuid-Holland voor zonder de landgoederen. Of rekent u eens uit wat het tot stand brengen van deze kwaliteiten nu zou kosten. Of anders gedacht: wat is de economische waarde van dit landschap?

Dat is onmogelijk te bepalen, want het is onbetaalbaar. Er zijn honderden jaren voor nodig om deze kwaliteiten tot stand te brengen! Meesterwerk De landgoederenzone tussen Den Haag en Leiden is een levend meesterwerk! Wij, als rentmeesters van dit landschap vragen u dit landschap mee te helpen beschermen en te behouden voor latere generaties. Laten we dit landschap met eenzelfde zorg omgeven als bij de meesterwerken van Rembrandt, Hals, Vermeer, Van Gogh, Roelofs of Mauve. Daar gaan we toch ook niet een stuk van afsnijden?

De Horsten Historische laan

7

1950

Topografische situatie 1950

8

Visie Rijlandroute

2000

Topografische situatie 2000

Overheidsinspanningen Gelukkig heeft ook de overheid zich een goed rentmeester getoond. Zij heeft veel inspanningen getroost om het gebied open te houden: denk aan meer dan 50 jaar bufferzonebeleid, de ecologische hoofdstructuur, het Belvedèrebeleid en de omvorming van de glascomplexen in de Duivenvoordecorridor. In de Provinciale Structuurvisie is een groot deel van het gebied aangeduid als ‘landgoedbiotoop’. Verdere aan-

tasting van de Papenwegse Polder is ook vanuit het provinciale beleid geredeneerd volstrekt onlogisch.

Historische laan

9

Het gebied kent unieke en samenhangende structuur van kastelen en landgoederenensembles. De landhuizen en parkbossen, gelegen op de hogere oude strandwallen, vormen een schitterend contrast met de open en venige laaggelegen strandvlaktes. Van oudsher graast hier het vee en nog steeds zijn de open strandwallen van belang voor de agrariërs en de weidevogels. Het landgoederenlandschap is een levend archief van cultuurhistorie en landschapsarchitectuur.

10

Visie Rijlandroute

3 Cultuurhistorie van kastelen en landgoederen De rijkdom van het cultuurlandschap De landgoederen op de oeverwallen van de Oude Rijn zijn inmiddels opgenomen in de stad Leiden maar nog steeds middels de oude wegen en waterlopen verbonden met het achterland. Voorbeelden zijn Rhynhof (1774), Ter Wadding (1770) en Endegeest (1764). Het zijn historische ankerpunten. De landgoederen in de binnenduinrand zijn verscholen in de bossen en vormen een parelketting van Leiden tot Den Haag. Voorbeelden zijn Rijksdorp (1663) , Groot Haesebroek (1320) en Duinrell (1681). De strandwallen dragen landgoederen zoals Zuidwijk (1406), Duivenvoorde (1226), Ter Horst (1610) en Berbice (1674). De meeste gebouwen zijn Rijksmonument en verschillende buitenplaatsen zijn als complex beschermd.

Diligenceroutes Twee typische strandwallandgoederen overlappen met het tracé van ‘Zoeken naar Balans’, namelijk Zuidwijk en Berbice. Dit type behoort tot de oudste landgoederen en buitenplaatsen van Nederland. Ze zijn gelegen langs oude diligenceroutes die over de hoger en droog gelegen strandwallen liepen, van Haarlem naar Leiden en Den Haag. De meestal rechthoekige contour van de landgoedbebossing volgt de richting van de strandwal en is met een bomenlaan haaks op de strandwal aangesloten op de oude route. Zichtlijnen in zowel de lengterichting van de strandwal, als haaks daarop over de bijbehorende weiden en pachtboerderijen verankeren het ensemble in de omgeving.

Huis Zuydwijk Open strandvlakte met beboste strandwal in de achtergrond

11

Cultuurhistorische kwaliteiten

12

Visie Rijlandroute

Zuydwijk overzichtskaart

In het park van Zuydwijk, P.C. la Fargue ca. 1772

Berbice (verheen Allemansgeest), Jacob van Timmermasn uit 1788

Zuidwijk Zuidwijk wordt voor het eerst vermeld in 1406. De buitenplaats komt tot bloei in 1710 door Graaf Johan Hendrik. Hij laat de veelgeprezen formele tuin aanleggen. In 1770 wordt deze formele tuin omgevormd tot een overgangstuin welke nog steeds herkenbaar is. Het kasteel is rond 1800 verdwenen. Eén van de bijgebouwen is uitgebreid tot het huidige hoofdgebouw. Het rechthoekige park met waterpartijen, kronkelpaden, eeuwenoude boompartijen, het huis, de bijgebouwen en tuinmanswoning zijn beschermd als Rijksmonument en vallen onder de Natuurschoonwet. Zichtrelaties met de Papenwegse Polder, de Zuidwijksemolen, de Stevenshofjesmolen, de kerk van Voorschoten en het boerderij ensemble ten noorden van Zuidwijk zijn nog intact.

Berbice Rijksmonument Berbice met landhuis, oranjerie, oude tuinmuren, park en bosvijver in formele aanleg, ligt aan de Leidseweg in Voorschoten. Het is vanaf 1688 in bezit gekomen van Pieter de la Court van der Voort en groeide vanaf die tijd uit tot een fraaie buitenplaats. De la Court was een fervent tuinliefhebber die in 1737 een handboek over de aanleg van parken uitgaf. Zijn beginselen zijn nog steeds goed herkenbaar in het huidige terrein. Berbice speelt een belangrijke rol als groene long in de drukbevolkte Randstad. De eerste plannen van Rijkswaterstaat om een weg over de buitenplaats aan te leggen dateren al van 1966. Het door de provincie vastgestelde landgoedbiotoop zou de buitenplaats en de directe omgeving bescherming hebben moeten bieden!

13

De landschappelijke kwaliteit van het gebied is zeer hoog. Het heeft een parkachtig karakter en een heldere ruimtelijke opbouw. Het ensemble van open ruimten van verschillende maat, omzoomd door fraaie bospartijen, met kastelen, landhuizen en fraaie boerderijen. Dit is het ‘unique selling point’ voor de stedelijke regio en zorgt voor internationale allure. De hele opeenvolging van kust en duin, overstromingsvlakte van de Oude Rijn, strandwallen en strandvlakte naar de open polders van het Groene Hart is hier nog goed beleefbaar. 14

Visie Rijlandroute

4 Gaaf strandwallenstrandvlakten landschap Uniek in Nederland Het strandwallen-strandvlaktenlandschap is langs een groot gedeelte van de kust van Noord- en Zuid-Holland aanwezig. Nergens is het echter zo gaaf gebleven als in de zone tussen Den Haag en Leiden. De landgoederen in dit gebied zijn hiervoor de verklaring. Deze hebben er eeuwenlang voor gezorgd dat bossen en landerijen op een duurzame wijze werden beheerd. In de zone tussen Leiden, Haarlem en Bergen lag vroeger ook een gaaf strandwallen-strandvlaktenlandschap, maar omdat de strandwallen hier zijn afgegraven en de landgoederen verdwenen, is veel van dit unieke landschap verloren gegaan. Reden temeer om extra zuinig te zijn op het landschap tussen Den Haag en Leiden.

Bijhouwer De kwaliteiten van het landgoederenlandschap zijn treffend beschreven door Prof. Dr. Ir. J.T.P. Bijhouwer (1946) in zijn boekje Nederlandsche Tuinen en Buitenplaatsen: “Hoe fraai de lanenstelsels en rechthoekige boschperceelen der 18e eeuwsche buitenverblijven zich in het landschap afteekenen, en hoe intiem we de sfeer van een dergelijk park kan zijn, valt ons nabij Wassenaar reeds op, wanneer wij met den trein tusschen de bosschages van Ter Horst en Duivenvoorde rijden. (…) De stedeling die rondzwerft in de poldergebieden waar de buitenplaats nog aanwezig is, … wordt getroffen door de schoonheid die de bewoner uit gewoonte dikwijls niet meer waarneemt. De hooge boomranden, strak begrensd, doen de

Zicht op de open polder, de Horsten Veenwatering, de Horsten

15

Landschappen IN de kustZONE

16

Visie Rijlandroute

Zicht op de open overstromingsvlakte van de Rijn langs de Wassenaarse Watering

open weiden … er tussen nog zonniger schijnen, de uitzichten winnen aan diepte door de omlijsting van groen, de door lanen omsloten ruimten zijn heerlijk rustig van verhouding. Het geheel ademt een sfeer van: hier woont de mensch die van zijn omgeving weet te genieten.”

van de Ommedijkse Polder herinnert hieraan. De landschappelijke en ecologische samenhang tussen de Ommedijkse Polder en de open strandvlakte van de Papenwegse Polder is nog aanwezig, maar de smalle verbinding is bijna dichtgeslibt. Met de aanleg van het alternatief ‘Zoeken naar balans’ gaat deze onherroepelijk verloren.

Overstromingsvlakte Rijn Lange tijd had de Rijn haar monding bij Katwijk. Hier waren geen duinen en strandwallen, maar lag een brede delta. Het open landschap

17

De landgoederenzone herbergt een rijke en diverse natuur die duurzaam wordt beheerd door landgoedeigenaren, boeren en natuurbeschermingsorganisaties. De landgoederen zijn belangrijke dragers in de ecologische hoofdstructuur. Tevens vormen zij een cruciale schakel tussen de natuur van duin en kust en die van het polderlandschap van het Groene Hart. 18

Visie Rijlandroute

5 Ecologische hoofdstructuur Diversiteit natuurtypen Het landschap kent uiteenlopende biotopen of natuurtypen met hoge natuurwaarden: bloemrijke graslanden en weidevogelgebieden, monumentale landgoedbossen met oude bosbodems en stinzenflora, en waardevolle water- en oevergemeenschappen, vijvers en poelen. Grote delen van het gebied maken deel uit van de PEHS en in de provinciale plannen zijn twee ecologische verbindingszones aangewezen. Goede verbindingen met de duinen en het Groene Hart zijn essentieel voor het ecologisch functioneren van de landgoederen en de natuurgebieden. Op bijgaande kaart is het gewenste ecologische netwerk weergegeven. De noordelijke verbinding sluit aan op het relatief open gebied van de Ommedijkse Polder.

Belangrijke soorten Binnen het gebied komen verschillende biotopen voor met eigen soorten. Sommige soorten, zoals eekhoorns, weidevogels, vissen en libellen zijn sterk gebonden aan één biotoop. Andere soorten, zoals roofvogels, amfibieën, reeën en vleermuizen, hebben juist een combinatie van verschillende biotopen nodig. Door de aanwezige diversiteit en de geringe mate van verstoring komen veel bijzondere en kwetsbare soorten voor. Voor het behoud van levenskrachtige populaties van deze soorten is een duurzaam beheer nodig van de grotere natuurkernen en goede ecologische verbindingen tussen verschillende leefgebieden. Doelsoorten voor bosgemeenschappen zijn ree, eekhoorn,wezel, bosuil, groene specht en

Veenwatering Historische laan, Eikenhorst

19

ecologische kwaliteiten

20

Visie Rijlandroute

Open weidevogelgebied in de Papenwegse Polder

boomklever. Deze doelsoorten zijn benoemd in het rapport ‘ecologische verbindingszones’ van de provincie Zuid-Holland. Doelsoorten voor graslanden zijn grutto en tureluur. Doelsoorten voor water- en moeras zijn snoek, bittervoorn, rugstreeppad, waterspitsmuis, noordse woelmuis, vroege glazenmaker en moerassprinkhaan. Deze doelsoorten zijn kenmerkend voor de betreffende ecosystemen. Water- en moerasverbindingen Het aanwezige netwerk van boezemvaarten en polderweteringen biedt een ecologische structuur voor water- en moerassoorten. Er zijn echter veel waterscheidingen en de waterkwaliteit kan veel beter. Verder zijn er weinig grotere moeraselementen. De aanleg van dergelijke elementen kan bijdragen aan de ecologische diversiteit en mede invulling geven aan de gewenste ecologische verbinding tussen de duinen en het Groene Hart. Deze verbinding is namelijk niet alleen voor bossoorten, maar ook voor water- en moerassoorten van groot belang. De kwelgebieden van de binnenduinrand en de oeverzones van het Valkenburgse Meer kunnen een verbinding krijgen met de Vliet-

landen en het Land van Wijk en Wouden. De aanleg van water- en moeraselementen kan gekoppeld worden aan het netwerk van boezemvaarten en polderweteringen en kan bijdragen aan de benodigde waterberging. Schakel tussen duinen, landgoederenlandschap en Groene Hart Het landgoederenlandschap kent vele ecologische overgangen (gradiënten tussen hoog en laag, zand en veen, droog en nat, voedselarm en voedselrijk). Het gebied is daarom van nationaal belang. Het is letterlijk één van de laatste plaatsen waar de ecologische relatie loodrecht op de kust nog compleet is: van de duinen via de landgoederen naar het Groene Hart. Met de realisatie van het natuurgebied Lentevreugd, compleet met nieuwe duinrellen, de ambitie om een groenzone te realiseren rondom Valkenburg en de ontglazing van de Duivenvoorde corridor aan de andere kant wordt een robuuste verbinding gerealiseerd die het landschap van de duinen verbindt via de Ommedijkse Polder en de Papenwegse Polder met het Groene Hart. De Rijnlandroute mag dit niet onmogelijk maken.

21

De landgoederenzone is een open parkachtig landschap in het verstedelijkte gebied van de regio Rotterdam-Den Haag. Deze regio profileert zich als metropool. Het open landschap is daarin van grote recreatieve betekenis. Een goede samenhang tussen stad en land is een belangrijke randvoorwaarde. Fietsroutes verbinden nu Leiden langs de oude wegen met de landgoederenzone. Er liggen tal van kansen om dit recreatieve netwerk uit te breiden via bijvoorbeeld de oude weteringen en de Vliet.

22

Visie Rijlandroute

6 Metropolitaan landschap Landgoederen: oases rondom de stad De historische landgoederen in Zuid-Holland zijn van grote betekenis voor de omgeving. Ze vormen met hun rustige en statige karakter rustruimten in het stedelijk gebied. Ze zijn indertijd ontworpen als buitenplaats en maken zo deel uit van het culturele erfgoed. De charme van een oud landhuis zit hem ook in zijn omgeving. Wat is er mooier dan wandelen tussen eeuwenoude bomen met uitzicht op een historische buitenplaats en de omliggende landerijen? Het landgoedbiotoop bestaat uit de volgende kenmerken: de buitenplaats zelf, de koppeling van het landgoed aan een structuur, het panorama, het blikveld, de zichtlijn. In het stedelijke gebied is de druk op de ruimte groot. Dit maakt de landgoederen kwetsbaar.

Internationale allure De landgoederenzone is van grote kwaliteit en draagt daarmee flink bij aan de aantrekkelijkheid van de regio als internationaal vestigingsmilieu. Ook de nieuwbouwlocatie op voormalig vliegveld Valkenburg kan daarvan profiteren. Ontwikkeling De landgoedeigenaren stellen zich op het standpunt dat deze landschappen nog aanzienlijk aan betekenis voor de omgeving te kunnen winnen door betere voorzieningen en toegankelijkheid te bieden. Daarbij is het zoeken naar maatwerk. Het landschap en natuur zijn kwetsbaar. De zoektocht is naar maatregelen die niet ten koste gaan van bestaande

Stedelijke context Stadsrand Stevenshof

23

recreatieve kwaliteiten

24

Visie Rijlandroute

Knooppunt van de variant ‘Zoeken naar Balans’ en de A44

kwaliteiten: maatwerk dus. Voor wandelaars en fietsers liggen er wellicht goede mogelijkheden in de overgang van de landgoedbossen naar de open weidegebieden. Deze randen of zoomen zijn voor de recreant aantrekkelijk en leveren de minste kans op verstoring van de weidevogels. ‘Zoeken naar Balans’ Voor de kwaliteit en betekenis van het gebied voor de Metropoolregio Den-Haag-Rotterdam is het alternatief ‘Zoeken naar Balans’ zeer ongunstig. Het gebied wordt kleiner, ingesnoerd, daardoor minder toegankelijk en het is gedaan met de rust! Laat de nieuwe weg geen barrière worden tussen Leiden en de Papenwegse Polder. Zie foto’s op deze pagina van de Noordelijke Randweg van Den Haag (Sijtwende). Laat de smalle verbinding die nu nog bestaat tussen de Papenwegse Polder en de Ommedijkse Polder open (zie bijgaande uitwerking van het knooppunt die dit onmogelijk maakt)!

N14 Noordelijke Randweg

25

Kies voor duurzaamheid en bescherm het eeuwenoude landgoederenlandschap. Kies daarom niet voor het alternatief ‘Zoeken naar balans’, want dat is een 20e eeuwse oplossing, maar voor de ‘Churchill Avenue’ als 21e eeuwse oplossing.

26

Visie Rijlandroute

7 Conclusies Rijnlandroute Rentmeesterschap Toon met de keuze voor een alternatief respect voor wat dankzij particulieren door de eeuwen heen tot stand is gebracht. Denk ook aan alle inspanningen en investeringen die particulieren en de overheid in dit landschap hebben gestoken. Duurzaam beheer is ook voor de toekomst gegarandeerd. Bescherm het historische landschap Het alternatief ‘Zoeken naar balans’ doorsnijdt de landgoedbiotopen van Berbice en Zuidwijk. Trek een grens: bescherm dit historische landschap. Het is een meesterwerk en daar snij je geen stukje vanaf. Het landgoederenlandschap is immers van onbetaalbare waarde. Strandwallen-strandvlaktenlandschap Tussen Den Haag en Leiden ligt het enige nog redelijke gave strandwallenstrandvlaktenlandschap van Nederland. Dat zouden wij graag zo willen houden. Ecologische verbinding tussen Kust en Groene Hart Koester de open relatie tussen de Papenwegse Polder en de Ommedijkse Polder om in de toekomst de ecologische verbinding tussen kust en Groene Hart te kunnen maken. Kies voor ‘geen spijt beleid’. Metropolitaanlandschap De historische landgoederen in Zuid-Holland zijn van internationale allure. Dit landschap is van grote economische betekenis voor het vestigingsmilieu in de regio en biedt een hoogwaardig recreatiemilieu voor omwonenden. Als gevolg van sterke verstedelijking de laatste 50 jaar is de waarde van dit landschap alleen maar toegenomen. Tot slot Nieuwe infrastructuur kan op een innovatieve en eigentijdse manier in het stedelijk gebied worden ingepast. De Petuelring in München is daarvan een goed voorbeeld. Dichter bij huis is Sijtwende een ‘bijna’ goed voorbeeld van modern en duurzaam wegontwerp. Hier is een goede inpassing en integratie met het stedelijke weefsel tot stand gebracht, maar met één hele grote kanttekening: het landschap is vergeten. Er is met geluidschermen een enorme barrière gecreëerd tussen stad en landschap. Dat mag niet weer gebeuren. Kies voor een duurzame en kwalitatief hoogwaardige inpassing van de Rijnlandroute. De landgoederenzone en Leiden zijn het waard. Buitenplaats Berbice te Voorschoten

27