Sources. APX-ENDEX CBS EDSN Eurelectric Eurogas Eurostat Gasunie Geschillencommissie Energie en Water TenneT. Colofon

Bronnen / Sources

APX-ENDEX CBS EDSN Eurelectric Eurogas Eurostat Gasunie Geschillencommissie Energie en Water TenneT Colofon Ontwerp en illustraties / Design and illustrations 2D3D Drukwerk / Printed by Zalsman Zwolle B.V. 2011

i n h o u d s o p g av e

contents

inleiding

introduction

1 energie algemeen

energy

2 o r g a n i s at i e

o r g a n i z at i o n

14

3 p r o d u c t i e / b r a n d sto f f e n

p ro d u c t i o n / f u e ls

22

4 infrastructuur

infrastructure

34

5 levering

s u p p ly

46

6 energieverbruik huishoudens

household energy consumption

54

7 energiekosten

e n e r g y r at e s

60

8 milieu

the environment

66

bijlagen

appendices

76

–

4

6

general

Energy in the Netherlands 2011

3

inleiding

introduction

De energiebranche is door de liberalisering

As a result of liberalization, the energy sector

de afgelopen jaren ingrijpend veranderd.

in the Netherlands has undergone far-reaching

Productie, handel en verkoop van energie

change. Production, trading and retailing of energy

zijn commerciële activiteiten geworden,

have become commercial activities, while the

terwijl het beheer van de netten meer in

operation of energy networks has increasingly

dienst van de marktwerking is komen staan.

become a factor in establishing and maintaining

Energie in Nederland voorziet in de behoefte

free markets. Energy in the Netherlands

van een totaaloverzicht van de Nederlandse

provides a comprehensive overview of the

energieketen, van herkomst, productie

Dutch energy chain, including energy sources,

en transport tot eindverbruik. Energie in

production, transport and consumption. Energy

Nederland geeft de actuele stand van zaken

in the Netherlands presents information about

weer en bevat een groot aantal gegevens

the energy chain for the current year, as well as

over de daaraan voorafgaande jaren. De

containing a considerable amount of information

gegevens zijn afkomstig van de Nederlandse

concerning previous years. Sources for this

energiebranche zelf, zusterorganisaties en

information include the Dutch energy sector

andere nationale en internationale bronnen.

and related organizations, and a number of other national and international sources.

De voorliggende uitgave is volledig geactualiseerd. Internationale cijfers zijn

Energy in the Netherlands contains the most

waar mogelijk opgenomen voor de

up to date information available about the Dutch

volledige EU-27. Voor de overzichtelijkheid

energy sector. Wherever possible, international

zijn de landen in internationale grafieken

data for the entire EU 27 have been included.

naar regio gerangschikt.

To simplify presentation, graphs and data are grouped by region.

Energie in Nederland is een uitgave van de Energiezaak in samenwerking met de

Energy in the Netherlands is a publication

brancheorganisaties Energie-Nederland,

of Energiezaak, in collaboration with Energie-

de vereniging van energiebedrijven in

Nederland (Association of Energy Companies

Nederland en Netbeheer Nederland, Vereniging

in the Netherlands) and Netbeheer Nederland

van Energienetbeheerders in Nederland.

(Association of Network Operators in the Netherlands).

Arnhem, augustus 2011 Arnhem, August 2011

4

Energie in Nederland 2011

s u m m a r y o f k e y data

s a m e n vat t e n d o v e r z i c h t

2009

2010

wijziging 2010/2009 change 2010/2009

algemeen

general

aantal vergunninghouders *

number of licence holders *

33

36

9,1%

aantal netbeheerders

number of network operators

11

11

0,0%

aantal productiebedrijven

number of production companies

7

7

0,0%

aantal werknemers

number of staff

22.544

25.159

11,6%

omzet in miljoenen EUR

turnover (EUR millions)

38.249

32.693

-14,5%

25.264

25.415

0,6%

14.096

14.727

4,5%

119.817

123.833

3,4%

568

496

-12,7%

74.659

83.944

12,4%

44

49

12,1%

productie

production

opgesteld elektrisch vermogen in MW

installed generating capacity (MW)

hoogste belasting hoogspanningsnet in MW ** maximum load high-voltage network (MW **) elektriciteit in miljoenen kWh

electricity (million kWh)

maximale dagafgifte in miljoenen m3

peak daily supply (million m3)

gas in miljoenen m3

gas (million m3)

warmte in PJ

heat (PJ)

lengte netten in km

n e t wo r k s

elektriciteit

electricity

297.741

309.502

4,0%

gas

gas

130.071

135.229

4,0%

warmte

heat

4.711

4.894

3,9%

a a n ta l a f n e m e r s

(x

1. 0 0 0 )

(km)

n u m b e r o f c u sto m e r s

(1,0 0 0)

elektriciteit

electricity

8.097

8.110

0,2%

gas

gas

7.239

7.252

0,2%

warmte

heat

290

295

1,7%

-0,4%

verbruik

consumption

elektriciteit in miljoenen kWh

electricity (million kWh)

109.736

109.351

kleinverbruik

small consumers

36.001

36.170

0,5%

grootverbruik

large consumers

73.735

73.181

-0,8% 12,2%

gas in miljoenen m3

gas (million m3)

46.265

51.919

kleinverbruik

small consumers

15.025

15.198

1,2%

grootverbruik

large consumers

31.240

36.721

17,5%

warmte in TJ

heat (TJ)

37.148

41.703

12,3%

g e m i d d e l d e e n e r g i e ta r i e v e n

av e r a g e e n e r g y p r i c e s f o r s m a l l

vo o r k l e i n v e r b r u i k e r s i n e u r

consumers in eur

(incl.

e n e r g y ta x a n d vat )***

gas

r e b e n b t w ) ***

( e u r / m 3)

gas

(incl.

r e g u l at o r y

( e u r / m 3)

kleinverbruik

small consumers

0,55

0,49

-10,9%

w.o. huishoudens

of which households

0,54

0,48

-11,1%

elektriciteit

( e u r / kWh )

electricity

( e u r / kWh )

kleinverbruik

small consumers

0,29

0,27

-6,9%

w.o. huishoudens

of which households

0,28

0,26

-7,1%

32,12

30,11

-6,3%

wa r m t e

(eur/gj)

gemiddeld * per 1 januari van het daaropvolgende jaar * per 1 January of the following year

h e at

(eur/gj)

average ** De hoogste belasting van het door TenneT waar-

*** Tarieven per 1 januari

genomen productievermogen plus de import.

*** Tariffs as on 1 January

** The highest output of generation capacity (as observed by TenneT) plus imports Energy in the Netherlands 2011

5

-

energie algemeen

energy

general

Het finaal energieverbruik in Nederland

Total energy consumption in the Netherlands

bedraagt 2865 PJ. Deze energie wordt niet

in 2010 was 2865 PJ. This energy is consumed

alleen gebruikt in de vorm van elektriciteit

not only in the form of electricity and gas, but

en gas maar ook in de vorm van brandstof

also as motor fuel for transport. Almost all this

voor vervoer. Vrijwel alle energie is afkomstig

energy originates from either gas, coal, oil or

van de energiebronnen gas, kolen, olie en

uranium. Thanks to its own extensive natural gas

uranium. Dankzij de Nederlandse aardgas-

reserves, the Netherlands can provide for most

velden kan Nederland voor een aanzienlijk

of its domestic demand for energy.

deel in de eigen energiebehoefte voldoen. energy balance balansen

Electricity Elektriciteit

In 2010, 126.6 billion kWh of electricity were

In Nederland ging in 2010 126,6 miljard kWh

produced in the Netherlands. Of that amount

om. Daarvan is – na aftrek van netverliezen

– after subtracting grid losses and exports

en export – 109,4 miljard kWh ook werkelijk

– 109.4 billion kWh were actually consumed

in Nederland verbruikt, 0,4% minder dan in

in the Netherlands, 0.4% less than in 2009.

2009. Hiervan wordt 95,1 miljard kWh geleverd

Energy companies delivered 95.1 billion kWh

door de energiebedrijven, het overige deel

of that amount; the remainder was generated

produceren grote industriële bedrijven en

by large industrial firms and horticultural

tuinders voor eigen gebruik met warmtekracht-

(greenhouse) producers that have installed their

centrales. Het importsaldo (import minus

own combined heat and power generators.

export) bedroeg in 2010 2,5% van het verbruik.

In 2010 the excess of imports over exports was

Tot 2009 bedroeg dit percentage doorgaans

2.5% of domestic consumption. Prior to 2009,

15% tot 20%.

this excess was usually in the range of 15 to 20%.

Gas

Natural gas

Het totaal geproduceerde gasvolume bedroeg

The total volume of natural gas produced in the

in 2010 83,9 miljard m3. Na aftrek van het

Netherlands in 2010 amounted to 83.9 billion m3.

uitvoersaldo (export minus import) bedroeg

Subtraction of net total exports (exports minus

het verbruik 51,9 miljard m3, 12,2% meer dan

imports) gives a total gas consumption of 51.9

in 2009. Kleinverbruikers verbruikten in 2010

billion m3, 12.2% more than in 2009. In 2010,

1,2% meer, grootverbruikers 21,0% meer en

small-scale users consumed 1.2%, large-scale

elektriciteitscentrales 9,5% meer dan in 2009.

users 21.0% and power stations 9.5% more gas than in 2009.

Warmte Op tientallen plaatsen wordt in Nederland

Heat

warmte geleverd aan zo’n 300 duizend klanten,

Heat is supplied to scores of locations throughout

in 2010 in totaal 41,7 PJ – een toename van

the Netherlands to reach a total of 300,000

12,3% ten opzichte van 2009. De warmte

customers. In 2010, 41.7 PJ of heat, representing

wordt gebruikt voor verwarming van huizen,

an increase of 12.3% as compared to 2009,

gebouwen en kassen. De grootschalig gepro-

was distributed for use in homes, buildings

duceerde warmte kopen warmtebedrijven

and greenhouses. This heat, which is produced

kopen in bij de elektriciteitsproductiebedrijven

on a large scale, is purchased from electricity

of produceren deze warmte zelf in warmte-

generation companies or produced by heat

krachtcentrales. Afvalverwerkers en de

companies with their own combined heat and

industrie zijn andere warmteproducenten.

power generators. Waste processing companies and other industries also sell heat on the energy market.


7

finaal energieverbruik

b r e a k d ow n o f f i n a l c o n s u m p t i o n

p e r s e c to r

o f e n e r g y by s e c to r

overig

other

huishoudens

households

transport

transport

industrie

industry

3.000 PJ

2.500

2.000

1.500

1.000

500

2009

2010

2009

2010

2008

2007

2006

n at u r a l g a s i n t h e n e t h e r l a n d s

nederland aardgasland

2005

2000

1995

1985

1975

1965

0

cumulative sales

gecumuleerde afzet

estimated reserves (Dutch territory)

voorspelde voorraad (Nederlands grondgebied)

6.000 miljard m3 billion m3

5.000

4.000

3.000

2.000

1.000

8


2008

2007

2006

2005

2000

1995

1985

1975

1965

0

s u p p ly a n d d e m a n d o f e l e c t r i c i t y

elektriciteitsbalans

production power stations

productie elektriciteitscentrales

WKK

cogeneration

import

imports

export

exports

netverlies

network losses

autoconsumption producers

eigen verbruik producenten

kleinverbruik

small consumers

grootverbruik

large consumers

130.000 miljoen kWh million kWh

120.000

10.564

68.383

110.000

12.808

71.088

4.405

4.450

15.110

14.279

36.001

36.170

100.000

90.000

80.000

70.000

60.000 58.625 50.000

58.902

39.870

39.937

15.452

15.584

40.000

30.000

20.000

10.000

2010

2009

0


9

s u p p ly a n d d e m a n d o f g a s

gasbalans

productie

production

import

imports

export

exports

elektriciteitscentrales

power stations

kleinverbruik

small consumers

grootverbruik

large consumers

110.000 miljoen m3 million m3 83.944

56.433

100.000 74.659

52.717

90.000

80.000

70.000

60.000

50.000

10.257 9.371

40.000

15.198 15.025

30.000

20.000

24.323

21.869

26.464

24.408

10.000

10


2010

2009

0

s u p p ly a n d d e m a n d o f h e at

wa r m t e b a l a n s

productie elektriciteitsproducenten

production by electricity generating companies

overige productie

other production

netverlies / meetverschillen

network losses / measurement discrepancies

kleinverbruik

small consumers

grootverbruik

large consumers

55 PJ

50 7,7

46,5 45 41,5

6,9

40

16,1

35

14,3

30

25 25,6 22,8

20

15

10

5

2010

2,9

2,6

2009

0


11

12

en S en Fin em lan we de ar d ke Fin n Lu n la xe nd D e m Ierl bu an nm ar d rg k I O Lu rela x os te em nd bo nr ur Fr ijk G D ank Au g ro ui st r i ot ts jk ri l an Br Fr a itt d a a Be G nce N nn e lg r ed ië ië ma er n B la Un nd ite elg y Th d K ium in e gd N e o Cy the m pr rla us nd s C G rie Ma yp ru lt ke s nl a M Po an al rt d ta ug G al ree c Sp Por e an tug je al Sp ai Es Ita tla lië n Bu n Ita lg d l Li ari Est y to je on uw Bu ia en lg a Le Lith ria tla ua nd ni a Po La Ts Slo le tv n je v i Po a ch en ië ië la Sl nd C Ro ze o em ch ven R ia e Sl ni epu ow ë bl R i ak om c H on ije a ga Sl nia ov rij e a H kia EU un g 27 ar y EU 27

D

Zw ed

finaal energieverbruik b r e a k d ow n o f f i n a l e n e r g y c o n s u m p t i o n

i n e u r o pa (20 09) in europe (2009)

overig other

warmte heat

elektriciteit electricity

olie oil

kolen coal

gas gas

100 %

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0


energy price development

energieprijsontwikkeling

stookolienotering

fuel oil quotation

gasolienotering

gasoil quotation

kolennotering

coal quotation

gasprijs kleinverbruik (excl. belastingen)

gas price small consumers (excluding all taxes)

elektriciteitsprijs kleinverbruik (excl. belastingen)

electricity price small consumers (excluding all taxes)

420 indexcijfers (2000 = 100) indexed (2000 = 100) 390 360 330 300 270 240 210 180 150 120 90 60 30

g e m i d d e l d e c o 2 - e m i s s i e va n e e n h u i s h o u d e n

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

0

av e r ag e c o 2 - e m i s s i o n o f a h o u s e h o l d

gasverbruik

gas consumption

elektriciteitsverbruik

electricity consumption

vervoer

traffic and transport

2010 (8.160 kg per huishouden per household)


13

o r g a n i s at i e

o r g a n i z at i o n

De Nederlandse energiemarkt is per 1 juli 2004

The energy market in the Netherlands

geheel geliberaliseerd. De liberalisering is

was completely liberalized on 1 July 2004.

het directe gevolg van Europese regelgeving.

Liberalization is a direct consequence of EU

Daarin is vastgelegd dat per 1 juli 2007 de

electricity and gas directives, which require

energiemarkten in alle EU-landen moeten zijn

that the energy markets of all EU member

vrijgegeven.

states be completely open by 1 July 2007.

Om keuzevrijheid mogelijk te maken zijn

To ensure freedom of choice, actual supply and

levering en het beheer van de netten van

the management of the supply networks were

elkaar gescheiden. Klanten kunnen zodoende

legally separated. This makes it possible for

kiezen tussen verschillende leveranciers.

customers to choose their own supplier. The

Het schema op pagina 16 geeft de diverse

diagram on page 16 indicates the relationships

relaties weer. De liberalisering van de

among various players in the energy sector in the

Nederlandse energiemarkt is vastgelegd

Netherlands. Liberalization of the energy market

in de Elektriciteitswet 1998 en de Gaswet.

in the Netherlands is laid down in the Electricity

De energiesector biedt vandaag de dag werk

Act 1998 and the Gas Act. Currently the energy

aan ruim twintigduizend mensen.

sector in the Netherlands employs more than 20,000 people.

Het eigendom van de Nederlandse energie bedrijven was tot 1999 volledig – direct of

Until 1999, Dutch energy companies were

indirect – in handen van de Nederlandse

owned – directly or indirectly – by municipalities

gemeenten en provincies. Nadien is een aantal

and provincial governments. Since then, several

productie- en leveringsbedrijven overgegaan

production and supply companies have passed

in buitenlandse handen. Ook heeft een aantal

into the hands of foreign owners. In addition,

nieuwe levereringsbedrijven zich sinds de

since liberalization, a number of new supply

liberalisering op de energiemarkt begeven.

companies have joined the market.

De netbeheerder en de netten die worden

Under Dutch law, from 2011 onwards,

beheerd, tot 2009 veelal in handen van

network operators and the networks under

een energieconcern, mogen volgens de

their supervision – until now mostly owned by

Nederlandse wetgeving vanaf 2011 niet meer

an energy company – may no longer belong to

tot een energieconcern behoren dat ook

a company that also supplies or produces energy.

energie levert of produceert. De eigendom

Ownership must be transferred to the public

moet worden overgedragen aan de publieke

shareholders of the company. In this manner,

aandeelhouders van het energieconcern.

network operators will acquire a completely

De netbeheerders krijgen daarmee in

independent role in the Dutch energy market.

Nederland een geheel zelfstandige positie op de energiemarkt.


15

o r g a n i s at i e va n d e e n e r g i e m a r k t

o r g a n i z at i o n o f t h e d ut c h

in nederland

energy market

elektriciteitsproductie

landelijk transportnet

e l e c t r i c i t y g e n e r at i o n

n at i o n a l t r a n s p o r t g r i d

p r o g r a m m av e r a n t w o o r d e l i j k e n balance responsables

r eg i o n a l e n e t t e n regional grids brokers

apx-endex

leveranciers

klanten

m e e t v e r a nt wo o r d e l i j k e n

suppliers

c u s to m e r s

metering responsables

handelaren traders

r eg i o n a l e n e t t e n r e g i o n a l n e t wo r k s

shippers shippers

gasproductie

landelijk transportnet

gas production

n at i o n a l t r a n s p o r t n e t wo r k

Vraagrichting van de handelsstroom. Afhankelijk

Direction of demand for traded energy. Depending on demand,

van de vraag wordt elektriciteit geproduceerd,

electricity is generated and imported, and gas is produced,

geïmporteerd of verhandeld dan wel gas gewonnen,

imported or exported.

geïmporteerd of geëxporteerd.

Fysieke transport van elektriciteit en gas

Physical transport of electricity and gas

Bemiddelingsfunctie broker

Intermediary role of broker

Uitwisseling meetgegevens

Exchange of meter readings

Uitwisseling van gegevens tussen programma verantwoordelijken/shippers en netbeheerders voor balancering van het net.

16


Exchange of data between balance responsables/shippers and network operators to maintain the balance of the network.

l eg e n da

Elektriciteitsproductie

Landelijk transportnet (TenneT)

• Grootschalige elektriciteitsopwekking door

De onafhankelijke beheerder van het hoogspanningsnet

enkele marktpartijen. • Elektriciteitsopwekking via warmtekrachtkoppeling,

is sinds oktober 2001 voor 100 procent in handen van de rijksoverheid. TenneT bewaakt ook de balans van het

duurzame energie uit wind, water, zon en biomassa

elektriciteitsnet, verzorgt de interconnectie met buitenlandse

door vele marktpartijen.

netten en veilt de beschikbare importcapaciteit.

• Import. Landelijk transportnet (GTS) Gasproductie

Gastransport Services (GTS) verzorgt het transport van

• Gaswinning uit het Groningenveld bij Slochteren. Gas

aardgas over het 11.000 kilometer lange hogedruknet voor

afkomstig van de diverse kleine velden op de Noordzee,

gas in Nederland, beheert het leidingsysteem en de installa-

de Maasvlakte etcetera heeft voorrang om zo de gas

ties en bewaakt de balans van haar landelijk transportnet.

voorraad van Nederland te sparen (kleineveldenbeleid). Winning vindt plaats door de Nederlandse Aardolie

Regionale netten

Maatschappij (NAM) en kleinere producenten.

De regionale netbeheerders maken aansluitingen voor

Het gas wordt op de markt gebracht door Gasterra.

klanten en verzorgen het transport van elektriciteit en/of

• Import. Nederland is echter ook belangrijk exportland.

gas. De netbeheerders zijn in Nederland wel onderdeel van hetzelfde concern als waartoe de traditionele leveranciers

APX-ENDEX

behoren, maar zijn juridisch en qua bedrijfsvoering

De APX-ENDEX is de energiebeurs, waar kan worden

(unbundling) afgescheiden. Zij zijn onafhankelijk om eerlijke

gehandeld in elektriciteit en gas.

toegang voor derden te garanderen.

Handelaren

Programmaverantwoordelijken

Zij laveren tussen vraag en aanbod van elektriciteit en gas,

Zij stemmen de vraag en aanbod van elektriciteit voor de

proberen zo scherp mogelijk in te kopen en te verkopen.

volgende dag op elkaar af om onder/overbelasting van het

Een aantal leveranciers en producenten heeft inmiddels

transportnet te voorkomen en bij te dragen in de balans van

een eigen handelsvloer, anderen besteden dit uit aan

het voorzieningssysteem. Dit vloeit voort uit een wettelijke

externe partijen.

verplichting voor de aangeslotenen op het elektriciteitsnet. Deze rol kan door iedere partij op zich worden genomen,

Leveranciers

maar wordt in de meeste gevallen vervuld door handelaren

Zij zijn het administratieve en commerciële aanspreek-

en/of leveranciers. Hierdoor kunnen de netbeheerders het

punt voor de klant: degene die het product energie levert

transport faciliteren en kan TenneT de onbalans corrigeren

en afrekent. De meeste bedrijven leveren zowel gas als

en de kosten daarvan in rekening brengen.

elektriciteit. Er zijn 13 ‘traditionele’ leveranciers in Nederland (doorgaans in handen van provincies en gemeenten) en

Shippers

een groeiend aantal nieuwkomers, waaronder ‘dotcom

Net als bij programmaverantwoordelijken is shipper een

bedrijven’ en buitenlandse partijen. Een producent kan ook

rol die door de leverancier, handelaar of klant op zich kan

een leverancier zijn.

worden genomen. De shipper is veelal een leverancier. Hij contracteert transportcapaciteit en heeft een verantwoorde

Brokers

lijkheid in de balans van het voorzieningssysteem van gas.

Deze treden namens marktpartijen op als bemiddelaar

Ook Gasterra is een shipper.

(makelaar) tussen vraag en aanbod; zij hebben in tegen stelling tot een handelaar geen positie in de markt.

Meetverantwoordelijken Zij plaatsen meters, verrichten meteronderhoud en zorgen

Klanten

voor het doorgeven van meterstanden aan de net

• grootverbruikers voor elektriciteit zijn vrij sinds januari

beheerders. Soms treedt de netbeheerder zelf op als

1999 en voor gas sinds augustus 2000

meetverantwoordelijke. De netbeheerders geven de

• klanten voor groene elektriciteit zijn vrij sinds 1-7-2001

meetgegevens door aan de leveranciers en – bij elektriciteit –

• middelgrote (zakelijke) klanten zijn vrij sinds 1-1-2002

aan de programmaverantwoordelijken, bij gas aan shippers.

• huishoudelijke en kleinzakelijke klanten zijn vrij sinds 1-7-2004.

For translation see page 80.


17

netbeheerders n e t wo r k o p e r ato r s

aansluitingen

connections

gas

elektriciteit

nummer op kaart pagina 19 number on map

gas

page 19

Cogas Infra en Beheer B.V.

138.000

53.000

1

Delta Netwerkbedrijf B.V.

187.000

207.000

2

Endinet***

451.000

106.000

3

Enexis B.V.

1.908.000

2.631.000

4

148.000

-

5

2.156.000

2.914.000

6

102.000

32.000

7

1.946.000

2.054.000

8

52.000

55.000

9

Intergas Energie B.V.**** Liander N.V.*** RENDO Netbeheer B.V. Stedin B.V. Westland Infra Netbeheer B.V. TenneT TSO B.V. Gas Transport Services B.V.

* 1.100

* Landelijk netbeheerder elektriciteit (zie kaart op pagina 36) * National network operator electricity (see map on page 36) ** Landelijk netbeheerder gas (zie kaart op pagina 37) ** National gas network operator (see map on page 37) *** Onderdeel van Alliander *** A business unit of Alliander **** Intergas Energie B.V. is op 1 juni 2011 gefuseerd met Enexis **** Intergas Energie B.V. was acquired by Enexis on 1 June 2011

18

electricity


**

elektriciteitsnetwerken

e l e c t r i c i t y n e t wo r k s

( m e d i o 2011)

( m i d - 2 011 )

4

7

1

6 9

8

2

3

gasnetwerken

g a s n e t wo r k s

( m e d i o 2011)

( m i d - 2 011 )

4

7

1

3

6 9

8

5

2

3

13


19

g r o o t s c h a l i g e p r o d u c t i e - e e n h e d e n i n 2 011

Delta / EDF

E.ON Benelux

Electrabel Nederland

l a r g e - s c a l e g e n e r at i o n u n i t s , 2 011

Elsta Eneco EPZ Essent Nuon

Nuon / Shell

Rijnmond Energie

Air Liquide / Shell

Akzo Nobel

Windpark Westereems 156 MW Eemshaven Eemscentrale 2.469 MW Delesto 530 MW Bergum 664 MW

afvalcentrale wast processing plant

Offshore Windpark Egmond aan Zee 108 MW

Velsen 846 MW Prinses Amalia Windpark 120 MW IJmond 144 MW AEB/HRC Amsterdam 160 MW Amsterdam 1.229 MW Den Haag 78 MW

WKC Klazinaveen 63 MW WKC Erica 63 MW Lelystad Maximacentrale 880 MW Purmerend 69 MW Harculo 356 MW Almere WKC 118 MW Salinco 60 MW Diemen 249 MW WKC Enschede 60 MW

HVC Alkmaar 94 MW

Leiden 81 MW Delft 93 MW

Utrecht Merwedekanaal 416 MW

Utrecht Lage Weide 247 MW Maasvlakte 1.052 MW RoCa 269 MW UCML 80 MW AVR Botlek 124 MW PerGen 300 MW Rijnmond Energie 790 MW Nijmegen Rotterdam Galileïstraat 209 MW Geertruidenberg Gelderland centrale 590 MW Amercentrale 1.245 MW

Moerdijk 339 MW

Borssele 915 MW waarvan: 480 MW Kernenergie

Dongecentrale 121 MW

Sloecentrale 870 MW Terneuzen Elsta 405 MW Buggenum 253 MW Maasbracht Clauscentrale 1.280 MW Geleen Swentibold 231 MW

Productielocaties met een opgesteld vermogen groter dan 60 MW Production sites with an installed capacity greater than 60 MW

20


e m p l oy m e n t

w e r k g e l eg e n h e i d

werknemers Nederland

employees in the Netherlands

werknemers energiesector

employees in the energy sector

130 indexcijfers (2000 = 100) indexed (2000 = 100)

120

110

100

90

80

70

60

50

40

30

20

10

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

1991

0


21

p r o d u c t i e / b r a n d sto f f e n

p ro d u c t i o n / f u e ls

Elektriciteit

Electricity

De elektriciteit in Nederland wordt voor het

Most electricity produced in the Netherlands

merendeel grootschalig geproduceerd door

comes from five large-scale generation companies

de elektriciteitsproductiebedrijven Electrabel

– Electrabel Nederland, E.On-Benelux, Essent,

Nederland, E.On-Benelux, Essent, Nuon, en

Nuon and EPZ – while the rest is generated

EPZ. Daarnaast wordt elektriciteit decentraal

decentrally. As compared to other countries,

opgewekt. In vergelijking met het buitenland

the proportion of installed decentralized capacity

is het aandeel opgesteld decentraal vermogen

in the Netherlands is very high. Much of this

in Nederland bijzonder hoog. Dit decentrale

capacity is attributable to cogeneration plants in

productievermogen staat opgesteld als warmte

industry and horticulture. Waste processing plants

kracht bij de industrie en de glastuinbouw.

also produce electricity. Sustainable generation

Daarnaast produceren ook afvalverwerkers

capacity in the Netherlands produces electricity

elektriciteit. Duurzaam elektriciteitsvermogen

from sun, wind, water (hydropower) and biomass.

in Nederland produceert energie uit zon, wind,

These sources provided 9.1% of electricity

waterkracht en biomassa. In 2010 was dit

consumed in 2010. Prior to 2009 between

9,1% van het elektriciteitsverbruik. Tot 2009

15 and 20% of the electricity consumed in

werd tussen de 15% en 20% van het totale

the Netherlands was imported. In 2009 and 2010,

Nederlands verbruik per saldo geïmporteerd.

however, this proportion was much lower:

In 2009 en 2010 lag dit percentage echter veel

in 2010 2.5%. Increasingly, trading in electricity

lager, in 2010 op 2,5%. De handel in elektriciteit

takes place on the Dutch spot market, the

vindt voor een steeds groter deel plaats op

APX-ENDEX. The total amount of electricity

de Nederlandse spotmarkt van APX-ENDEX.

traded on the exchange in 2010 was equivalent

In 2010 bedroeg de totale handel 31% van het

to about 31% of electricity consumption in the

Nederlandse elektriciteitsverbruik.

Netherlands.

Gas

Gas

Nederlands aardgas is niet alleen afkomstig

In the Netherlands, natural gas is not only

van de Nederlandse gasvelden maar wordt

extracted from Dutch fields but is also imported:

ook geïmporteerd: in 2010 24,4 miljard m3

in 2010, some 24.4 billion m3. However, annually

aardgas. Er wordt jaarlijks echter meer gas

more gas is exported than imported: in 2010

geëxporteerd: in 2010 83,9 miljard m3 aardgas.

the difference amounted to 83.9 billion m3.

De maximale dagafgifte vindt meestal plaats

The highest daily consumption usually occurs

op de koudste dag van het jaar. Het record

on the coldest day of the year. The record is

dateert van 2 januari 1997; op die dag werd

558 million m3, consumed on 2 January 1997.

558 miljoen m3 aardgas geleverd. Heat Warmte

Heat is purchased primarily from the electricity

De ingekochte warmte is afkomstig van de

generation branch, and to a small extent from

elektriciteitsproductiesector en voor een klein

the waste processing industry. Heat suppliers

deel van afvalverwerkers en de industrie.

also produce heat themselves, in smaller

De warmteleveranciers produceren ook zelf

cogeneration units. Auxiliary heat boilers

warmte in kleinere warmtekrachtcentrales.

provide a backup during peak demand for heat,

Hulpwarmteketels voorzien in de piekvraag

for example during extremely cold weather.

tijdens koude dagen.


23

origin of electricity consumed

herkomst elektriciteit

importsaldo

import surplus

WKK (incl. duurzame energie)

cogeneration (sustainable energy generation included)

nucleaire productie

nuclear generation

thermische productie

thermal generation

120 miljard kWh billion kWh 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10

productie elektriciteitscentrales

import surplus

WKK

cogeneration


2001 (108 miljard kWh billion kWh)

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

1999

1998

1997

2000

production by power stations

importsaldo

2010 (119 miljard kWh billion kWh)

24

1996

1995

1994

1993

1992

1991

0

origin of gas consumed

herkomst gas

import

imports

winning

extraction

110 miljard m3 billion m3 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10

gasveld in Groningen

Groningen gas field

velden op zee / overige velden

offshore fields

import

2010 (108 miljard m3 billion m3)

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

1991

0

imports

2001 (95 miljard m3 billion m3)


25

opgesteld elektrisch productievermogen

c atag o r i e s o f i n s ta l l e d g e n e r at i n g

n a a r c at e g o r i e

c a pac i t y

elektriciteitscentrales

power stations

WKK

cogeneration

duurzaam

sustainable

30 duizend MW thousand MW

25

20

15

10

5

w k k e . d . n a a r c at e g o r i e

chemische industrie

chemical industry horticulture

aardolieraffinaderijen

oil refineries

afvalverbrandingsinrichtingen

waste incineration

papier en karton industrie

food and tobacco industry

voedings- en genotmiddelen industrie

paper and board industry

overige

other

gezondheidszorg

public health

other industries

rioolwaterzuivering

sewage purification

2010 (39.937 miljoen kWh) 2010 (39,937 million kWh)

26


2010

2009

s e c to r c o n t r i b ut i o n s to c o g e n e r at i o n

glastuinbouw

overige industrie

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

0

g e m i d d e l d e m a a n d e l i j k s e dag vo l u m e

av e r ag e m o n t h ly day - vo l u m e o f   e l e c t r i c i t y

op de apx

traded on the apx

piekuren

peak hours

daluren

off-peak hours

100.000 MWh MWh 90.000 80.000 70.000 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000

12-2010

11-2010

9-2010

10-2010

7-2010

8-2010

6-2010

5-2010

4-2010

3-2010

1-2010

2-2010

11-2009

12-2009

9-2009

10-2009

8-2009

7-2009

6-2009

5-2009

4-2009

3-2009

1-2009

2-2009

0

gemiddelde maandelijkse prijzen

av e r ag e m o n t h ly p r i c e s o f e l e c t r i c i t y

op de apx

traded on the apx

piekuren

peak hours

daluren

off-peak hours

all hours

alle uren

170 EUR/MWh EUR/MWh 160 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10

12-2010

11-2010

9-2010

10-2010

8-2010

7-2010

6-2010

5-2010

4-2010

3-2010

1-2010

2-2010

11-2009

12-2009

10-2009

9-2009

8-2009

7-2009

6-2009

5-2009

4-2009

3-2009

1-2009

2-2009

0


27

import and export of gas

i m p o r t e n e x p o r t va n g a s

import

imports

export

exports

30.000 miljoen m3 million m3 20.000 10.000 0 10.000 20.000 30.000 40.000 50.000

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

60.000

import and export of electricity

i m p o r t e n e x p o r t va n e l e k t r i c i t e i t

import

imports

export

exports

27.500 miljoen kWh million kWh 25.000 22.500 20.000 17.500 15.000 12.500 10.000 7.500 5.000 2.500 0 2.500 5.000 7.500 10.000

28


2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

12.500

m a x i m u m l oa d h i g h - vo ltag e n e t wo r k

h o o g s t e b e l a s t i n g h o o g s pa n n i n g s n e t

16.000 MW MW 15.000 14.000 13.000 12.000 11.000 10.000 9.000 8.000 7.000 6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

0

p e a k day - vo l u m e o f g a s s u p p l i e d

maximale dagafgifte gas

600 miljoen m3 million m3 550 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

0


29

30

xe m

bu

D

rg

en

Lu x Ie em em rlan bo ur ar d ke Ire g n la Fi nd D nl e an nm ar Be d k N F ed O lgië inla o er Be nd la ste G n nr lg ro d iu ot Th ijk m Br e A us N itt e Z an th tri w ed er a ni la ë e n U n ni Sw d s te e Fr d K de D ank ing n ui ts rijk dom la nd Fr a G nce e M rm a an Cy lta y G rie pru M al ke s t nl Cy a pr Po an us rt d ug G al ree c P Sp or e an tug je al Sp It a Le alië in tla I Es nd tal y t Sl lan Lat ov d vi Li en Est a ië to o uw S nia lo e Sl Ts ow n L ven je ak ith ia ch H is on ije uan ch ga ia Sl e ov Re B ri ak pu ul je bl ga Hu ia r ng ie k ije a Bu ry C Ro ze l em ch gar R ia en e ië pu Ro blic Po m le an n i Po a la nd

Lu

opgesteld elektrisch vermogen i n s ta l l e d g e n e r at i n g c a pac i t y

i n e u r o pa (20 09) in europe (2009)

overig other

wind wind

waterkracht hydro

nucleair nuclear

conventioneel conventional

contribution of renewable capacity to total

aandeel duurzaam vermogen in totaal

140 duizend MW thousand MW


aandeel share %

130

120

110

100 100

90 90

80 80

70 70

60 60

50 50

40 40

30

30

20

20

10

10

0

0

ro o

Lu

N

oo

Fi

nl

an

t B xe rw d F rit mb ege in la ur ta n nd N N nn g Lu or ed ië xe wa er la Un nd ite mb y o Th d K ur g in e g N O os et do te he m rl n Zw rijk an ds ed A en us t Ie Sw r i a rla nd ed D en en Bel I em gië rel an ar B k el d D gi ui en um ts la De nd nm Fr ar an Ge k kr rm ijk an y G Fr rie an ke Ita lië ce n Po lan Ita rt d ug G ly al ree c Sp Por e an tu Cy je gal pr S us pa i Cy n Li M to p uw alta ru s e H M on n a ga Lit lta h rij e uan H ia L Sl etl un ow an ga ry ak d L ije at Sl via P Sl ole ova ov ki n Po a Ro en Ts la em ië n je en Slo d ch ve ië is ch Es Ro nia e t la m Re an pu Bul nd bl ga Es ia r ie to k ije Cz B nia ec ulg h a Re ria pu bl ic

G

ro o

tB

rit t

an

ni

D ui

ts

la nd Fr a Ge ë nkr rm a ij U ni k F ny te d ra Be Ki nce n O lgië gd os om B te nr elg ij iu Ie k A m rla us tr Fi nd ia nl an Irel Lu an xe Zw d d ed Fi m nl b e D urg n S and en N w L ed e er ma uxe ede la n nd rke mb n o T D urg e N he oo N nm rw eth ar k eg er en lan N ds o Ita rwa lië y S Po pan Ita j r l G tu g e S y rie al pa ke i nl Por n an tu Cy d G gal pr r us ee ce M Cyp Ts al je ta rus ch H Po is on le Ma ch n lta g e Re Sl arij Po la pu ow e n H d a bl ie kij ung e k ar Cz Sl y Li ov e c to uw h R akia ep e Bu n ub L l lg ar ith ic ije ua n Le Bu ia Sl tla lga ov nd ria en ië Lat Es Sl via Ro tla o em nd ven en Es ia ië to Ro nia m an ia

G

i m p o r t e n e x p o r t va n g a s (2010)

i m p o r t e n e x p o r t va n e l e k t r i c i t e i t (2010) i m p o r t a n d e x p o r t n at u r a l g a s ( 2 010 )

import imports

export exports

4.000 miljoen m3 million m3

3.000

2.000

1.000

0

2.000 1.000

3.000

4.000

5.000

i m p o r t a n d e x p o r t o f e l e c t r i c i t y ( 2 010 )

import imports

export exports

40 60 miljoen kWh million kWh

20

0

20

40

60

80


31

32

Zw ed e Fr n D a n k Sw ui e ts rijk de la n nd Fr a Fi G nce er nl a m O n an D ost d y en Fi e G n em nr ro ijk lan ot ar Br ke Au d itt n s an Be D tria ni lg enm ë i U ë B ar ni k N te elg ed d iu er Ie Kin m la r n g l a Lu d do xe Th nd m e m I bu Ne rela th nd rg e G rie Lu rla ke xe nd m s n bo Po lan ur rt d ug G g al ree c Sp Por e an tug je al Sp I Cy tali ain pr ë Ts us Ita je l ch M Cy y al is ch ta pru e Po M s Re S pu lo len alta * bl ven P ie ië ola k Cz Sl nd o ec ve Es h R ni a e t Bu lan pub lic lg d Sl arij Est on ow e Bu ia Li aki je lga to uw Sl ria Ro o e em n L vak en ith ia H ua on ië ga Ro nia m rij an e Le Hu ia tla ng nd ar y EU La 27 tvi a EU 27

p r o c e n t u e l e v e r d e l i n g b r a n d s t o f f e n pa k k e t b r e a k d ow n o f f u e l s o u r c e s

v o o r d e t o ta l e e l e k t r i c i t e i t s p r o d u c t i e i n f o r tota l e l e c t r i c i t y g e n e r at e d

e u r o pa (20 09) in europe (2009)

overig other

wind wind

waterkracht hydraulic

uranium uranium

olie fuel oil

kolen coal

aardgas natural gas

100 %

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0

*n iet beschikbaar


* not available


33

infrastructuur

infrastructure

De kilowatturen, kubieke meters gas en giga-

Kilowatt hours of electricity, cubic metres

joules lijken als vanzelf de stopcontacten, gas

of natural gas and gigajoules of heat appear

kranen en radiatoren te bereiken. In Nederland

to reach wall sockets, gas taps and radiators

wordt die gedachte nog eens versterkt doordat

by themselves. In the Netherlands, this idea

de netten ook grotendeels onzichtbaar zijn: de

is reinforced by the fact that the distribution

in totaal 400.000 km leidingen en kabels liggen

networks are usually invisible: most of the

voor het overgrote deel onder de grond. Daar-

pipelines and cables (a total of 400,000 km)

door zijn de netten minder gevoelig voor weers-

are installed underground. As a result, these

invloeden. Bovendien is door een fijne verma-

networks are less sensitive to adverse weather.

zing van de netten en een uitgekiend stelsel van

What is more, because of the networks’

beveiligingen de bedrijfszekerheid van de netten

high density and advanced systems of safety

bijzonder hoog. Het Nederlandse gasnet behoort

facilities, their operational reliability is extremely

tot de meest fijn vermaasde ter wereld.

high. The natural gas network in the Netherlands is one of the densest in the world.

Het elektriciteitsnet Het Nederlandse elektriciteitsnet bestaat uit een

Electricity grid

landelijk net, beheerd door TenneT, dat de regio-

The electricity network in the Netherlands

nale netten en de meeste elektriciteitscentrales

comprises a national grid that connects

met elkaar verbindt. Het landelijke net heeft

the regional grids and the electricity power

hoogspanningsniveaus van 380 en 220 kilovolt.

stations with each other. The national grid uses

Op iets lagere hoogspanningsniveaus – 150,

voltages of 380 and 220 kilovolts.

110 en 50 kilovolt – wordt de elektriciteit naar

The electricity is transmitted within the regions

de regio’s getransporteerd.

at lower levels of high voltage – 150, 110 or

Op middenspanningsniveau – 3 tot 25 kilovolt –

50 kilovolts – from which it is supplied to bulk

wordt elektriciteit aan grootverbruikers

users at medium voltages – 3 to 25 kilovolts.

geleverd en verder gedistribueerd naar de

Distribution to households and smaller large-

laagspanningsnetten (230/400 volt), waarop

scale users is done at low voltages through the

met name huishoudens maar ook kleinere

low-tension (230/400 volts) network.

grootverbruikers aangesloten kunnen zijn. Natural gas network Het gasnet

After natural gas was discovered in 1963,

Na de vondst van aardgas in 1963 zijn de

adjustments were made to the existing networks

bestaande netten voor transport van aardgas

to make them suitable for transporting natural

geschikt gemaakt. Toen is ook gestart met

gas. A start was also made with the construction

de aanleg van het landelijke net waarop de

of the national gas network, to which the regional

regionale netten zijn aangesloten. Het hoofd-

networks were connected. Gas is transported

transportnet, beheerd door Gas Transport

in the national gas network at a pressure of 67

Services (GTS), wordt bedreven onder een druk

bar, and in the regional networks at 16 to 40 bar.

van 67 bar, de regionale netten staan onder een

(For practical safety, the typical odour associated

druk van 16 tot 40 bar. Bij de overdracht aan de

with natural gas, which has no odour itself,

regionale netten wordt het van nature reukloze

is added as the gas passes into the regional

aardgas uit veiligheidsoverweging van de

network.) Gas is transported further at 4 or 8 bar.

typische gaslucht voorzien. Verder transport

The pressure is reduced to 0.1 bar at regulation

vindt plaats onder een druk van 4 of 8 bar.

stations, after which the gas is transported

In overslagstations wordt de druk gereduceerd

through gas mains and service pipelines in the

naar 0,1 bar, waarna het gas door hoofd- en

streets to consumers. In homes the pressure

dienstleidingen in de straten naar de afnemers

is further reduced to 0.03 bar.

stroomt. In de woningen wordt de druk teruggebracht naar 30 millibar (0,03 bar).

Heat network Water is used as the medium of transport in

Het warmtenet

heat networks. It is transported at a pressure

In de warmtenetten wordt water als transport-

of 10 bar and a temperature of 100 °C. The

medium gebruikt. Het water wordt onder een

heat is transferred from the transport network

druk van 10 bar en een temperatuur van 100 °C

to distribution networks in substations.

getransporteerd. In onderstations wordt de warmte van het transportnet aan de distributienetten overgedragen. Energy in the Netherlands 2011

35

e

Hengelo Gronau (Duitsland)

Doetinchem

Wesel

(Duitsland)

Rommerskirchen (Duitsland)

transport en distributie elektriciteit

t r a n s m i s s i o n a n d d i s t r i b ut i o n o f e l e c t r i c i t y

380 kV-station/bovengrondse verbinding/kabel

380 kV substation overhead line cable







grensoverschrijdende verbinding

cross border line

Zeekabel NorNed

sea cable to Norway

Zeekabel project

sea cable project

projecten 380 kV-verbinding

projects 380 kV connection 380 kV-station/bovengrondse verbinding/kabel

project 220 kV-verbinding Vierverlaten-Hessenweg

project 220 kV connection Vierverlaten-Hessenweg



regiokantoor

regional office


hoofdkantoor

headquarters

grensoverschrijdende verbinding Zeekabel NorNed

Siersdorf

Zeekabel project

(Duitsland)

projecten 380 kV-verbinding NorNed project 220 kV-verbinding Vierverlaten-Hessenweg (Noorwegen) offshore verbinding NorNed 2 (Noorwegen)

hoofdkantoor COBRA

regiokantoren

(Denemarken)

naam van het station Eemshaven

Weiwerd

Bergum

Diele

Vierverlaten Louwsmeer

Meeden

(Duitsland)

Zeyerveen

Oudehaske

Hoogeveen

Ens Hessenweg Zwolle

Lelystad Beverwijk

Hengelo Diemen

Gronau (Duitsland)

Arnhem Bleiswijk

Wateringen BritNed

Doetinchem

Dodewaard

Maasvlakte

(Groot-Brittanië)

Waddinxveen

Krimpen Wesel

Crayestein

(Duitsland)

Geertruidenberg

Boxmeer

Eindhoven

Borssele Weert Van Eyck (België)

Zandvliet (België)

Maasbracht

Gramme

(België)

Rommerskirchen

(Duitsland)

Siersdorf

(Duitsland)

36


hoofdtransportnet gas

m a i n g a s t r a n s m i s s i o n sys t e m

leiding – Groningen-gas

pipeline – Groningen gas

leiding – hoogcalorisch gas

pipeline – high-caloric gas

leiding – laagcalorisch gas

pipeline – low-caloric gas

leiding – ontzwaveld gas

pipeline – desulphurized gas

leiding – stikstof

pipeline – nitrogen

voedingsstation(s)

feeder station(s)

compressor and blending station

compressor- en mengstation

compressorstation

compressor station

mengstation

blending station

underground gas storage

installatie voor ondergrondse opslag

exportstation

export station

LNG facility

installatie voor vloeibaar aardgas

stikstofinjectie

nitrogen injection

Geplande uitbreidingen

Planned extensions

leiding – hoogcalorisch gas

pipeline – high-caloric gas

installatie voor ondergrondse opslag

underground gas storage

BBL


37

lengte transport- en distributienetten

l e n g t h o f t r a n s p o r t a n d d i s t r i b ut i o n

(in km)

n e t wo r k s ( k m )

2009

2010


De lengtes elektriciteits

electricity

elektriciteit

koppelnet (220/380 kV)

national grid (220/380 kV)

2.685

2.685

circuitlengtes. De circuit

bovengronds

overhead

2.682

2.682

0,0%

lengte in km is de som

ondergronds

underground

3

3

0,0%

netten in km betreft de

van de lengtes van de afzonderlijke verbindingen

transportnet (50/110/150 kV)

transmission (50/110/150 kV)

9.252

9.836

6,3%

bovengronds

overhead

5.492

5.839

6,3%

ondergronds

underground

middenspanning distributienet

medium-voltage network

(3 t/m 25 kV)

(3-25 kV)

ondergronds

underground

laagspanning distributienet

low-voltage network

(0,4 kV)

(0.4 kV)

(km). The circuit length is

bovengronds

overhead

the sum of the lengths

ondergronds

underground

of each individual cable

totaal elektriciteitsnet

entire electricity grid

297.741

gas

gas

transportnet

transmission network

distributienet

supply network

lagedruknet (t/m 0,1 bar)

low-pressure (< 0.1 bar)

die op een tracé voorkomen. (tracélengte is de geogra fische lengte in km afstand)

The length of electricity networks are circuit lengths

0,0%

3.760

3.997

6,3%

101.965

101.275

-0,7%

101.965

101.275

-0,7%

183.839

195.706

6,5%

174

102

-41,4%

183.665

195.604

6,5%

309.502

4,0%

0,0%

in each section of the network (section length = the physical distance between the two ends of the section).

12.050 123.179

4,4%

94.671

98.808

4,4%

23.350

24.371

4,4%

130.071

135.229

4,0%

midden- en hogedruknet

medium- and high-pressure

totaal gasnet

entire gas network

wa r m t e

h e at

transportnet


683

705

3,2%

distributienet

supply network

4.028

4.189

4,0%

totaal warmtenet

entire heat network

4.711

4.894

3,9%

l e n g t h o f h e at n e t wo r k

l e n g t e wa r m t e n e t

distributienet

supply network

transportnet


6 duizend km thousand km 5 4 3 2 1


2010

2005

2000

1995

1990

0

38

12.050 118.021

l e n g t h o f l ow - vo ltag e e l e c t r i c i t y n e t wo r k

l e n g t e e l e k t r i c i t e i t s l a a g s pa n n i n g s n e t

bovengronds

overhead

ondergronds

underground

40 duizend km thousand km 20 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180

2010

2005

2000

1990

1980

1970

1960

1950

1940

1930

1920

200

l e n g t h o f g a s n e t wo r k

lengte gasnet

distributienet

supply network

transmission network (Gastransport Services)

transportnet (Gastransport Services)

150 duizend km thousand km 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10

2010

2005

2000

1995

1990

1985

0


39

gemiddelde tijdsduur per onderbreking

av e r ag e d u r at i o n p e r fa i l u r e

elektriciteitsnetwerk

o f e l e c t r i c i t y   n e t wo r k

laagspanning

low-voltage network

middenspanning

medium-voltage network

hoogspanning

high-voltage network

gemiddelde 2006-2010

average, 2006-2010

gemiddelde middenspanning 2006-2010

average, medium-voltage network 2006-2010

gemiddelde hoogspanning 2006-2010

average, high-voltage network 2006-2010

240 minuten minutes Gemiddelde tijdsduur per onderbreking:

180

de gemiddelde duur dat de levering aan een klant wordt onderbroken.

120

60

Average duration per failure: the average duration of supply failure to a customer.

j a a r l i j k s e u i t va l d u u r e l e k t r i c i t e i t

tota l d u r at i o n o f p ow e r fa i l u r e s ,

per klant

p e r c u s to m e r p e r y e a r

hoogspanning

high-voltage

middenspanning

medium-voltage

laagspanning

low-voltage

average 2006-2010

gemiddelde 2006-2010

40 minuten per klant per jaar minutes per customer per year Jaarlijkse uitvalduur elektri-

35

citeit: het aantal minuten per

30

jaar dat een klant met een

25


2010

2009

2008

2007

low-voltage grid has no power.

2006

0 2005

5

of minutes per year that

2004

per customer = the number

2000

10

2003

15

Total duration of power failure

customer connected to the

40

20

2002

ningsnet geen stroom heeft.

2001

aansluiting op het laagspan-

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

0

j a a r l i j k s e u i t va l d u u r e l e k t r i c i t e i t

tota l d u r at i o n o f p ow e r fa i l u r e s , p e r

i n e u - l a n d e n (20 07)

c u s to m e r p e r y e a r i n e u c o u n t r i e s ( 2 0 0 7 )

600 minuten per klant per jaar minutes per customer per year 550

Gemiddelde tijdsduur

500

per onderbreking: de gemiddelde duur dat

450

de levering aan een klant

400

wordt onderbroken.

350 300

Average duration per failure:

250

the average duration of supply failure to a customer.

200 150 100 50

ai n H Po un rt ga ug ry al N oo Po rw rt ug eg al en N or Ie w rla ay nd Ire Fi nl la nd an d Fi Zw n la ed nd en Li to Sw uw ed en en Li th Es ua tla ni nd a Es to Le ni tla a nd La Po tv ia le n Po la nd

ly

Sp je

an H

on

ga rij e

m

Ita

in

Ita

lië

do ng

Ki d te

ni

Sp

ia

e rij k

A

us

tr

nc

O

kr ijk

os

U

an y

Fr a

kr ijk

te n

m

nd la ts

Fr an

G

er

en D ui D

N e Th

em

nd

en D

Ve re n

ig

d

N

Ko n

ed

er la

ar ke n

et

he

rla

m

ar

nd

k

s

0


41

v e r d e l i n g va n s t o r i n g s o o r z a k e n

d i s t r i b ut i o n o f c a u s e s o f p ow e r fa i l u r e s

fabrikant

manufacturer

netontwerp

grid design

montage

installation

bediening

operation

graafwerk

excavation

subsidence

werking bodem

vocht

moisture

obselescence / wear and tear

veroudering / slijtage

weersinvloeden

weather

latent fault

sluimerende storing

overige

laagspanningsnetten

middenspanningsnetten

low-voltage networks

medium-voltage networks

hoogspanningsnetten high-voltage networks

42

other


v e r d e l i n g va n o n d e r b r e k i n g e n

d i s t r i b ut i o n o f g a s fa i l u r e s

gasnetwerk

r e l at e d to n e t wo r k

gasstation

gasstation

De jaarlijkse uitvalduur,

hoofdleiding

main pipelines

de gemiddelde tijd dat een

aansluitleiding

domestic connection lines

klant jaarlijks geen gas heeft,

gasmeter

gasmeter

bedraagt slechts 29 seconden. Een klant wordt eens in de ruim 200 jaar met een gas

totaal 42.329 onderbrekingen

total 42,329 failures

onderbreking geconfronteerd. De gemiddelde duur van een gasonderbreking bedroeg in 2010 2 uur en 48 minuten. De meeste storingen komen voor in de gasmeteropstelling (54%). De huisdrukregelaar is verantwoordelijk voor de meeste van deze storingen. Bij storingen aan aansluit leidingen en hoofdleidingen is graafwerk meestal de oorzaak.

The anual duration of gas failure, i.e. the time per customer per year that gas cannot be supplied, is 29 seconds. Any one customer can expect to experience a failure in gas supply once in 200 years. In 2010 the average duration of failure in gas supply was 2 hour and 48 minutes. Most problems with gas supply occur in the gas meter (54%). The gas pressure regulator is the cause of most problems. Supply failures occurring in domestic connection pipes or main pipelines are mostly the result of accidental damage excavation.


43

v e r d e l i n g va n s t o r i n g s o o r z a k e n

d i s t r i b ut i o n o f c a u s e s

gasnetwerk

o f g a s fa i l u r e s

corrosie

corrosion

subsidence

werking bodem

graafwerk

excavation

defect

defect

obselescense / wear and tear

veroudering / slijtage

overig

other

onbekend

unknown

hoofdleidingen

aansluitleidingen

main pipelines

domestic connection lines

gasmeters gas meters

44


xe F m inl bu an rg d L Fin Zw uxe lan d ed m en bo ur I S g e G rla w ro ed n ot D en Be d Br en I itt em lgië rela an nd a ni rke Be lg ë n iu U D m ni N e ed O ted nm o er a la ste Kin rk nd nr g Th ijk dom e A u N Fr eth stri D ank erl a ui a ts rijk nd G lan Fr s rie d a ke G nce er n Po lan ma n rt d ug G y al ree c P Sp or e an tug je al Sp I Cy tali ain pr ë us Ita ly M Cyp Es alta ru s t Li l to an Ma uw d l Es ta e n to Sl n ov Li th ia e ua Bu nië lg Sl nia ar o ije ve ni Po Bul a Ts le ga n ria je L ch Sl etl Po is ow an lan ch d e ak d Re Ro La i tv pu em je bl en Slo ia ie va k ië Ro kia C H zec m on a h ga Re nia pu rij e bl H ic EU un g 27 ar y EU 27

Lu

ro o

en

nl

d

en

an

Ie

Sw

ed en F em rlan inl an d ar tB d k en Ire rit la ta n D nn Fra en d n ië k m ar U rijk ni k F O ted ra os nc K te e in D n gd Lu u r om xe itsl ijk a A m us bu nd rg G tria N er Lu ed m a x er la Be em ny nd lg b ou i Th ë Be rg e G rie Ne lgi ke th um er nl Po an lan ds rt d ug G al ree c P Sp or e an tug je al S Ita pa lië in M It a Cy lta aly Bu pru Ma s lt lg ar Cy a ij p Es e B ru s t u Sl lan lga ov d ri Ro en Es a to em ië n en Slo ia ve ië ni Le Ro a Li m Ts to tla a uw nd nia je ch en La is ch Li tvia e t Re Sl Po hu l an o pu w en ia a bl ie kij Pol e k a Cz Sl nd o e H on ch va ga Re kia pu rij e bl H ic EU un g 27 ar y EU 27 G

D

Fi

Zw ed

g as n e t p e r d u i z e n d i n wo n e r s g a s n e t wo r k p e r t h o u s a n d i n h a b i ta n t s

va n d e 27 e u - l a n d e n (2010) i n t h e 2 7 e u c o u n t r i e s ( 2 010 )

10 km

8

6

4

2

0

ondergrondse gasopslag n at u r a l g a s u n d e r g r o u n d s to r ag e s

i n d e 27 e u - l a n d e n in the 27 eu countries

25.000 maximaal werk volume (miljoen m3) maximum working volume (million m3) 8.400

20.000

15.000

10.000

5.000

0


45

levering

s u p p ly

In 2010 werd in Nederland 109,4 miljard kWh

In 2010, 109.4 billion kWh of electricity, 51.9

elektriciteit, 51,9 miljard m3 gas en 41,7 PJ

billion m3 of natural gas and 41.7 PJ of heat

warmte verbruikt. Van het elektriciteitsverbruik

were consumed in the Netherlands. Households

komt 24% voor rekening van de huishoudens

used approximately 24% of the electricity,

en 28% voor rekening van de industrie.

while heavy industries accounted for 28%

Van het Nederlandse gasverbruik komt 72%

of consumption. Large-volume users in the

voor rekening van grootverbruikers, waarbij

Netherlands accounted for 72% of the gas

20% van het totale gasverbruik wordt ingezet

consumed, 20% of which was used to produce

voor elektriciteitsproductie; 20% van het gas

electricity. Households were responsible for

gaat naar huishoudens.

20% of total gas consumption. The horticultural

Van de grootverbruikers vormen de tuinders

sector is an important market segment among

een andere belangrijke deelmarkt.

large-volume users.

Huishoudens

Households

Vrijwel alle huishoudens hebben een

Virtually all homes in the Netherlands are

aansluiting op het elektriciteitsnet. Voor de

connected to the electricity grid. For their

warmtevoorziening is 96% van de huishoudens

heating, 96% of homes use direct connections

rechtstreeks aangesloten op het gasnet terwijl

to the natural gas network; 4% are connected

4% is aangesloten op warmtenetten.

to heat supply networks. The market share

Het marktaandeel van gas voor de warmte-

of natural gas for heating is extremely high in

voorziening is bijzonder hoog in vergelijking

the Netherlands compared to other countries.

met het buitenland. Het normaal gasverbruik

Normal gas consumption (i.e. temperature-

(het gasverbruik gecorrigeerd voor tempera-

corrected gas consumption based on a thirty-year

tuursinvloeden op basis van een dertigjarig

average) is decreasing as a result of improved

gemiddelde) vertoont onder invloed van

building insulation. Real gas consumption in

besparingsmaatregelen een dalende trend.

recent years has often been below average due

Het werkelijke gasverbruik lag de afgelopen

to higher than normal winter temperatures.

jaren vaak onder normaal als gevolg van de hoge temperaturen.

Industry The amount of electricity consumed by industry

Industrie

has kept pace with its economic activities.

Het elektriciteitsverbruik van bedrijven houdt

Having a good knowledge of the activities of

gelijke tred met de economische activiteit.

their industrial partners is important for energy

Het kennen van de relaties is van groot

companies, both for their daily operations and

belang voor de dagelijkse bedrijfsvoering

for making long-term prognoses.

van de energiebedrijven en voor het maken van prognoses op de lange termijn.

Electricity label As from 2005 it is compulsory for suppliers to

Stroometiket

indicate the source of the electricity supplied

Met ingang 2005 geven leveranciers klanten

to their clients by means of an “electricity label”.

inzicht in de herkomst van de geleverde stroom in de vorm van een stroometiket.


47

tota l e l e c t r i c i t y c o n s u m p t i o n

t o ta a l e l e k t r i c i t e i t s v e r b r u i k

other large consumers

overig grootverbruik

industrie

industrial consumers

other small consumers

overig kleinverbruik

households

huishoudens

120 miljard kWh billion kWh

100

80

60

40

20

2010

2009

2008

tota l g a s c o n s u m p t i o n

t o ta a l g a s v e r b r u i k

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

0

other large consumers

overig grootverbruik

centrales

power stations

other small consumers

overig kleinverbruik

households

huishoudens

60 miljard m3 billion m3


40

30

20

10

48


2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

0

tota l h e at c o n s u m p t i o n

t o ta a l w a r m t e v e r b r u i k

50 duizend TJ thousand TJ

40

30

20

10

v e r b r u i k va n e l e k t r i c i t e i t ,

consumption of electricity,

g as e n wa r m t e

g a s a n d h e at

2009

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

0

2010


gas

(in

m i l j o e n e n m 3)

gas

(million

m 3)

kleinverbruik

small consumers

15.025

15.198

1,2%

w.v. huishoudens

of which households

10.178

10.198

0,2%

31.240

36.721

17,5%

9.371

10.257

9,5%

46.265

51.919

12,2%

grootverbruik

large consumers

w.v. centrales

of which power stations

totaal

total

electricity

elektriciteit

(in miljoenen

k W h)

(million

kWh )

kleinverbruik

small consumers

36.001

36.170

0,5%

w.v. huishoudens

of which households

25.082

25.704

2,5%

grootverbruik*

large consumers*

73.735

73.181

-0,8%

w.v. industrie

of which industrial consumers

31.391

31.000

-1,2%

totaal

total

109.736

109.351

-0,4%

37.148

41.703

12,3%

wa r m t e

(in

tj )

h e at

( tj )

totaal

total

* Inclusief eigen verbruik

* Including autoconsumption

producenten

by producers


49

n u m b e r s o f c u s to m e r s

a a n ta l a f n e m e r s

2009

2010


gas

(in

duizenden)

gas

(thousands)

kleinverbruik*

small consumers*

7.224

7.237

w.v. huishoudens

of which households

6.989

7.059

1,0%

tuinders

horticulture

9

9

1,1%

grootverbruik

large consumers

6

6

1,7%

totaal

total

7.239

7.252

0,2%

elektriciteit

(in

duizenden)

electricity

0,2%

(thousands)

kleinverbruik

small consumers

7.767

7.775

0,1%

w.v. huishoudens

of which households

7.312

7.386

1,0%

grootverbruik

large consumers

330

335

1,5%

totaal

total

8.097

8.110

0,2%

290

295

1,7%

wa r m t e

(in

duizenden)

h e at

(thousands)

totaal

total

* incl. alle woningen

* incl. all dwellings connected to block/district heating

aangesloten op blok/ wijkverwarmingscomplexen

gasverbruik en koude-index

g a s c o n s u m p t i o n a n d c o l d fac to r

kleinverbruik

small consumers

koude-index

cold factor


koude-index cold factor

4.000

De koude-index voor een

50


2010

2009

2.000 2008

0 2007

2.500

2006

5

2005

3.000

2004

10

2001

3.500

2003

The cold factor for an average year is 3,091.5.

15

2002

normaal jaar is 3.091,5.

a a n ta l s w i t c h e n e l e k t r i c i t e i t s -

number of switches electricity and

e n   g a s k l a n t e n (2010)

g a s   c u s to m e r s b e t w e e n s u p p l i e r s ( 2 010 )

elektriciteit

electricity

gas

gas

375.000 350.000 325.000 300.000 275.000 250.000 225.000 200.000 175.000 150.000 125.000 100.000 75.000 50.000 25.000

stroometiket

conventioneel

aardgas waarvan WKK

2010-4

2010-3

2010-2

2010-1

2009-4

2009-3

2009-2

2009-1

2008-4

2008-3

2008-2

2008-1

2007-4

2007-3

2007-2

2007-1

2006-4

2006-3

0

electricity label

conventional

gas of which CHP

2009

2010

%

%

100

100

55

52

verbruikte elektriciteit.

-

35

Vanaf 2005 zijn de

17,5

16

leveranciers verplicht om in

Herkomst in Nederland

kolen

coal

kernenergie

nuclear

4,5

4

de vorm van een ‘stroom-

overig

others

1,9

2

etiket’ de herkomst van de

21

26

9

9,1

elektriciteit aan hun klanten hernieuwbaar

r e n e wa b l e

waarvan uit Nederland

of which from the Netherlands

kenbaar te maken.

wind

wind

4,0

3,5

Source of electricity

biomassa

biomass

4,8

5,5

consumed in the Netherlands.

water

water

0,1

0,1

As from 2005 it is compulsory

zon

sun

0

0

12

16,9

gram/kWh

gram/kWh

364

332

0,0001

0,0001

waarvan import

of which from import

for suppliers to indicate to their clients by means of an ‘electricity label’ the source of

CO2

CO2

radio-actief afval

radio-active waste


the electricity supplied.

51

52

xe m

bu

rg

Lu

Zw xe ed m en bo ur D S g en Fin em lan we de ar d ke Fin n n la Ie De nd O rlan nm os ar d te k N nr Ire ed la ij er la Be k A nd nd lg us i t Th ë B ria e G N elg ro ot Fr eth ium an er Br k la itt Dui an ts rijk nd ni lan Fr s ë d a U G nc G nite erm e rie d ke Ki any n n Po lan gdo d m rt ug G al ree c Sp Por e an tug je al S Cy Ita pai pr lië n us Ita l M Cyp y al ru t Es a s* t M Sl lan al ta ov d en Es * to ië n Le Slo ia ve Ts Bu tla n je l d nia g ch Li ari is to je Lat ch u Bu via w e e Re S l pu low n L gar ia it bl a ie kij hu a k e Cz Sl nia o e H on ch va Re kia g Ro ari pu j em e bl en Hu ic ng ië Ro ary Po m le an n i Po a la nd

Lu

D

en

xe m bu rg

Lu x Ie em em rlan bo ur ar d ke Ire g O os n D lan d te e nr nm a Fi ijk N nl A rk ed an us er tr d i la Be G nd lg Fin a ro i la ot Th ë Be nd Br e lg N itt an Zw eth ium ed er ni ë en lan U ni Sw d s D ui ted ed ts en K la i nd ng do Fr m an Ge kr rm ijk an y M Fra a nc Cy lta e Po pru Ma s lt r G tu g C y a rie a p ke l P ru s nl o an rtu g d Sp G al an ree ce je Sp It a Le alië in tla I Es nd tal y tl Li to an Lat vi uw d a E st Sl en on ov Li ia t e h n Sl ua ow ië n ak Slo ia Bu ije ve Ts ni je lg S a ch H ari lov is on je a ch ga B kia e rij ulg Re Ro pu em e H ar e bl un ia ie nië ga k ry Cz Ro ec m an h R i Po ep a ub le n li Po c la nd

Lu

e l e k t r i c i t e i t s v e r b r u i k i n e u r o pa ( 2 0 0 9 )

totaal total

per person

per hoofd

g a s v e r b r u i k i n e u r o pa ( 2 0 0 9 )

totaal total

per person

per hoofd

*n iet beschikbaar


electricity consumption in europe (2009)

500 600 miljard kWh billion kWh kWh per hoofd kWh per person 30.000 25.000

400 20.000

300 15.000

200 10.000

100 5.000

0 0

gas consumption in europe (2009)

4.000 4.500 duizend TJ thousand TJ duizend MJ per hoofd thousand MJ per person 200

* not available

225

3.500 175

3.000 150

2.500 125

2.000 100

1.500 75

1.000

50

500

25

0

0

w a r m t e v e r b r u i k i n e u r o pa (20 09)

h e at c o n s u m p t i o n i n e u r o p e ( 2 0 0 9 )

totaal

total

per person

per hoofd

1.000 duizend TJ thousand TJ

duizend MJ per hoofd thousand MJ per person

50 45

800

40

700

35

600

30

500

25

400

20

300

15

200

10

100

5

0

0

Lu xe Be rit mb lgi ë u ta nn rg B Lu elg ië iu x U ni em m O ted bo ur D ost K g e i N ed ne enr ngd er ma ijk om la nd rke Au n s Th D tria e e N n Zw et ma ed her rk la e Fi n S nd n w s D ui lan ed ts d en la n Fin la Fr d nd G an e kr rm i a Ie jk rla Fr ny nd an c Cy Ire e* p G la rie ru ke s C nd * n y Po lan pru s rt d ug G * r ee al Po ce r Ita tug al M lië al Ita t ly Sp a M Li al to an ta uw je Sp * e Sl ow n L ai n* i ak th ua ij Es e S ni a t l S l l a n ov a ov d k en Es ia to Bu ië lg Sl nia ar o ije ve Ts ni je B L a ch H etl ulg is on a ch nd ari g a e ar L Re Ro ij pu em e H atv e bl un ia ie nië ga k ry Cz Ro ec m an h Re ia Po pu le bl n i Po c la nd

900

* not available

G

ro o

tB

* niet beschikbaar

gas- en elektriciteitsverbruik

gas and electricity consumption

i n e u r o pa (2010)

i n e u r o p e ( 2 010 )

industrie

industry

huishoudens

households

zakelijk

commercial

centrales

power stations

overige

other

gas gas

elektriciteit electricity

Totaal: 5.728 TWh

Totaal: 3.211 TWh

Total: 5,728 TWh

Total: 3,211 TWh


53

energieverbruik huishoudens

household energy consumption

De gehele huishoudelijke markt is goed voor

The entire household market is responsible for

24% van het elektriciteitsverbruik en 20%

some 24% of electricity consumption and 20%

van het gasverbruik. Nederland staat met gas

of natural gas consumption. The Netherlands has

als verwarmingsbron voor huishoudens op

by far the highest proportion of gas-heated homes

eenzame hoogte in Europa. Gezien het belang

in Europe. Considering the importance of the

van de deelmarkt huishoudens volgen de

household market segment, energy companies

energiebedrijven de ontwikkelingen op de

keep a close watch on developments in that

voet. Onder meer wordt jaarlijks een onderzoek

market. Activities include an annual survey of

onder drieduizend huishoudens uitgevoerd.

three thousand households. An important factor

Een belangrijke factor voor de ontwikkeling

in the development of energy consumption in

van het energieverbruik van huishoudens is

homes is the increasing demand for comfort.

de toenemende behoefte aan comfort. Zowel

This is responsible for a large proportion of the

het gasverbruik als het elektriciteitsverbruik

consumption of both natural gas and electricity.

kan voor een belangrijk deel hierdoor worden verklaard.

Gas Over the past 30 years, average household gas

Gas

consumption has decreased from 3,000 m3 to

Het gemiddelde huishoudelijke gasverbruik

1,617 m3 in 2010. This reduction is almost entirely

is de afgelopen dertig jaar gedaald van

the result of a decrease in the amount of gas

3.000 m3 tot 1.617 m3 in 2010. Deze daling

required for space heating. Two developments

is vrijwel geheel te danken aan een dalend

have played a major role in achieving this:

gasverbruik voor ruimteverwarming door

the introduction of the high-efficiency boiler and

de opkomst van de HR-ketel en de betere

improvements in home insulation.

isolatie van woningen. Electricity Elektriciteit

Since 1988, average electricity consumption in

Het gemiddelde elektriciteitsverbruik heeft

the Netherlands has steadily increased, reaching

vanaf 1988 een gestage groei doorgemaakt

in 2008 a maximum of 3,558 kWh; in 2009

en bereikte met 3.558 kWh een maximum

and 2010 average consumption was slightly

in 2008. In 2009 en 2010 lag het gemiddelde

lower, e.g. average household consumption

huishoudelijk elektriciteitsverbruik op een iets

in 2010 was 3,480 kWh. The growth up to

lager niveau. Het gemiddelde huishoudelijke

2008 follows increasing use of household

verbruik bedroeg in 2010 3.480 kWh. De groei

appliances such as freezers, clothes driers

tot 2008 is toe te schrijven aan de opkomst

and dishwashers. Increasing use of PCs has

van huishoudelijke apparaten als de

also played a role. Factors that are thought to

diepvriezer, de wasdroger en de vaatwasser.

have played a role in the apparent stabilization

Ook de toename van PC-gebruik speelt hierbij

of electricity consumption are a levelling off

een rol. De stabilisatie na 2008 lijkt als volgt

of the market penetration of appliances such

te verklaren: de pentratiegraad van de

as freezers, clothes driers and dishwashers,

wasdroger en diepvriezer neemt niet meer toe

and the replacement of household appliances

en toepassingen die veel elektriciteit gebruiken

that typically use large amounts of electricity

(bijvoorbeeld de wasmachine en de wasdroger)

with more energy efficient models. In addition,

gebruiken minder energie als deze apparaten

the number of people in an average household

worden vervangen. Daarnaast bestaat een

is decreasing. On the other hand, the number

huishouden uit gemiddeld minder personen.

of households is increasing. As a result,

Het aantal huishoudens neemt echter wel

total consumption by all households is increasing

toe. Ook het verbruik van alle huishoudens

slightly (in 2010: +2.5%).

tezamen neemt daardoor licht toe (in 2010: 2,5%).


55

gemiddeld elektriciteits-

av e r ag e c o n s u m p t i o n o f e l e c t r i c i t y

en gasverbruik

and gas

elektriciteit

electricity

gas, temperature-corrected

gas gecorrigeerd voor temperatuur

4.000 m3 of kWh m3 or kWh

3.500

3.000

2.500

2.000

gemiddeld gasverbruik

av e r ag e g a s c o n s u m p t i o n

n a a r t o e pa s s i n g

i n u s e c at e g o r y

koken

cooking

hot water

warm water

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1.500

heating

verwarming

3.500 m3

2.000

1.500

1.000

500

56


2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

0

g e m i d d e l d g as - e n wa r m t e v e r b r u i k

av e r ag e g a s a n d h e at c o n s u m p t i o n


i n u s e c at e g o r y

verwarming

heating

hot water

warm water

koken

cooking

gemiddeld gasverbruik 1.617 m3

gemiddeld warmteverbruik 35,30 GJ

average gas consumption 1,617 m3

average heat consumption 35.30 GJ

gemiddeld elektriciteitsverbruik

av e r ag e e l e c t r i c i t y c o n s u m p t i o n

n a a r t o e pa s s i n g ( t o ta a l 3.480 kWh)

i n u s e c at e g o r y ( tota l : 3 , 4 8 0 k W h)

reiniging

cleaning

koeling

refrigeration

verlichting

lighting

verwarming en warm water

heating and hot water

audio, video en communicatie

audio, video and communication

koken

cooking

binnenhuisklimaat

indoor ventilation and air-conditioning

keukenapparatuur

kitchen appliances

overige

other

hobby

recreation

personal care

persoonlijke verzorging


57

d e g r e e o f p e n e t r at i o n o f h i g h - e n e r g y -

p e n e t r at i e g r a a d g r o t e a p pa r at e n

consumption household appliances

diepvriezer

freezer

wasdroger

tumble drier

vaatwasser

dishwasher

waterbed

waterbed

100% 90 80 70 60 50 40 30 20 10

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

0

d e g r e e o f p e n e t r at i o n o f w at e r h e at e r s

p e n e t r at i e g r a a d w a r m w at e r t o e s t e l l e n

combitoestel

combined heating and hot water unit

gasgeiser

gas-fired, instanteneous water heater

electric waterboiler

elektrische boiler

collectief

collective

gasboiler

gas-fired waterboiler

100% 90 80 70 60 50 40 30 20 10

58


2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

0

energierekening opgesplitst

b r e a k d ow n o f e n e r g y b i l l


by u s e

centrale verwarming

central heating

De gemiddelde huishoude-

warm water

hot water

lijke verbruiker betaalt in

wassen, drogen

cleaning

2011 € 1.645 voor energie

koelen, vriezen

refrigeration

(inclusief heffingen en BTW),

verlichting

lighting

bij een gemiddeld verbruik

audio, video and pc

van 1.617 m3 gas en

koken

cooking

3.480 kWh elektriciteit

overig

other

en gemiddelde tarieven.

tv, radio en pc

In 2011 the average domestic consumer will, assuming average rates, pay EUR 1,645 (including taxes and VAT) for an average energy consumption of 1,617 m3 of gas and 3,480 kWh of electricity.

t o e pa s s i n g e n 1 kWh e l e k t r i c i t e i t ( i n d i c at i e f )

a p p l i c at i o n s 1 k W h e l e c t r i c i t y ( i n d i c at i v e )

1.200 keer elektrisch scheren

1,200 electric shaves

100 broden snijden

100 loaves of bread sliced

15 keer haar föhnen

15 times drying hair

4 avonden tv kijken

4 nights of watching TV

1 avond tv kijken naar een tv met een

1 night of watching plasma screen tv

plasma scherm 4 avonden licht van gloeilamp 60 watt

4 nights illumation by a 60 W light bulb

20 avonden licht van spaarlamp 11 watt

20 nights illumation by an 11 W economy light bulb

15 CD’s luisteren

15 CDs played

1 etmaal koeling (koelkast tafelmodel)

24 hours of cooling (table model fridge)

20 maaltijden opwarmen in magnetron

20 meals heated in a microwave

250 gaatjes boren

250 holes drilled

10 uur internetten

10 hours connected to the internet

t o e pa s s i n g e n 1 m 3 g a s ( i n d i c at i e f )

a p p l i c at i o n s 1 m 3 g a s ( i n d i c at i v e )

1 uur huis verwarmen op koude dag

1 hour heating of home on a cold day

50 keer handen wassen

50 times washing hands

6 keer afwassen

6 times washing the dishes

3 keer douchen

3 showers

5 keer douchen met spaardouche

5 showers when fitted with an economy showerhead

1 keer in bad

1 bath

6 maaltijden koken

6 meals cooked


59

energiekosten

e n e r g y r at e s

De Nederlandse energietarieven – exclusief

Exclusive of taxes, rates for energy in the

belastingen – behoren tot de lagere in Europa,

Netherlands are among the lowest in Europe.

maar inclusief belastingen is energie in

Including taxes, however, energy in the

Nederland relatief duur. De energiekosten zijn

Netherlands is comparatively expensive.

daarnaast de afgelopen jaren fors gestegen

Furthermore, the cost of energy has risen steeply

als gevolg van de olieprijsontwikkeling: de

over the past years as a result of increasing oil

gasprijs is aan de olieprijs gekoppeld en de

prices: rates for gas are linked to the price of oil,

gasprijs werkt ook door in de elektriciteitsprijs

and since gas is also a major source of fuel for

vanwege de hoge inzet van gas voor elektrici-

generating electricity; this has resulted in higher

teitsproductie. De uiteindelijke hoogte van de

rates for electricity too. Ultimately, the energy

energierekening is sterk afhankelijk van het

bill is dependent on the amount of gas consumed.

gasverbruik. Tijdens een zachte winter is veel

Gas consumption during a mild winter is far less

minder gas nodig voor verwarming dan tijdens

than consumption during a severe winter.

een strenge winter. An energy bill consists of three parts: transport De energierekening bestaat uit drie delen:

costs, delivery costs, and taxes. The distinction

kosten voor transport, kosten voor levering en

between transport and delivery was introduced

belastingen. De tweedeling tussen transport en

with liberalization of the energy market.

levering is gemaakt in verband met de libera

The transport costs charged are independent

lisering van de markt. De in rekening gebrachte

of the supplier chosen for delivery. These fees

transportkosten zijn onafhankelijk van de

are determined by the Netherlands Competition

gekozen leverancier terwijl de transporttarieven

Authority (NMa). Delivery rates depend on the

worden vastgesteld door de Energiekamer

contractual conditions agreed to with the supplier.

van de Nederlandse Mededingingsautoriteit.

Rates are determined to a large extent by the

De leveringskosten zijn afhankelijk van het

purchasing cost of energy for the supplier and,

contract dat wordt afgesloten met de leveran-

therefore, include fuel costs.

cier. De leveringskosten bestaan met name uit de inkoopkosten van de leverancier en

A considerable part of an energy bill consists of

omvatten dus ook de kosten voor brandstof.

taxes. For a household with average consumption, taxes make up nearly 50% of both its gas and

De energierekening bestaat voor een aanzien-

electricity bill. In addition to VAT, energy and

lijk deel uit belastingen. Zowel de gas- als de

fuel taxes are also charged. In the case of gas,

elektriciteitsrekening voor een huishouden

a substantial part of the delivery costs charged

met gemiddeld verbruik bestaat voor bijna de

is also paid to the Dutch government in the form

helft uit belastingen. Behalve BTW wordt op

of gas revenues.

energie ook regulerende energiebelasting en brandstoffenbelasting geheven. Bij gas gaat

Sometimes there is a difference of opinion

daarnaast een aanzienlijk deel van de leverings-

between a customer and their energy company,

kosten in de vorm van aardgasbaten naar de

usually about the amount being billed.

Nederlandse staat.

If they cannot reach agreement on these costs, customers can have their complaint reviewed

Soms zijn er geschillen tussen een klant en

by the Arbitration Board of Public Utilities in

een energiebedrijf, veelal over de hoogte

the Netherlands. The Board deals with complaints

van de rekening. Komt men er samen niet

about the connection and delivery of gas,

uit, dan kan een klant dat voorleggen aan

water and electricity. Over the past few years

de Geschillencommissie Energie & Water.

there has been a steep increase in the number

De commissie behandelt geschillen over de

of complaints registered with the Board. However,

aansluiting of levering van gas, drinkwater,

a substantial number of these were not dealt

warmte en elektriciteit. Het aantal geschillen

with by the Board, reason for the number of

dat aan de commissie werd voorgelegd is na

judgements being far less than the number of

een sterke toename de afgelopen jaren weer

complaints registered. In 2010, the proportion

aan het afnemen. Een aanzienlijk deel hiervan

of complaints judged to be legitimate or in part

wordt door de geschillencommissie niet in

legitimate was 40%.

behandeling genomen. Het aantal uitspraken ligt mede daarom ver onder het aantal klachten. Het aandeel gegronde en deels gegronde klachten bedroeg in 2010 40%. Energy in the Netherlands 2011

61

gemiddelde energie

av e r ag e e n e r g y r at e s

ta r i e v e n v o o r k l e i n

for small consumers

verbruikers (incl.

( i n c l . r e g u l ato r y e n e r g y

r eg u l e r e n d e e n e r g i e

ta x a n d vat )

belasting en btw)

2010

2011


gas

( e u r / m 3)

gas

( e u r / m 3)

kleinverbruik

small consumers

0.49

0.41

-16,3%

w.o. huishoudens

of which households

0.48

0.40

-16,7%

elektriciteit

( e u r / kWh )

electricity

( e u r / kWh )

kleinverbruik

small consumers

0.27

0.26

-3,7%

w.o. huishoudens

of which households

0.26

0.25

-3,8%

30.11

27.21

-9,6%

wa r m t e

(eur/gj)

h e at

(eur/gj)

average

gemiddeld

o p b o u w ja a r l i j k s e e n e r g i e r e k e n i n g

components of the annual energy bill

va n e e n   g e m i d d e l d h u i s h o u d e n

o f   a n   av e r ag e h o u s e h o l d

BTW

VAT

energiebelastingen

energy taxes

elektriciteit - leveringstarief

electricity - delivery rates

elektriciteit - netwerktarief

electricity - network rates

gas - leveringstarief

gas - delivery rates

gas - netwerktarief

gas - network rates

2.200 EUR Energiebelasting inclusief

2.000

restitutie. Bij deze opbouw

1.800

is gerekend met gemiddelde tarieven van huishoudens (zie hierboven) bij

1.600 1.400

gemiddelde huishoudelijke

1.200

verbruiken in het vooraf-

1.000

gaande jaar (zie pag 56).

800 600

year (see Page 56).

62


2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

consumption in the preceding

0 2004

(see above) and average

200

2003

average rates for households

400

2002

This pricing structure uses

2001

Energy taxes including refund.

ontwikkeling kosten levensonderhoud

energy prices for small consumers

en energieprijzen huishoudens

c o m pa r e d to g e n e r a l c o s t o f l i v i n g

gasprijs exclusief belastingen (REB en BTW)

gas price excluding taxes (Regulatory Energy Tax and VAT)

belastingen op gas (REB en BTW)

taxes on gas (Regulatory Energy Tax and VAT)

elektriciteitsprijs exclusief belastingen (REB en BTW)

electricity price excluding taxes (Regulatory Energy Tax and VAT)

belastingen op elektriciteit (REB en BTW)

taxes on electricity (Regulatory Energy Tax and VAT)

kosten levensonderhoud

cost of living

220 indexcijfers (2000 = 100) indexed (2000 = 100) 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20

o nt w i k k e l i n g g r o n d sto f p r i j s

electricity prices for industrial consumers

en elektriciteitsprijs industrie

c o m pa r e d to p r i c e o f r a w m at e r i a l s

elektriciteitsprijs

electricity price

grondstofprijs

raw materials price

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1995

1990

1985

0

200 indexcijfers (2000 = 100) indexed (2000 = 100) 175 150 125 100 75 50 25

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1990

1985

0


63

c o m p l a i n t s f r o m d o m e s t i c c u s to m e r s

klachten huishoudelijke klanten

klachten

complaints

rulings Arbitration Board

uitspraken Geschillencommissie

3.600 3.200 2.800 2.400 2.000 1.600 1.200 800 400

b e s l i s s i n g e n g e s c h i l l e n c o m m i s s i e 2 010

legitimate

in part legitimate

ten dele gegrond

ongegrond

unfounded

outside jurisdiction / not admissible

onbevoegd / niet-ontvankelijk

aantal uitpraken 661 (aantal klachten 1.334) Het aantal klachten is t.o.v. 2009 met 53,5% afgenomen. De meeste klachten gaan over gas en elektriciteit.

In comparison with 2009, the number of complaints decreased with 53.5%. Most complaints concern gas and electricity.


2010

2009

2008

2007

2006

r u l i n g s a r b i t r at i o n b oa r d 2 010

gegrond

schikking

64

2005

2004

2003

2002

2001

2000

0

settlement

number of rulings 661 (number of complaints 1,334)

Fr an

N

rit k ta F rijk n ed nië inla Fr n er an la Un d c Lu nd ite Fin e xe Th d K lan m in e d bu N g rg eth dom Lu erl x an N Ier em ds oo la b rw nd ou rg e O ge Ire os la n n te nr No d r Zw ij k wa ed y A u e Be n S stri a D ui lgi we ë t D de en sla B em nd elg n a G iu G rke er m rie m n a ke nl Den ny an m d a G rk Po Ma re lta ec rt ug e al Ma Sp Po lta an rtu je ga Sp l I Cy tal ain Bu pr ië lg us Ita ly ar ij Cy Es e B pru tla ul s nd ga r Ro Let Es ia em lan to en d nia Ts ië La je C ch R tv Li roa om ia is to ch uw tië an e Re en Cr ia o pu Li ati bl th a P ie k ole ua ni Cz n a Sl ec Po l ov h R an H eni ep d on ë u g S bl Sl ari lov ic ow je en H ia ak ije ung Sl ary EU ov 27 aki a EU 27

tB

ro o

tB rit t

an n Lu ië xe U m nit bu ed rg Ki D ui Lu ngd ts x la em om nd bo Ie Ge urg rla rm Fr nd an a y O nkr Ire os ijk lan N t en ed Fr d ri er an la Be jk nd lg A ce us T ië D en he B tri em N elg a ar eth ium ke er la Zw n n ed De ds en nm S ark S Po pa we rt nje de n ug al Sp Po ain rt u I G Cyp tal ga ië rie l r ke us Ita nl C an yp ly d ru Ro M Gr s* em alt eec a e en M * i Es ë R alta tla om * n a Le d E nia Bu tla sto lg nd ni a Sl ari ow je Lat v Li ak Bu ia Ts i l t ga ou je je ch r w S is en lo ia v ch Li aki e a Re H Po th pu on le ua ni bl ga n rij Po a ie k e la nd C H Sl zec un ga ov h R en ep ry ië u S bl E U l ov i c 27 eni a EU 27

ro o

G

G

g a s p r i j z e n i n e u r o pa p e r 1-7-2010

huishoudens, excl. belastingen

belastingen taxes

industrial consumers, excl. taxes

industrie, excl. belastingen

belastingen

huishoudens excl. belastingen

belastingen taxes

industrial consumers, excl. taxes

industrie excl. belastingen

belastingen g a s p r i c e s i n e u r o p e o n 1- 7- 2 010

households, excl. taxes

taxes

1,10 EUR/m3

1,00

0,90

0,80

0,70

0,60

0,50

0,40

0,30

0,20

0,10

0

* niet beschikbaar * not available

e l e k t r i c i t e i t s p r i j z e n i n e u r o pa 1-7-2010 e l e c t r i c i t y p r i c e s i n e u r o p e o n 1- 7- 2 010

households, excl. taxes

taxes

0,30 EUR/kWh

0,25

0,20

0,15

0,05

0,10

0


65

milieu

the environment

Kooldioxide (CO2) wordt verantwoordelijk

Carbon dioxide (CO2) is believed to be responsible

gehouden voor het broeikaseffect, mogelijk

for the greenhouse effect, which may lead

leidend tot een wereldwijde klimaat

to a change in the global climate. The emission

verandering. De CO2-emissie per hoofd van

of CO2 per person in the Netherlands is higher

de bevolking ligt in Nederland boven het

than the European average. The annual emission

EU-gemiddelde. De jaarlijkse CO2-uitstoot

of CO2 in the Netherlands is about 186 million

bedraagt in Nederland 186 miljoen ton

tonnes, almost half of which is due to energy

waarvan circa de helft wordt veroorzaakt

consumption. This includes combustion of gas

door energieverbruik: de verbranding van gas

by energy consumers and combustion of fuels in

bij de energieconsument en de verbranding

electricity power stations.

van brandstoffen in de elektriciteitscentrales. Environmentally sound production of electricity Schone elektriciteitsproductie heeft volop

receives much attention from electricity

de aandacht van de elektriciteitsproductie

generators. Acidifying emissions (NOx and

bedrijven. De verzurende emissies (NOx en

SO2) have declined enormously over the past

SO2) zijn de afgelopen twintig jaar enorm

20 years, and CO2 emissions per kilowatt hour

afgenomen. Ook de hoeveelheid uitgestoten

have for some years now been lower than they

CO2 per kilowattuur ligt de afgelopen jaren

were a decade ago. Furthermore, within the

op een lager niveau dan tien jaar geleden.

next few years biomass will be used alongside

Daarnaast zijn kolencentrales geschikt voor

coal in coal-fired generation plants.

het bijstoken van biomassa. The energy sector in the Netherlands is keen to De energiebranche wil bijdragen aan het

contribute to Dutch government policies aiming

Nederlandse overheidsbeleid, dat is gericht

at increasing by 2020 to increase the proportion

op 14% duurzame energie in 2020 en 20%

of energy derived from sustainable sources

CO2-reductie ten opzichte van 1990. Meer inzet

to 14% and reduce CO2 emissions by 20% as

van biomassa, meer toepassing van wind-

compared to 1990. Greater use of biomass, more

energie en ontwikkeling van afvang en onder-

use of wind energy and the development of the

grondse opslag van CO2 bieden daarvoor de

capture and underground storage of CO2 present

beste mogelijkheden. Ook energiebesparing

the most promising opportunities to achieve

draagt bij aan terugdringing van CO2. De

these aims. Increased energy saving will also

energieleveranciers werken daaraan mee

contribute to CO2 reductions. Energy suppliers

door hun klanten hierover voor te lichten en

are actively informing and advising their clients

te adviseren. Ook is de Nederlandse energie-

about these opportunities. The energy sector in

branche een van de initiatiefnemers voor het

the Netherlands is also one of the initiators of

‘Nationaal energiebesparingsplan Meer met

the ‘National energy saving plan More with Less’,

Minder’, gericht op energiebesparing in de

which focuses on achieving energy savings in

bestaande bouw.

existing buildings and homes.

Een aparte plaats binnen de energiemarkt

A special place has been set aside in the

is weggelegd voor groene energie. Groene

energy market for green energy. Green energy

energie wordt opgewekt uit hernieuwbare

is generated from sustainable resources such

bronnen, zoals zon, wind, water en biomassa.

as sun, wind, water and biomass. Virtually all

Vrijwel alle energieleveranciers bieden groene

energy suppliers offer customers green electricity.

energie aan. De klant die kiest voor duurzame

The customer who chooses green electricity has

energie heeft de garantie dat deze daadwer

the guarantee that it has indeed been produced

kelijk op duurzame wijze wordt geproduceerd.

in a sustainable fashion. This is checked by

Dit wordt gecontroleerd door de overheid

the government (see the diagram on page 69).

(zie schema op pagina 69). CO2 emission trade CO2-emissiehandel

On 1 January 2005, CO2 emission trading began

Per 1 januari 2005 is in de EU

in the EU. The organization of the CO2 emission

CO2-emissiehandel in werking getreden.

trade is shown in the diagram on page 70.

De organisatie van de CO2-emissiehandel is weergegeven in het schema op pagina 70.


67

p e n e t r at i o n o f e n e r g y s av i n g m e a s u r e s

p e n e t r at i e b e s pa r i n g s m a at r e g e l e n

double glazing

dubbel glas

muurisolatie

wall insulation

dakisolatie

roof insulation

vloerisolatie

floor insulation

HR-ketels

high efficiency boilers

100 % 90 80 70 60 50 40 30 20 10

2010

2009

2008

s u s ta i n a b l e e n e r g y g e n e r at i o n

opwekking duurzame energie

2007

2006

2005

2004

2003

2001

2002

0

other biomass

overig biomassa

water

hydro

bijstoken

co-firing

stortgas

landfill gas

wind

wind

zon

sun

11.000 GWh 10.000 9.000 8.000 7.000 6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000

68


2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

0

o r g a n i s at i e va n d e g r o e n e

o r g a n i z at i o n o f t h e

elektriciteitsmarkt

green electricity market

producenten

Groene stroom wordt opgewekt met wind, zon, water of biomassa. Ook geïmporteerde, duurzame elektriciteit kan worden aangemerkt als groen. De producenten krijgen groen certificaten van CertiQ, een dochter van de landelijke netbeheerder TenneT, als zij kunnen aantonen dat de stroom daadwerkelijk op duurzame wijze is opgewekt. producers

Green energy is generated from wind, sun, water or biomass. Imported electricity that has been generated from sustainable sources is also green. If producers can prove that their electricity is indeed generated from sustainable resources, they are issued a green certificate by CertiQ,

subsidie

a subsidiary of TenneT, the national network operator.

De overheid zorgt voor de toekenning en uitbetaling

elektriciteitshandel

c e r t i f i c at e n h a n d e l

van subsidies aan

De geproduceerde stroom wordt op de

CertiQ controleert of de groene

producenten van

gewone elektriciteitsmarkt verhandeld

stroom daadwerkelijk op duurzame

groene stroom in

tussen producenten, handelaren en

wijze is opgewekt en geeft hiervoor

Nederland.

leveranciers.

groencertificaten af. Deze zijn tussen marktpartijen verhandelbaar.

s u b s i dy

Government is

electricity trading

Green electricity is traded between

t r a d i n g c e r t i f i c at e s

responsible for

producers, traders and suppliers on the

CertiQ makes sure that the green

awarding and

same market as other electricity.

electricity has indeed been generated

paying subsidies to

from sustainable resources and then

generators of green

issues a green certificate. These

electricity in the

certificates can be traded among market

Netherlands.

players.

leveranciers

Een leverancier koopt stroom op de elektriciteitsmarkt en certificaten. Hij houdt een boekhouding bij van ingekochte en verkochte certificaten via CertiQ. suppliers

A supplier buys electricity on the electricity market and green certificates. The supplier keeps a record of green certificates bought and sold via CertiQ.

klanten

Huishoudelijke klanten mogen sinds 1 juli 2001 hun leverancier van groene stroom vrij kiezen. Zij hebben de garantie dat hun groene stroom daadwerkelijk op duurzame wijze is opgewekt. c u s to m e r s

Since 1 July 2001, domestic customers are free to choose their own supplier of green electricity. They have the guarantee that this electricity is indeed generated from sustainable resources.


69

o r g a n i s at i e va n d e c o 2 - e m i s s i e h a n d e l

o r g a n i z at i o n o f c o 2 e m i s s i o n t r a d i n g

to eg e k e n d e c o 2 r e c h t e n

b r a n d sto f f e n

Van de overheid krijgt iedere produ-

Producenten kopen brandstoffen in om

cent voor elke installatie een jaarlijkse

elektriciteit mee op te wekken. Iedere

hoeveelheid CO2-rechten gratis. Dit

fossiele brandstof (kolen, olie, gas)

dekt een deel van de verwachte jaar-

heeft zijn eigen CO2-inhoud die bij de

lijkse uitstoot.

verbranding in een centrale vrij komt.

a l l o c at e d c o 2 a l l ow a n c e s

f u e ls

Each year, electricity producers in the

Electricity producers buy in fuel for

Netherlands receive a certain number of

generating electricity. Each fuel (coal, oil,

CO2 credits from the Dutch government

gas) has its own characteristic capacity to

for each of their generation units. These

produce CO2, which is emitted when the

credits will meet a part of the expected

fuel is burnt in the power house.

CO2 emissions for that year.

elektriciteitsproducenten

e l e c t r i c i t y g e n e r ato r s

co2

elektriciteit

Als meer CO2 wordt uitgestoten dan

De geproduceerde elektriciteit wordt

een bedrijf vooraf aan rechten heeft

verkocht op de elektriciteitsmarkt

ontvangen, dan moeten er rechten op de CO2-markt worden bijgekocht.

electricity

The electricity generated is sold on the co2

electricity market.

If more CO2 is emitted than that for which the producer has credits, then the required credits will have to be bought on the CO2 emissions trading market.

c o 2- m a r k t

elektriciteitsmarkt

Door maatregelen te nemen (bijvoorbeeld biomassa stoken of het rendement verbeteren) kan men echter ook CO2-rechten overhouden. Deze kunnen dan op de CO2-markt verkocht worden. co2 emissions trading market

Through taking appropriate measures – for example, using biomass fuels or by improving the energy generation yield – producers can end up with unused CO2 credits. These can be sold on the CO2 emissions trading market.

70


electricity market

e m i s s i o n s l a r g e - s c a l e p ow e r u n i t s

e m i s s i e s g r o ot s c h a l i g e p r o d u c t i e

CO2 (carbon dioxide)

CO2 (kooldioxide) NOx (stikstofoxiden)

NOx (nitrogen oxides)

SO2 (zwaveldioxide)

SO2 (sulphur dioxide)

1000 g/kWh

800

600

400

200

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2000

1995

1990

1985

1980

0

2,00 g/kWh

1,50

1,00

0,50

1990

1995

2000

2005

2006

2007

2008

2009

1990

1995

2000

2005

2006

2007

2008

2009

2010

1985 1985

1980

0

4,00 g/kWh

3,00

2,00

1,00

2010

1980

0


71

s ou rc e s o f e m i s s i o n o f c a r b o n d i ox i d e

e m i s s i e ko o l d i ox i d e

overig

others

huishoudens

households

energiesector

energy sector

industrie

industry


oil refineries

other transport

overig mobiel

road traffic

wegverkeer

250.000 duizend ton thousand tonnes

200.000

150.000

100.000

50.000

e m i s s i e ko o l d i ox i d e , st i k sto f ox i d e n

s ou rc e s o f e m i s s i o n s o f c a r b o n d i ox i d e ,

e n z w av e l d i o x i d e

n it rog e n ox i d e s a n d s u l p h u r d i ox i d e

wegverkeer

road traffic

other transport

overig mobiel


oil refineries

industrie

industry

energiesector

energy sector

huishoudens

households

overig

other

186.200 duizend ton kooldioxide (CO2)

410,2 duizend ton stikstofoxiden (NOX)

78,2 duizend ton zwaveldioxide (SO2)

186,200 thousand tonnes of carbon dioxide (CO2)

410.2 thousand tonnes of nitrogen oxides (NOX)

78.2 thousand tonnes of sulphur dioxide (SO2)

72

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1995

1990

0


ui

ts

te d

ni

U

N

D

en

la Kin nd gd om Fr a Ge ed em nkr rm a i er j ny la ark k nd en Fra Th D nce en e N m ar Fi eth k nl e an rla nd d Ie rla Fin s la n nd Be d I O lgië rela os Be nd te n l Zw rijk giu m e N A Lu oo den us tr xe rw e g Sw i a m bu ed e rg n N en Lu or xe wa Sp mb y an ou rg je G Sp rie ai ke Ita l ië n n Po lan Ita rt d ug G ly Ts al ree je ce P ch M ort is u a ch Cy lta gal e Re pr M us al pu ta bl ie Pol Cyp k en ru Cz Po s Ro e la em ch n en Rep d i ub Bu ë lg Ro lic a Li m to rije an uw Bu ia e H lg on n a ga Lit ria h Sl rije ua ni ov H a Sl eni ung ow ë ar S y ak lo ve ij Es e S ni a tla lo nd va ki Le a E tla sto nd ni a La tv ia

D

ë

an ni

rit t

ro ot B

G

N

ed

rit Dui t ta nn sla nd i er ë U G la nd nite erm Th d K an y in e g N et do F D en ran he m em kr rla ar ijk nds ke Fr n a Be D nce lg enm ië ar B Ie rla elg k Fi nd ium n I O lan rela os d nd te nr Fin Lu la xe Zw ijk nd ed A m bu en us tr r N g L Sw i a oo e u rw xe de eg mb n en ou N rg o Ita rwa l Sp ië y G rie a I ke nje tal y n Po lan Spa d rt i ug G n Ts al ree je Cy Po ce ch pr r is us tug ch al e Re M Cyp a pu lta ru s bl P ol ie M k e a Cz n P lta e o Bu ch la lg Re nd Ro ar pu em ije b en Bu lic H lg on ië ar ga Ro ia m rij Es e H ani a tla u Li to n ng a uw d Es ry e to n Sl ni ov Li a t Sl eni hu an ow ë ak Slo ia ije ve ni Le Sl a t l a ov nd aki a La tv ia

tB

ro o

G

e m i s s i e ko o l d i ox i d e e n e r g i e s e c to r e m i s s i o n c a r b o n d i ox i d e e n e rg y

i n e u r o pa (2010) i n d u s t r i e s i n e u r o p e ( 2 010 )

250 miljoen ton million tonnes

200

150

100

50

0

e m i s s i e st i k sto f ox i d e n e n e r g i e s e c to r e m i s s i o n n it rog e n ox i d e s e n e rg y


600 duizend ton thousand tonnes

500

400

300

200

100

0


73

74


ro o

N

tB

ed

an

D

ë

en

D

ui

nd

ni

er la

rit t

ts

Ie

et

iu

rla

m

m

nd

do

lg

ng

he

Ki

Be

nd

N

rla

e

d

ië

te

lg

ni

Th

U

Be

la s I em nd rel G an ar ke er d m Lu n xe Fr D any e m an bu kr nm i ar j rg k Fr k O Lu xe anc os m te e bo nr ur Fi ijk g nl A u a Zw nd str ed Fi ia en nla S nd M we a de Cy lta n G rie pru M al ke s t nl Cy a an pr d us Sp G an ree ce je Sp Po I rt tali ain ug ë a I Es l P tal tla or y nd tug al E P Li Ts to ole sto ni uw n je a ch en Po is la ch Le Lith nd e R Re t u o pu em lan an d ia bl e ie nië La k t Cz Ro via m e Bu ch a lg R nia H arij epu on e b Bu lic ga Sl rije lga ov ria H Sl eni un ga ow ë ak Slo ry ije ve S nia EU lov 27 aki a EU 27

G

U ni te Fr d K a nk ing D ui ts rijk dom la nd Fr an Ie Ge ce rla rm n an d Fi y N nl ed an Irel an er d la Be d nd lg Fin ië la T D Be nd en he l em N et giu ar m h ke er la Zw n D nd ed en s O m os en a Sw r k te N Lu oo nri ed xe rw jk en A e m us bu ge tr rg n ia N G rie Lu orw ke xe ay m nl an bo ur d Sp G g an ree ce je Sp Po I rt tali ain ug ë al It P aly M ort ug al al Cy ta Ts Bu pru Ma je s lta lg ch ar C is ije yp ch ru B e s Re Ro Po ulg pu em len ar ia bl en P ie ol k ië a Cz Ro nd ec m a h Es Re nia t Sl lan pub ov d lic en E st Sl on ow ië ak Slo ia H ve on ije ni g Sl a Li ari ov je to ak uw H ia u en ng a Le Lith ry tla ua nd ni a La tv ia

ë

ni

an

rit t

tB

ro o

G

e m i s s i e z w av e l d i o x i d e e n e r g i e s e c t o r e m i s s i o n s u l p h u r d i ox i d e e n e rg y


1.200 duizend ton thousand tonnes

1.000

800

600

400

200

0

aandeel duurzame elektriciteit p r o p o r t i o n o f e l e c t r i c i t y g e n e r at e d

in electriciteitsproductie f ro m r e n e wa b l e e n e rg y s ou rc e s

(% va n b r u t o e l e c t r i c i t e i t s p r o d u c t i e ) ( % o f g r o s s e l e c t r i c i t y g e n e r at i o n )

100 %

90

90

70

60

50

40

30

20

10

0

Be lg ië

d nl

ur

an

bo

Fi

m

Be

xe

an

Lu

nl

rg Fi

os

bu

O

xe m

N

Ie

rla

te n

g

d rij lgiu k m A ed us n Z er t la we d I ria nd de re la n Th nd S e G N we ro ot Fr eth de D n a e e Br n n itt em kr rla an a ijk nds ni rke Fr ë n an U ni De ce D ui ted nm ts ar K la k i nd ng d G om er M m a an Cy lta y G rie pru M a ke s lta nl C an yp ru d s G r Po Ita ee c rt ug lië e al Ita S Po ly Sl pa rtu ov nj ga e l Sl eni Sp ow ë ai S ak lo n ve ij Es e S ni tla lo a nd va ki Le a E Li to tla sto Ts n n u je d ia w ch e La H is on n t ch ga Lit via e rij hu Re Ro an e e pu m H ia en bl u ie ië ng k a Cz Ro ry m Bu ech an lg i ar Rep a ije ub lic B Po ul le ga n ria EU Po l 27 and EU 27

Lu

g e ï n s ta l l e e r d e c a pa c i t e i t a a n i n s ta l l e d g e n e r at i o n c a pac i t y u s i n g

w i n d e n e r g i e i n 27 e u l a n d e n w i n d p ow e r i n t h e 2 7 e u l a n d e n

op land onshore

op zee households

6.000 MW 25.950 MW 17.887 MW 77.300 MW

5.000

4.000

3.000

2.000

1.000

0


75

76


o m r e k e n i n g s fac to r e n vo o r e n e r g i e s o o rt e n

1 GJ

c o n v e r s i o n fac to r s f o r t y p e s o f e n e r g y

1

0,2778

0,948

0,0284

0,0316

0,0239

0,0341

0,0241

0,0278

0,1743

1 MWh

3,6

1

3,412

0,1024

0,1137

0,086

0,1228

0,0869

0,1002

0,6276

1 MBtu

1,055

0,293

1

0,03

0,03333

0,0252

0,036

0,0255

0,0294

0,184

103 m3 gas (Groningen)

35,17

9,769

33,336

1

1,1112

0,84

1,2

0,8485

0,9791

6,131

103 m3 gas (standaard)

31,65

8,792

30

0,900

1

0,7559

1,08

0,7636

0,8811

5,518

1 TOE

41,87

11,63

39,69

1,1905

1,3229

1

1,429

1,0101

1,1656

7,3

1 TSE

29,31

8,142

27,78

0,8334

0,9261

0,7

1

0,7071

0,816

5,11

1,1786

1,3096

0,99

1,4142

1

1,154

7,226

34,05

1,0213

1,1349

0,8579

1,2255

0,8666

1

6,262

1 barrel OE

5,736

1,593

5,437

0,1631

0,1812

0,137

0,1957

0,1384

0,1597

1 rr e

lO

BO

Ba

st to

n

m3 H

lie ko oo

TO

TS

E

) s

10 3 m3 ga

10 3 m3 ga

s

(G

(s

ta

ro

ni

nd

ng

aa

rd

en

u Bt M

M

W

J G

E

39,29

9,978

E

11,51

35,92

)

41,45

h

1 ton stookolie 1 m3 HBO

1 GJ

= 1.000.000.000 Joules

1 MWh

= 1.000 kWh

1 Gcal

= gigacalorie = 1.000.000.000 cal. = 1.000.000 kcal.

1 MBtu

= 1.000.000 Btu (British thermal unit)

103 m3 gas (Groningen) = 1.000 m3 Gronings-aardgasequivalent bij een druk van 1,01325 en 0°C 1,000 m3 Groningen natural gas equivalent at 1,01325 bar and 0°C 103 m3 gas (standaard) = 1.000 m3 aardgas bij een druk van 1,01325 en 15°C volgens de norm van de International Organization for Standardization (ISO). 1,000 m3 natural gas at 1,01325 bar and 15°C according to ISO (International Organization for Standardization) standards. 1 TOE

= Ton Olie Equivalent = 1.000 kg ruwe olie (equivalent).

1 TSE

= Ton Steenkolen Equivalent = 1.000 kg steenkolen (equivalent).

1 ton stookolie

= 1.000 kg zware stookolie

1 Tonne Oil Equivalent = 1,000 kg crude oil (equivalent). 1 TCE = Tonne Coal Equivalent = 1,000 kg coal (equivalent). 1,000 kg heavy fuel oil 1 m3 HBO

= 1.000 liter huisbrandolie

1 barrel OE

= ± 159 liter ruwe olie

1,000 litres gasoil approx. 159 litres crude oil

AT = Oostenrijk

Austria

BE = België

Belgium

BG = Bulgarije

Bulgaria

CY = Cyprus

Cyprus

CZ

= Tsjechische Republiek Czech Republic

DE = Duitsland

Germany

DK = Denemarken

Denmark

kilo (k)

= 103

EE = Estland

Estonia

mega (M)

= 10

6

ES = Spanje

Spain

giga (G)

= 10

9

FI

Finland

tera (T)

= 10

12

FR = Frankrijk

France

peta (P)

= 10

15

GR = Griekenland

Greece

exa (E)

= 10

18

HU = Hongarije

Hungary

IE

= Ierland

Ireland

IT

= Italië

Italy

LT

= Litouwen

Lithuania

miljoen

= 10

6

million miljard billion

= 109

= Finland

LU = Luxemburg

Luxembourg

LV

Latvia

= Letland

MT = Malta

Malta

NL = Nederland

The Netherlands

PL

Poland

= Polen

PT = Portugal

Portugal

RO = Roemenië

Romania

SE = Zweden

Sweden

SI

Slovenia

= Slovenië

SK = Slowakije

Slovakia

UK

United Kingdom

= Groot Brittannië


77

vergunninghouders levering

l i c e n c e h o l d e r s to s u p p ly g a s a n d

k l e i n v e r b r u i k 1-4-2010

e l e c t r i c i t y to s m a l l c u s to m e r s 1- 4 - 2 010

Naam vergunninghouder

Postadres

Name licence holder

Postal address

Status*

Anode B.V.

Postbus 9034

3007 AA

Rotterdam

V

e,g

Atoomstroom B.V.

Postbus 79130

1070 ND

Amsterdam

V

e,g

Centrica Energy Netherlands B.V.

Postbus 1639

1200 BP

Hilversum

V

e,g

DGB Energie B.V.

Oosteinde 21

7772 CA

Hardenberg

V

e,g

DELTA Comfort B.V.

Postbus 5048

4330 KA

Middelburg

V

e,g

Dong Energy Sales B.V.

Postbus 5032

5201 GA

‘s-Hertogenbosch

V

e,g

Electrabel Nederland Retail B.V.

Postbus 10087

8000 GB

Zwolle

V

e,g

Electrabel UnitedConsumers Energie B.V.

Postbus 10087

8000 GB

Zwolle

V

e,g

Electrabel Nederland N.V.

Postbus 10087

8000 GB

Zwolle

V

e,g

Eneco Business B.V.

Postbus 96

2900 AB

Capelle a/d IJssel

V

e,g

Eneco Retail B.V.

Postbus 1003

3000 BA

Rotterdam

V

e,g

Energie Data Maatschappij B.V.

Postbus 15950

1001 NL

Amsterdam

V

e

Energie:direct B.V.

Postbus 266

5680 AG

Best

V

e,g

EnerService Maastricht B.V.

Postbus 1484

5200 BM

‘s-Hertogenbosch

V

e,g

E.ON Benelux Levering B.V.

Postbus 2402

5600 CK

Eindhoven

V

e,g

Era Energy B.V.

Postbus 3354

5203 DJ

‘s-Hertogenbosch

V

e,g

Essent Energie Verkoop Nederland B.V.

Postbus 689

5201 AR

‘s-Hertogenbosch

V

e,g

Essent Retail Energie B.V.

Postbus 1484

5200 BM

‘s-Hertogenbosch

V

e,g

GDF SUEZ Gas Supply & Sales

Postbus 462

2700 AL

Zoetermeer

V

g

The Netherlands B.V.

78

Groene Energie Administratie B.V.

Pieter de Hoochweg 111 3024 BG

Rotterdam

V

e,g

HVC Energie B.V.

Postbus 9199

Alkmaar

V

e,g

1800 GD

Innova Energie B.V.

Kleveringweg 37

2616 LZ

Delft

V

e

MAIN Energie B.V.

Cruquiusweg 142G

1019 AK

Amsterdam

V

e,g

MKB Energie B.V.

Postbus 96

2900 AB

Capelle a/d IJssel

V

e,g

Nederlandse Energie Maatschappij B.V.

Postbus 23064

3001 KB

Rotterdam

V

e,g

Noordhollandse Energie Coöperatie

De Weel 20

1736 KB

Zijdewind

V

e,g

N.V. Nuon Sales Nederland

Postbus 41920

1009 DC

Amsterdam

V

e,g

Orro Energy Nederland B.V.

Postbus 629

2600 AP

Delft

V

e,g

OXXIO Nederland B.V.

Postbus 1639

1200 BP

Hilversum

V

e,g

Qwint B.V.

Postbus 856

7750 AW

Hengelo

V

e

Robin Energie B.V.

Postbus 1199

3900 VB

Veenendaal

V

e,g

RWE Energy Nederland N.V.

Postbus 90

2130 AB

Hoofddorp

V

e,g

Scholt Energy Control B.V.

Postbus 418

5550 AK

Valkenswaard

V

e,g

Trianel Energie B.V.

Europalaan 24

6199 AB

Maastricht

V

e

Twence B.V.

Postbus 870

7550 AW

Hengelo

V

e,g

Westland Energie Services B.V.

Postbus 596

2675 ZV

Honselersdijk

V

e,g

Leveranciers aan kleinverbruikers dienen

Suppliers to small consumers must have

te beschikken over een leveringsvergunning.

a licence to do so.

Stand van zaken per 1 april 2011.

State of affairs as on April 1st 2011.

* V = vergunning

* V = licence

e = elektriciteit

e = electricity

g = gas

g = gas


netbeheerders

n e t wo r k o p e r ato r s

Naam netwerkbeheerder

Postadres

Name network operator

Postal address

*

Endinet Haarlemmermeer B.V.

Postbus 2005

5600 CA

Eindhoven

(g)

DELTA Netwerkbedrijf B.V.

Postbus 5013

4330 KA

Middelburg

(e,g)

Enexis B.V.

Postbus 856

5201 AW

’s-Hertogenbosch

(e,g)

Gas Transport Services B.V.

Postbus 181

9700 AD

Groningen

(g)

Intergas Energie B.V.

Postbus 179

4900 AD

Oosterhout

(g)

Liander N.V.

Postbus 5086

6802 EB

Arnhem

(e,g)

Endinet regio Eindhoven

Postbus 2005

5600 CA

Eindhoven

(e,g)

Endinet Oost Brabant

Postbus 2005

5600 CA

Eindhoven

(g)

RENDO Netbeheer B.V.

Postbus 18

7940 AA

Meppel

(e,g)

Stedin B.V.

Postbus 2686

3000 CR

Rotterdam

(e,g)

TenneT TSO B.V.

Postbus 718

6800 AS

Arnhem

(e)

Westland Infra Netbeheer B.V.

Postbus 1

2685 ZG

Poeldijk

(e,g)

Zebra Gasnetwerk B.V.

Postbus 24

4600 AA

Bergen Op Zoom

(g)

* e = elektriciteit

* e = electricity

g = gas

g = gas

productiebedrijven

p r o d u c t i o n c o m pa n i e s

Naam productiebedrijf

Postadres

Name production company

Postal address

E.ON Benelux

Postbus 8642

3009 AP

Rotterdam

Electrabel Nederland

Postbus 10087

8000 GB

Zwolle

Elsta B.V. & Co. C.V.

Postbus 161

4530 AD

Terneuzen

Essent B.V.

Postbus 689

5201 AR

’s-Hertogenbosch

N.V. EPZ

Postbus 130

4280 AC

Vlissingen

N.V. NUON

Postbus 41920

1009 DC

Amsterdam

Rijnmond Energie C.V.

Petroleumweg 46

3196 KD

Vondelingenplaat


79

l e g e n d s o f d i ag r a m o n pag e 17

Electricity generation

National transport grid (TenneT)

•L arge-scale generation of electricity by a few market players

The independent operator of the national grid has been a

• Generation of electricity by many market players from

national governmental body (100% of shares) since 1 October

combined heat–power installations, and sustainable energy

2001. TenneT monitors the balance of the electricity network,

from wind, water, sun and biomass.

ensures connection with foreign networks and auctions available

• Imports.

import capacity.

Gas production

National transport network (GTS)

•G as production from the Groningen field near Slochteren.

Gastransport Services (GTS) is responsible for the transport of

Gas from small fields widely spread over the North Sea and

natural gas over the 11,000 kilometre high-pressure gas network

the Maas plain, for example, has been given priority, to

in the Netherlands. It also manages the pipes and installations,

conserve gas reserves in the Netherlands (‘small fields policy’).

and monitors the balance of the national gas transport network.

Gas is produced by NAM (Nederlands Aardolie Maatschappij) and several smaller companies. The gas is brought to the

Regional networks/grids

market by Gasterra.

Regional network operators connect customers to the grid and

• Imports, although the Netherlands is an important exporter of gas.

provide transport of electricity and/or gas. In the Netherlands these network operators belong to the same concern as the traditional suppliers, but are legally and organisationally inde-

APX-ENDEX

pendent (unbundling). Their independence is meant to provide

The APX-ENDEX is the energy exchange with operating markets

fair access to the grid for other suppliers.

for electricity and gas. Balance responsables Traders

They balance supply and demand for electricity for the follow-

These make a business of exploiting the margins between

ing day to prevent underload or overload of the transport grid

supply and demand, trying to buy and sell electricity and gas at

and contribute to maintaining balance in the electricity supply

the most advantageous price. Several suppliers and producers

system. This is a consequence of legal responsibilities towards

already have their own trading platform, while others contract

customers on the grid. Any market party can assume this role

this out to external parties.

but in most cases it is fulfilled by traders and/or suppliers. In this way network operators can facilitate transport on the grid and

Suppliers

TenneT is able to correct any imbalance and charge for the cost

These are the commercial and administrative link with the

of doing so.

customer: they are the party that supplies the product – energy – and collects the fee. Most companies supply both

Shippers

gas and electricity. There are 13 ‘traditonal’ suppliers in the

Just as for balance responsables, the role of shipper can be

Netherlands (usually owned by provincial governments or

undertaken by the supplier, trader or customer; shippers are

municipal councils) and a growing number of newcomers to

often suppliers. They buy in transport capacity and have

the market, among them ‘dot-com’ firms and foreign companies.

responsibilities in maintaining a balance between demand and

A producer can also be a supplier.

supply in the gas supply system. Gasterra is also a shipper.

Brokers

Metering responsables

These are intermediaries (negotiators) for the market players,

They install and maintain meters, and pass on meter readings

bringing supply and demand together; in contrast with a trader,

to the network operator. Sometimes the network operator does

they have no position in the production–supply chain.

the reading of meters itself. The network operators pass on the meter readings to the suppliers and – for electricity – to network

Customers •L arge-scale users of electricity have been free since January 1999 to buy from whom they like; for gas they have been free since August 2000. •M edium sized customers (businesses) have been free to buy from whom they like since 1-1-2002. • All customers have been free to buy green electricity since 1-7-2001. •D omestic households and small businesses have been free to choose their own supplier since 1-7-2004.

80


balance responsables, or for gas to shippers.

© Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, elektronisch of op welke andere wijze dan ook. Dit boek is met zorg samengesteld. Energie-Nederland en Netbeheer Nederland aanvaarden echter geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventueel in deze publicatie voorkomende onjuistheden. © No part of this publication may be reproduced and/or published in any form or by any means, including printing, photocopying, microfilming or electronic storage. This publication has been compiled with great care. Nevertheless, Energie-Nederland and Netbeheer Nederland accept no liability for the consequences of any inaccuracies in this publication.

Sources. APX-ENDEX CBS EDSN Eurelectric Eurogas Eurostat Gasunie Geschillencommissie Energie en Water TenneT. Colofon

Recommend Documents