Slim met energie en water

Aanpak Leeuwarden

Slim met energie en water Looptijd: januari 2011 – december 2014

S L I M M E T E N E R G I E E N W AT E R

A a n p a k L e e u w a rd e n

Oktober 2010

Inleiding

In 2009 is de visie Duurzaam Leeuwarden, de sterke stad uitgewerkt, waarin de koers voor de komende jaren is uiteengezet. Dit document wordt door vele Leeuwarder partijen gedragen1. In dit voorliggende document is aangegeven welke concrete activiteitenlijnen in de periode januari 2011 – december 2014 centraal staan. Het vormt hiermee een vertaalslag van de visie. De visie vormt een belangrijke leidraad voor de concrete uitvoering. Een uitvoering die verschillende doelen raakt: -

versterken economische basis en groei van banen;

-

positieve promotie en profilering van Leeuwarden;

-

toepassing van demonstratieprojecten;

-

schonere, duurzame energiebronnen en bewuster omgaan met water.

De uitdaging is groot. Immers in Leeuwarden wordt veel energie en water verbruikt. Om een indicatie te geven (Bron KNN Milieu2): -

Ca. 230.000.000 kuub aardgas wordt jaarlijks door Leeuwarders gebruikt. 10 % reductie staat gelijk aan het energieverbruik van 14.000 huishoudens;

-

Ca. 683.000.000 kWh elektriciteit; 10 % hiervan staat gelijk aan 40 hectare - of 80 voetbalvelden zonnestroom;

-

Ca. 11.665.000 liter per dag wordt aan water verbruikt, 10 % besparing staat gelijk aan 1,5 zwembad Kalverdijkje per dag.

Reden temeer om bewust met water en energie om te gaan en ook om kansen te benutten. De snelheid van uitvoering is hierbij sterk afhankelijk van anderen (centrale overheid, marktpartijen, prijsontwikkeling fossiele energie). Dit doet echter niets af aan de koers die wij inzetten. Wij willen op het schaalniveau van de stad een betrouwbare partner zijn, die langdurig blijft investeren in energie en water.

Financiering Voor de uitvoering zal het college aan de raad vragen om voor de periode 2011 – december 2014 8 ton per jaar vrij te maken. Daarnaast is vanuit het milieu uitvoeringsprogramma (MUP) jaarlijks 1,3 ton beschikbaar. Beide budgetten worden gecombineerd. Ook de provincie zal bijdragen aan deze aanpak. Afspraken worden op dit moment voorbereid voor een gezamenlijke aanpak. De inzet van gezamenlijke aanjagers en afstemming t.a.v. activiteiten wordt benoemd. Daarnaast spelen ook subsidiemiddelen vanuit het rijk en de EU een rol. Evenals marktmiddelen.

1 Zie visie Duurzaam Leeuwarden, de sterke stad 2 Indicatieve getallen gegeven tijdens presentatie KNN milieu aan de gemeente raad in 2009 bij bespreking tussenstand visie Duurzaam Leeuwarden, de sterke stad.

5

A A N PA K L E E U W A R D E N

| Slim met water en energie

6



Welke uitgangspunten hanteren wij?

Binnen de aanpak “Slim met energie en water” staan een drietal uitgangspunten centraal. Dit zijn: 1. focussen en inzetten op onderscheidende sterkten 2. business kansen creëren met maatschappelijk rendement 3. verbindingen maken door samen te werken (vrienden en co-productie)

Ad 1. Focussen en inzetten op onderscheidende sterkten Wij willen uitgaan van onze eigen kracht. Ofwel inzetten op onderscheidende sterkten (comperatieve voordelen). Wanneer we voor duurzaamheid gaan, dan kiezen we in Leeuwarden dan ook voor watertechnologie en duurzame energie. Binnen water en energie hebben we accentpunten aangebracht. De komende jaren willen we, als we het over water en energie hebben, vooral inzetten op de in de onderstaande tabel genoemde inhoudelijke thema’s:

Watertechnologie: -

Afvalwater

-

Drinkwater

-

Nieuwe waterbronnen

-

Hergebruik energie en nutriënten

-

Sensoren en water

Duurzame energie: -

Energie in de gebouwde omgeving

-

Duurzame mobiliteit

-

Zonnestroom

-

Energie uit reststromen en bio-energie

Tussen watertechnologie en duurzame energie diverse bestaan raakvlakken. Waar mogelijk proberen wij kruisverbanden te zoeken om meer kansen te signaleren en te benutten. Zo wordt in het spoor gebouwde omgeving (zie pagina 8 e.v.) diverse technologieën gecombineerd en toegepast. De keuze is als volgt gemaakt: -

De thema’s sluiten aan bij de focus die door de provincie Fryslân is aangebracht (o.a. Fryslân geeft energie en uitvoeringsagenda economie Fryslân 2010).

-

De thema’s sluiten aan bij het nationale beleid (innovatieprogramma’s EZ, en duurzaamheidsbeleid (o.a. energietransitiebeleid), het Noordelijke energieakkoord.

-

De thema’s sluiten aan bij de kennis en kunde van Leeuwarder partners (vrienden). Hierdoor kunnen Leeuwarder partners nieuwe producten/ diensten ook daadwerkelijk ontwikkelen en uiteindelijk vermarkten. Dit draagt bij aan regionaal economische structuurversterking (Wetsus en Energy Valley).

7



Ad 2. Business kansen creëren met maatschappelijk rendement De ‘bril’ die wij hanteren bij de introductie van slim omgaan met water en energie is een nuchtere: om duurzaamheid te laten slagen, moet duurzaamheid op den duur ook renderen. Daarom hanteren wij ook het principe dat er ‘bussiness opportunities’ gerealiseerd moeten worden. De insteek daarbij is geënt op het reduceren van kosten, het creëren van kwaliteit en het inzetten op robuuste projecten. Het reduceren van kosten: 1. bespaar op eindige bronnen; 2. bespaar op milieugerelateerde uitgaven; 3. beperk kosten door samenwerking in de keten. Het creëren van kwaliteit: 1. breng duurzame producten/ diensten op de markt die aansluiten bij de wensen van bewoners van Leeuwarden; 2. doe aan product/ dienstontwikkeling zodat er een toekomstbestendige bussiness case ontstaat. Het maken van robuuste keuzes richting 2015: 1. Realisatie van 15 hectare zonnestroom in Leeuwarden (ca. 8 MWp) en 50 hectare zonnestroom in Fryslân; 2. 3.000 terajoule duurzame warmte voor industrie en gebouwde omgeving via een warmtenet, productie van biogas en geothermie (totaal energieverbruik gebouwde omgeving in Leeuwarden is ca. 6.000 terajoule3); 3. Samenwerking Noord-Nederland t.a.v. het 100.000 woningenplan. Door in de periode tot en met 2015 3.000 bestaande woningen met twee labelsprongen energiezuiniger te maken en 500 nieuwbouwwoningen met een epc van 0,5 te realiseren. Implementatie van nieuwe watertechnologie die gericht is op waterbesparing en terugwinning van energie en nutriënten in de gebouwde omgeving. 4. Aanleg biogasleiding Noord Oost Fryslan (NOF); 40 miljoen kuub groen gas en 25.000 huishoudens op groen gas. 5. Grootschalige uitrol duurzame mobiliteit (o.a. via projectbureau Drive4Electric en groen gas vriendenaanpak) en samenwerking Noord-Nederland t.b.v. het 100.000 voertuigenplan, dit leidt tot minimaal 500 schone voer- en vaartuigen in Leeuwarden voor 2015; 6. Energy Valley-samenwerking/ energie akkoord Noord Nederland: o.a. groen gas hubs (100 miljoen kuub groen gas), off shore wind energie (1200 MWp), Realisatie Blue Energy (in totaal is afgesproken binnen het energie akkoord Noord Nederland dat nagestreefd wordt 40-50 PJ duurzame energie en 4-5 Mt CO2 besparing te realiseren). Deze projecten op Noord-Nederlandse schaal zorgen er mede voor dat Leeuwarden onafhankelijker wordt van fossiele energiebronnen.

Ad 3. Verbindingen maken door samen te werken (vrienden en co-productie) Het duurzaamheidsbeleid heeft een aantal fasen doorlopen: -

Fase van saneren voor 1985

-

Fase van beheren van 1985 tot 2007

-

Fase van integreren vanaf 2007; fusie van belangen

3 1 Tera Joule is 10^12 joule

8



In de fase van fusie van belangen is de duurzaamheidsopgave ingegeven door een samenwerking tussen overheid, kennisinstelling, burgers en marktpartijen om ontwikkelgericht aan de slag te gaan. Leeuwarden herbergt onderscheidende kwaliteiten op dit vlak. In Leeuwarden kunnen namelijk snel verbindingen gelegd worden tussen partijen. Dit komt door de schaalgrootte van de stad en de bereidwilligheid tot samenwerking. Het gaat om de aanwezige instelling van: denken, delen, durven, maar vooral doen! Bij de realisatie van concrete samenwerkingsprojecten is deze instelling van groot belang. Wij noemen dit de vriendenaanpak, waarbij er sprake is van een sterke externe focus (zie figuur 1).

Figuur 1: Weergave van hoe het maken van verbindingen tussen kennis, nieuwe bedrijvigheid, toepassing en overheid/ pps organisaties in de praktijk werkt (het is een indicatief plaatje vele vrienden zijn niet genoemd). Burgers, overheid, bedrijven en kennisinstellingen spelen een belangrijke rol.

9



Figuur 2: Van Vriendenaanpak naar zakelijke partnerships.

Ambities

Wat willen we in 2020 bereiken? Het college heeft drie ambities geformuleerd in het nieuwe collegeprogramma doorpakken in nieuwe tijden, die de uitdaging richting 2020 kenschetsen: 1. Leeuwarden is in 2020 onafhankelijk van fossiele brandstoffen; 2. Leeuwarden is in 2020 het knooppunt van kennis op het gebied van watertechnologie (Leeuwarden Capital of Water Technology). 3. Leeuwarden heeft in 2015 500 nieuwe groene banen. Om deze ambities te realiseren is een knip gelegd in de periode tot 2015 en daarna. Mede omdat wij verwachten dat duurzaamheid na 2015 economisch eerder zal renderen (m.n. vanwege verwachte hogere energieprijzen). Wij weten dat deze knip arbitrair is, maar hebben 2015 desalniettemin als heroverwegingsmoment benoemd. Dit om toe te werken naar een concreet moment in de tijd. In 2015 zullen we dan ook wederom koers gaan bepalen. Vooralsnog zien we het als volgt: De fase t/m 2015 laat zich typeren als fase waarin wij in gezamenlijkheid met vrienden samenwerkingsverbanden aangaan, haalbaarheid verkennen, plannen maken en demoprojecten realiseren. Aan het eind van 2015 zullen al diverse projecten gerealiseerd zijn. In de periode na 2015 wordt daadwerkelijk grootschalig gerealiseerd. Dan worden resultaten zichtbaar en worden forse projecten gerealiseerd (warmtenet, 15 hectare zonnestroom enzovoorts). In de fase t/m 2015 ligt volgens ons de nadruk op “enabling partnerships” in de periode na 2015 (of later) zal de focus verschuiven naar “delevering partnerships” (zie figuur 2 voor een toelichting in bijlage I zijn de rollen per fase toegelicht). Ook voor 2015 worden vanzelfsprekend al wel zakelijke partnerships aangegaan, maar de nadruk zal liggen op de vriendenaanpak.

11



12



Wat gaan we hier de komende vier jaren voor doen?

De uitwerking per activiteitenlijn voor de komende vier jaren is hierna benoemd. Per genoemde activiteiten valt een onderscheid te maken: -

gemeente aan het stuur: het initiatief en verantwoordelijkheid ligt volledig bij de gemeente zelf (sturing);

-

gemeente werkt samen: het betreft samenwerkingsprojecten waarbij de gemeente sterk afhankelijk is van andere overheden, markt en kennisinstellingen (samenwerking);

-

gemeente initieert: het betreft nieuwe projecten waarbij de gemeente partijen bij elkaar brengt en probeert te stimuleren (initiëren).

Eigen organisatie: -

Sturing: De gemeentelijke aanbesteding en inkoop is in 2010 voor 75 procent duurzaam en in 2015 100 procent (bijvoorbeeld gemeentelijk wagenpark, computers, verlichting, diensten enz.). Waar mogelijk proberen we technologieën in te zetten die aansluiten bij regionale groeithema’s zoals zonnestroom, groen gas, warmtenetten, elektrische mobiliteit en mobiliteit op groen gas.

-

Sturing: De gemeente rijdt met meerdere elektrische auto’s en 80 procent van alle gemeentelijke auto’s op groen gas.

-

Samenwerking: Uitgangspunt: er worden samenwerkingsverbanden met diverse organisatie aangegaan en externe dragers worden gezocht.

-

Sturing: Uitgangspunt: diverse beleidsdoelen worden gekoppeld (o.a. milieu, openbare ruimte/ ruimtelijke ordening, economie, onderwijs, vastgoed, werk en inkomen); er wordt integraal gewerkt (afweging tussen middelen, ruimtelijke kwaliteit, marktkwaliteit/ functionele kwaliteit en duurzaamheid).

-

Samenwerking: Uitgangspunt: De provincie en gemeente werken samen t.a.v. water en energie. Andere publieke organisatie werken zoveel mogelijk samen. Het ‘publiek huis is zo veel mogelijk op orde’. T.b.v. de gemeentelijke-provinciale samenwerking wordt nog in 2010 een gezamenlijke projectopdracht aanpak energie en water opgesteld.

-

Sturing: Als opdrachtgever bij bouwprojecten stelt de gemeente hoge eisen ten aanzien van slim omgaan met energie en water.

-

Sturing: De BREEAM/ Greencalc4 wordt door de gemeente geïntroduceerd als hulpmiddel om duurzaamheid van gebouwen en gebieden te monitoren en te verbeteren.

-

Sturing: In de periode t/m 2015 worden minimaal 3 nieuwe (overheids)gebouwen gebouwd/ gerenoveerd volgens de BREEAM/ Greencalc methodiek.

-

Sturing: (Overheids)gebouwen worden zoveel mogelijk gereed gemaakt voor zonnestroom (PV ready) en het warmtenet (lage temperatuurverwarming). Waar mogelijk worden oplaadmogelijkheden voor elektrische mobiliteit gerealiseerd.

-

Sturing: Bij minimaal 3 bestaande overheidsgebouwen worden nieuwe technologieën/ besparingsopties toegepast (o.a. zuinige verlichting, zonnestroom, aansluiting op het warmtenet Leeuwarden (door de aanleg van lage temperatuurverwarming).

4 BREEAM en Greencalc zijn beide methoden om duurzaamheid op gebouwniveau te beoordelen. Het helpt bij het ontwerp van duurzaam vastgoed. De BREEAM als instrument voor gebiedsontwikkeling wordt momenteel ontwikkeld.

13



Gebouwde omgeving (waarbij thema’s t.a.v. restromen en energie en watertechnologie worden geïntegreerd, zie p.3 voor thema’s): -

Samenwerking: Er wordt door een consortium van partijen E kwadraat, Friesland Campina, Koopmans Meel, Essent, Wetterskip, MCL en anderen een warmtenet geïntroduceerd om 3.0000 terajoule warmte te distribueren geproduceerd door geothermie en biogas/ reststromen (circa de helft van de totale energiebehoefte van de gemeente; de totale energiebehoefte bedraagt 6.000 terajoule). Ook de restwarmte van industriële partijen kan met dit netwerk gedistribueerd worden. Allereerst wordt een masterplan opgesteld. Het project wordt gefaseerd gerealiseerd. De regio (provincie/ gemeente) faciliteert.

Figuur 3: Een nieuw concept: warmtenet Leeuwarden een initiatief van Friesland Campina, Koopmans Meel, Wetterskip, E-kwadraat advies en Essent ondersteund door gemeente en provincie. -

Samenwerking: Zo veel mogelijk bijdragen aan het Noordelijke 100.000 woningen plan. T/m 2015 worden 3.000 bestaande woningen en 500 woningen met een EPC van 0,5 gerealiseerd in Leeuwarden. Lobby voor versnelde verlaging van de epc naar 0,5 in Energy Valley verband.

-

Samenwerking: Voor 2015 wordt door Essent, Enexis, E-kwadraat, stichting Energy Valley en Gasunie een project gerealiseerd waarbij 40 miljoen kuub gas via een 30 kilometer lange leiding wordt getransporteerd. Die hoeveelheid groen gas is evenveel als het gasgebruik van 25.000 huishoudens. Gemeente en provincie faciliteren dit project, marktpartijen zijn in de lead. Dit project maakt tevens onderdeel uit van het project Groen Gas Hubs Energy Valley, waarvoor bij het rijk en de EU subsidie wordt aangevraagd.

-

Initiëren: Er wordt door de Leeuwarder woningcorporaties, banken, installateurs en bouwers een plan van aanpak opgesteld voor verduurzaming van woonwijken (o.a. ISV wijken). Met als uiteindelijk doel te komen tot energieneutrale oplossingen evenals de toepassing van watertechnologie (waterbesparing en terugwinning van energie/ nutriënten).

-

Initiëren: Er wordt een projectaanjager ingezet ten behoeve van realisatie/ het faciliteren van bovengenoemd plan van aanpak. Ook wordt er door deze aanjager een vriendenkring in het leven geroepen die bezig gaan met nul energie renovatie (minimaal 2 projecten worden gerealiseerd). Deze vriendenkring wordt ook ingesteld om lokale bouwers en installateurs een koploperspositie te geven.

14



-

Initiëren: Samen met Energy Valley werken de provincie en gemeente aan Smart Grids projecten op de bedrijventerreinen en in de woningbouw, hiermee worden de opties van een slim elektriciteitsnet verkend.

-

Samenwerking: In Leeuwarden zullen minimaal vier innovatieve projecten t.a.v. watertechnologie gestart worden in de gebouwde omgeving (o.a. decentrale sanitatie, hergebruik warm water in douches).

-

Samenwerking: Leeuwarden zal gezamenlijk met Wetsus en de Water Alliance een plan ontwikkelen om waterbesparing in de gebouwde omgeving uit te rollen. Combinaties met energiebesparing en terugwinning van nutriënten worden gezocht. Het Fries bestuursakkoord waterketen (ondertekend door Wetterskip, Vitens, provincie en de 31 Friese gemeenten) vormt hiervoor een belangrijk vertrekpunt.

-

Sturing: Bij die projecten waarbij de gemeente actief grondbeleid voert worden zoveel mogelijk stringente eisen rond water en energie opgevoerd. Er wordt hierbij een afweging gemaakt tussen middelen, ruimtelijke kwaliteit, marktkwaliteit en duurzaamheid. Getracht wordt aan te sluiten bij het Lenteakkoord (nationaal programma voor innovaties in de gebouwde omgeving).

-

Sturing/ Samenwerking: De gemeente faciliteert bij de realisatie van bijzondere (utiliteits)projecten. Watercampus, Landbouwcampus, het energiepark (vinden plaats binnen gebiedsontwikkeling Nieuw Stroomland) en de kantorenhaak dienen als icoonprojecten. Waar mogelijk wordt de BREEAM/ Greencalc geïntroduceerd. De gemeente communiceert duidelijk over de voordelen van duurzame utiliteitsbouw en zet marktpartijen aan om dit ook te doen.

Figuur 4. Duurzame utiliteitsbouw: het UPC kantoor aan de Tesselschadestraat scoort Excellent volgens de BREEAM labelling.

15



Zonnestroom -

Samenwerking: In Leeuwarden wordt op bedrijventerrein de Hemrik zonnestroom gerealiseerd door bedrijvenvereniging De Hemrik in samenwerking met minimaal zes bedrijven. Dit project dient als voorbeeld voor andere bedrijventerreinen in Fryslân waaronder het bedrijventerrein West.

-

Sturing: Inzet van een projectaanjager zonnestroom ten behoeve van realisatie van deelplannen (er is reeds een plan van aanpak opgesteld).

-

Samenwerking: Netwerkbijeenkomsten zonnestroom vrienden. Verkenning van mogelijkheden voor oprichting duurzaam energiebedrijf als middel om daadwerkelijk zonnestroomprojecten te realiseren.

-

Sturing: Communicatie richting Leeuwarder bewoners en bedrijven over nationale subsidiemogelijkheden.

-

Samenwerking: Het ondersteunen/ faciliteren van 4-6 andere innovatieve zonnestroomprojecten (o.a. zonnestroom op boerderijen, op scholen, t.b.v. particulieren, grootschalige toepassing).

-

Sturing: Inspanningen ten behoeve van de acquisitie van nieuwe bedrijvigheid. Samenwerking: In 2015 luidt de ambitie 15 hectare zonnestroom in Leeuwarden te realiseren (ca. 8MWp) en 50 hectare zonnestroom in Friesland. Marktpartijen en kennisinstellingen worden uitgenodigd deze ambitie gezamenlijk in Leeuwarden te realiseren.

Duurzame mobiliteit -

Samenwerking: De gemeente organiseert bijeenkomsten voor het vriendennetwerk groen gas totdat 400 voertuigen rijden op groen gas.

-

Sturing: De gemeente/ provincie zetten in op vijf of meer bussen op groen gas en enkele elektrische bussen (R&D en innovatie doel).

-

Sturing: Inspanningen ten behoeve van de acquisitie van nieuwe bedrijvigheid.

-

Sturing: Subsidieregeling en communicatie duurzame voertuigen.

-

Samenwerking: De gemeente participeert in Drive4Electric naast Essent, ProRail, Alliander, stichting Energy Valley, NOM, NHL en de provincie. Drive4electric wil in 2015 in Fryslan 2750 elektrische auto’s, 3.000 elektrische scooters, 700 elektrische boten en 3380 laadpunten, gerealiseerd worden. Ook wordt ingezet op bedrijvigheid en kennis (minimaal 14 start ups en 66 studenten).

Watertechnologie en demo’s -

Samenwerking: In de gebouwde omgeving worden waterbesparingsprojecten gerealiseerd (watertechnologie gericht zowel op waterbesparing als terugwinning van energie en nutriënten). O.a. onderdeel van het plan van aanpak gebouwde omgeving.

-

Initiëren: Decentrale sanitatieoplossingen (inzet van vacuüm toiletten, zwart- en grijswaterbehandeling, recycle douches enz.) worden bij projecten geïmplementeerd.

-

Sturing: Water en energie worden integraal opgepakt in de aanpak bestaande woningbouw door een aanjager (zie kopje gebouwde omgeving).

-

Sturing: Icoonprojecten in Leeuwarden als de Dutch Rainmaker, de RWZI installatie en de watercampus worden in de schijnwerper gezet. Om de VN status Europese Waterhub te bemachtigen is naast kennisopbouw het eveneens noodzakelijk innovaties in de waterketen zichtbaar te maken (pilots, demo’s en nieuwe bedrijvigheid).

-

Samenwerking: De gemeente neemt met Wetsus, Water Alliance en andere partijen deel in een project om pilots in Leeuwarder te realiseren gekoppeld aan een monitoringsinstrument. Koppelingen met het Fries Bestuursakkoord Waterketen en de nieuwe Europese Kaderrichtlijn Water worden gelegd.

-

16

Sturing: Inspanningen ten behoeve van de acquisitie van nieuwe bedrijvigheid.



Lobby en samenwerking -

Samenwerking: De gemeente neemt deel aan de Water Alliance om de cluster watertechnologie uit te bouwen en te lobbyen (voor o.a. in te zetten middelen). Projecten als blue energy en demoprojecten worden hierdoor mede gerealiseerd. In het kader van het Fries bestuursakkoord waterketen wordt een robuust plan van aanpak opgesteld om gezamenlijk innovaties binnen de waterketen te starten.

-

Samenwerking: De gemeente neemt deel aan Energy Valley en het energieakkoord Noord-Nederland. Majeure projecten als offshore windparken (1.200 MWp), groen gas hubs enzovoorts worden hierdoor gefaciliteerd en werkgelegenheid aan Noord-Nederland verankerd.

-

Samenwerking: De gemeente en provincie trekken gezamenlijk op bij de realisatie van het nieuwe energie akkoord.

Organisatie en communicatie -

Samenwerking: Organisatie (vrienden)bijeenkomsten op zowel het niveau van de kernthema’s als overkoepelend.

-

Initiëren/ Samenwerking: Samen met provincie organiseren van financiering van energie- en waterprojecten/ bedrijvigheid (seed fund, proeftuin geld, participatie en R&D middelen);

-

Sturing: Huisvesting van projectaanjagers en het project drive4electric in de Johannes de Doperkerk.

-

Sturing: Vermarkting van Leeuwarden slim met energie en water gekoppeld aan acquisitiedoeleinden.

-

Samenwerking: Burgers in Leeuwarden worden betrokken bij nieuwe projecten en er zal t.a.v. alle ontwikkelingen geprobeerd worden zoveel mogelijk de burger te informeren over duurzame technologie.

-

Sturing/ Samenwerking: Evenementen/ congressen m.b.t. slim met energie en water.

Monitoring en evaluatie -

Sturing: Er wordt begin 2011 een nul meting gedaan in 2013 wordt een externe evaluatie gedaan.

Transitiefonds water en energie -

Sturing/ Samenwerking: Jaarlijks transitiefonds met een omvang van 300.000 euro. Minimaal 6 en maximaal 60 projecten per jaar gericht op benoemde accentpunten (zie p. 3). Samenwerking tussen Leeuwarder ondernemers en kennisinstellingen. Uitgelokte investering minimaal 750.000 euro (zie meest recente overzicht resultaten 2010 in bijlage II).

17



18



Bijlage I: Rollen overheid per fase

Rollen overheid/ regio Initiatief

Haalbaarheid

Realisatie

Beheer

Aanjager Regisseur Politiek-bestuurlijk operationeel Participant

Facilitator/ Subsidient

19



Participant

20



Slim met energie en water

Recommend Documents