Postadres Postbus 253 4460 AR Goes Bezoekadres Oostmolenweg 101 Kloetinge (gem. Goes) Telefoon 0113 26 70 00
Soteria in Zeeland lezing op de landelijke dag van Anoiksis
Versie 1
Datum Opsteller
Telefax 0113 26 70 61 E-mail en internet
[email protected] www.emergis.nl
01 oktober 2011 Jan van Blarikom
Samen werken aan een goede geestelijke gezondheid van alle mensen in Zeeland
centrum voor geestelijke gezondheidszorg
Versie 1 01 oktober 2011 Blad 2/16
Inhoud
1
Schizofrenie
3
2
De invloed van het emotionele leven op het ontstaan van psychoses
4
3
Soteria
5
4
Soteria Bern
6
5
Soteria bij Emergis, Zeeland
8
6
Medicijnen en effect van de behandeling
12
7
Ten slotte
13
Soteria in Zeeland
Versie 1 01 oktober 2011 Blad 3/16
1
Schizofrenie In de diagnostiek van psychotische stoornissen wordt nog altijd het onderscheid gemaakt tussen ‘non – affectieve’ psychotische stoornis en ‘affectieve’ psychoses. 1 Dit onderscheid gaat terug op Kraepelin die aan het einde van de 19e eeuw een onderscheid maakte tussen de manisch – depressieve psychose en ‘dementia praecox’2. Zoals bekend veranderde later (1911) Eugen Bleuer deze diagnose in schizofrenie. Of dit onderscheid tussen de affectieve stoornissen en schizofrenie nog altijd houdbaar - denk ook maar aan de diagnose schizo-affectieve stoornis - die een mengvorm voorstelt van zowel psychotische als manische en / of depressieve episodes – en in hoeverre de diagnose schizofrenie überhaupt nog van deze tijd is, wil ik nu buiten de discussie laten.3 Waar het me hier omgaat, is dat aan schizofrenie altijd meer het etiket heeft gehangen van een cognitieve stoornis, een hersenziekte4 – een ziekte die zich buiten het bereik van onze persoonlijke beleving en ervaring afspeelt. Schizofrenie als een ‘non – affectieve’ psychose suggereert dat het gevoel, de emotie een ondergeschikte rol speelt. Het is zeer de vraag of dit daadwerkelijk zo is. Of zelfs het tegenovergestelde niet het geval is. Mensen die een (zogenaamde ‘non-affectieve’) psychose doormaken verkeren in de opperste staat van verwarring, waarin zij tussen hevige indrukken, intense gedachten maar ook heftige emoties heen en weer geslingerd worden. Het is niet zozeer dat zij geen emoties hebben, maar dat die emoties alle kanten uitschieten en op dat moment (net zo min als de stemmen en de interpretaties) niet altijd betrouwbaar zijn. Dat neemt niet weg dat er niet alleen sprake is van ‘cognitieve’ verwarring of ‘verwarring in de geest’ maar ook van een intense emotionele verwarring. Het is de Zwitserse psychiater Luc Ciompi geweest, die met zijn concept Affektlogik de rol van emoties centraal heeft gesteld bij psychoses.5 Dezelfde Ciompi is verantwoordelijk voor het concept Soteria, zoals wij dat nu nog altijd kennen. In 1984 richtte hij Soteria Bern op, dat tot op de dag van vandaag mensen met een psychose in een kleinschalige, huiselijke setting opvangt – zijn visie op psychose en schizofrenie valt samen met zijn visie op de opvang en de behandeling van mensen met een psychose in het kader van schizofrenie. Luc Ciompi is geboren 1929 in Florence, als zoon van een Italiaanse vader die arts was, en een Zwitserse moeder. Het grootste deel van zijn leven heeft hij in Zwitserland doorgebracht. Zijn leven lang heeft hij een grote interesse voor schizofrenie gehad – vanaf het moment dat hij afstudeerde als ‘Fachartz für Psychiatrie und Psychotherapie’ in 1963, tot op, de dag van vandaag, zoals we dit zelf ervaren hebben bij zijn deelname aan het symposium Soteria in Zeeland, april 2011. In een bekend onderzoek6, volgt Ciompi met zijn collega Christian Müller een groep van 289 mensen met schizofrenie op, 30 tot 40 jaar na hun eerste opname. Wat blijkt is dat het verloop veel gunstiger en gevarieerder is dan tot die tijd werd aangenomen. Een kwart van de mensen herstelt, een kwart heeft een redelijk functioneren met een aantal klachten, een kwart heeft matige klachten, en een kwart blijft continue last houden van psychotische symptomen of valt regelmatig terug.7 Deze uitkomstcijfers hebben weinig te maken met het gebruik van medicijnen of het
Soteria in Zeeland
Versie 1 01 oktober 2011 Blad 4/16
volgen van een bepaalde therapie, maar lijken veeleer samen te hangen in wat voor een omgeving een mens verkeert en wat hij in zijn leven meemaakt. Ook de uitkomsten van deze onderzoeken pleitten ervoor, schizofrenie niet alleen als een hersenziekte te zien, met een onvermijdelijke (deterministische) afloop – schizofrenie is een aandoening die mensen raakt in hun volle leven, en zoals het leven van ieder mens afhangt van gebeurtenissen, welke mensen we ontmoeten, wat we doen, zo wordt het leven van mensen met schizofrenie door veel meer bepaald dan de ziekte alleen.
2
De invloed van het emotionele leven op het ontstaan van psychoses Het onderscheid dat nog altijd tussen voelen en denken wordt gemaakt is niet langer houdbaar.8 Denken en voelen vormen een eenheid. Je kan dit al aan gewone uitdrukking in de taal zien, bijvoorbeeld zeker weten. Als je iets zeker weet, is dat dan omdat je een feit honderd keer gecontroleerd hebt – of dat je een wiskundig bewijs omtrent een stelling hebt gekregen? Veel meer, drukt het ‘zeker weten’ een gevoel uit, niet alleen met je verstand (op logische gronden) maar ook vanuit je gevoel zeg je, dit klopt, dit voelt waar aan. De verbondenheid tussen verstand en gevoel verwoordt Ciompi met het begrip Affektlogik. Wanneer je een beslissing neemt, doe je dit door verschillende ervaringen tegen elkaar af te wegen. Bijvoorbeeld samen op vakantie gaan met een vriend. Je ervaart opnieuw (voelt terug) vorige episodes waarbij je met vrienden op vakantie ging, je vormt je een indruk (luistert naar je gevoel) hoe je de nabijheid van deze vriend ervaart – je stelt je voor hoe dit zal zijn voor een periode van twee weken in een andere omgeving – al deze indrukken weeg je af, totdat je tot een van gevoel doordrongen uitspraak komt: ik doe dit wel of ik doe dit niet. Deze nadruk op het gevoelsleven – en de mogelijke rol die de ontregeling van het gevoelsleven bij het ontstaan van psychoses speelt, schuift de verklaring voor schizofrenie vanuit mogelijke subtiele verstoringen in bepaalde hersenprocessen niet aan de kant. Integendeel: gevoelskleuren – het ophalen van oude ervaringen en gevoelens die daaraan verbonden worden – dat is een proces waarbij bepaalde delen van de hersenen een belangrijke rol spelen. We kunnen veronderstellen dat als een aantal processen, op grond van een zekere (biologische) kwetsbaarheid niet optimaal functioneren – dat de gevoelmatige zekerheid, die we nodig hebben om tot een verantwoorde beslissing te komen ondermijnd wordt. Maar ook door ervaringen uit ons leven kan het gevoel van zekerheid en vertrouwen ondermijnd worden. Vertrouwen berust op gevoel – ook hier gaat het om een afwegen van ervaringen uit het verleden. Je kan de ervaring hebben, dat het uitspreken van je mening in het gezelschap van andere mensen, een veilige onderneming is, waarvoor je zelfs waardering ontvangt. Je kan ook de ervaring hebben dat je uitgelachen wordt of dat mensen zelfs boos op je zijn geworden als je zegt wat je denkt. Deze ervaringen, die je als ‘gevoelsmatige-cognitieve’ kernen met je meedraagt, bepalen sterk hoe jij je opstelt in het dagelijkse leven.
Soteria in Zeeland
Versie 1 01 oktober 2011 Blad 5/16
Maar de ondermijning van je vertrouwen kan nog veel verder gaan. Wanneer er vroeger mensen zijn geweest die je hebben mishandelt of die misbruik van je hebben gemaakt, zullen die ervaringen als negatieve ‘gevoelsmatige-cognitieve’ kernen voor de rest van je leven met je meegaan. Op het moment dat je het vertrouwen van andere mensen nodig hebt of dat je op zoek bent naar zekerheid – duiken juist ‘gevoelsbeladen’ kernen in je herinnering op en kleuren ze je huidige waarnemingen en indrukken. Dus stel je zit in vervelende omstandigheden, wat kan variëren van een buurman die veel herrie maakt, en die jou uitscheldt als je vraagt de muziek wat zachter te doen, tot een relatie die uitgaat, tot een vakantie met de hele familie, waar je geen nee tegen durft te zeggen - dan ben je juist op die momenten het meest op zoek naar zekerheid naar houvast. Echter tegelijkertijd kunnen op dat moment de negatieve ‘gevoelsmatige-cognitieve’ kernen je beleving beheersen. Iemand die zijn hand vriendelijk naar je uitsteekt vertrouw je niet meer. Als je terugkomt alleen van een wandeling, en de rest van de familie zit samen voor de tent te praten, weet je zeker dat ze het over jou hebben, hoe ze van jou als spelbreker kunnen afkomen. Dit is heel in het kort gezegd, en ik hoop in gewone taal uitgelegd, waar het bij het concept Affektlogik van Ciompi omdraait. Op grond van (erfelijke) biologische kwetsbaarheid én ervaringen in je leven – heb je een groter risico op gevoelsmatige ontregelingen. Op het moment dat er spannende situaties zijn (dat de stress in je leven toeneemt) en je eigenlijk behoefte hebt aan zekerheid – ondermijnen negatieve ervaringen de zekerheid in je bestaan. De (emotionele) spanning neemt uiteindelijk zo toe, dat, zo spreekt Ciompi erover9, het ‘systeem’ springt. Ieder systeem (een pan met water, waaraan alsmaar warmte aan wordt toegevoegd, een verkeersweg, waarop steeds meer auto’s komen rijden) – heeft het vermogen zichzelf lange tijd in stand te houden – ook als de spanning – de toegevoegde energie, in het systeem stijgt. Het water wordt alsmaar warmer, maar verder neem je geen verandering waar. De auto’s gaan dichter op elkaar rijden, de snelheid neemt wat af, maar het verkeer blijft vooruitgang. Maar dan plots, van het een op het andere moment, verkeert het systeem in een totaal andere toestand: het water borrelt tot het deksel van de pan vliegt, het verkeer staat van het een op het andere moment stil. Ciompi spreekt in dit verband, met een verwijzing naar de chaostheorie, over een niet-lineaire sprong van de ene toestand in de andere, die altijd veroorzaakt wordt door een teveel aan energie, een teveel aan spanning. Een psychose is dus eigenlijk te zien als een ‘raadselachtige’ sprong van bekende dagelijkse verhoudingen naar een nieuw, chaotisch toestandsbeeld10.
3
Soteria In de tijd dat Luc Ciompi zijn ideeën over de gevoelsmatige ‘oververhitting’ bij psychose onder woorden gebracht, kwam hij ook in aanraking met het Soteria concept. In 1977 ging hij op bezoek bij het Soteria huis van Loren Mosher (19332004) in San Francisco, dat bestaan heeft van 1971-198311 Wat Ciompi daar als eerste
Soteria in Zeeland
Versie 1 01 oktober 2011 Blad 6/16
trof was de uitstraling van de woongemeenschap: ‘je bent welkom, zoals je bent’ – geen verdere vragen, niet de noodzaak een rol te moeten spelen.12 Het Soteria huis van Loren Mosher was dan weer gebaseerd op de huizen van de Philadelphia Association van Ronald Laing.13 Mosher was een jaar lang (1966-1967) verbonden aan de Tavistock Clinic in Londen, een psychoanalytisch instituut, waar hij John Bolwby en Anna Freud ontmoette, in datzelfde jaar kwam hij in contact met Laing en leerde hij Kingsley Hall kennen.14 Kingsley Hall was een van de opvanghuizen van de Philadeplhia Association in Londen, waar mensen die in een ‘psychologische crisis’ zaten, konden verblijven, zonder dat er verder sprake was van enige structuur of programma, geheel in de geest van de vrije benadering van alle dingen eind jaren zestig begin jaren ’70 van de 20e eeuw. Loren Mosher begon ervan overtuigd te geraken dat je mensen met een psychose zonder medicijnen weer beter kon krijgen. Het concept van Ronald Laing paste Mosher toe op jonge mensen met een (eerste) psychose – hij vergeleek deze groep met dezelfde groep mensen die een ‘standaard’ behandeling ondergingen in een van de grote psychiatrische ziekenhuizen. Mosher was er veel aan gelegen aan te tonen dat mensen zonder medicijnen door hun psychose heen konden worden geholpen. Dit heeft vermoedelijk ook tot de ondergang van de Soteria huizen in San Francisco geleidt. Niet omdat zijn stelling volkomen onzin is, mogelijk is er wel degelijk een groep van jonge mensen met een eerste psychose, die zonder medicijnen door deze episode kunnen worden geholpen, maar omdat hij in een zwaar controversieel debat terechtkwam tussen de twee uitersten: behandeling met of zonder medicijnen. Luc Ciompi heeft van Mosher overgenomen het werken in een kleine groep van ongeveer 6 mensen met twee begeleiders, waarbij de huiselijke sfeer en de nadruk op het persoonlijk contact tussen cliënt en begeleider op de voorgrond staan. Van het begin af aan heeft Ciompi een andere mening gehad dan Mosher over het gebruik van medicijnen.15 Voor Luc Ciompi is het Soteria Bern concept een uitgelezen sociaal, psychologische, biologische behandelmethode, die gebruikt maakt van alle inzichten die er op de verschillende gebieden te verkrijgen zijn. Vrijwel alle cliënten opgenomen bij Soteria Bern gebruiken medicijnen. Uitgangspunt van de behandeling is dat mensen psychotisch, in een ernstige emotionele ontreddering binnenkomen, en er alles aan gedaan moet worden om mensen weer op hun gemak te stellen, zodat de emotionele spanning weer kan afnemen en mensen opnieuw vertrouwd kunnen worden gemaakt met de dagelijkse realiteit om hen heen.
4
Soteria Bern In het volgende, zal ik uitleggen wat de therapeutische principes van Soteria Bern zijn. Bij een aantal principes zal ook uitgelegd worden hoe deze in de praktijk vorm krijgen. Vervolgens stap ik over op de wijze waarop wij in Emergis de Soteria principes, nu nog op de afdeling en binnenkort in ons huis vormgeven. Soteria Bern gaat uit van de volgende acht therapeutische principes16:
Soteria in Zeeland
Versie 1 01 oktober 2011 Blad 7/16
1.
Een kleine gemeenschap, in een rustige omgeving, waar alles zo ‘normaal’ mogelijk verloopt. De opvang vindt plaats in een normaal huis waarin 6 tot 8 cliënten en telkens twee begeleiders met elkaar samenleven. De structuur van de dag, draait, zoals in het normale leven, rond de maaltijden, het boodschappen doen en andere huishoudelijke taken. Begeleiders en cliënten vormen een groep, of in beeldspraak, een groot gezin, waarin een gezamenlijke verantwoordelijkheid bestaat voor de gang van zaken.
2. Voortdurende persoonlijke aanwezigheid (Dabeisein - Being-with) met de psychotische cliënt Tijdens de fase van binnenkomst, de eerste acute fase van de psychose, wordt de patiënt nooit alleen gelaten. Bij Soteria Bern is één begeleider 24 uur per dag bij de cliënt aanwezig. Het gaat om het houden van gezelschap, niets hoeft, waarbij de cliënt geleidelijk aan tot rust kan komen. Een zachte kamer, een aangename maar ‘prikkelarme’ omgeving, waar niet meer aanwezig is dan een bed voor de begeleider en de cliënt, vormt de uitvalbasis, van waaruit de cliënt geleidelijk aan vertrouwd wordt gemaakt met het leven in de groep. 3.
Persoonlijke continuïteit Begeleiders werken in diensten van 49 uur. Ze zijn dus 2 x 24 uur continu aanwezig. De eerste 24 uur staan, bij de binnenkomst van een nieuwe cliënt, in het teken van de één op één begeleiding, de volgende 24 uur volgt de begeleider het leven van de groep. Twee begeleiders zijn dus voortdurend aanwezig – er zijn daardoor weinig personeelswisselingen in de groep (op een gewone afdeling zijn dit er al snel minimaal vier op een dag). Begeleiders worden zorgvuldig uitgekozen op hun persoonlijke eigenschappen. Ze moeten zeer gemotiveerd zijn om in dit concept te kunnen werken en in staat zijn vanuit zichzelf, vanuit hun persoonlijke kwaliteiten contact te maken en bijzijn te bieden.
4. Nauwe samenwerking met familieleden en andere belangrijke personen Vanaf de eerste dag worden de familieleden bij de behandeling betrokken. Er wordt soepel omgegaan met bezoektijden en er zijn familiebijeenkomsten. Het samenleven van cliënten met begeleiders is uiteindelijk maar een korte fase in het leven van de cliënt. Met familieleden en andere belangrijke mensen rond je heen, deel je vaak je gehele leven. Belangrijk is dat daar het contact weer mee hersteld wordt of verder wordt gezet. 5.
Heldere, eenduidige informatie voor cliënten, familieleden en medewerkers. Een psychose is voor cliënt en omgeving een zeer verwarrende gebeurtenis. Belangrijk is dat op ieder moment, heldere, eenvoudige en eenduidige informatie wordt gegeven over wat een psychose is, wat het risico op terugval is, hoe je terugval kan voorkomen en wat de behandeling inhoudt.
6. Praktische doelstellingen vanaf het begin van de behandeling De behandeling – de tijd voor herstel – bedraagt gemiddeld 6 weken tot 3 maanden. Het is belangrijk dat gelijk vanaf de start gekeken wordt naar praktische doelen in de toekomst: waar gaat de cliënt wonen. Wat zijn de
Soteria in Zeeland
Versie 1 01 oktober 2011 Blad 8/16
mogelijkheden voor werk en opleiding of andere vormen van dagbesteding. Wanneer hier pas tegen het einde van de behandeling naar wordt gekeken, is het vaak te laat, de cliënt moet dan onnodig wachten of gaat naar huis zonder dat de nazorg goed geregeld is. Het is ook een teken van optimisme, wanneer vanaf de start van de behandeling direct gekeken wordt naar praktische doelen die aansluiten op het herstel van de cliënt. 7. Medicatie in zo laag mogelijke doseringen. Medicatie (het toedienen van een antipsychoticum) is een van de manieren om de emotionele spanning bij de psychotische cliënt te doen afnemen. Medicatie wordt voorgeschreven zoveel mogelijk in overleg met cliënt en familie. Cliënten die absoluut geen medicatie willen, krijgen een periode van twee weken om zo mogelijk op eigen kracht de (psychotische) symptomen af te laten nemen – blijft er sprake van een ernstige ontregeling, wordt er alsnog overgegaan op medicijnen. Het doel is dat aan het einde van de behandeling de cliënt in staat (en bereid) is de medicatie zelf in beheer te nemen. 8. Nazorg – terugvalpreventie gedurende twee jaar Zoals er direct aan praktische (toekomst)doelen wordt gewerkt, zo is het ook van belang dat de cliënt bij het vertrekken een duidelijke (en concrete) afspraak omtrent nazorg heeft, die minimaal twee jaar moet blijven duren. Tijdens het verblijf in Soteria wordt veel aandacht besteedt aan het voorkomen van terugval: wat zijn mogelijke persoonlijke voortekenen en hoe is het in het algemeen terugval te voorkomen. Soteria Bern wordt in het Duitstalige gebied wel eens de ‘gouden standaard’ van de psychiatrie genoemd. Deze mooie kwalificatie hebben ze niet verkregen door het formuleren van de acht bovenstaande principes, maar door de wijze waarop ze die nu al 27 jaar in de praktijk weten te brengen. Daar zijn ze volstrekt uniek in. Voor een belangrijk deel gaat het bij Soteria Bern om heel gewone, alledaagse ‘gezond verstand’ principes – de kracht van Soteria Bern is dat ze daar een praktische vorm voor hebben weten te vinden – en die in de praktijk ook weten vast te houden.
5
Soteria bij Emergis, Zeeland In het laatste deel van deze lezing, wil ik graag met jullie de mogelijkheden bespreken om de Soteria werkwijze in te voeren binnen alle psychiatrische ziekenhuizen van Nederland. Uitgangspunt zijn de acht therapeutische principes zoals ik die daarnet heb weergegeven. Om het Soteria model vorm te geven zijn er in principe twee mogelijkheden. We kunnen afzonderlijke huizen starten buiten de structuur van het psychiatrisch ziekenhuis. Deze vorm verdient wellicht de voorkeur.17 In de praktijk is er echter maar een Soteria huis in heel Europa – verder vinden we alleen (en dan nog niet meer dan een handjevol) Soteria afdelingen binnen de structuur van een algemeen psychiatrisch ziekenhuis. Ook ben ik er een voorstander van, uitzonderlijke, goede initiatieven niet (alleen) buiten de psychiatrische ziekenhuis te ontwikkelen, maar er middenin. In de praktijk komen de meeste mensen met een psychose toch in de reguliere GGZ en vindt daar
Soteria in Zeeland
Versie 1 01 oktober 2011 Blad 9/16
de behandeling plaats. Laten we er dan ook voor zorgen dat de optimale behandeling plaatsvindt in de reguliere instellingen, zodat zoveel mogelijk mensen met een psychose ervan kunne profiteren. Zoals uit de formulering van de acht therapeutische principes blijkt is er nauwelijks iets buitengewoons of mythisch aan. Het gaat gewoon om het bieden van goede zorg aan mensen met een psychose. Het Soteria model dwingt ons tot goede zorg, zoals ik straks nog zal duidelijk maken, en daarom is het zo waardevol. Wanneer je aan een willekeurig gezelschap van hulpverleners de acht therapeutische principes voorstelt, zal er goedkeurend geknikt worden – of zelf opgemerkt worden ‘zo werken we toch eigenlijk al’. (Hoed je voor die laatste opmerking: de grootste dooddoener in de psychiatrie, fundamentele principes worden minzaam in ontvangst genomen en vervolgens valt iedereen weer terug in zijn oude werkwijze die niets te maken heeft met de intensieve, persoonsgerichte aanpak van Soteria.) Pas wanneer de Soteria werkwijze daadwerkelijk wordt ingevoerd, volgehouden en er voortdurend naar gestreefd wordt – zo dicht mogelijk de therapeutische principes te benaderen, komt de echte dialoog met de medewerkers ‘het team’ op gang. Aan de hand van de eerste drie therapeutische principes zal ik nu over onze ervaringen18 vertellen met de invoering van de Soteria werkwijze, in Emergis, sinds januari 2011. De Soteria afdeling situeert zich op het terrein van het algemeen psychiatrisch ziekenhuis van Emergis (in Kloetinge), tot half oktober 2011 op een afdeling – daarna aan de rand van het terrein in de voormalige ‘woonhuizen’. Ik hoop dat deze ervaringen omtrent de introductie van Soteria in een algemeen psychiatrisch ziekenhuis, tegelijkertijd voor jullie een aanmoediging zijn, deze ontwikkelingen elders in Nederland op gang te brengen. Wacht niet op het initiatief van de psychiatrische ziekenhuizen zelf, want dan kan je lang wachten. Maak duidelijk hoe elementair en essentieel deze aanpak is voor mensen met een psychose – en dat de middelen in ieder psychiatrisch ziekenhuis voorhanden zijn om er vandaag nog mee te beginnen. 1) Een kleine gemeenschap in een rustige omgeving waar alles zo normaal mogelijk verloopt Zoals gezegd is de ideale plek voor Soteria een ruim huis, in een gewone woonomgeving. Wij hadden een dergelijk huis niet tot onze beschikking en zijn gestart op een provisorisch verbouwde afdeling. De afdeling is gereduceerd van twaalf plaatsen naar zes plaatsen. Iedereen heeft een eigen kamer, er is een ruime gemeenschappelijke woonkamer en keuken (met gewone huiselijke inrichting, geen ‘ziekenhuis meubilair’) en een tuin. In principe is er geen eigen verpleegpost meer. Voor de medewerkers is dit wennen. Je werkplek is nu letterlijk tussen de cliënten. Eigen aan Soteria is dat je in een groep, met cliënten samenleeft. Sociale interactie wordt gestimuleerd. En waarom zou je niet met je cliënten de ervaringen van het afgelopen weekend bespreken, zij leren hier net zoveel van als je collega’s? In die zin ben ik blij zijn als we een afzonderlijke behuizing krijgen aan de rand van het terrein – en je niet anders kan dan de dagelijkse interactie met de cliënten aangaan.
Soteria in Zeeland
Versie 1 01 oktober 2011 Blad 10/16
Ontbijt, lunch en avondeten gebeuren gezamenlijk op vaste tijden, voor begeleiders en cliënten. Volgens een weekschema, wordt er gekookt, boodschappen gedaan en het huishouden gedaan. Een cliënt kookt en wordt meestal ondersteund door een begeleider, zij doen samen ook de boodschappen. Door zelf het huishouden te doen, boodschappen te halen en eten te koken, leren cliënten op een natuurlijke wijze (zonder speciale aparte training) vaardigheden – die ze nog niet altijd beheersen. Een aantal cliënten heeft bij ons leren koken of bijvoorbeeld voor de eerste keer zelf de lakens verversen van het bed. Naast de huishoudelijke activiteiten, de boodschappen, de structuur van de maaltijden, hebben we ervoor gekozen het doordeweekse leven vorm te geven volgens een compleet activiteiten schema. Een deel van de activiteiten speelt zich af ‘in huis’ – groepsgesprek, humanistische vorming, schoonmaakmiddag, maar het grootste deel speelt zich af buiten het psychiatrisch ziekenhuis: een ochtend paardrijden, een ochtend werken op een kersenkwekerij, twee middagen fitness, een ochtend muziek maken, bij een Zeeuwse popband, boodschappen op de markt doen. Op deze wijze is de hele week gevuld. Je kan hier tegen inbrengen – is dit normaal? – want als ik zelf thuis ben, doe ik niet zoveel. Voor een deel is dit terecht (hoewel het normale gezinsleven wel een weekvullend programma doordeweeks kent) – als mensen weer verder gaan, zetten ze hun leven op een rustiger wijze voort. Maar een gestructureerd weekprogramma, met veel activiteiten buiten de deur lijkt toch een gunstige bijdrage aan het herstelproces van een psychose te leveren. Deze gemeenschappelijke activiteiten, het samen dingen doen, sluit aan op het concept Affektlogik19 van Ciompi. Wanneer je samen wat aan het doen bent, of dat nu afwassen is, of het snoeien van een fruitboom, heb je vaak gemakkelijker contact met elkaar, dan dat je ‘een gesprekje’ aan het voeren bent in een afzonderlijk kamertje. Het door de dag heen gezamenlijk optrekken bevordert de groepsvorming, en ook de begeleiders, die aan alle activiteiten zelf meedoen, ogen fitter en stralen meer energie uit, dan dat ze de hele dag op de afdeling werken. Voor de cliënten vormen de activiteiten, een goede afleiding voor de psychotische belevingen, stemmen geraken naar de achtergrond, wanneer je je aandacht moet richten op praktische taken in de werkelijkheid, vandaar de uitspraak van een cliënt ‘zelfs mijn stemmen worden moe’ – want door het meedoen aan activiteiten die de nodige inspanning vroegen, verdwenen de stemmen naar de achtergrond. We kiezen voor activiteiten buiten de deur, zodat cliënten later ook zelf makelijker de weg vinden naar voorzieningen buiten het psychiatrisch ziekenhuis die activiteiten en bieden. Verder valt op dat de mensen (bandleden, manegehouder, boerin op de fruitboerderij, sportleraar op de fitness) veel natuurlijker / gewoner omgaan met de cliënten dan veel medewerkers van het psychiatrisch ziekenhuis: de cliënten komen daar voor de activiteiten en worden daar op aangesproken, niet op hun beperkingen die voortkomen uit hun psychose. De huidige grootte van de groep is 6 cliënten. Dat is in de aanwezigheid van een of twee begeleiders een goede, hanteerbare groep20. (Wanneer er één op éen begeleiding is staat er een begeleider op de groep). De groep is betrokken op elkaar, zoals duidelijk blijkt uit de interactie tijdens de maaltijden. Vanaf half oktober, zullen we de beschikking hebben over tien plaatsen. We blijven echter werken met een groep van zes (in de actieve ‘behandelfase’). Wanneer
Soteria in Zeeland
Versie 1 01 oktober 2011 Blad 11/16
cliënten hersteld zijn kunnen ze nog een periode ‘op kamers’ wonen in huis, maar zullen dan weer meer hun eigen weg gaan – niet meer meedoen aan de groepsactiviteiten bijvoorbeeld. Op deze wijze kunnen we de doorstroming bevorderen en sneller (nieuwe) mensen opnemen. Nu zijn mensen hersteld, maar is er niet altijd een vervolgplek (een eigen huis of een plaats binnen begeleid wonen). Onze cliënten naar een andere afdeling sturen doen we liever niet, omdat zij dit zelf als een achteruitgang ervaren, terwijl er juist herstel is opgetreden. Vier extra plaatsen, als overgangsfase, lijkt een goede oplossing. Bij Soteria wordt uitgegaan van het vormen van een (tijdelijk) groot gezin, zoals je vroeger ruimere gezinsverbanden had. Persoonlijk vind ik dit een van de mooiste, en in mijn ervaring werkzaamste onderdelen van Soteria, Er ontstaat een hechte groep cliënten die zorgzaam zijn voor elkaar. Het is ontroerend om te zien, hoe nieuwe cliënten – nog vrij afwezig, druk of angstig – door de cliënten die er al langer zijn aangesproken worden en in de groep worden opgenomen. ‘Ervaringsdeskundigheid’ krijgt door de wisselwerking tussen ‘oudere’ en nieuwe cliënten op een natuurlijke wijze vorm. 2) Voortdurende persoonlijke aanwezigheid, de eerste dagen bij binnenkomst van de psychotische cliënt In Soteria Bern, wordt nadrukkelijk met het concept van de ‘zachte kamer’ gewerkt. Cliënt en begeleider zijn 24 uur samen – in de zachte kamer – of in huis als de andere groepsleden voor activiteiten buiten zijn. Na enkele dagen gaat de cliënt over naar de groep. Wij werken (nog) niet met een zachte kamer. Voor de begeleiders is het nog een stap te ver, om de nacht door te brengen in dezelfde kamer als de cliënt. (Het wordt nog te moeilijk gevonden, vooral als vrouwelijke begeleider, met een mannelijke cliënt ’s nachts in een ruimte door te brengen. In Bern wordt dit wel gedaan, en dit levert nooit problemen op.) Bij ons wordt ook nog gewerkt met normale diensten van acht uur (meer uitleg bij 3). Er is wel sprake, buiten de nacht, van één op één begeleiding, telkens wisselend na acht uur. De reden voor één op één begeleiding is dat als de cliënt in verwarde toestand binnenkomt, zich kan richten op een mens. Er wordt zoveel mogelijk aansluiting gezocht op de persoonlijke – psychotische – beleving van de cliënt. Deze wordt niet gecorrigeerd of tegengesproken – het gaat erom dat de cliënt zich in de aanwezigheid van de ander zo veilig mogelijk kan voelen. De ervaringen met de één op één begeleiding zijn positief. Er ontstaat direct een hechte band met de cliënt, die vanuit het persoonlijk contact (in plaats van plaatsing op een gesloten afdeling of zelfs in een separeer) ‘verbonden’ raakt met het huis. Het gaat dus niet primair om een bewakersfunctie, maar door je voortdurende aanwezigheid de cliënt zich op zijn gemak te laten voelen. Wat je doet, tijdens een één op één begeleiding, kan je vanuit het contact met de cliënt en met behulp van je eigen intuïtie bepalen: buiten een stukje wandelen, samen wat tekenen of lezen, een brood gaan bakken. De één op één begeleiding is een mooi voorbeeld – zoals ook de aanwezigheid op de groep – hoe Soteria voor begeleiders het contact met cliënten noodzakelijk maakt. Als je voortdurend in de aanwezigheid van de cliënt bent, moet je wel het contact aangaan. Dan blijkt ook dat ondanks het feit dat in alle leerboeken en tijdens alle opleidingen, het contact met de cliënt centraal wordt gesteld, dit in de praktijk nog erg tegenvalt. Soteria leert het contact met cliënten aan te gaan, op een persoonlijke, natuurlijke wijze. Op den duur ontstaat – ook in de setting van een psychiatrisch
Soteria in Zeeland
Versie 1 01 oktober 2011 Blad 12/16
ziekenhuis, waar je het personeel niet altijd voor het uitkiezen hebt – op deze wijze een natuurlijke selectie van goede begeleiders. Zij die het onderlinge contact met de collega’s teveel missen, liever spectaculaire interventies vanuit de verpleegpost opzetten, snel de afdeling op en weer terug, of volgens welke methodiek dan ook de patiënt liever op papier volgen – verdwijnen vanzelf uit de Soteria setting. 3) Persoonlijke continuïteit De persoonlijke continuïteit krijgt bij Soteria Bern concreet vorm door 49 uurs diensten. Binnen Emergis is dit nog een brug te ver. We willen een stap in de goede richting nemen, dit plan wordt nu voorgesteld aan de ondernemingsraad, door te gaan werken met twaalf uurs diensten en een eigen slaapdienst. Overdag en een deel van de avond, heb je dan in ieder geval te maken met dezelfde begeleiders. De slaapdienst zorgt voor continuïteit in de avond en de volgende ochtend. Lange diensten, van 12 uur, zijn alleen zinvol bij grotere dienstverbanden. Bij Soteria Bern, wordt alleen maar gewerkt met fulltime dienstverbanden. De vraag is sowieso in hoeverre parttime dienstverbanden – hoe goed ze ook uitkomen voor de individuele werknemer – zinvol zijn voor de opgenomen cliënten, die daardoor door de week heen te maken krijgen met een enorme verscheidenheid aan personeel. Ook hier geldt weer, dat de Soteria werkwijze op een positieve wijze dwingt tot een engagement, die goede voornemens (ik ben er in mijn werk voor de cliënt) werkelijkheid laat worden.
6
Medicijnen en effect van de behandeling Vanwege de kritiek die Loren Mosher had op de eenzijdige nadruk van het gebruik van medicijnen bij de behandeling van schizofrenie – en zijn wetenschappelijk onderzoek naar de behandeling van psychose zonder medicijnen – is aan Soteria altijd de associatie verbonden gebleven van anti - psychiatrie. Dit volkomen ten onrechte. Mosher zelf heeft een veel genuanceerder standpunt over medicijnen.21 Verder heeft hij met zijn wetenschappelijk onderzoek22 aangetoond dat er een groep mensen met een eerste psychose is, die goed reageert op een behandeling zonder medicijnen. Soteria Bern, heeft het gebruik van medicijnen volledig geïntegreerd in de behandeling en dat geldt ook voor de ‘Soteria afdelingen’ in de Duitse psychiatrische ziekenhuizen. Belangrijk is dat Soteria zoveel meer te bieden heeft, dan het aanbieden van medicijnen alleen. De behandeling van patiënten met een psychose in de algemene psychiatrische ziekenhuizen bestaat, enkele gunstige uitzonderingen daargelaten, meestal alleen uit het geven van medicijnen en de patiënten binnenhouden – eventueel is er op de afdeling of het terrein zelf nog wat bezigheidstherapie en sporten. Wanneer een patiënt geen medicijnen wil – valt er eigenlijk niet zoveel meer te behandelen. Bij Soteria worden medicijnen nadrukkelijk aangeboden – en er wordt ook uitgelegd waarom, maar uiteindelijk vormen de medicijnen maar een klein deel van de gehele behandeling.
Soteria in Zeeland
Versie 1 01 oktober 2011 Blad 13/16
Soteria Bern heeft twee studies gedaan naar het effect van de behandeling23 De belangrijkste uitkomst, bij follow-up, na twee jaar, is dat een behandeling bij Soteria hetzelfde effect heet (op het gebied van psychopathologie, woon en werksituatie) als een reguliere behandeling. Het gaat wat dat betreft om beperkte, zo niet teleurstellende resultaten. (Het past wel in het algemene verhaal over het verloop van schizofrenie op langere termijn, nog altijd is van geen enkele behandeling aangetoond dat deze het verloop op langere termijn kan beïnvloeden: tijd en omgeving zijn de enige variabelen die tellen). Mogelijk dat er in de toekomst nog wel positievere effecten zullen blijken op het ‘subjectieve’ domein.24 Het is niet uitgesloten dat cliënten een opname binnen een Soteria setting als aangenamer zullen ervaren, dan op een reguliere afdeling. Sprekend uit de zeer beperkte en subjectieve ervaring van onze Soteria afdeling, ben ik onder de indruk van het herstel dat optreedt over een periode van 6 weken tot drie maanden, en valt het op dat de cliënten voor het merendeel op een positieve wijze terugkijken op de behandeling. Dat geldt ook voor de cliënten die gedwongen opgenomen zijn – en de ‘keuze’ hebben gekregen voor een verblijf op de open Soteria afdeling. In de komende jaren zullen we trachten deze subjectieve ervaringen op te volgen (en te vertalen) in ‘harde’ gegevens van wetenschappelijk onderzoek.
7
Ten slotte We zijn ons verhaal begonnen met een pleidooi schizofrenie niet alleen als een ziekte te zien, een hersenaandoening – maar als een toestand van ernstige emotionele verwarring die de gehele mens treft. Alsmaar duidelijker wordt dat het verhaal van een ‘hersenaandoening’ – welke voordelen het ziektemodel ook mag geven – te beperkt is. Jonge mensen met een psychose, zijn mensen die naast een (erfelijke) kwetsbaarheid, vaak ongemeen hard getroffen zijn door het leven en de sporen daarvan met zich meedragen. Traumatische ervaringen, sociale uitsluiting, pesten hebben hen vaker dan de gemiddelde jonge mens getroffen.25 Op een afdeling waar jonge mensen met een eerste of tweede psychose worden opgenomen, valt het getraumatiseerde karakter van hun levensloop en de lijdensdruk die dat teweeg brengt, veel meer op dan op een afdeling waar sprake is van langdurige problematiek en de traumatische ervaringen ‘ondergesneeuwd zijn’ onder een – overigens vaak ook vol van nare gebeurtenissen – langdurige hulpverleningsgeschiedenis. Van de 14 jonge mensen die we tot in september hebben opgenomen, was er bij negen sprake van een directe erfelijke component (een vader, moeder of grootouder, die lijdt aan een ernstige psychiatrische stoornis). Zes zijn opgegroeid in één ouder gezin of een pleeggezin en zeven werden dikwijls gepest op school. Bij een aantal is er sprake geweest van fysieke intimidatie of seksueel misbruik. Eén ouder had suïcide gepleegd. Het zijn ‘niet meer’ dan gegevens verzameld op één plaats. Maar duidelijk mag zijn dat de emotionele ontreddering bij veel van deze jongeren groot is en er, ook door hun levenservaring, voldoende aanleiding is wantrouwend ten opzichte van hun omgeving te staan.
Soteria in Zeeland
Versie 1 01 oktober 2011 Blad 14/16
Alleen al op grond van hun voorgeschiedenis, hebben deze jongeren meer nodig dan een plaats waar hun psychose als een ‘gewone’ ziekte behandeld wordt. Het leven in een ‘ruim gezinsverband’ gedurende een paar maanden, waarin je als persoon, met je unieke levensgeschiedenis opgenomen en gewaardeerd wordt – kan, hoe weinig ook, iets van tegenwicht bieden aan alle beschadigende ervaringen die er in je leven al geweest zijn.
Literatuur 1
Ciompi, L. (1998) Is schizophrenia an affective disease? In: Flack, W. & Laird, J. Emotions in Psychopathology. NewYork / Oxford: Oxford University Press, p. 283- 297. 2 Kraepelin, E. (1899) Psychiatrie. Sechste Aulage I. und II. Band. Ik maak hier gebruik van de heruitgave door Arts & Boeve (1999) Nijmegen. 3 Kritische noten rond de houdbaarheid van affectief versus non-affectief en de diagnose schizofrenie zijn (onder meer) terug te vinden in: Os, J. van & Kapur, S. (2009) Schizophrenia. The Lancet, p. 635-645. 4 Kraepelin spreekt in dit verband over “Verblödungsprocesse” – en “Ich kann nach den bisher bekannten klinischen und anatomischen Thatsachen nicht zweifeln, dass wir es hier mit schweren und in der Regel höchstens theilweise rückbildungsfähigen Schädigungen der Hirnrinde zu thun haben.“ (II. Band, p 137, genoemde uitgave). Zo ongenuanceerd wordt er tegenwoordig meestal niet meer over schizofrenie gesproken. Maar sinds de jaren ’80 is (opnieuw) het tijdperk van de biologische psychiatrie aangebroken, waarvan The broken brain, van Nancy Andreassen (1981) een mooie getuige was, zo schrijft ze onder meer (p.29-30): Major psychiatric illnesses are diseases (…) these diseases are caused principally by biological factors, and most of the factors reside in the brain. Vandaar, zo schrijft ze verder (p. 31) dat de bezoekjes aan de psychiater tegenwoordig veel korter zijn, geen levensverhalen meer, en ze vragen ook niet meer naar traumatische ervaringen. Dat schizofrenie (en andere ernstige psychiatrische stoornissen) gewoon weer een ziekte kunnen zijn, vormt, terecht, voor veel mensen een opluchting – maar dat het verhaal van de patiënt er niet meer toe doet, en dat traumatische ervaringen niet meer tellen, is wel een zware vergissing gebleken, zoals we later nog zullen zien. Ondertussen kunnen we uit de ‘harde’ wetenschappelijke hoek, als het om de bestudering van ‘schizofrene hersencellen’ gaat nog altijd (of weer) Kraepeliaanse uitdrukkingen tegenkomen: ‘Schizophrenia is debilitating neurological disorder with a world-wide prevalence of 1%’ Uit: Brenand, K., Simone, A. Jou, J. et al (2011) Letter. Modelling schizophrenia using human induced pluripotent stem cells. Nature, 437, 221-225. 5
Hierover heeft Luc Ciompi uitgebreid gepubliceerd, in niet altijd even toegankelijke literatuur, die bovendien in het merendeel Duitstalig is. Hieronder een selectie: - Ciompi, L. (1982) Affektlogik. Stuttgart: Klett-Cotta. - Ciompi, L. (1997) Die emotionalen Grundlagen des Denkens. - Ciompi, L. (2002) Gefühle, Affekte, Affektlogik. Wienervorlesungen. Wien: Picus. - Ciompi, L. (1998) Is schizophrenia an affective disease? In: Flack, W. & Laird, J. Emotions in Psychopathology. NewYork / Oxford: Oxford University Press, p. 283- 297.
Soteria in Zeeland
Versie 1 01 oktober 2011 Blad 15/16
-
Ciompi, L. & Hoffman, H. (2004) Soteria Berne: an innovative milieu therapeutic approach to acute schizophrenia based on the concept of affect logic. World Psychiatry, 3, 140-146. 6 Ciompi, L. & Müller, C. (1976) Lebensweg und Alter der Schizophrenen Eine katamnestische Langzeitstudie bis ins Senium. Berlin – Heidelberg – New York: Springer. 7 Zie voor de bespreking van dit onderzoek ook de website Luc Ciompi – fields of interest – long term course. Dezelfde cijfers vinden we terug bij: Petry D. & Nuy M. (1997). De ontmaskering. De terugkeer van het eigen gelaat van mensen met chronische psychische beperkingen. Utrecht: SWP. Die cijfers zijn gebaseerd op drie Europese studies naar het verloop op lange termijn. 8 Naast de eerder genoemde literatuur van Ciompi zijn over de eenheid van voelen en denken een veelheid van literatuur verschenen. Standaardwerken op dit gebied zijn: - LeDoux, J. (1996) The emotional brain. The mysterious underpinnings of emotional life. New York: Simon & Schuster. - Damasio, A. (1994) Descartes error. Emotion, reason, and the human brain. New York: Putman. Een degelijke Nederlandstalige inleiding vormt het volgende artikel: Glas, Gerrit, (2004) Emotie, neurobiologie en de toekomst van de psychotherapie. Tijdschrift voor psychotherapie 30: 6 – 21. 9 Zie bijvoorbeeld Ciompi, L. (1997) Die emotionalen Grundlagen des Denkens, p. 225 10 Ciompi, L. (2002) Gefühle, Affekte, Affektlogik. p. 40-41. De „rätselhafte Phasensprung vom alltäglichen zum psychotischen Verhalten“ (p. 41) Ciompi, L. (1997) Non-linear dynamics of complex systems: The chaos-theoretical approach to schizophrenia. In: Brenner, H., Böker, W. Genner, R. (eds) Towards a comprehensive therapy for schizophrenia. Seattle: Hogrefe & Huber. 11 Mosher, R. & Hendrix, V. (2004) Soteria. Trough madness to deliverance. Xlibris. Voor de jaartallen zie het hoofdstuk Soteria Years. 12 Hansen, H. & Nouvertné, K. (1993) “Es war wie in Märchen“ im Gespräch mit Luc Ciompi. In: Aebi, E., Ciompi, L. Hansen, H. (Hg.) Soteria im Gespräch. Bonn: PsychiatrieVerlag. 13 Wie een aardige indruk wilt krijgen hoe het leven in die huizen er aan toeging kan ik verwijzen naar: - Trimbos, K. (1979) Ronald Laing en zijn Philadelphia Association. Een reisimpressie Maandblad Geestelijke Volksgezondheid, 844-853. 14 Aderhold, V. (2009) Soteria. A treatment model and a reform movement in psychiatry. In: Alanen, Y., González de Chavez, M., Silver, S. & Martindale, B. (eds). Psychotherapeutic approaches to schizophrenic psychoses. London: Routledge 15 Ciompi, L. & Hoffman, H. (2004) Soteria Berne (p. 141) Hansen, H. & Nouvertné, K. (1993) “Es war wie in Märchen“ (p. 17). 16 Ciompi, L. & Hoffman, H. (2004) Soteria Berne (p. 141) 17 Persoonlijke communicatie, Luc Ciompi en Christine Clare, Soteria Berne, april 2011. Soteria binnen een algemeen psychiatrisch ziekenhuis heeft zijn risico’s. Je kan daarbij denken aan praktische problemen: vooral het gegeven dat je deel uitmaakt van een grotere institutionele structuur zet een druk op je (ideale) werkwijze. Denk aan de wetgeving rond arbeidstijden. En heel concreet, omdat je ruimer in je personeel zit, is het risico aanwezig dat je regelmatig personeel moet ‘uitlenen’ aan afdelingen die onderbezet zijn. Verder kan je beperkt worden in de keuzevrijheid van personeel, niet alleen de motivatie om op deze afdeling te werken telt dan, maar ook dat ander personeel bij organisatorische verschuivingen een plaats moet krijgen in je team, omdat ze nu eenmaal in dienst zijn van de (grotere) instelling. 18 Zie ook het artikel in de Psy (mei 2011) ‘Zelfs mijn stemmen worden moe’ 19 Ciompi, L. (2002) Gefühle, Affekte, Affektlogik:
Soteria in Zeeland
Versie 1 01 oktober 2011 Blad 16/16
Wenn wir zudem beachten, dass Affekte nach der eingangs gegebenen Definition nicht nur, und oft nicht einmal vorwiegend „in Kopf’, sondern mindestens gelich gewichtig in Körper stattfinden, so sind wir uns klar, dass keineswegs nur das Reden, sondern ebenfalls das gemeinsame Tun – etwa beim Sport oder Tanz, beim Wandern, bei der manuellen Arbeit – hervorragende Vehikel für eine wirkungsvolle therapeutische oder sonstige Kommunikation sein können. citaat p. 46 20 ‘for Soteria, the numbers were essential’ stellen Mosher & Hendrix (2004), p. 205. Zij gingen uit van een groep van 6 cliënten en twee begeleiders. Het aantal van 6 was oorspronkelijk ingegeven door wettelijke bepalingen, maar beviel uiteindelijk erg goed. Bij Soteria Bern, zijn er acht cliënten. Ciompi, L. & Hoffman, H. (2004) (p. 141) 21 Mosher & Hendrix (2004), p. 303: Since no real alternatives to antipsychotic drugs are currently available, to be totally against them is untenable. 22 Zie voor een compact overzicht: Aderhold, V. (2009) Soteria. A treatment model and a reform movement in psychiatry. In: Alanen, Y., González de Chavez, M., Silver, S. & Martindale, B. (eds). Psychotherapeutic approaches to schizophrenic psychoses. London: Routledge. (zie voor overzicht, p. 335-336) 23 Ciompi, L., Dauwalder, H. Maier, C. & Aebi, E. (1991) Das Pilotprojekt „Soteria Berne“ zur Behandelung akut Schizophrener. I. Konzeptuellen Grundlagen, praktische Realisierung, klinische Erfahrungen. Nervenartz, 62, 428-435. Ciompi, L., Kupper, Z., Aebi, E. et al, (1993) Das Pilotprojekt „Soteria Berne“ zur Behandelung akut Schizophrener. II. Ergebnisse einer vergeleichenden prospektiven Verlaufsstudie über 2 Jahre. Nervenartz, 64, 440-450. 24 Aderhold, V. (2009) Soteria (p. 338): Particularly positive treatments effects will most likely to be found in the domain of subjective experiences: satisfaction, self-worth, positive self concept, long term personality development, less stigmatization (‘soft data’from qualitative research yet to be formally completed.) 25 Zie bijvoorbeeld het thema nummer rond trauma en psychose: Acta Psychiatrica Scandinavica, 112, november 2005. Zie ook het recente onderzoek: Bebbington, P., Jonas, S. Kuipers, E. et al (2011) Childhood sexual abuse and psychosis: data from a cross-sectional national psychiatric survey in England. British Journal of Psychology, 199, 29-37. Uit dit onderzoek kwam naar voren dat mensen met een psychose voor hun 16e veel vaker te maken hebben gehad met nare seksuele ervaringen vergeleken met de gemiddelde bevolkingsgroep. Bijvoorbeeld was er bij 16% van de mensen met een psychose, sprake van onvrijwillige geslachtsgemeenschap (non-consual sexual intercourse) tegenover 1.9% in de algemene bevolkingsgroep.
Soteria in Zeeland
