SOS Vakmanschap -‐ Organisatie voor behoud en versterking van specialistische beroepen -
“Geld is niet het belangrijkste”
bron: monitor SOS Vakmanschap 2012
“V
aklieden als hoefsmeden, hoedenmakers en glasblazers blijven ook in de toekomst van groot belang voor Nederland. Krimp, vergrijzing en onbekendheid met deze beroepen zorgen voor teruglopende aantallen werknemers en leerlingen aan de opleidingen.” Oud-minister Marja van Bijsterveldt sloeg met dit deel van haar betoog , gehouden tijdens de lancering van het Meldpunt Bedreigde Opleidingen en Beroepen, de spijker op de kop. Dit Meldpunt is opgericht door de ‘Samenwerkende Organisaties Specialistisch Vakmanschap’. SOS Vakmanschap dus, een initiatief van verschillende partners (waaronder de MBO-‐Raad) en kenniscentrum SVGB (Stichting Vakopleidingen Gezondheidstechnische Beroepen). Veel lange afkortingen, maar ontzettend hard nodig. Specialistische vakopleidingen hebben het steeds moeilijker door een tekort aan specialistische vakleraren en weinig instroom van studenten. Het vakmanschap in Nederland staat onder druk. “De tendens is dat MBO-‐leerlingen breed inzetbaar moeten zijn”, legt projectleider Rozemarijn van Deelen uit. “De opleidingen veralgemeniseren, waardoor er veel minder ruimte is voor specialisatie. Om aandacht te vragen voor dit probleem is SOS Vakmanschap opgericht.” Voor de duidelijkheid: we hebben het niet alleen over ambachtelijke beroepen als zadelmakers, horlogemakers, edelsmeden, boekbinders, drukkers en keramisten, maar ook over ‘normale’ beroepsbeoefenaars als opticiens en pianotechnici. Door toenemende vergrijzing en ontgroening (het afnemen van het aandeel jongeren onder de bevolking) ontstaat een groeiend tekort aan goed geschoolde vakmensen. Daar komt SOS Vakmanschap in beeld: een samenwerkingsverband dat inmiddels bestaat uit meer dan 56 organisaties uit bedrijfsleven en onderwijs. Samen zetten ze zich in om het specialistisch vakmanschap in Nederland te behouden.
bron: monitor SOS Vakmanschap 2012
Is het eigenlijk wel zo erg als al die kleine beroepen en opleidinkjes verdwijnen? Zijn ze niet gewoon ingehaald door een steeds voortsnellende, moderne tijd? Het antwoord daarop is een duidelijk nee, stelt Van Deelen. “We noemen een beroepsgroep zeldzaam als hij maximaal duizend personen telt. In Nederland hoort één procent van de beroepsbevolking tot een zeldzame beroepsgroep.” Dit lijkt weinig, maar nader onderzoek bevestigt de zorgen van Van Deelen en haar collega’s. In Nederland vallen ongeveer 170 beroepsgroepen met in totaal zo’n 80.000 werkzame personen onder het label ‘zeldzame beroepen’. Ze hebben een grote cultuurhistorische waarde en zijn van grote waarde voor gezondheid en welzijn. Ga maar na: hoe zou het leven eruit zien met een tekort aan goede brillen en lenzen op maat? Of zonder de mogelijkheid om een gebitsprothese te krijgen? De zorgen van mensen die nu werkzaam zijn in een zeldzaam beroep zijn ook goed te begrijpen. Veel kleine ondernemers zien hun pensioen snel dichterbij komen. Zonder bedrijfsovername verdwijnt hun bedrijf en dunt het specialistisch vakmanschap in Nederland verder uit. Per jaar is er vanuit deze beroepsgroepen behoefte aan een nieuwe instroom van ongeveer 3000 vakmensen. Het huidige beroepsonderwijs kan niet aan die vraag van de arbeidsmarkt voldoen. De laatste vijf jaar is het aantal studenten van de kleinschalige opleidingen met 37 procent gekrompen, terwijl het totale mbo-‐ onderwijs met één procent is gegroeid (zie onderstaande grafiek). Bij de zeer kleinschalige opleidingen is het aantal studenten zelfs gedaald met 60 procent. Neem bijvoorbeeld de opleiding goud-‐ en zilversmeden van de Vakschool Schoonhoven. Het studentenaantal van deze opleiding daalt drastisch, en als er niet snel iets gebeurt, zal de opleiding verdwijnen. De verwachting voor 2016 is dat twintig beroepsgroepen volledig zullen verdwijnen door de dalende studentenaantallen.
Bron: CBS (grafiek gaat over MBO-opleidingen)
Ter verbetering van de situatie heeft SOS Vakmanschap zich drie doelen gesteld. “We willen specialistisch vakmanschap één stem geven, door de problematiek steeds weer onder de aandacht te brengen bij scholen, bedrijven en politiek,” aldus Van Deelen. “Daarnaast willen we expertise bieden aan bijvoorbeeld scholen en het ministerie. Het feit dat er een partij is die gewoon weet wat er speelt en hoe daar mee om te gaan, is al een grote stap vooruit. Tenslotte willen we natuurlijk specifieke oplossingen bieden.” Allemaal leuk en aardig, maar hoe weet je eigenlijk welke beroepsgroep hulp nodig heeft? “Daar is het Meldpunt Bedreigde Opleidingen en Beroepen voor”, vertelt Van Deelen. “Via dat meldpunt kunnen beroepsgroepen en scholen zich melden, en zo aangeven dat ze zich zorgen maken over de toekomst van hun vak. We willen zo een beeld krijgen over wie het nou eigenlijk gaat en voor wie we oplossingen moeten verzinnen.” Inmiddels heeft de organisatie 28 meldingen binnengekregen, en daar komen nog regelmatig meldingen bovenop (zie voor een overzicht van de meldingen ‘Monitor SOS Vakmanschap 2012’). Het leerde SOS Vakmanschap bijvoorbeeld dat de modelmakers (vaklui die onder andere mallen maken voor windmolenwieken) en de restauratiesmeden het moeilijk hebben, en dat er ook een probleem aan zit te komen met de instroom van tandtechnici. Niet elke melding wordt echter gevolgd door een oplossing. “Niet elke beroepsgroep komt in aanmerking om geholpen te worden; het moet aan een aantal voorwaarden voldoen.” Een beroepsgroep kan op hulp rekenen als hij zeldzaam én specialistisch is, duidelijk in zijn voortbestaan bedreigd wordt, er een duidelijk probleem is geconstateerd bij de opleidingen en de branche en er een toekomstperspectief is. Pas dan volgt er een gesprek, wordt er een beschrijving van de situatie gemaakt en volgt er een mogelijke oplossing. Dat laatste is nog niet zo makkelijk als het misschien lijkt. “Geld is niet het belangrijkste”, benadrukt Van Deelen. “Natuurlijk zijn er gelden nodig om oplossingen te realiseren, maar vaak is het ook een imagoprobleem waar opleidingen mee kampen.” Dit is makkelijk voor te stellen; wanneer heb je voor het laatst gehoord dat iemand enthousiast zijn nieuwe opleiding tot handboekbinder of hoedenmaker prees? Deze beroepen zijn vrij onbekend, en wie ze al kent zal ze misschien snel bestempelen als oubollig en ouderwets. SOS Vakmanschap probeert de studies aantrekkelijker te maken. Zo pleitte boegbeeld van de organisatie Hans Biesheuvel (ook voorzitter van brancheorganisatie MKB-‐Nederland) voor een gratis OV-‐kaart voor MBO-‐ers die een specialistische vakopleiding volgen. Uit onderzoek bleek namelijk dat een aantal specialistische vakopleidingen slechts op een beperkt aantal locaties in Nederland wordt aangeboden. Mede daardoor hebben deze opleidingen moeite om voldoende leerlingen aan te trekken, en voor jongeren onder de 18 jaar vormen de reiskosten nogal een drempel. Ook wordt er gelet op de manier waarop opleidingen zich presenteren. “We willen laten zien dat de specialistische opleidingen niet oubollig zijn”, legt Van Deelen uit. “De layouts van de websites zijn eigentijds, en op open dagen laten we zien dat de scholen veelal de nieuwste systemen en materialen gebruiken, gemixt met ambachtelijke technieken”.
Feit blijft dat voor het bieden van oplossingen toch geld nodig is… en dat is er nog niet genoeg. “We kunnen nog niet elke beroepsgroep daadwerkelijk een oplossing bieden, maar we geven wel altijd advies”, aldus Van Deelen. SOS Vakmanschap krijgt zijn geld nu van haar partners, via subsidie en de SVGB. Van Deelen stelt dat de organisatie eerst meer erkenning moet verdienen, voordat ze uiteindelijk aan elke melding een structurele oplossing kan bieden. Ze willen een grotere rol spelen, maar zit dat er wel in? “We hopen van wel”, zegt de projectleider. “Binnenkort brengt SBB (Samenwerking Beroepsonderwijs Bedrijfsleven) een belangrijk advies uit aan het ministerie van OCW, over een mogelijk licentiesysteem. Dat houdt in de kleine, specialistische opleidingen alleen nog na ministeriële goedkeuring bekostigd zouden gaan worden. We hebben hierin inhoudelijk met hen samengewerkt, op specifieke vraag van de minister van OCW. Omdat we hier een prominente rol in hebben gespeeld, hopen we toch nog wat meer bekendheid te krijgen.” Uit verschillende proeven bleek al dat SOS Vakmanschap zeker in staat is om structurele oplossingen te bieden. In Utrecht werd bijvoorbeeld de DHTA (Dutch Health Tec Academy) opgericht, een school waarin nu een aantal gezondheidstechnische opleidingen zit (denk aan opticiens en schoenherstellers). “Dit is een voorbeeld van een geslaagde maatoplossing”, aldus Van Deelen. “Omdat ze bij elkaar zitten zijn de opleidingen makkelijker bereikbaar, is de efficiëntie verhoogd, is er meer instroom en het is goed voor de promotie. De DHTA is namelijk modern en nieuw, daar is niets oubolligs aan. Als dat vooroordeel de wereld uit is, zijn we al een grote stap verder.”
