SOLABIO. Onderzoek naar de landbouweffecten van aangepast (akker)randenbeheer in functie van akkervogelbescherming. Eindverslag onderzoek

SOLABIO Onderzoek naar de landbouweffecten van aangepast (akker)randenbeheer in functie van akkervogelbescherming Eindverslag onderzoek 2010 - 2011 Michaël Cassaert, Alfons Ver Berne, Liesbeth Vogels, Serge Wauters

Katholieke Hogeschool Kempen vzw Departement Agro – en Biotechniek Geel Kleinhoefstraat 4, 2440 Geel, +32 (0)14 56 23 10, fax +32 (0)14 58 48 59, michaë[email protected], www.khk.be

1

2

INHOUDSOPGAVE INHOUDSOPGAVE ............................................................................................... 2 INLEIDING ......................................................................................................... 5 1

ACHTERGRONDINFORMATIE ................................................................ 7

1.1 1.1.1 1.1.2 1.1.3 1.2 1.2.1 1.2.2 1.2.3 1.2.4 1.2.5 1.2.6 1.3 1.3.1 1.3.2 1.3.3

Onkruiden ............................................................................................ 7 Wat zijn onkruiden? ................................................................................. 7 Wat zijn de nadelige effecten van onkruiden? ............................................. 7 Hoe verspreiden onkruiden zich? ............................................................... 7 Insecten ............................................................................................... 8 Insectbiotopen ........................................................................................ 8 De relatie tussen planten, plaaginsecten en nuttige insecten ........................ 9 Wilde planten als voedsel leveranciers voor nuttige insecten ......................... 9 Een kweekbodem voor nuttige insecten .................................................... 10 Parasitoïden .......................................................................................... 11 Predatoren ............................................................................................ 11 Impact van een akkerrand op de teelt................................................ 13 Positieve invloeden van een akkerrand op de teelt ..................................... 13 Negatieve invloeden van een akkerrand op de teelt .................................... 13 Financiële invloed van een akkerrand ....................................................... 14

2

MATERIAAL EN METHODE ................................................................... 15

2.1 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4 2.4 2.4.1 2.4.2 2.4.3 2.4.4

Doelstellingen .................................................................................... 15 Situering akkerranden en veldopnames ............................................. 15 Akkerranden: type, aanleg en beheer ....................................................... 16 Ligging ................................................................................................. 17 Samenstelling van de ingezaaide mengsels ............................................... 18 Aanleg akkerrand Saffraanberg ................................................................ 20 Onkruiden: proefopzet ....................................................................... 22 Opnamemomenten ................................................................................. 22 Locaties per perceel en werkwijze ............................................................ 23 Onderzoeksvraag 1: invloed van tijdstip van opname en afstand tot de rand . 25 Onderzoeksvraag 2: similariteit................................................................ 25 Insecten: proefopzet .......................................................................... 28 Opnamemomenten ................................................................................. 28 Locaties per perceel en werkwijze ............................................................ 29 Plaagsituatie 2010 .................................................................................. 33 Plaagsituatie 2011 .................................................................................. 34

3

RESULTATEN EN DISCUSSIE ............................................................... 35

3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.1.5 3.1.6 3.1.7 3.1.8

Armenberg ......................................................................................... 35 Akkerrand 2010 ..................................................................................... 36 Akkerrand 2011 ..................................................................................... 36 Onkruiden 2010 ..................................................................................... 38 Onkruiden 2011 ..................................................................................... 39 Similariteit 2010 .................................................................................... 39 Similariteit 2011 .................................................................................... 39 Insecten ............................................................................................... 40 Discussie insecten .................................................................................. 51

3

3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.2.6 3.2.7 3.2.8 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 3.3.5 3.3.6 3.3.7 3.3.8 3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 3.4.5 3.4.6 3.4.7 3.4.8 3.5 3.5.1 3.5.2 3.5.3 3.5.4 3.5.5 3.5.6 3.5.7 3.5.8 3.6 3.7 3.8

Engelmanshoven ................................................................................ 53 Akkerrand 2010 ..................................................................................... 53 Akkerrand 2011 ..................................................................................... 54 Onkruiden 2010 ..................................................................................... 55 Onkruiden 2011 ..................................................................................... 56 Similariteit 2010 .................................................................................... 57 Similariteit 2011 .................................................................................... 58 Insecten ............................................................................................... 59 Discussie insecten .................................................................................. 67 Ovelingen ........................................................................................... 69 Akkerrand 2010 ..................................................................................... 69 Akkerrand 2011 ..................................................................................... 70 Onkruiden 2010 ..................................................................................... 72 Onkruiden 2011 ..................................................................................... 73 Similariteit 2010 .................................................................................... 74 Similariteit 2011 .................................................................................... 75 Insecten ............................................................................................... 76 Discussie insecten .................................................................................. 85 Hooibos .............................................................................................. 86 Akkerrand 2010 ..................................................................................... 86 Akkerrand 2011 ..................................................................................... 87 Onkruiden 2010 ..................................................................................... 88 Onkruiden 2011 ..................................................................................... 89 Similariteit 2010 .................................................................................... 89 Similariteit 2011 .................................................................................... 90 Insecten ............................................................................................... 90 Discussie insecten .................................................................................. 97 Saffraanberg ...................................................................................... 99 Akkerrand 2010 ..................................................................................... 99 Akkerrand 2011 ................................................................................... 100 Onkruiden 2010 ................................................................................... 101 Onkruiden 2011 ................................................................................... 102 Similariteit 2010 .................................................................................. 102 Similariteit 2011 .................................................................................. 102 Insecten ............................................................................................. 103 Discussie insecten ................................................................................ 110 Discussie resultaten onkruiden 2010 en 2011 .................................. 111 Discussie resultaten kruipende en vliegende insecten 2010 en 2011 113 Conclusies voor het beleid ............................................................... 115

4

MONITOREN VAN BEDRIJFSECONOMISCHE EFFECTEN VAN EEN AKKERRAND ..................................................................................... 117

4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.5.1 4.5.2 4.5.3 4.5.4 4.6 4.6.1

Inleiding .......................................................................................... 117 Doelstelling ...................................................................................... 117 Werkwijze ........................................................................................ 117 Gegevens deelnemende bedrijven .................................................... 118 Resultaten algemeen ....................................................................... 118 Effecten akkerranden op gewassaldi ....................................................... 118 Uitgaven akkerrand .............................................................................. 119 Vergoeding akkerranden ....................................................................... 120 Saldo akkerranden ............................................................................... 120 Resultaten diverse teelten ............................................................... 120 Wintertarwe ........................................................................................ 121

4

4.6.2 4.6.3 4.6.4 4.6.5 4.6.6 4.6.7 4.6.8 4.6.9 4.6.10 4.7 4.7.1 4.7.2 4.7.3 4.7.4 4.7.5 4.7.6 4.7.7 4.8 4.9

Resultaten cichorei ............................................................................... 128 Resultaten suikerbiet ............................................................................ 131 Snijmaïs ............................................................................................. 134 Korrelmaïs .......................................................................................... 136 Vlas .................................................................................................... 138 Zomertarwe ........................................................................................ 140 Wintergerst ......................................................................................... 142 Aardappelen ........................................................................................ 144 Peen ................................................................................................... 146 Resultaten over de duur van een beheerovereenkomst .................... 147 Inleiding ............................................................................................. 147 Teelrotatie: suikerbieten – wintertarwe – wintergerst – suikerbieten – wintertarwe ......................................................................................... 148 Teeltrotatie: suikerbieten – wintertarwe – aardappelen – suikerbieten – wintertarwe ......................................................................................... 148 Teeltrotatie: suikerbieten – wintertarwe – wortelen – suikerbieten – wintertarwe ......................................................................................... 148 Teeltrotatie: korrelmaïs – wintertarwe – aardappelen – wortelen – suikerbieten ........................................................................................ 149 Teeltrotatie: suikerbieten – cichorei – wintertarwe – wortelen – wintertarwe 149 Teeltrotatie: suikerbieten – cichorei – wintertarwe – snijmaïs – wintertarwe 149 Besluit .............................................................................................. 149 Algemene conclusies en aanbevelingen voor het beleid ................... 150

LITERATUURLIJST .......................................................................................... 154 LIJST MET FIGUREN, TABELLEN EN AFBEELDINGEN ....................................... 157 BESLUIT ........................................................................................................ 162 BIJLAGE 1: STEEKKAARTEN NUTTIGE INSECTEN ............................................ 163 BIJLAGE 2: AANLEG VAN EEN AKKERRAND ..................................................... 177

5

INLEIDING Sinds 1 januari 2000 kunnen landbouwers op vrijwillige basis beheerovereenkomsten sluiten. In ruil voor het naleven van bepaalde voorwaarden krijgen ze jaarlijks een vergoeding. De maatregelen worden gefinancierd door de Vlaamse overheid en Europa. Het grootste deel van deze overeenkomsten valt onder de noemer „agrarisch natuurbeheer‟. De laatste jaren worden er regelmatig studies gepubliceerd betreffende de impact van deze beheerovereenkomsten naar biodiversiteit. De studie van het INBO ikv mid term evaluatie effecten van agro milieumaatregelen op de biodiversiteit was de eerste wetenschappelijke studie die effecten van BO‟s op biodiversiteit bekeek. Deze opdracht zal verdergezet worden in 2012. Er is echter nog onvoldoende wetenschappelijk bewijs dat BO‟ s in Vlaanderen een positief effect hebben op agro natuur, hoewel op het terrein dit door o.a. bedrijfsplanners en biologen van VLM wel wordt ervaren. Dit is dan ook nog steeds een grote kritiek van de natuursector op het vergoeden van landbouwers voor agro natuurmaatregelen. Over de impact van voorgenoemde beheerovereenkomsten op de teelt en de algemene bedrijfsvoering (positief of negatief) is spijtig genoeg heel wat minder gepubliceerd. Nochtans wordt er een tot op de euro „precieze‟ vergoeding uitgekeerd aan de betreffende landbouwer. Deze vergoeding heeft als doel de extra inspanningen en eventuele verliezen te compenseren. Deze studie is dan ook uitgevoerd om juist deze impact op de teelt en bedrijfsvoering na te gaan. Het engagement dat uitgaat van de landbouwer is nochtans van cruciaal belang om de gevolgen van agrarisch natuurbeheer in te schatten op de bedrijfsvoering en dit zowel in positieve als in negatieve zin. Daarom is het belangrijk om na te gaan welke impact de aanleg van een akkerrand heeft op de bedrijfsvoering van de landbouwers. Dit kunnen we onderzoeken door enkele factoren en effecten na te gaan vanuit de rand zoals onkruiddruk en schadelijke en nuttige dieren in de rand…, naar de teelt. Het demonstratieproject „onderzoek naar de landbouweffecten van aangepast (akker)randenbeheer in functie van akkervogelbescherming‟ wil dan ook een objectief beeld geven van de landbouweffecten van stroken voor akkervogels en/of stroken voor erosie. Het project „onderzoek naar de landbouweffecten van aangepast (akker)randenbeheer in functie van akkervogelbescherming‟ hoort binnen de Vlaamse SOLABIO- projecten thuis onder de thematische hefboom BoerENnatuur. De geselecteerde proefpercelen liggen allen in het landschapstype „grootschalig agrarisch landschap‟. We benadrukken dat, gezien de korte looptijd van het project en de grote variatie aan proefpercelen, de nadruk bij dit project eerder ligt op de demonstratiewaarde. Daarom werd er een demodag voorzien voor landbouwers en geïnteresseerden tijdens de looptijd van dit project. Zowel de informatieve als de sensibiliserende rol van een demodag mag niet onderschat worden, aangezien een correcte informatieoverdracht naar landbouwers cruciaal is bij een gevoelig thema zoals agrarisch natuurbeheer.

6

Dit naslagwerk bestaat uit 4 grote delen. In het eerste deel zeggen we kort iets over onkruiden en insecten. Daarnaast geven we weer welke impact te verwachten is van een akkerrand op het teeltgewas. In het tweede deel geven we een overzicht van de verschillende testen die uitgevoerd zijn gedurende de looptijd van het project. In een derde deel gaan we dieper in op de resultaten. In een vierde deel bespreken we het financiële luik en gaan we na of de uitgekeerde beheerovereenkomst voor akkerranden alle kosten van aanleg en onderhoud voldoende dekt. In de bijlage vind je meer informatie over de aanleg van een akkerrand en de nuttige insecten die kunnen voorkomen in de teelt.

Met dank aan Eugène Stassens voor de telling en determinatie van de kruipende insecten gedurende het eerste opnamejaar.

7

1

ACHTERGRONDINFORMATIE

1.1

Onkruiden

1.1.1

Wat zijn onkruiden?

Het begrip onkruid is een subjectief geladen begrip. Alle niet houtige planten zijn kruiden. Het begrip „onkruid‟ wijst op de appreciatie die wordt gegeven aan een bepaalde groep van planten. We geven hier aan dat we in de volgende teksten zullen spreken over onkruiden indien we te maken hebben met planten in de teelt andere dan de teeltgewassen. Onkruiden zijn typische pioniersgewassen die best gedijen in situaties met veel verstoring. Om zich na vestiging op een open plek te kunnen handhaven hebben onkruiden een relatief open ruimte nodig in de vorm van onbedekte bodem. Door successie evolueert een pioniersvegetatie van nature naar een competitieve vegetatie met een tussenfase bestaande uit een groot aandeel aan grassen. (Booij, K., & Van der Weide, R. (2005). Een andere kijk op onkruid: interacties tussen onkruidbeheer, onkruid, plagen en natuurlijke vijanden. Wageningen: Plant Research International.) 1.1.2

Wat zijn de nadelige effecten van onkruiden?

Om diverse redenen worden onkruiden in de teelt als ongewenst beschouwd. Volgens Stryckers (1990) kunnen onkruiden leiden tot een sterke opbrengstvermindering. Zowel ondergronds als bovengronds is er een sterke concurrentie voor hulpbronnen. De factoren licht, water en nutriënten spelen een cruciale rol bij de primaire productie zowel wat betreft de onkruidgroei als de gewasgroei. De schade die hierdoor ontstaat, is sterk afhankelijk van het concurrentievermogen van het gewas. Granen zijn een voorbeeld van een sterk concurrentiekrachtig gewas waar onkruiden slechts beperkt directe concurrentieschade opleveren. (D‟Haene K., Laurijssens G., Van Gils B., De Blust G. & Turkelboom F. (2010). Agrobiodiversiteit. Een steunpilaar voor de 3de generatie agromilieumaatregelen?; Rapport van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) i.s.m. het Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek (ILVO). I.o.v. het Departement Landbouw en Visserij, afdeling Monitoring en Studie. INBO.R.2010.38; Strijckers J., 1990, handboek onkruidkunde, PUDOC, Wageningen) 1.1.3

Hoe verspreiden onkruiden zich?

Onkruiden kunnen zich van buiten de teeltpercelen op verschillende manieren introduceren in de teelt. De dispersiecapaciteit van de onkruiden speelt hierbij een zeer grote rol. Lichte zaden kunnen via de wind verspreid worden maar zaden kunnen

8

zich eveneens via water, dieren en de mens verspreiden. Ook is het mogelijk dat zaden actief door de onkruidplanten weggeschoten worden. De niet beteelde akkerranden kunnen in die zin mogelijk als een bron van onkruidzaden aanzien worden. De overblijvende (competitieve) soorten zijn voor hun verspreiding soms van hun zaadproductie afhankelijk maar meestal is vooral de vegetatieve reproductie van belang. De onmiddellijke akkerrand tegen de teelt aan kan bij deze groep van planten zorgen voor onkruiden in de teelt door vegetatieve verbreiding. We benadrukken dat zaden van éénjarige soorten soms meerdere jaren in de bodem kunnen overleven door de vorming van een zaadbank. Een landbouwer heeft dan ook vooral te maken met onkruiden die kiemen uit de zaadbanken en vegetatieve verbreiding van de aanwezige planten. Onder reguliere herbicidenbehandeling is er slechts een kleine groep hardnekkige onkruiden die steeds terugkomen en voor problemen kunnen zorgen. Melganzevoet (Chenopodium album) is een voor de hand liggend voorbeeld van voorgenoemde bewering. (Scheepens P., Groeneveld R. & Riemens M. (2004). Plant Research International (PRI), Wageningen; D‟Haene K., Laurijssens G., Van Gils B., De Blust G. & Turkelboom F. (2010). Agrobiodiversiteit. Een steunpilaar voor de 3de generatie agromilieumaatregelen? Rapport van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) i.s.m. het Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek (ILVO). I.o.v. het Departement Landbouw en Visserij, afdeling Monitoring en Studie. INBO.R.2010.38; Punten en Lijnen in het landschap. Hermy, M. & De Blust, G. 1997. Stichting Leefmilieu, Schuyt & Co, 263pp.)

1.2

Insecten

1.2.1

Insectbiotopen

Planten, insecten en dieren mogen we niet elk als iets afzonderlijk bekijken. Ze maken allen deel uit van een ingewikkelde onderlinge wisselwerking. In één woord samengevat als 'ecosysteem'. Elke verandering die er plaatsvindt, heeft een invloed op het ecosysteem. Bijvoorbeeld, als bladluizen van uit een akkerrand in het aangrenzend gewas terechtkomen, dan zullen ze vroeg of laat gevolgd worden door een grote diversiteit aan soorten, die voordien in de akkerrand met deze bladluizen verbonden waren. Dit zijn onder andere de natuurlijke vijanden van de bladluis (Aphidoidea) zoals de lieveheersbeestjes (Coleoptera), de gaasvliegen (Chrysopidae), zweefvliegen (Syrphidae) en sluipwespen (Ichneumonidae). Deze migraties gebeuren vanuit de rand naar de teelt, maar ook omgekeerd. Omdat vele randen, overhoekjes, en kleine landschapselementen zoals houtkanten, heggen en hagen door ruilverkavelingen en schaalvergrotingen verdwenen zijn, is de diversiteit aan fauna en flora in het agrarisch gebied sterk afgenomen. Het ecosysteem is ontwricht en hierdoor moeten we steeds met meer en krachtigere chemische middelen ingrijpen.

9

Zoals de zaken er vandaag op Europees niveau voorstaan wat betreft het gebruik van pesticiden, is het aangewezen om de diversiteit in het agrarisch gebied opnieuw te herwaarderen. Het aanbod gewasbeschermingsmiddelen dat in de toekomst de landbouwer ter beschikking staat zal blijvend inkrimpen. Daarenboven zullen de normen naar het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen steeds verstrengen door residuproblematiek en milieuproblematiek. 1.2.2

De relatie tussen planten, plaaginsecten en nuttige insecten

Planten kunnen zich op verschillende manieren beschermen tegen plaaginsecten. Eén van de meest opmerkelijke mogelijkheden is de aanmaak van chemische afweerstoffen. De aanwezigheid van een afweerstof voorkomt de vraat door plantetende insecten en dieren. Een aantal insecten en dieren hebben zich in de loop der tijd aan het gif kunnen aanpassen omdat ze een tegengif kunnen produceren. Net zoals insecten resistentie kunnen opbouwen tegen chemische bestrijdingsmiddelen. De gifstoffen vormen dus een effectieve bescherming tegen onaangepaste insectensoorten, maar kunnen een omgekeerd effect hebben op de aangepaste soorten. Een mooi voorbeeld hiervan is de familie van de kruisbloemigen. Omwille van hun typische afweerstoffen, vinden we op deze groep van planten zeer typerende insecten terug zoals de melige koolluis (Brevicoryne brassicae) en de koolvlieg (Delia radicum syn. Delia brassicae en Delia floralis). De meeste andere plaaginsecten komen niet voor op deze planten. De wetenschap vermoedt dat een aanpassing aan een hoog gehalte van de ene stof gepaard gaat met een verminderde tolerantie tegen een andere gifstof. Dit zou de sterke specialisatie (afhankelijkheid) van een aantal insecten kunnen verklaren op bepaalde planten. Omwille van deze eigenschappen kunnen sommige planten bijzonder interessant zijn om ze te gaan gebruiken als kweekruimte. Deze specifieke bladluizen en bladvlooien (Psyllidae) zijn niet schadelijk voor onze gewassen maar trekken vele nuttige insecten aan die zich hierop kunnen ontwikkelen en vermeerderen. Deze techniek zouden we ook in openlucht kunnen toepassen, omdat vele inheemse planten zoals els (Alnus), wilg (Salix) en es (Fraxinus excelsior) een zeer specifieke insecten fauna hebben. Als we deze kruiden, struiken en bomen in de nabijheid van onze cultuurgewassen zetten, dan zouden we beschikken over een eenvoudige wijze van biologische bestrijding, ware het niet dat de natuur veel complexer is dan dit. 1.2.3

Wilde planten als voedsel leveranciers voor nuttige insecten

Nuttige insecten zijn insecten die schadelijke insecten als prooi of als gastheer hebben. Het zijn meestal de larven van de nuttige insecten die het grootste aantal schadelijke insecten verdelgen. Het leven van de volwassen insecten is voornamelijk gericht op de voortplanting. De meeste volwassen nuttige insecten, maar ook sommige larven, zijn naast de dierlijke voeding ook afhankelijk van plantaardige voeding, zoals nectar en pollen. Als we nuttige insecten willen aantrekken, dan zullen we er voor moeten zorgen dat al

10

deze voedselbronnen aanwezig zijn. Ontbreekt er één van deze dan kunnen de nuttige insecten zich niet optimaal ontwikkelen en zullen ze migreren naar andere plaatsen. Omdat nuttige insecten voorkomen van vroeg in de lente tot het einde van de herfst (sommige blijven zelfs gedurende de winter actief), moeten we dus gedurende het hele jaar in hun behoeften trachten te voorzien. De aanwezigheid van nuttige insecten is grotendeels afhankelijk van de beschikbaarheid aan wilde planten in de onmiddellijke omgeving van het perceel. Deze kruiden zijn immers een belangrijke bron van voedsel. Pollen en nectar zijn vaak de enige voedingsbron van volwassen insecten zoals de zweefvliegen, de sluipwespen en de gaasvliegen. Bovendien dienen deze kruiden als gastplanten voor bladluizen en andere insecten, die onontbeerlijk zijn voor lieveheerbeestjes en andere nuttige insecten. Kruiden dienen eveneens als biotoop voor verschillende soorten spinnen (Araneae). De kruiden zijn tevens een toevluchtsoord voor insecten tijdens de minder gunstige perioden van het jaar. Ondoordacht gebruik van herbiciden, fungiciden en insecticiden elimineert niet enkel de kruiden die concurreren met onze gewassen, maar ook de nuttige insecten omdat we ze van 'hun' kruiden beroven of rechtstreeks afdoden. Net zoals deze insecten samen met hun kruiden verdwijnen, kunnen we deze insecten opnieuw aantrekken door hun kruiden (op de akkerranden) opnieuw toe te laten. Om een ongecontroleerde toename van het aantal onkruiden en plaaginsecten te voorkomen, zullen we de kruidenberm met de nodige kennis van zaken moeten beheren. 1.2.4

Een kweekbodem voor nuttige insecten

Sommige insekten kunnen een predatie- effect uitoefenen op voor de teelt schadelijke insecten. We spreken hier van een biologische gewasbescherming. Een grondige kennis van de levenscyclus van de plaag en mogelijke waardplanten zijn onontbeerlijk. Bij de aanleg van een kruidenberm gaan we naast de nuttige insecten ook insecten aantrekken die een plaag kunnen vormen op deze kruiden. Wanneer deze plaaginsecten niet schadelijk zijn voor onze teelt dan hebben we een goede kweekbodem voor onze nuttige insecten. Indien we bepaalde kruiden toelaten die plaaginsecten aantrekken die ook onze gewassen kunnen aantasten, dan veroorzaken we problemen. We moeten dus ook kennis vergaren over de ziekten en de plagen van een 'aantal' wilde planten. Welke kruiden u uiteindelijk gaat gebruiken is uiteraard afhankelijk van uw teelt. Het aantal insecten dat voorkomt op een kruid, hangt af van het soort kruid: -

op vlas en de gewone smeerwortel komen zéér weinig individuen voor, minder dan 15/m²;

-

op boerenwormkruid, koolzaad en de grote klaproos kunnen zéér veel individuen voorkomen, soms zelfs meer dan 500/m².

Voor de meeste kruiden ligt het tussen de 100 en 300 individuen/m². Hiervan zijn ongeveer 65% (tussen de 45% en 80%) plantenetende (phytofage) insecten, de overigen zijn overwegend predators of parasitoïden van deze phytofagen.

11

1.2.5

Parasitoïden

Sluipwespen Het merendeel van de parasitoïden zijn sluipwespen. Sluipwespen komen veel voor op Papilionaceae, meestal van de onderfamilie van de Asteraceae (composieten). Vele Brassicaceae (kruisbloemigen) lokken eveneens sluipwespen. Volwassen sluipwespen voeden zich voornamelijk met nectar en honingdauw. Ze bezoeken verscheidene soorten bloemen. Het zijn deze volwassenen die gastheren parasiteren, vooral bladluizen. De larvaire ontwikkeling gebeurt intern in de bladluis en een nieuwe sluipwesp komt tevoorschijn. Onbehandelde begroeiingen rond het perceel zoals akkerranden bieden aldus alternatieve gastheren aan. Dit betekent dat sluipwespen aanwezig blijven en van hier uit opnieuw de akkers intrekken wanneer nieuwe bladluisaantastingen ontstaan. Sluipvliegen Sluipvliegen (Tachinidae) kunnen we wel eens vinden op phacelia, gewone hennepnetel (Galeopsis tetrahit), luzerne, korenbloem, bernagie en koolzaad. Op deze kruiden kan men soms meer dan 40 parasitoide vliegen/m² aantreffen. (O.A. Clevering, G.K. Hopster, A.J.C.M. Van Beek, J. Spruijt en A.J. Visser. (2005). Natuurontwikkeling langs akkers. Evaluatie van zes jaar onderzoek naar het beheer van akkerranden en slootkanten op proefbedrijven. Wageningen UR.; Hopster, G.K., Visser, A.J., Beek A.J.C.M. (van 2002). Agrarisch natuurbeheer op proefbedrijven. Tussentijdse evaluatie 199872001. PPO 13.38.035; KVLT (2002). Biologische bestrijders rondom onze percelen. www.kvlt.be; www.koppert.nl; PCFRUIT Functionele biodiversiteit en ecologische maatregelen voor een duurzame landbouw.; Anoniem. Loopkevers: nuttige predatoren, indicatoren voor de biodiversiteit in een omgeving. Belgische Fruitrevue april 2005.) 1.2.6

Predatoren

Meer informatie over de nuttige insecten is terug te vinden in bijlage 1 (steekkaarten nuttige insecten) en in het document “Achtergrondinformatie nuttige insecten”. Lieveheersbeestje Lieveheersbeestjes komen voor op planten waar veel bladluizen zitten omdat zowel de kevers als hun larven zich voeden met bladluizen. Ook andere factoren hebben invloed op hun aanwezigheid. Aanvullende voedselbronnen zijn ook belangrijk zoals pollen en nectar. In het verleden zijn lieveheersbeestjes bestudeerd geweest naar de interactie tussen hen en verschillende planten. Lieveheersbeestjes blijken bepaalde voorkeuren en zelfs afkeur te hebben voor bepaalde planten. Enkele onaantrekkelijke planten zijn klavers (Trifolium), kleine pimpernel (Sanguisorba minor), glad walstro (Galium verum), wilde tijm (Thymus serpyllum) en de niet inheemse maar wel veel toegepaste groenbemester Phacelia (Phacelia tanacetifolia). Enkele zéér aantrekkelijke planten zijn de grote brandnetel (Urtica dioica), luzerne (Medicago sativa), middelste teunisbloem (Oenothera biennis), wilde peen (Daucus carota), witte krodde (Thlaspi

12

arvensi), korenbloem (Centaurea cyanus), gewone officinale) en stalkaars (Verbascum densiflorum).

smeerwortel

(Symphytum

Loopkevers, weekschildkevers en kortschildkvers Algemeen komen loopkevers (Carabidae) enkel op het bodemoppervlak voor. Slechts een paar soorten (vb. Demetrias atricapillus en Dromius quadrimaculatus) kruipen het gewas in om zich daar te voeden met bladluizen. Regelmatig zijn ze te vinden in bernagie (blauwbekje, Borago officinalis), basterdklaver (Trifolium hybridum), witte klaver (Trifolium repens) en luzerne. Soms komen ze in deze kruiden zelfs in grote aantallen voor. Voor hen en de overige loopkevers zijn gewoon duizendblad (Achillea millefolium) en kamille (Matricaria) een aantrekkelijke overwinteringsplaats (ondergronds). Weekschildkevers (Cantharidae en Malachiidae) voeden zich voornamelijk met nectar en pollen van schermbloemigen zoals berenklauw (Heracleum sphondylium), peen en fluitekruid (Anthriscus sylvestris). Gaasvliegen De aanwezigheid van dit insect is vooral afhankelijk van de kruidlagen en bloemen in de onmiddellijke omgeving. Dit omdat de volwassenen zich voeden met nectar en pollen. Vanuit de akkerranden kunnen ze zich zeer snel verspreiden over het perceel als de bladluizen er zich vestigen. Het zijn vooral de vraatzuchtige larven die erg nuttig zijn als opruimers van bladluizen, in mindere mate van bladvlooien, schildluizen, mijten, eieren van vlinders en jonge rupsen. Gaasvliegen zouden bepaalde voorkeuren hebben voor de planten waarop ze hun eitjes willen afzetten. Behaarde en grote bladeren krijgen blijkbaar de voorkeur boven wasachtige of kleine bladeren. De Ruwbladigenfamilie (Boraginaceae) en de Papaverfamilie (Papaveraceae) blijken uitermate aantrekkelijk te zijn. De Lipbloemenfamilie (Labiatae), de Vlinderbloemenfamilie (Leguminosae) en de Apiaceae zijn ook aantrekkelijk maar in mindere mate. De overige plantenfamilies zijn weinig of geheel niet aantrekkelijk voor de eiafzet van de gaasvliegen. De volwassen groene gaasvliegen (Chrysoperla carnea) zijn betreffende hun voeding volledig aangewezen op pollen, nectar en honingdauw. Uit maag- en uitwerpselenonderzoek blijkt dat het merendeel van de pollen afkomstig is van Euphorbiaceae gevolgd door Poaceae, Salicaceae, Asteraceae en Apiaceae. Zweefvliegen Vrijwel alle bloemen met een platte, ondiepe en open vorm zijn aantrekkelijk voor zweefvliegen en dit omwille van hun korte zuigsnuit. Als wij ze gedurende hun ganse actieve periode willen aantrekken, dan zullen wij er voor moeten zorgen dat er van vroeg in het voorjaar, al vanaf eind februari tot laat in de herfst bloemen aanwezig zijn in de akkerranden. De volwassen zweefvliegen zijn volledig aangewezen op hun nectar en pollen. -

maart, april: herderstasje arvensis), witte krodde;

(Capsella

bursa-pastoris),

akkerviooltje

(Viola

13

-

mei, juni: herik (Sinapis arvensis), phacelia, raapzaad (Brassica rapa), margriet (Leucanthemum vulgare), zevenblad (Aegopodium podagraria), peen;

-

juli, augustus: korenbloem, akkermelkdistel (Sonchus arvensis), boekweit (Fagopyrum esculentum), gewone steenraket (Erysimum cheiranthoides), bernagie, middelste teunisbloem, pastinaak (Pastinaca sativa);

-

september, oktober: korenbloem, margriet, boerenwormkruid (Tanacetum vulgare), wilde cichorei (Cichorium intybus).

Naast kruiden bezoeken ze ook vele struikachtige bloeiende gewassen. Het zijn de maden die polyfaag zijn, met een zeer duidelijke voorkeur voor bladluizen. Ze voeden zich met zeer vele bladluissoorten en met alle stadia zelfs de gevleugelde. De belangrijkheid als predator hangt af van jaar tot jaar, van het seizoen, de streek en vooral de onmiddellijke omgeving. Roofwantsen Hoewel roofwantsen voornamelijk in bomen en hagen voorkomen, kunnen we ze ook aantreffen op kruidachtige planten. Orius en Anthocoris soorten kunnen in perioden van schaarste overschakelen op pollen. De echte roofwantsen (Nabiidae) zijn regelmatig te vinden op koolzaad (Brassica napus), knopherik (Raphanus raphanistrum), bernagie, bastaard klaver en luzerne. De meeste roofwantsen zijn alleseteres, al blijken sommige een voorkeur te hebben voor een bepaalde prooi. Zowel volwassenen als larven, beter nimfen genaamd, doen aan predatie van insecteneieren, bladvlooien, bladluizen, mijten, galmuggen en andere insceten.

1.3

Impact van een akkerrand op de teelt

We kunnen zowel een positieve als negatieve impact verwachten van de aangelegde randen op de bedrijfsvoering. 1.3.1

Positieve invloeden van een akkerrand op de teelt

De positieve impact komt vanuit de hoek van de functionele agrobiodiversiteit. Nuttige insecten in akkerranden hebben zowel een predatie- als parasitisme – effect op schadelijke insecten in de teelt, en helpen zo mee aan de natuurlijke plaagonderdukking in het gewas. 1.3.2

Negatieve invloeden van een akkerrand op de teelt

Voor wat betreft de negatieve impact ligt de focus bij de proefopzet voornamelijk bij de te verwachten extra onkruidendruk maar ook bij de extra schade door onder andere knaagdieren bij iets ruigere stroken. Een voorbeeld van schadelijke impact door insecten zou de extra bladluizendruk kunnen zijn. Bladluizen kunnen

14

daarenboven als vector van virusziekten fungeren. Mogelijke gevolgen kunnen zijn: vergeling bij suikerbieten, dwergvergeling bij granen of tal van virussen in de pootaardappelenteelt. 1.3.3

Financiële invloed van een akkerrand

De kosten en de baten van de stroken worden per situatie zo nauwkeurig mogelijk geraamd. Dit door kwantificering van twee belangrijke aspecten: de tijdsbesteding van de landbouwer aan de stroken en de nettowinst (of –verlies) van de teelt. We stippen aan dat zowel de inzaai als het beheer van de rand een extra inspanning vragen. Te verwachten valt dat er zowel een positieve als negatieve impact kan zijn van de aangelegde akkerranden op de bedrijfsvoering. Bij wijze van voorbeeld zou er bij een grotere onkruidendruk vanuit de stroken een extra herbicidenbehandeling voorzien moeten worden. Bij een sterke predatie zou verwacht kunnen worden dat er minder inspanning in gewasbescherming geleverd moet worden. Een totale optelsom van voorgenoemde totale kosten en baten zou een reëel beeld moeten geven over de financiële impact van de akkerrand. Een vergelijking van deze optelsom met de vergoeding gekregen via de beheerovereenkomst, zal aangeven of een bijsturing van de subsidies nodig is.

15

2

MATERIAAL EN METHODE

2.1

Doelstellingen

Het demonstratieproject „onderzoek naar de landbouweffecten van aangepast (akker)randenbeheer in functie van akkervogelbescherming‟ wil een objectief beeld geven van de landbouweffecten van stroken voor akkervogels en/of stroken voor erosie. De landbouw is heel belangrijk voor allerlei soorten vogels van de akkers. Het aanbod van graan en allerlei kruiden zorgt ervoor dat de vogels in de winter voldoende voedsel vinden. Maar door de schaalvergroting in de landbouw werd het landschap eentoniger, verdwenen nestmogelijkheden en is er minder voedsel beschikbaar. Om te overleven hebben akkervogels behoefte aan drie elementen in het landschap met name nestgelegenheid en dekking zoals grasstroken en niet bewerkte stroken, zomervoedssel in de vorm van insecten en zaden en wintervoedsel. De mogelijke gevolgen van de stroken op de teelt worden in een drieluik behandeld: 1. Inschatting van de impact van de stroken ten behoeve van akkervogels en/of erosie met betrekking tot de teelt in functie van de onkruiddruk; 2. Inschatting van de impact van de stroken ten behoeve van akkervogels en/of erosie met betrekking tot de teelt in functie van zowel vliegende als kruipende nuttigen; 3. Inschatting van de financiële gevolgen van deze stroken voor de landbouwer in kwestie. Naast voorgenoemd drieluik, uitgewerkt demonstratiedag georganiseerd voor bedrijfsplanners.

2.2

in dit rapport werd eveneens geïnteresseerde landbouwers

een en

Situering akkerranden en veldopnames

De testcases zijn allemaal opgezet in een aantal actiegebieden gelegen in akkervogelkerngebied. De actiegebieden zijn gelegen in de grensregio Limburg/ Vlaams- Brabant in de driehoek Gelinden, Mechelen-Bovenlingen, Aalst. Een uitzondering hierop is het perceel gelegen aan het Hooibos in Goetsenhoven. De veldopnames van dit project zijn gestart in juni 2009 en liepen tot september 2011. Het eerste opnamejaar 2009 is omwille van de late opstart van het project gebruikt als testjaar om de methodiek voor dataverzameling in de percelen en in de randen uit te testen. Deze resultaten werden gebruikt om de methodiek bij te stellen voor de opnamejaren 2010 en 2011.

16

2.2.1

Akkerranden: type, aanleg en beheer

In de akkerranden is de keuze naar inzaai vastgelegd door bijlage VI van het ministrieel besluit van 11 juni 2008 betreffende het sluiten van beheerovereenkomsten en het toekennen van vergoedingen ter uitvoering van Verordening nr. 1698/2005 in zake steun voor plattelandsontwikkeling. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen ingezaaide grasmengsels in het kader van beheerspakketten perceelsrandenbeheer of weidevogelbeheer enerzijds en anderzijds ingezaaide grasmengsels in het kader van beheerspakketten erosiebestrijding. Tot slot zijn er nog grasmengsels in het kader van akkervogelbeheer. De aanwezigheid van pollenvormende grassen kan zorgen voor een geschikte overwinteringsplaats voor natuurlijke vijanden (o.a. loopkevers) waardoor deze in het groeiseizoen meer aanwezig zullen zijn. De keuze voor pollenvormers met kruiden in eerste instantie is gekozen voor akkervogels. Pollenvormpers bieden akkervogels een goede vegetatie structuur voor nestgelegenheid en dekking. Zodenvormers worden in eerste instantie ingezaaid om gevolgen van erosie aan te pakken Zodenvormers kunnen de mobiliteit van potentieel interessante bodemfauna bemoeilijken. Inzaai van pollenvormers vergemakkelijkt de vestiging van kruiden mits er niet te dicht ingezaaid is geweest. Kruiden betekenen door hun nectar dan weer een meerwaarde voor aantrek van vliegende „nuttigen‟. Er dient wel opgemerkt te worden dat het louter onoordeelkundig inzaaien van kruiden niet steeds leidt tot een toename aan „nuttigen‟. De soortsamenstelling speelt hier een dubbele rol: zowel de soort in kwestie als het bloeitijdstip (en duur) zijn cruciaal. Het bloeitijdstip moet gelinkt zijn aan de levenscyclus van de nuttige in kwestie. Bovendien is er een verschil tussen de plantensoorten onderling wat betreft bereikbaarheid van de nectar. We merken op dat er bij de inzaai van zodenvormers vaak gebruik wordt gemaakt van Engels raaigras. Engels raaigras induceert door zijn hoge productie en snelle stikstofafvoer geschikte groeikansen voor kruiden die houden van iets schralere condities indien een frequent maaibeheer wordt toegepast. In het kader van dit project worden verschillende mengsels gebruikt in het kader van akkervogels of erosiebescherming. We merken op dat het beperkte aandeel aan kruidachtige planten in de randen een minder interessante uitgangssituatie is voor de aantrek van vliegende nuttige insecten. Naast het type ingezaaid mengsel, is de aanleg en bovenal de nazorg van cruciaal belang. Een allereerste keuze die gemaakt dient te worden is het zaaitijdstip. Zowel najaar als voorjaar komen in aanmerking indien de grond vorstvrij is. Om een voorsprong op ongewenste onkruiden voor het ingezaaide mengsel te realiseren kan er geopteerd worden voor inzaai in het najaar. Meer informatie over de aanleg, is terug te vinden in de bijlage (zie bijlage 2). Voor het onderdrukken van ongewenste onkruiden is vroeg genoeg klepelen aangewezen. Bovengenoemde stroken worden de eerste jaren meerdere malen per jaar gemaaid. Door verschraling kan de maaifrequentie na verloop van tijd teruggebracht worden tot minimaal twee keer per jaar op rijke leembodem. Belangrijk is dat het tijdstip van maaien wordt afgestemd op de broedperiode van akkervogels indien we te maken hebben met een gemengde grasstrook.

17

Ideaal zou zijn dat het maaisel enige tijd blijft liggen zodat de insectenfauna kan wegkruipen. Iets ruigere stukken zijn eveneens interessant als overwinteringplaats voor ongewervelden. Van stroken met een breedte breder dan de werkbreedte van de gebruikte machine zouden bijvoorbeeld de zone naast de teelt frequent gemaaid kunnen worden en de strook naast de perceelsscheiding (die dan ook buiten de werkbreedte valt) één keer per jaar. 2.2.2

Ligging

Saffraanberg

Armenberg

Engelmanshoven

Ovelingen Figuur 1: Ligging vier proefpercelen, omgeving Engelmanshoven Gelinden

18

Hooibos

Figuur 2: Liggen proefperceel Hooibos

2.2.3

Samenstelling van de ingezaaide mengsels

Locatie

Type

Tijdstip aanleg

Soorten

Ovelingen

Erosiebestrijding/ grasbufferstrook

2009

Mengsel 1: 30 % kropaar, 25 % rood zwenkgras, 25 % veldbeemdgras, 10 % Engels raaigras, 10 % Italiaans raaigras Mengsel 2: 20 % Italiaans raaigras, 20 % veldbeemdgras, 20 % kropaar, 20 % rood zwenkgras, 10 % beemdlangbloem, 10 % rode klaver

19

Armenberg

Gemengde grasstrook voor akkervogels

2008

40 % Italiaans raaigras, 10 % rood zwenkgras, 15 % kropaar, 10 % veldbeemdgras, 15 % timoteegras, 5 % rode klaver, 5 % esparcette

Engelmanshoven


2008

40 % Italiaans raaigras, 10 % rood zwenkgras, 15 % kropaar, 10 % veldbeemdgras, 15 % timoteegras, 5 % rode klaver, 5 % esparcette

Hooibos


2009

45 % Italiaans raaigras, 15 % rood zwenkgras, 10 % kropaar, 5 % rietzwenkgras, 5% veldbeemdgras, 10 % luzerne, 5 % gewone rolklaver, 5 % rode klaver

Saffraanberg

2010/2011

Tabel 1: Ingezaaide mengsels akkerranden SOLABIO

Cfr. tekst

20

Figuur 3: Mengsel ingezaaid op de akkerrand in Ovelingen

Op vraag van de K.H.Kempen wordt een nieuwe akkerrand aangelegd, grenzend aan het perceel op Saffraanberg. De andere percelen uit de proef bestaan voornamelijk uit éénzaadlobbigen. In het kader van dit project worden ook verschillende veldopnames gedaan naar vliegende nuttigen. Gezien de afwezigheid van nectarplanten voor deze organismen in de strook was de geringe aanwezigheid van vliegende nuttigen in de grasstroken te voorspellen. De nieuwe strook van Saffraanberg is ingezaaid met een mengsel met een grotere aantrekkelijkheid voor vliegende nuttigen dan de mengsel van de andere percelen. In het volgende puntje (2.2.4) wordt de aanleg van de rand toegelicht. 2.2.4

Aanleg akkerrand Saffraanberg

Onderzoek in Nederland wijst uit dat gewone raaigrasstroken met een maaibeurt half juni weinig natuurwinst opleveren. Dit is ook niet het geval als klaver (Trifolium) als bloemsoort wordt bijgemengd. De oorzaak is dat de vegetatie te dicht is: akkervogels als veldleeuwerik (Alauda arvensis) en patrijs (Perdix perdix) kunnen er simpelweg niet in. Ook het uitmaaien van nesten tijdens broedseizoen half juni speelt een rol. Vanuit de vaststelling dat ruige randen wel degelijk veel insecten kunnen herbergen maar dat de vogels er niet bij kunnen, werd geëxperimenteerd met gefaseerd maaibeheer. Gedurende een paar weken na de maaibeurt kunnen de vogels immers wel bij het voedsel komen. Belangrijk is dus niet alles ineens te maaien. Door in dezelfde brede akkerrand zowel een strook kort te houden als een strook lang te laten worden beide functies gecombineerd: veilig leefgebied voor allerlei insecten en kleine zoogdieren en een zone waar de vogels bij hun voedsel kunnen. De korte strook wordt zo kort gehouden dat vogels er niet gaan in broeden. Op die manier wordt het uitmaaien van nesten vermeden. Vrij hoog maaien (15 cm) met een weidebloter geeft nog een extra veiligheid tegen uitmaaien.

21

Een verdere voorwaarde om tot effectiviteit te komen is het dun inzaaien van vooral laag blijvende grassen, met een minderheid aan forse grassoorten. Ook streekeigen (berm)kruiden kunnen mee ingezaaid worden als nectarbron voor insecten. Het zaad dient als wintervoedsel voor vogels. Tegelijkertijd maakt dit de randen mooier. Omdat de geschikte kruiden zelden op eigen kracht in zo ‟n rand komen is inzaaien aangewezen. Gezien bovenstaande argumentatie werd op het bedrijf van Saffraanberg een duorand aangelegd. Deze bestaat dus uit twee parallelle stroken waarvan er één tweemaal per jaar wordt gemaaid (met begin juni en eind juli als richtdata). Indien deze strook in het broedseizoen onaantrekkelijk moet zijn, is het aangewezen deze eventueel meer dan twee keer te maaien. De ruigere strook wordt slechts éénmaal per jaar gemaaid. Zo bekomen we een korte rand en een langere ruige rand. De korte strook is tussen 3 m breed en de ruige strook 9 m. Indien mogelijk wordt het maaisel van de beide stroken afgevoerd. De toegevoegde bloeiers in het mengsel hebben als voornaamste doel het stimuleren van insecten als zomervoedsel voor akkervogels, maar ze kunnen eventueel ook een bijdrage leveren aan de natuurlijke bestrijding van bladluizen en andere plagen in aangrenzende akkerbouwpercelen. Veel natuurlijke vijanden eten in het larvale stadium prooi, maar hebben als volwassen insect ander voedsel nodig zoals nectar of stuifmeel. Enkele voorbeelden van deze „nuttigen‟ zijn onder andere sluipwespen, zweefvliegen, gaasvliegen, lieveheersbeestjes en roofwantsen. Lieveheersbeestjes en roofwantsen eten als volwassen insect ook prooi maar profiteren van het extra voedsel in de rand onder de vorm van stuifmeel. Vooral als van nature weinig geschikte bloemen voorhanden zijn kan het aanbieden van de juiste bloemen in stroken langs de akkers een toename van de ontwikkeling van natuurlijke vijanden teweeg brengen. Een bloemsoort is geschikt als het beoogde insect erdoor wordt aangetrokken, de nectar en pollen bereikbaar zijn en het de juiste voedingsstoffen voor het insect bevat. Zo zijn veel bloemen vanwege een te diepe positie van de nectar en de bloemkroon ongeschikt voor sluipwespen. Ook is een bloeiboog, d.w.z. een spreiding in tijdstip van bloei, een belangrijk gegeven. In de keuze van bloemmengsels is gecontroleerd of er geen soorten bij zitten die plagen kunnen stimuleren (als waardplant) en onkruidproblemen kunnen veroorzaken. Zo geeft knoopkruid bijvoorbeeld problemen met schadelijke vlinders (rupsen). Kruisbloemigen zijn eveneens niet opgenomen vanwege hun rol als waardplant voor plagen. Dille (Anethum graveolens) en kamille (Matricaria) zijn als onkruiden te mijden. Uiteindelijk kiezen we voor de volgende samenstelling: -

Italiaans raaigras (Lolium multiflorum) 20%

-

Rietzwenkgras (Festuca arundinacea) 25%

-

Rood zwenkgras (Festuca rubra) 15%

-

Beemdlangbloem (Festuca pratensis) 10%

-

Kropaar (Dactylis glomerata) 15%

22

-

Luzerne (Medicago sativa) 3%

-

Gewone rolklaver (Lotus corniculatus) 3%

-

Rode klaver (Trifolium pratense) 3%

-

Gewoon duizendblad (Achillea millefolium) 3%

-

Wilde peen (Daucus carota) 3%

Volgende tips werden meegegeven voor de aanleg en het beheer: Dit moet tijdig en met de nodige zorg gebeuren. Akkerranden voor tarwe moeten ingezaaid worden rond 5-10 april met als reden dat op tarwe (Triticum) de bladluizen het vroegst te verwachten zijn. Voor aardappel (Solanum tuberosum)kan de akkerrand rond 20-25 april ingezaaid worden. Grondbewerking Het is van belang om ongewenste kruiden in het begin te elimineren. Daarom gaan we het geploegde land een eerste maal bewerken met de bedoeling een vals kiembed aan te leggen. Wanneer het dan voldoende warm is en de bodem ver genoeg is opgedroogd wordt het mengsel ingezaaid met een zaaicombinatie. Door het grote verschil in zaadgrootte is het nodig in 2 maal te zaaien: de eerste passage zaaien we de grote zaden, de 2 maal wordt de machine afgesteld voor de fijne zaden. Afhankelijk van de verwachtte weersomstandigheden kan het nodig zijn het perceel te rollen. Afmaaien Het jaar van inzaai vereist een vroege maaibeurt om de slagingskans van de beheersstrook te vergroten. Dit is afhankelijk van een eventuele ontwikkeling van overwoekerende en /of storende onkruiden. Een duorand bestaat uit twee parallelle stroken, waarvan er één tweemaal per jaar wordt gemaaid om ze kort te houden, de ander niet of slechts eenmaal na half augustus. Zo heb je dus een „korte rand‟ en een „ruige rand‟.

2.3

Onkruiden: proefopzet

2.3.1

Opnamemomenten

Tijdens de looptijd van het project worden vegetatieopnames van zowel de akkerrand als de teelt 2 tot 4 keer per jaar uitgevoerd. In totaal volgen we 5 afgebakende percelen met hun akkerranden op gedurende twee jaar. Tijdens elke vegetatie - opname worden de soorten in de rand genoteerd. Eveneens maken we een schatting van de bedekking. In de teelt brengen we de onkruiden op verschillende afstanden van de rand op naam en wordt elke plant geteld.

23

Armenberg Ovelingen Engelmanshoven Hooibos Saffraanberg

23/03/2010

12/05/2010

x x

x x x x x

x

21/06/2010 14/07/2010 3/09/2010 x x x x x

x x x x x

20/05/2011 27/06/2011 16/08/2011 Armenberg Ovelingen Engelmanshoven Hooibos Saffraanberg

x x x x x

x x x x x

x x

Tabel 2: Opnamemomenten onkruiden 2010 - 2011

2.3.2

Locaties per perceel en werkwijze

De vegetatieopnames gebeuren zowel in de akkerrand als in de teelt zelf: -

opname 1: in de strook zelf

-

opname 2: 2 meter

-

opname 3: 5 meter

-

opname 4: 15 meter

-

opname 5: 40 meter

-

opname 6: 80 meter

De eerste opname in de strook gebeurt op 3 plaatsen: in het begin, het midden en het einde van de rand. Bovendien doorlopen we de hele akkerrand waarbij soorten die niet in de raster voorkomen, toch genoteerd worden. Er wordt in deze studie niet met permanente kwadraten gewerkt. At random wordt op verschillende plaatsen in de strook het raster van 1 m² uitgegooid. In de teelt wordt er op verschillende afstanden van de rand een vegetatieopname gedaan. De specifieke afstanden zijn deels uit literatuur en deels uit een aantal testcases gehaald. De vegetatie - opname afstanden in de teelt bij de rand volgen elkaar sneller op in afstand dan verder in de teelt. Clevering, O., Hopster, G., van Beek, A., Spruijt, J. & Visser, A. (2005). Natuurontwikkeling langs akkers: Evaluatie van zes jaar onderzoek naar het beheer van akkerranden en slootkanten op proefbedrijven. Wageningen: PPO. We verwachten dat de invloed van de akkerrand met de afstand kleiner wordt. Op 50 meter in de teelt gaan we er van uit dat de invloed van de rand verwaarloosbaar is (referentiesituatie). Afstanden dichter naar de rand toe verhogen theoretisch de

24

relatieve invloed tussen de verhouding van vegetatieve verbreiding van onkruiden tov geslachtelijke verbreiding van onkruiden. Door de opname in de rand zelf kan de correlatie tussen onkruiden in de rand en onkruiden in de teelt nagegaan worden. We veronderstellen dat de rand als mogelijke input voor onkruiden in de teelt kan fungeren. De start van het groeiseizoen wordt gekenmerkt door een zeer sterke kolonisatie van onkruiden. Cruciaal is dat de opname gebeurt voor de eerste herbicidenbehandeling. Ook dient de nawerktijd van het gebruikte product in kwestie in acht genomen te worden. In het volle groeiseizoen zal het gewas door zowel beschaduwing als bodemconcurrentie deels een rem zetten op de onkruidgroei. Naar het einde van het groeiseizoen is het inzetten van gewasbeschermingsmiddelen moeilijker. Deze periode is dan ook interessant naar vegetatieopnames toe. Zowel in de rand als in de teelt (op de vaste afstanden) werken we met een raster van 1 op 1 meter verdeeld in 100 deelrasters van elk 10 op 10 cm.

Foto 1: Raster 1 meter op 1 meter (100 x 10 cm x 10 cm)

Voor de determinatie van de vegetatie voor de planten in kiemstadium maken we gebruik van de volgende werken: -

Herkennen van onkruiden in suikerbietenvelden, KBIVB, 2001, M.Tits, O. Hermann , K. Lambrechts , J.-F. Misonne

-

Onkruiden herkennen, determineren kiemvorm, H. Glas, 2004

van

planten

vanaf

hun

vroegste

Voor de determinatie van volgroeide planten wordt gebruik gemaakt van volgende bronnen:

25

-

Veldgids Nederlandse flora, Henk Eggelte, KNNV uitgeverij 2007

-

Wat bloeit daar? D. Aichele, M. Golte-Bechtle, 2003

-

Nederlandse oecologische Flora, wilde planten en hun relaties (E. Weeda e.a., 1985, uitgave IVN ism VARA en VEWIN / 5 delen)

Te verwachten probleemonkruiden (uit navraag bij landbouwers) zijn: -

Melganzenvoet (Chenopodium album)

-

Zwarte nachtschade (Solanum nigrum)

-

Perzikkruid (Polygonum persicaria)

-

Kleefkruid (Galium aparine)

-

Gierstgrassen (onder andere hanepoot, Echinochloa crus-galli )

-

Kweekgras (Elymus repens)

De veldopnames hebben als doel antwoord te geven op 2 onderzoeksvragen. In volgende tekst gaan we hier dieper op in. (Clevering, O., Hopster, G., van Beek, A., Spruijt, J. & Visser, A. (2005). Natuurontwikkeling langs akkers: Evaluatie van zes jaar onderzoek naar het beheer van akkerranden en slootkanten op proefbedrijven. Wageningen: PPO. 2.3.3

Onderzoeksvraag 1: invloed van tijdstip van opname en afstand tot de rand

Om na te gaan of de afstand een invloed heeft op de hoeveelheid onkruiden die gevonden worden, verdelen we de opnames in twee groepen. We nemen enerzijds de afstanden 0, 2 en 5 meter samen en anderzijds de 15, 40, 80 meter. Dit omwille van verschillende redenen. Verwacht wordt dat de onmiddellijke omgeving van de rand (05 meter) het meest onderhevig is aan onkruiden. Bovendien verplicht de beperkte data ons om groepen te maken. Door de reguliere perceel behandelingen met herbiciden zijn op sommige percelen weinig onkruiden teruggevonden. 2.3.4

Onderzoeksvraag 2: similariteit

Om na te gaan of er een invloed is op de onkruiddruk door de aanwezigheid van de rand moeten we eerst nagaan in hoeverre de soorten in de rand en in de teelt hetzelfde zijn. Om na te gaan hoe groot de link is tussen de onkruiden in de teelt en deze in de rand maken we gebruik van de Sørensen‟s similariteitscoëfficiënt: Qs

=

2C A+B

C: het aantal gemeenschappelijke soorten

26

A: het aantal soorten in sample 1 B: het aantal soorten in sample 2 Deze eenvoudige index situeert zich tussen 0 (geen similariteit) en 1 (alle soorten identiek). We merken op dat er in deze index geen rekening gehouden wordt met talrijkheid of abundantie. Dit is naar onze mening ook niet wenselijk omwille van twee redenen. Enerzijds waren er niet veel onkruiden terug te vinden. Rekening houden in de index met abundantie zal dus een vertekend beeld geven. Anderzijds hebben veel akkeronkruiden een immense productie aan zaden waardoor het effect van de aantallen minder uitgesproken is. Veldopname jaar 2010 We berekenen Sørensen‟s similariteitscoëfficiënten tussen enerzijds de perceelsrand en anderzijds de teelt, voor alle 5 percelen en alle 4 opnamemomenten. Telkens berekenen we 2 coëfficiënten: tussen de rand en de opnames van 0-2-5 meter en tussen de rand en de opnames van 15-40-80 meter. Door de afstanden te groeperen kunnen we nagaan of de similariteit verandert met de afstand tot de rand. De logica achter de opsplitsing in deze twee groepen is de volgende: vanuit de rand neemt de onkruiddruk af in functie van de afstand tot de rand. Bovendien is de impact van de rand op de eerste meters van de rand zeer belangrijk omdat we hier zowel vegetatieve (ondergrondse uitlopers) als generatieve (zaad) verbreiding verwachten van de soorten uit de rand. Het aantal opnames is gelijk voor elke groep (0 meter,2 meter,5 meter) en (15 meter,40 meter, 80 meter) zodat we een goede vergelijking kunnen maken. Dit resulteert in 40 coëfficiënten. Voor 38 van de 40 is de similariteitscoëfficiënt 0. In veel gevallen komt dit doordat er in de vegetatieopnames helemaal geen onkruiden voorkomen (25 van de 40). Omwille van de lange strenge winter is de onkruiddruk in de periode februari- maart erg laag geweest. In de resultaatverwerking bespreken we bondig de resultaten voor de 5 proefpercelen. We benadrukken dat we, omwille van het feit dat er in de stroken zeer weinig onkruiden te vinden waren, we de verschillende opnames van in de strook hebben samengenomen voor 2010. In 2011 ligt dit helemaal anders omdat er toen meer onkruiden te tellen waren. Veldopname jaar 2011 Uit vergelijking van de tabellen van de randen van 2010 en 2011 blijkt dat de grasstroken van 2010 deels zijn geëvolueerd naar grasstroken met plaatselijk tweezaadlobbigen. Gezien de variatie van de strook gedurende het groeiseizoen zijn deze gegevens niet samen genomen. Ook werden de gegevens van 2011 op een andere manier verwerkt dan deze van 2010. Gezien de relatief grote soortenrijkdom aan onkruiden in de stroken is het werken met de taartdiagrammen zoals we hebben gedaan voor 2010 weinig zinvol. Een rand met bijvoorbeeld 20 soorten tweezaadlobbigen waarvan er 1 soort voorkomt in de teelt zou op die manier op eenzelfde wijze gekwantificeerd worden als een rand met 2 soorten tweezaadlobbigen waarvan er 1 soort voorkomt in de teelt.

27

Omwille

van

voorgenoemde

redenen

is

er

gewerkt

op

een

andere

manier.

Essentie Volgende zaken moeten in acht genomen worden: 1) Onkruiden kunnen in 2010 in de strook voorkomen maar pas in 2011 terug te vinden zijn als kiemplant in de teelt 2) Onkruiden kunnen voorkomen en geteld worden in de strook zonder dat ze in zaad staan. Als we op dat moment hetzelfde onkruid in de teelt vinden dan zeggen we dat er similariteit is. We veronderstellen met andere woorden dat er een link is tussen het onkruid in de strook en dit in de teelt. Dit moet niet noodzakelijk zo zijn. Dit is een nadeel van het vergelijken op dezelfde tijdstippen. 3) We merken op dat we zeer weinig onkruiden in zaad hebben zien staan in de stroken 4) De input van onkruidenzaden van het jaar voordien speelt hoogst waarschijnlijk een grotere rol dan de input van onkruidzaden van het jaar zelf.

Achtereenvolgens zijn de similariteitsindexen berekend van: 1. Strook 2011 <-> teelt 2011 voor de 2-3 veldopnames van de twee afstandgroepen 0-5 meter en 15-80 meter 2. Strook 2011 <-> teelt 2011 de 2-3 veldopnames zijn samengenomen voor de twee afstandgroepen 0-5 meter en 15-80 meter 3. Strook 2010 <-> teelt 2011 voor de 2-3 veldopnames van de twee afstandgroepen 0-5 meter en 15-80 meter 4. 4. Strook 2010 + strook 2011 <-> teelt 2011 Op deze manier maken we een overschatting.

28

2.4

Insecten: proefopzet

2.4.1

Opnamemomenten

Telling van insecten voeren we 2 tot 4 keer uit per groeiseizoen. Telkens tijdens dezelfde periode als de vegetatieopnames. 2.4.1.1

Kruipende insecten


21/05/2010

2/07/2010

x x x x x

x x x x x

31/07/2010 13/09/2010

7/06/2011 27/06/2011 Armenberg Ovelingen Engelmanshoven Hooibos Saffraanberg

x x x x x

x x x x x

x x x x x 4/07/2011 29/08/2011 x x x x x

x x

Tabel 3: Opnamemomenten potvallen 2010 - 2011

2.4.1.2

Vliegende insecten 11/05/2010 23/06/2010 30/07/2010


x x x x x 16/06/2011


x x x x x

x x x x x

x x x x

4/07/2011 11/07/2011 5/09/2011 x x x x x

Tabel 4: Opnamemomenten plakvallen 2010 - 2011

x x x x x

x x

29

23/06/2010 30/07/2010 Armenberg Ovelingen Engelmanshoven Hooibos Saffraanberg

x x x x x

x x x x x

23/05/2011 25/06/2011 15/07/2011 Armenberg Ovelingen Engelmanshoven Hooibos Saffraanberg

x x x x x

x x x x x

x x

Tabel 5: Opnamemomenten klopmonsters en visuele controle 2010 - 2011

2.4.2

Locaties per perceel en werkwijze

2.4.2.1

Kruipende insecten

-

opname 1: aan het einde van de rand

-

opname 2: in het midden van de rand

-

opname 3: op 0 meter

-

opname 2: 2 meter

-

opname 3: 5 meter

-

opname 4: 15 meter

-

opname 5: 40 meter

-

opname 6: 80 meter

Per afstand worden 3 bekers geplaatst en met een code gemerkt. De bekers plaatsen we in de grond. Monsters van één locatie en één periode bestaan dus uit een gecombineerde vangst van 3 potvallen. De ruimte rondom de beker wordt zorgvuldig bijgevuld en aangedrukt. De beker is gevuld met formol en afwasmiddel. Boven de potval plaatsen we een dakje om inregenen te voorkomen. De bekers worden 1 week vooraf aan het tellen geplaatst. Vangsten worden geteld per groep, loopkevers tot op soort gedetermineerd (Dekoninck W, Stassen E, Hendrickx F & Liberloo M, 2012).

30

Foto 2: Potval, akkerrand Ovelingen, juli 2011

2.4.2.2

Vliegende insecten

De tellingen van de insecten worden gedaan zowel in de strook als in de teelt zelf. -

opname 1: aan het einde van de rand

-

opname 2: in het midden van de rand

-

opname 3: 1 meter van de teelt, in de rand

-

opname 4: 0 meter

-

opname 5: 5 meter

-

opname 6: 15 meter

-

opname 7: 40 meter

-

opname 8: 80 meter

Op deze locaties in de rand en het perceel plaatsen we telkens 1 val. De waarnemingen worden verricht op gele vangplaten ( 10 X 25 cm), opgehangen aan een bamboestokje.

31

Foto 3: Plakval, akkerrand Ovelingen, juli 2011

De vangplaten worden 1 week voorafgaand aan het waarnemen geplaatst. De vangplaten rollen we dan in doorschijnende huishoudfolie. Elke vangplaat krijgt een code. De natuurlijke vijanden en plagen worden met een andere kleur van stift gemerkt. De aantallen natuurlijke vijanden en plagen worden per groep geteld.

Foto 4: Plakvallen, akkerrand Engelmanshoven, juli 2011

32

2.4.2.3

Visuele controle en klopmonsters

Een visuele controle van het teeltgewas gebeurt op het gewas tegen de akkerrand (visuele controle strook) en in de teelt op 20m van de akkerrand (visuele controle teelt). De controle verschilt naargelang de teelt: -

Voor graan worden 40 halmen in een kwadrant van 2 op 2 m bekeken, Voor maïs en bieten worden 40 bladtellingen uitgevoerd.

In dit kwadrant worden tevens alle planten visueel gecontroleerd op schade van eventueel slakken, wild of ongedierte. Waar mogelijk wordt de verhouding schadelijken en nuttigen weergegeven zoals geparasiteerde bladluis/ niet geparasiteerd. Klopmonsters nemen we door middel van een witte fotobak ( 40 X 50 cm). De bak wordt onder het gewas of vegetatie geschoven. Met een brede lat wordt op de vegetatie geslagen waardoor insecten in de bak vallen. De fotobak wordt onderzocht op natuurlijke vijanden en plaaginsecten. Zo kunnen we het aantal insecten per groep bepalen. De klopmonsters gebeuren in de rand (klopmonsters rand) en op 20m van de akkerrand (klopmonsters teelt).

2.4.2.4

Omkaderingsproef

Op 5 meter van de akkerrand plaatsen we een fijnmazig kader van 1 m op 1 m binnen het teeltgewas, bij de eerste waarneming van bladluizen. Dit kader blijft 1 maand staan. Bedoeling is nuttige vliegende insecten en lopende insecten zoveel mogelijk te mijden en dit object met een niet omkaderd object op 5 meter van de akkerrand te vergelijken naar uiteindelijk schadeniveau. Dit omkaderd object kan als een soort van controle beschouwd worden in de proef en laat toe de impact van de diverse stroken naar preventie en regulering van plagen in de teelt en besparing op bestrijdingsmaatregelen na te gaan. Een bedenking bij deze methode is wel dat indien nuttigen niet werden weggevangen bij de proefopzet, dit ook een omgekeerde effect zou kunnen hebben: de aanwezige nuttigen kunnen een maand lang enkel in de omkaderde ruimte fourageren en zo meer plaaginsecten verorberen. Er is dus veel belang besteed aan de keuze van de locatie van deze omkadering ten einde dit laatste fenomeen te beperken. Toch betekent het dat de behaalde resultaten met de nodige omzichtigheid moeten bekeken worden.

33

foto 5: Omkaderingsproef Saffraanberg, juli 2010

We gebruiken 3 of 4 constructies voor de omkaderingsproef. Deze proef kan dus doorgaan op 3 of 4 percelen tegelijkertijd. De proef loopt telkens 1 maand op de volgende percelen: 2010 Armenberg Ovelingen Engelmanshoven Hooibos Saffraanberg Armenberg Ovelingen Engelmanshoven Hooibos Saffraanberg

x x x 2011 x x x x

Tabel 6: Omkaderingsproef in de teelt 2010 - 2011

2.4.3

Plaagsituatie 2010

Het jaar 2010 manifesteerde zich als een quasi plaagloos jaar in de teeltgewassen. De luizenproblematiek op de gescreende teelten wintertarwe, cichorei en suikerbiet was praktisch verwaarloosbaar. Uiteraard zal dit gevolgen hebben op de aanwezigheid van en de impact van de nuttigen op deze plagen.

34

2.4.4

Plaagsituatie 2011

Het jaar 2011 werd, in tegenstelling tot 2010, gekenmerkt door een behoorlijke aanwezigheid van luizen in de diverse teelten. Ook was het voorjaar klimatologisch speciaal door de hoge temperaturen en het zonnige weer in de maanden april en mei. Zeker voor een aantal vliegende nuttigen, zoals zweefvliegen, geeft dit kansen voor een snellere en efficiëntere populatieopbouw. Het is dus duidelijk dat de plaagdruk en het weer hun impact gehad hebben op de aanwezigheid en werking van de (vliegende) nuttigen op de plaaginsecten.

35

3

RESULTATEN EN DISCUSSIE

Bij de analyse van de gegevens bekijken we de resultaten per landbouwer telkens in drie luiken: -

samenstelling van de rand 2010 en 2011;

-

onkruiddruk 2010 en 2011;

-

insecten 2010 en 2011.

3.1

Armenberg

De rand langs het proefperceel is ingezaaid met het M6 mengsel gemengde grasstroken voor akkervogels. Zie tabel 1 pagina 18 + 19.

Foto 6: Akkerrand Armenberg 27 juni 2011

36

3.1.1

Akkerrand 2010

Figuur 4: Samenstelling akkerrand Armenberg 21 juni 2010

Tijdens de verschillende opnames werden enkel grassen waargenomen. Door relatief grote bedekking krijgen onkruiden hier dan ook weinig of geen kansen. De strook wordt gedomineerd door glanshaver met in mindere mate Italiaans raaigras. Opvallend is de grote dominantie van Italiaans raaigras vlak langs de teelt. 3.1.2

Akkerrand 2011

Figuur 5: Samenstelling akkerrand Armenberg 20 mei 2011

Opvallend aan deze opname is de relatief grote percentage van de strook zonder bedekking. Pollenvormers zoals kropaar en glanshaver (Arrhenatherum elatius) nemen het grootste percentage van de bedekking in. Onmiddellijk langs het perceel is het voorkomen van tarwe opvallend. Vorig jaar stond op het perceel wintertarwe. De positie van glanshaver tegen de teelt wordt meer naar het midden toe verdrongen door kropaar. Gestreepte witbol (Holcus lanatus) neemt net zoals glanshaver in het

37

midden van de strook 10 % in. Voorkomende kruiden zijn onder andere klimopereprijs (Veronica hederifolia), herderstasje en echte kamille.

Figuur 6: Samenstelling akkerrand Armenberg 27 juni 2011

Tijdens de opname eind juni is het opvallend dat er vrij veel kruiden voorkomen in het midden van de strook. Veelvuldig voorkomende kruiden waren krulzuring (Rumex crispus), heermoes (Equisetum arvense), melganzevoet (Chenopodium album), paardenbloem (Taraxacum officinalis)en akkerdistel (Cirsium arvense). Akkerdistel stond net zoals bijvoet (Artemisia vulgaris) verspreid over de gehele strook met hier en daar een exemplaar. In mei was het aandeel van de proefvlakken zonder bedekking dan ook groot (40 %). Deze open plekken zijn snel opgevuld met kruiden. De strook wordt gedomineerd door timoteegras.

Figuur 7: Samenstelling akkerrand Armenberg 16 augustus 2011

We kunnen ons enkel uitspreken over het deel van de strook wat niet gemaaid was. Het gaat hier om het deel van de grasstrook tegen het perceel. Dit deel van de strook is een grasstrook van glanshaver en timoteegras. De onbedekte stukjes bodem van de opname van 27 juni zijn ingenomen door haarden van akkerdistel. Enkele grotere exemplaren van bijvoet staan verspreid over de strook.

38

Essentie Van de ingezaaide grassen zijn in de stroken tijdens de opnames van het eerste jaar Italiaans raaigras, glanshaver en kropaar terug te vinden. Italiaans raaigras geeft een snelle bodembedekking. Onkruid krijgt hierdoor weinig kans. De grasstroken evolueren het tweede jaar gedeeltelijk van grasstroken naar stroken met plaatselijk kruiden. Dat Italiaans raaigras verdwijnt als het niet opnieuw wordt ingezaaid is hier duidelijk. We benadrukken dat de winter van 2009-2010 bijzonder streng was en erg lang heeft geduurd. Evolutie akkerrand Dit heeft zeker zijn effect gehad op het verdwijnen van Italiaans raaigras. Het feit dat de grasstrook het jaar daarna meer open plekken vertoont, is hier een belangrijk gevolg van. In de loop van het groeiseizoen zien we de kruiden verdwijnen. In plaats hiervan komen haarden van akkerdistel en bijvoet. Bijvoet is een overblijvende plant die zich gedraagt als een zaad- en een wortelonkruid. Bijvoet kiemt het hele jaar rond. We benadrukken zowel voor deze strook als voor de andere 4 stroken dat er niet gewerkt is met permanente kwadraten. At random is het rooster van 1 m² zoals reeds voorheen aangestipt „gegooid‟ in de strook. Het is van belang dit in het achterhoofd te houden bij het lezen vande conclusies. 3.1.3

Onkruiden 2010

Figuur 8: Onkruiden in de teelt wintertarwe Armenberg 2010

Bij dit proefperceel zien we dat er in 2010 enkel onkruiden zijn waargenomen in juni. We geven hierbij wel aan dat 1 opname door omstandigheden vrij ongelukkig gekozen is geweest, namelijk de opname in mei 1 week na de behandeling van het perceel met een contactherbicide. In maart werden op geen enkel proefperceel onkruiden waargenomen omwille van de strenge late winter. Opvallend is het voorkomen van wilde biet (Beta vulgaris) in de reeks 15-80 meter. In de reeks van 0-5 meter is maar 1 exemplaar gevonden. „Onkruidbieten‟ zijn bieten gegroeid uit zaad van schieters van voorgaande jaren. Dit zaad kan meer dan 10 jaar kiemkrachtig blijven. Dit is de reden dat schieters verwijderd moeten worden. Op dit perceel stonden het jaar voordien dan ook suikerbieten (Beta vulgaris subsp. vulgaris var. Altissima). Stippelganzevoet (Chenopdium ficifolium) is een plant die algemeen voorkomt maar vaak verward wordt andere ganzevoetachtigen. Deze soort is typisch voor bietenpercelen.

39

Stippelganzevoet maakt net zoals melganzevoet massaal veel zaden per plant (tot 30.000 zaden/plant). 3.1.4

Onkruiden 2011

Figuur 9: Onkruiden in de teelt maïs Armenberg 2011

De enige twee getelde onkruiden zijn bingelkruid (Mercurialis) en melganzevoet uitgezonderd het enkel één maal voorkomende exemplaar van varkensgras (Polygonum). In mei werden uiteraard bij de opkomst van het gewas meer onkruiden geteld dan tijdens de volgende tellingen in juni en augustus. De afstand tot de rand blijkt enkel een rol te spelen tijdens de tellingen in mei. Uit bovenstaande grafiek zijn weinig andere conclusies te trekken. Er zijn in juni en augustus weinig verschillen te zien tussen de afstandengroep 0-5 meter en deze van 15-80 meter. Ondanks het feit maïs (Zea mays ssp. Mays) vrij snel de bodem afdekt zijn er toch nog heel wat onkruiden te vinden, zij het in erg kleine vorm. 3.1.5

Similariteit 2010

In dit proefperceel is de similariteit voor alle afstanden bij elke opname ten opzichte van de strook nul. Er is m.a.w. geen aantoonbaar verband tussen de soortensamenstelling in de rand en deze in de teelt. We merken op dat we bij deze teelt amper onkruiden hebben geteld. Enkel bij de derde opname (21/6/2010). 3.1.6

Similariteit 2011

Voor de 4 berekeningswijzen van de similiariteitsindexen kan er geconcludeerd worden dat de similariteit tussen de strook en de teelt verwaarloosbaar is. In de teelten van zowel 2010 als 2011 komen er een zeer beperkt aantal onkruidsoorten voor namelijk wilde biet en stippelganzevoet voor 2010 (wintertarwe) en varkensgras, bingelkruid en melganzevoet voor 2011 (maïs). Allereerst zijn er in dit perceel in 2010 bijna geen onkruiden waargenomen uitgezonderd typische akkeronkruiden als wilde biet en stippelganzevoet in juni 2010. In 2011 komen over alle opnames zowel melganzevoet als bingelkruid voor. Enkel melganzevoet kwam in de opname van de strook eind juni veelvuldig voor. Deze plant was afwezig in de opnames van de strook in 2010. Melganzevoet maakt bovendien een enorme zaadbank die erg lang kiemkrachtig blijft zoals al gemeld.

40

20 mei 2011 27 juni 2011 16 augustus 2011 rand 2011 rand 2010 rand 2010 + 2011

vlas, Safraanberg

wintertarwe, Hooibos

suikerbiet, Ovelingen

zomertarwe, Engelmanshoven

Datum

maïs, Armenberg

Er kan dan ook geen verband getrokken worden tussen de voorkomende onkruiden in de strook en deze in de teelt.

Qs 0 - 5 Qs 15 -80 Qs 0 - 5 Qs 15 -40 Qs 0 - 5 Qs 15 -80 Qs 0 - 5 Qs 15 -80 Qs 0 - 5 Qs 15 -80 0 0 / / 0 0 0 0 0 0 0,13 0,13 0,25 0,1 0,4 0 0 0 0 0 0 0 0,33 0,33 0,1 0,1 0,28 0,12 0,44 0,25 0 0 0,06 0 0 0 0 0 0,29 0 0 0 0,22 0,11 0,09 0,1 0,26 0,07 0,4 0,22 0 0 0,09 0,05

Tabel 7: Similariteitsindexen van alle percelen in 2011

3.1.7

Insecten

3.1.7.1

Potvallen 2010

Figuur 10: Potvallen Armenberg 21 mei 2010

41

Figuur 11: Potvallen Armenberg 2 juli 2010


In mei en begin juli zien we dezelfde trend bij de kruipende insecten. De loopkevers zijn goed vertegenwoordigd, zowel in de rand als vooraan in het gewas. Op 40 en 80 meter in de teelt komen iets minder loopkevers voor. We zien veel minder kortschildkevers dan loopkevers. In de strook en vooraan in teelt komen in het voorjaar veel meer kortschildkevers voor dan achteraan in de teelt (40 en 80 meter). Het aantal spinnen in de rand is duidelijk hoger dan in de teelt. Hoe verder we in het gewas gaan, hoe minder spinnen we terug vinden in het voorjaar. In september komen het hoogst aantal spinnen, loopkevers en kortschildkevers voor.

42

3.1.7.2

Potvallen 2011

Figuur 13: Potvallen Armenberg 7 juni 2011

Figuur 14: Potvallen Armenberg 27 juni 2011

43


Figuur 16: Potvallen Armenberg 29 augustus 2011

Vroeg in het seizoen (begin juni) zijn het vooral loopkevers die zich manifesteren, zowel in de rand als verder in het gewas. De aanwezigheid van spinnen en kortschildkevers beperkt zich tot de rand. Eind juni neemt het aantal spinnen enorm toe, zowel in de rand als verderop in de teelt. Een opname een week later (4 juli) toont voor de kruipende nuttigen dezelfde tendens als deze van 27 juni. De aantallen liggen echter hoger. Dit betekent dat men zeer voorzichtig moet zijn met de absolute aantallen aan gevangen organismen en vooral relatief de verspreiding van de bodemnuttigen op de diverse locaties moet interpreteren. De vangsten van potvallen tonen de actieve verspreiding van de bodemfauna in de teelt en dus ook hun mogelijke activiteit naar controle van schadelijken. Duidelijk is dat loopkevers zich gemakkelijk verspreiden over de diverse afstanden in de teelt. Het grootste aantal spinnen vinden we terug in de rand, en minder in de rest van de teelt. De latere opname van 29 augustus levert weliswaar

44

lagere aantallen op, toch blijven op de diverse afstanden zowel spinnen als loopkevers aanwezig. Essentie Voorzichtigheid lijkt aangewezen met de interpretatie van de absolute aantallen aan gevangen organismen. Vooral moet er belang gehecht worden aan de relatieve verspreiding van de bodemnuttigen op de diverse locaties. De vangsten van potvallen tonen de actieve verspreiding van de bodemfauna in de teelt en dus ook hun mogelijke activiteit naar controle van schadelijken. Duidelijk is dat loopkevers zich gemakkelijk verspreiden over de diverse afstanden in de teelt.

Over het hele seizoen bekeken, zijn de aantallen kortschildkevers verwaarloosbaar. Een terugkerend aspect is dat op de afstand 5-15 m zowel de aantallen spinnen als loopkevers voor de vier opnamemomenten telkens het laagst zijn. Hiervoor kan geen verklaring gegeven worden. Dit bewijst dat voorzichtigheid geboden is om de absolute aantallen te beoordelen. 3.1.7.3

Plakvallen 2010

Er werden plakvallen geplaatst in mei en juni. In mei vonden we slechts 1 nuttig vliegend insect terug, een lieveheersbeestje in de rand.

Figuur 17: Plakvallen Armenberg 11 mei 2010

45

Figuur 18: Plakvallen Armenberg 23 juni 2010

In juni vonden we een aantal nuttige vliegende insecten terug, vooral in de rand. Het aantal nuttigen die in de teelt gevangen werden op 5 meter tot 80 meter is verwaarloosbaar. 3.1.7.4

Plakvallen 2011

Begin juni werden geen nuttigen geteld op de plakvallen, uitgezonderd 4 lieveheersbeestjes.

Figuur 19: Plakvallen Armenberg 27 juni 2011

46

Figuur 20: Plakvallen Armenberg 4 juli 2011

Bij de laatste opname met plakvallen zijn enkel 3 plakvallen in de strook geplaatst. Het maïsgewas was zo hoog dat plakvallen zetten in het perceel ondoenbaar was. Hierbij zijn 7 zweefvliegen gevonden in de akkerrand. In tegenstelling tot 2010 geeft 2011 heel wat betere resultaten. Vooral de aanwezigheid van zweefvliegen is zeer opmerkelijk. Dit kunnen we verklaren door de klimatologische omstandigheden in het voorjaar en een massale luisaanwezigheid vroeg op het seizoen. Ook andere nuttige insecten, zoals lieveheersbeestjes en gaasvliegen, komen in hogere aantallen voor in 2011. In de periode eind mei tot eind juni zaten er massaal veel bladluizen op de maïs. Deze luizen trekken uiteraard een groot aantal nuttige insecten aan. Dit is natuurlijk een pluspunt. In de rand stonden dit jaar ook meer bloeiende onkruiden, wat positief is voor gaasvliegen en zweefvliegen. Vroeg in het seizoen zijn enkel een aantal lieveheersbeestjes actief. Eind juni neemt het aantal lieveheersbeestjes en gaasvliegen in de rand toe. In het begin van de teelt vinden we ook nog enkele gaasvliegen terug. Lieveheersbeestjes komen nu ook voor, verderop in de teelt. De zweefvliegen zijn op een maand tijd enorm toegenomen met een spectaculair aantal van 870 op de 4 vallen in de rand. In de rand zijn in deze periode enorme aantallen luizen teruggevonden op de diverse onkruidsoorten zoals akkerdistels. De aanwezigheid van de luizen op het gewas heeft deze nuttigen tot ver in de teelt aangetrokken. Een week later ( bij de opname van 4 juli) blijven de nuttigen vooral actief in de rand met nog steeds 658 zweefvliegen en enkele gaasvliegen. In het gewas zijn de aantallen luizen door de hoge predatiecapaciteit van de nuttigen en de hoge parasiteringsgraad door sluipwespen zeer sterk gereduceerd. Afwezigheid van bladluiskolonies leidt ertoe dat opportunisten zoals zweefvliegen en gaasvliegen minder te zoeken hebben in het gewas. Op het einde van het seizoen (eind augustus) is de rol van de vliegende nuttigen duidelijk minder belangrijk.

47

3.1.7.5

Visuele controle, klopmonsters en omkaderingsproef 2010

De resultaten van de klopmonsters worden telkens weergegeven als aantal individuen gevangen tijdens het nemen van het klopmonster. Bij visuele controle gaat het om het aantal halmen dat aangetast is door schadelijken en het aantal halmen waarop nuttige insecten zichtbaar zijn. 23 juni 2010 Wintertarwe, Armenberg klopmonster strook galmuglarve bladcicade wants sluipwesp visuele controle strook niks waargenomen

klopmonster teelt 1 niks waargenomen 1 1 1 Visuele controle in teelt gevleugelde luis

Tabel 8: Klopmonsters en visuele controle Armenberg 23 juni 2010

Bij de visuele controle in de strook en in de teelt vonden we enkel een gevleugelde luis in de teelt. Bij klopmonsters in de teelt vinden we geen enkel insect terug. In de rand vinden we twee schadelijke en twee nuttige insecten bij het nemen van de vijf klopmonsters.

30 juni 2010 Wintertarwe, Armenberg klopmonster strook

klopmonster teelt

niks waargenomen visuele controle strook

niks waargenomen Visuele controle in teelt

niks waargenomen

niks waargenomen

Tabel 9: Klopmonsters en visuele controle Armenberg 30 juni 2010

48

23 mei 2011 Maïs, Armenberg klopmonster strook

klopmonster teelt

bladluis roofwants bloemenwants weekschildkever

1 niks waargenomen 8 1

visuele controle strook

visuele controle teelt

niks waargenomen

niks waargenomen

Tabel 10: Klopmonsters en visuele controle Armenberg 23 mei 2011

Enkel in de strook via een klopmonster vinden we één schadelijk en negen nuttige insecten terug. 25 juni 2011 Maïs, Armenberg klopmonster strook

klopmonster teelt

bladluis gaasvlieg zweefvlieg lieveheersbeestje roofwants oorworm

44 bladluis 6 gaasvlieg 1 zweefvlieg 35 lieveheersbeestje 12 roofwants 1 oorworm


bladluis gaasvlieg lieveheersbeestje roofwants oorworm sluipwesp

24 1 1 20 2 2


40 bladluis 13 gaasvlieg 21 lieveheersbeestje 4 sluipwesp 28 35% parasitering

40 2 1 25% parasitering

Tabel 11: Klopmonster en visuele controle Armenberg 25 juni 2011

49

Essentie 25 juni Zowel naast de rand als verderop in de teelt constateren we een 100 % aantasting van bladluizen. Het aandeel predatoren verderop in de teelt ligt duidelijk op een lager niveau dan vlak naast de rand. De aanwezigheid van deze predatoren vlak naast de rand kan een substantiële bijdrage leveren aan de bladluiscontrole, verderop in de teelt zijn de aantallen nuttigen iets te beperkt voor dergelijke bijdrage. Zowel aan de rand als in de teelt is de parasiteringsgraad door sluipwespen voldoende hoog voor controle van de bladluisplaag.

50

5 juli 2011 Maïs, Armenberg klopmonster strook

klopmonster teelt

bladluis gaasvlieg zweefvlieg lieveheersbeestje roofwants

30 bladluis 4 gaasvlieg 2 zweefvlieg 12 roofwants 3


bladluis gaasvlieg zweefvlieg lieveheersbeestje roofwants oorworm sluipwesp

24 1 1 3


14 bladluis 5 gaasvlieg 7 zweefvlieg 20 lieveheersbeestje 3 sluipwesp 8 50% parasitering

22 3 4 11 20% parasitering

Tabel 12: Klopmonster en visuele controle Armenberg 15 juli 201

Omkaderingsproef Vanaf 10 juni staat de omkaderingsproef enkele meters in de teelt. Van de planten onder de omkadering zijn er 10 aangetast door bladluizen. Op 15 juli zijn nog steeds 10 planten aangetast door bladluizen. De kolonies op de planten zijn echter veel groter dan op 10 juni. Slechts 3% van de bladluizen is geparasiteerd door sluipwespen. Dit is een groot verschil met het aantal geparasiteerde luizen buiten de omkadering. Dit wel echter wel zeggen dat er nog enkele sluipwespen onder de omkadering zaten op 10 juni. Essentie 15 juli In de rand is de aantastingsgraad van de luizen sterker gedaald ten opzichte van de teelt. Ook op deze datum stellen we vast dat hogere aantallen nuttigen aanwezig zijn vlak naast de rand dan verderop in de teelt.

51

3.1.8

Discussie insecten

3.1.8.1

Algemene discussie 2010

Het aantal vliegende insecten is heel erg laag, zowel in de akkerranden als in de teelt. Dit komt omdat de plaagdruk zeer laag is. In de akkerrand komen weinig bloeiende planten voor. Het gebrek aan prooi, nectar en stuifmeel zorgt ervoor dat populaties van vliegende nuttige insecten niet kunnen worden opgebouwd. Het aantal kruipende insecten, vooral loopkevers, is veel hoger in 2010 dan in 2011. In 2010 staar er wintertarwe op het perceel, in 2011 maïs. In 2010 gebeurt er geen voorjaarsgrondbewerking, hierdoor kunnen de kruipende insecten zich beter handhaven, en zijn ze al vroeg in het voorjaar aanwezig. Door de lage plaagdruk kan het effect van kruipende en vliegende nuttige insecten niet aangetoond worden. 3.1.8.2


Vroeg in het seizoen vinden we al roofwantsen terug. Ondanks hun beperkt aantal, kan hun bijdrage naar biologische bestrijding op dit tijdstip al van groot belang zijn. Bij de tweede momentopname (25 juni) zijn 40 gecontroleerde maïsplanten tegen de akkerrand en 40 planten verderop in het perceel, aangetast met bladluizen. Diverse nuttige insecten (behalve sluipwespen) zijn dan in de akkerrand massaal aanwezig. Standaard wordt aangenomen (Charles de Schaetzen, 1996) dat het voorkomen van 1 nuttige bij 25 schadelijke insecten, al essentieel kan zijn voor een goede biologische bestrijding. Voor een verzekerde bijdrage van nuttigen aan de bestrijding hanteert men een norm van 1 predator op 10 bladluizen. Voor gaasvliegen en lieveheersbeestjes was dat het geval. Bij de maïsplanten van die vlakbij de akkerrand staan, zien we een parasiteringsgraad van 35% door sluipwespen. Dit is een heel goed resultaat. Een parasiteringsgraad van 10 % levert al een substantiële bijdrage aan de controle van de bladluisplaag (Charles de Schaetzen, 1996) Het aantal geparasiteerde bladluizen ligt altijd wat hoger dan wat men visueel als mummies kan waarnemen. Veel bladluizen zijn immers al geparasiteerd door sluipwespen, maar bevinden zich nog niet in het mummiestadium. Wanneer we de gegevens bekijken van de visuele controle op 25 juni, zien we dat de meeste nuttigen nog onvoldoende verder in de teelt doordringen. Enkel de sluipwespen doen het hier heel goed, met 25% parasitering van bladluizen. De sterke aanwezigheid van de predator oorworm dicht langs de akkerrand is ook opmerkelijk. Eind juni zijn de aantallen hoog, omdat oorwormen eind mei massaal uit de bodem komen, na hun winterslaap. Soms is het onduidelijk of de invloed van een oorworm storend of nuttig is op de natuurlijke plaagbestrijding (predatie van andere nuttige insecten) (Kristof Hannosset, 2009). De omkaderingsproef toont een essentieel effect van de nuttige insecten op de bladluiscontrole. Zeker de totale afwezigheid van vooral de predatoren bewijst hun belang. In de maand dat de proef loopt, kunnen de bladluizen onbeperkt evolueren.

52

Enkele sluipwespen zorgen echter voor 3% parasitering. Zij zijn hoogst waarschijnlijk door de mazen van het gaas geglipt. Een parasitering van 3% ten opzichte van 50% bewijst natuurlijk het nut van biologische plaagbestrijding. Op 20 dagen is het aantal maïsplanten met bladluizen langs de akkerrand en in de teelt meer dan gehalveerd (opname 15 juli). De diverse nuttige insecten aan de akkerrand zijn in ongeveer dezelfde mate aanwezig, wel is het duidelijk dat verderop in de teelt het aantal nuttigen toegenomen is ten opzichte van 25 juni. De nuttige insecten hebben hun weg gevonden over gans de teelt. De parasitering van bladluizen door sluipwespen blijft het hoogst aan de rand. Dit is logisch omdat de adulten afhankelijk zijn van stuifmeel en nectar. De klopmonsters op de diverse data volgen de cijfers van de visuele controle. De massale aanwezigheid van bladluizen in de strook biedt goede gastheer- en voedingsmogelijkheden voor de diverse nuttigen. Dit heeft een positief effect op de populatieopbouw van nuttige insecten, en dus ook op de plaagcontrole in het gewas. Het aantal zweefvliegen dat we terug zien tijdens de klopmonsters en de visuele controle ligt veel lager dan het aantal geregistreerd bij de plakvallen. Of dit dan ook betekent of de zweefvliegen hun bijdrage aan de bladluiscontrole beperkt is is moeilijk aan te geven. Een aantal bedenkingen die we hierbij kunnen maken zijn: worden zweefvliegen door de fel gele kleur van plakvallen over grote afstand gelokt, levert de niet continue monitoring ons enkel momentopnames op waarbij het moeilijk is hun werkelijke bijdrage aan controle te bepalen, laten de gebruikte techieken van monitoring ons hier deels in de steek, is er sprake van parasitering van zweefvlieglarven door sluipwespen. Dit laatste werd trouwens een aantal keren tijdens de visuele controle opgemerkt. Daarom moet de uiteindelijke rol van de zweefvliegen genuanceerd worden. Hieruit kunnen we besluiten dat enkel plakvallen plaatsen niet genoeg is. Een bijkomende visuele controle is belangrijk voor het trekken van conclusies.

Essentie In deze teelt van maïs zal de voornaamste bijdrage van natuurlijke bestrijding moeten toegeschreven worden aan sluipwespen en lieveheersbeestjes en in mindere mate aan gaasvliegen, zweefvliegen en oorwormen Loopkevers en spinnen komen voor zowel in de rand als in het perceel. De aantallen liggen wel veel lager dan in 2010, toen is er namelijk geen voorjaarsgrondbewerking uitgevoerd op het perceel.

53

3.2

Engelmanshoven

Het betreft hier dezelfde rand als Armenberg. Deze akkerrand is ingezaaid met het M6 mengsel.

Foto 7: Akkerrand Engelmanshoven, 27 juni 2011

3.2.1

Akkerrand 2010

Figuur 21: Samenstelling akkerrand Engelmanshoven 21 juni 2010

Bij dit proefperceel zijn er eveneens er weinig kruiden in de strook waargenomen. We hebben hier te maken met een echte grasstrook. Italiaans raaigras domineert. Het voorkomen van wilde biet is hoogst waarschijnlijk te wijten aan input vanuit het naast liggende perceel (Armenberg) waar de teelt in 2009 suikerbieten betrof.

54

3.2.2

Akkerrand 2011

Figuur 22: Samenstelling akkerrand Engelmanshoven 20 mei 2011

Essentie Italiaans raaigras verdwijnt ten voordele van timoteegras. De strook blijft zoals het jaar voordien een echte grasstrook. Italiaans raaigras laat zoals al gezegd erg weinig ruimte voor kruiden in het eerste jaar na inzaai. Met het wegvallen van Italiaans raaigras ten voordele van timoteegras ontstaan veel niet bedekte stukken in de strook. Timoteegras slaagt er niet in om met het wegvallen van Italiaans raaigras de bodem grotendeels te bedekken. We merken op dat de onmiddellijke zone langs de teelt een zeer groot percentage onbedekt is (40 %). De zones „midden strook‟ en „einde strook‟ hebben vrij grote percentages (25%) zonder bedekking. De kruidengroei is hier met 10 % beperkt. Voorkomende kruiden zijn vogelmuur (Stellaria media), herderstasje en paardenbloem.

Figuur 23: Samenstelling akkerrand Engelmanshoven 27 juni 2011

55

Zoals te verwachten met de zeer grote percentages onbedekte bodem eind mei in de strook onmiddellijk grenzend aan de teelt zien we dat deze onbedekte bodem eind juni voor 60 % bedekt is met onkruiden. De onbedekte percentages bodem (25 %) in het midden en op het einde van de strook zijn door uitbreiding van timoteegras gedaald naar 10 %. Glanshaver en Engels raaigras duiken in kleine percentages op als grassoorten naast timoteegras. In deze strook werden juni 2011 erg veel nog niet getelde soorten genoteerd zoals duivekervel (Fumaria officinalis), knopherik (Raphanus raphanistrum), gifsla (Lactuca virosa), koningskaars (Verbascum thapsus) en klaproos (Papaver). Andere voorkomende tweezaadlobbigen zijn kleefkruid (Galium aparine), ridderzuring (Rumex obtusifolius), krulzuring, echte kamille en varkensgras. Evolutie akkerrand Dezelfde conclusies als voor de rand van Armenberg kunnen hier ook grotendeels getrokken worden. Van de ingezaaide grassen zijn in de stroken tijdens de opnames van het eerste jaar Italiaans raaigras en kropaar terug te vinden. Italiaans raaigras geeft ook hier een snelle bodembedekking. Onkruid krijgt bijgevolg weinig kans. De grasstroken evolueren ook hier het tweede jaar gedeeltelijk van grasstroken naar stroken met plaatselijk kruiden in zeer beperkte mate. De zeer grote onbedekte percentages die het jaar daarna verschijnen worden niet zoals misschien verwacht ingenomen door kruiden maar door de uitbreiding van timoteegras. De grasstrook van het eerste opnamejaar evolueert naar een grasstrook waarbij Italiaans raaigras vervangen wordt door timoteegras, uitgezonderd tegen de teelt aan. 3.2.3

Onkruiden 2010

Figuur 24: Onkruiden in de teelt cichorei Engelmanshoven 2010

Dit perceel werd vanaf begin april tot eind mei op regelmatige basis (ongeveer om de week) behandeld met een bladherbicide. Dit verklaart het weinig voorkomen van onkruiden bij de eerste opname. Vanaf eind mei, begin juni werd de behandeling verder gezet maar dan met een bodemherbicide in plaats van een contactherbicide. Waarschijnlijk hebben de zeer droge omstandigheden in deze periode bijgedragen tot een verminderde efficiëntie van deze behandeling. Opvallend is opnieuw de aanwezigheid van onkruidbieten in de reeks 0-5 meter. Deze onkruidbieten zijn hoogst waarschijnlijk afkomstig van het naast gelegen perceel waar de teelt vorig jaar suikerbieten betrof.

56

Op het perceel van Engelmanshoven stond het jaar voordien wintertarwe. Omdat het over zeer kleine aantallen onkruiden gaat zijn we voorzichtig om te spreken over verschillen tussen de twee afstandsgroepen 0-5 meter en 15-40 meter. In de afstandsgroep 15-40 meter werden geen onkruiden waargenomen uitgezonderd één akkerdistel. We stippen even aan dat we geen afstandsgroep 15-80 meter hebben kunnen maken zoals bij de andere proefpercelen aangezien het perceel van Engelmanshoven te smal is hiervoor. 3.2.4

Onkruiden 2011

Figuur 25: Onkruiden in de teelt zomertarwe Engelmanshoven 2011

Tijdens mei werden er geen onkruiden geteld in het perceel zomertarwe in Engelmanshoven. In juni werden echter zeer veel onkruiden geteld met een opvallend verschil tussen de afstandsgroep 0-5 meter en deze van 15-40 meter. Een opvallend grote aanwezigheid van kleefkruid werd vastgesteld in de eerste 5 meter. Kleefkruid is een berucht onkruid in de landbouw. Kleefkruid kiemt meestal in de herfst en bloeit het daaropvolgende jaar. Door de winterkieming heeft kleefkruid weinig concurrentie met andere planten. Kleefkruid kan ook wel eens kiemen in het vroege voorjaar. Door de diepe kieming kunnen problemen ontstaan bij de bestrijding. Melganzevoet neemt zoals gebruikelijk een erg groot aandeel in van de tellingen. Gekroesde melkdistel (Sonchus asper) is een composiet met een gevederde pappus die over verre afstanden over het gewas kan vliegen.

57

3.2.5

Similariteit 2010

Figuur 26: Similariteit tussen onkruiden in de teelt en de akkerrand Engelmanshoven 2010

We moeten eveneens opmerken dat we niet veel onkruiden hebben geteld op dit perceel. Gezien de regelmatige herbicidenbehandelingen (zie schema) was dit ook te verwachten. Wanneer er onkruiden werden waargenomen bleek er een relatie te zijn tussen de rand en de teelt. De similariteitsindex tussen de rand en de eerste 5 meter van de teelt bedraagt voor de opname in juni 0,44 (4/9). De twee gemeenschappelijke soorten zijn timoteegras en wilde biet. Voor de afstand 15-80 meter is de index 0. Volgend schema stelt voorgaande visueel voor.

58

RAND

TEELT 0m - 15m

Figuur 27: Visuele voorstelling similariteit Engelmanshoven 2010

Het voorkomen van timoteegras in de vegetatieopname op 0 meter kan erop wijzen dat timoteegras gebloeid heeft in de randen in het perceel gekiemd is. Mogelijk kon deze soort elders in het perceel goed bestreden worden, behalve vlak tegen de rand. Wilde biet komt voor op 0 meter en op 5 meter van de rand. Wilde biet komt van opgeschoten bieten in bietpercelen. Wanneer deze niet manueel verwijderd worden, dan zijn dat problemen voor de volgende jaren. Wilde biet heeft zaden die in de bodem overleven. Het is dus een probleem vanuit het verleden. Het kan jaren een probleem blijven. Het middel Bonalan dat voor de zaai van cichorei ingewerkt wordt, werkt hier zeer goed tegen. Het kan zijn dat dit middel kort tegen de kant aan een iets lagere dosis, of iets minder goed is toegepast en dat er daardoor wat wilde bieten doorgekomen zijn. 3.2.6

Similariteit 2011

Bij de velopnames van mei 2011 werden in dit perceel geen onkruiden geteld. Hierdoor is er geen similariteit te berekenen. Juni 2011 is de similariteit te wijten aan kleefkruid, gekroesde melkdistel en bingekruid met een opvallende dominantie in de afstandsreeks van 0-5 meter van kleefkruid. De similariteitsindex bedraagt voor de afstandsreeks 0-5 meter voor de veldopname van juni 2011 0,25. Voor de opname van de afstandsreeks van 15-80 meter bedraagt deze voor dezelfde periode 0,1. Gekroesde melkdistel draagt ook bij tot de index maar komt eveneens in de tweede afstandsreeks van 15-80 meter voor in tegenstelling tot kleefkruid. Door de gevederde pappus van gekroesde melkdistel heeft het zaad een groter bereik. Kleefkruid is door

59

zijn vrij diepe kieming een moeilijk te bestrijden onkruid. De slappe plant gebruikt het gewas als steun. Zowel herfst- als voorjaarskieming is mogelijk. De zaadjes bezitten kleine haartjes zodat de verspreiding gemakkelijk via de vacht van dieren, die de plant raken, kan gebeuren. Het voorkomen van kleefkruid in de grasstrook wijst op het verruigen van de strook. Dezelfde grootteorde zien we uiteraard als we de 2e reeks similariteitsindexen, 3 momentopnames van 2011 samen, bekijken. Hoewel de similariteitsindexen relatief laag zijn is er wel duidelijk een afstandseffect te zien. De afstandsreeks 0-5 meter heeft een hogere similariteitsindex dan de afstandsreeks 15-80 meter. Aangezien de similariteitsindex geen abundantie verrekent, plaatsen we hier toch even een kanttekening bij. Kleefkruid is als akkeronkruid afhankelijk van dispersie door dieren zoals muizen of hazen. Kleefkruid komt in tegenstelling tot een plant met een veel groter dispersievermogen zoals gekroesde melkdistel niet voor in de afstandsreeks 15-80 meter. Verspreiding van kleefkruid vanuit de rand is hoogst waarschijnlijk. Idem voor gekroesde melkdistel. Het voorkomen van het éénjarige akkeronkruid bingelkruid in de teelt achten we voornamelijk te wijten aan kieming vanuit de zaadbank ondanks het feit dat deze plant eveneens bijdraagt tot de similariteitsindex en dus ook in de grasstrook voorkomt in 2011. Omdat er in 2010 amper onkruiden voorkwamen in het in 2010 sterk met herbiciden behandelde perceel is kwam de berekening van de index op 0 uit. De som van de onkruiden van de akkerrand van 2011 met deze van 2010 heeft dus weinig effect op de indexen. 3.2.7

Insecten

3.2.7.1

Potvallen 2010

Figuur 28: Potvallen Engelmanshoven 21 mei 2010

60

Figuur 29: Potvallen Engelmanshoven 2 juli 2010

Figuur 30: Potvallen Engelmanshoven 13 september 2010

In mei en juli komen het grootst aantal kruipende insecten voor op de percelen. In de rand vinden het we het grootst aantal spinnen en loopkevers terug. Vooraan in het gewas en op 40 en 80 meter leven ongeveer evenveel loopkevers als spinnen. Kortschildkevers vinden we veel minder terug dan de andere kruipende insecten. Verspreid over strook en gewas komen overal gelijkaardige aantallen kortschildkevers voor. In september vinden we veel minder kruipende insecten terug dan in mei en juli. Spinnen en kortschildkevers komen vooral voor in het begin van de teelt. Loopkevers komen zowel in de strook als op de verschillende afstanden in de teelt evenveel voor. Globaal nemen de aantallen kruipende insecten in de periode van september af. Dit is ook geen probleem omdat de impact van kruipende insecten op de plagen zich vooral moet laten gelden in het voorjaar.

61

3.2.7.2

Potvallen 2011

Figuur 31: Potvallen Engelmanshoven 7 juni 2011

Figuur 32: Potvallen Engelmanshoven 27 juni 2011

Figuur 33: Potvallen Engelmanshoven 4 juli 2011

62

Vroeg in het seizoen (begin juni) zijn het vooral loopkevers die zich manifesteren en toch opmerkelijk vooral verderop in het gewas. De aantallen op dit moment behaald worden niet meer gerealiseerd verder in het seizoen. De aanwezigheid van spinnen en kortschildkevers is zeer beperkt en dan enkel in de rand. Eind juni neemt het aantal spinnen enorm toe, dit zowel in de rand als verderop in de teelt. Een opname een week later (4 juli) toont voor de spinnen dezelfde tendens als deze van 27 juni, met hogere aantallen verderop in het gewas. Het aantal kortschildkevers is gedurende het hele seizoen verwaarloosbaar op de verschillende locaties. De vaststelling op het perceel maïs dat op de afstand 5-15 m zowel de aantallen spinnen als loopkevers voor de opnamemomenten telkens het laagst zijn wordt hier niet bevestigd. 3.2.7.3

Plakvallen 2010

In mei vinden we in de rand 3 lieveheersbeestjes en een gaasvlieg terug.

Figuur 34: Plakvallen Engelmanshoven 23 juni 2010

63

Figuur 35: Plakvallen Engelmanshoven 30 juli 2010

In juni en juli is het aantal vliegende nuttigen beter vertegenwoordigd. In de rand vinden we de meeste nuttigen. Op 5 en 15 meter in de teelt zit hier en daar een roofwants, lieveheersbeestje of gaasvlieg. Achteraan in de teelt vinden we geen vliegende nuttigen terug. 3.2.7.4

Plakvallen 2011


64


Figuur 38: Plakvallen Engelmanshoven 4 juli 2011

In dit perceel zijn telkens slechts 7 in plaats van 8 plakvallen geplaatst gezien de beperkte afmetingen van dit perceel. De opname op 80m is niet mogelijk. Op dit perceel is de massale aanwezigheid van zweefvliegen opmerkelijk vanaf de periode eind juni. Dit is een constante in 2011 voor alle bemonsterde percelen. Vroeg in het seizoen zijn de gevangen nuttigen beperkt in aantal. Eind juni neemt het aantal lieveheersbeestjes en gaasvliegen toe, vooral in de rand en in het begin van de teelt. In de rand zitten in deze periode enorm veel bladluizen op de onkruiden, vooral op akkerdistels. Op het gewas zijn de aantallen luizen vrij beperkt waardoor de nuttige insecten zich niet zo sterk verspreiden over het perceel. Op het einde van het perceel (40m) is het aantal gevangen insecten op de plakvallen eerder beperkt. Een week later ( bij de opname van 4 juli) blijven de nuttigen vooral actief in de rand met nog steeds behoorlijke aantallen zweefvliegen en een 16 gaasvliegen.

65

Essentie Afwezigheid van luizen in de teelt minimaliseert de migratie en invlieg van vliegende nuttigen ver in het gewas.

3.2.7.5


23 juni 2010 Cichorei, Engelmanshoven klopmonster strook

klopmonster teelt

niks waargenomen visuele controle strook

niks waargenomen Visuele controle in teelt

niks waargenomen

bladluis

2

Tabel 13: Klopmonster en visuele controle Engelmanshoven 23 juni 2010

Bij de klopmonsters is geen enkel organisme waargenomen op 23 juni. Bij de visuele controle in de teelt zijn 2 plant teruggevonden met bladluizen (5% van de planten is dus aangetast). Er is dus geen sprake van ernstige aantasting. 30 juni 2010 Cichorei, Engelmanshoven klopmonster strook

klopmonster teelt

lieveheersbeestje visuele controle strook

1 niets waargenomen Visuele controle in teelt

bladluis galmug rups gammauil

2 bladluis 1 gaasvlieg 3 lieveheersbeestje rups gammauil

1 1 1 1

Tabel 14: Klopmonster en visuele controle 30 juni 2010

Ondanks de zeer geringe aantallen schadelijken en nuttigen is het positief te moeten vaststellen dat op 20 m in het gewas ook nuttigen te vinden waren. Ongetwijfeld speelt hier toch het effect van de rand naar de introductie van deze nuttigen aangezien verderop in de teelt geen nuttigen teruggevonden zijn.

66

Omkaderingsproef Onder de omkaderingsproef is geen enkele plant aangetast door bladluizen bij de plaatsing van het kader. Bij de controle, een maand later, is de aantastingsgraad opnieuw nul. Ook zit geen enkel nuttig insect onder het kader. Dit betekent dus dat het kader de intrede van zowel schadelijken als nuttigen verhindert. 3.2.7.6


23 mei 2011 Zomertarwe, Engelmanshoven klopmonster strook

bladluis lieveheersbeestje visuele controle strook

graanhaantje

klopmonster teelt

12 niks waargenomen 15 visuele controle teelt

40 bladluis graanhaantje

3 kolonies 40

Tabel 15: Klopmonster en visuele controle Engelmanshoven 23 mei 2011

Bij de visuele controle van de zomertarwe op 20m in de teelt en tegen de rand vinden we geen nuttige insecten terug. De controle van de schadelijke insecten gaf volgende resultaten op zomertarwe tegen de rand: Het klopmonster in de akkerrand geeft als resultaat 12 bladluizen lieveheersbeestjes. De bladluizen en lieveheersbeestjes zaten vooral akkerdistels. Het klopmonster in de teelt leverde geen individuen op.

en op

15 de

67

25 juni 2011 Zomertarwe, Engelmanshoven klopmonster strook

bladluis lieveheersbeestje roofwants visuele controle strook

bladluis lieveheersbeestje graanhaantje roofwants

klopmonster teelt

38 bladluis 6 gaasvlieg 7 lieveheersbeestje roofwants

14 1 4 2


31 bladluis 20 gaasvlieg 12 lieveheersbeestje 7 graanhaantje roofwants

35 4 11 12 3

Tabel 16: Klopmonster en visuele controle Engelmanshoven 25 juni 2011

Omkaderingsproef Op dit perceel is er voor gekozen geen omkadering te plaatsen. Het graan had al van in de beginfase van de teelt een zeer schrale stand te wijten aan de droge, warme weersomstandigheden in het voorjaar. 3.2.8

Discussie insecten

3.2.8.1


In de teelt van cichorei komen minder kruipende insecten voor. Dit kunnen we verklaren door de lange periode dat het gewas niet dichtgroeit. Dit komt de migratie van de kruipende insecten niet ten goede. Ook het hogere aantal bespuitingen kan een verklaring zijn, omdat kruipende insecten gevoeliger zijn aan gewasbeschermingsmiddelen. Het aantal schadelijke insecten in de akkerrand en de teelt is gering. Toch vinden we een beperkt aantal vliegende insecten in de teelt. Dit beperkt zich tot vooraan in het gewas. Op 40m komen geen vliegende nuttige insecten voor. 3.2.8.2


Bij de klopmonsters en de visuele controle vinden we roofwantsen terug. Als echte bladuispredators kunnen ze een belangrijke bijdrage leveren aan de biologische gewasbescherming.

68

Op 25 juni zijn 80% van de tarweplanten aangetast. Daardoor verspreiden lieveheersbeestjes zich vlot doorheen het perceel. Met een bezettingsgraad van 50% in de rand en 30% verderop, hebben ze een gunstige invloed op de bladluiscontrole. Gaasvliegen vinden we minder terug in dit perceel. De data van de klopmonsters zijn complementair met de cijfers van de visuele controle. Het aantal zweefvliegen in de visuele controle en de klopmonsters is nihil in tegenstelling tot de vangsten op de plakvallen. Dit toont weer aan dat enkel plakvallen plaatsen zonder bijkomende visuele controle gevaar kan inhouden naar het trekken van conclusies. Opmerkelijk in 2011 is het grote aantal loopkevers in de teelt, begin juni. De loopkevers hebben zich al geruime tijd kunnen herstellen in de teelt, omdat de zomertarwe vroeg op het jaar wordt ingezaaid. Naarmate het gewas dichter groeit, daalt het aantal loopkevers in de teelt. Ze hebben nu minder ruimte om zich te bewegen. Essentie In deze teelt van zomertarwe leveren lieveheersbeestjes de belangrijkste bijdrage aan de natuurlijke bestrijding. Gaasvliegen en roofwantsen helpen in mindere mate. Grote aantallen loopkevers ook ver in de teelt kunnen een belangrijke rol spelen.

69

3.3

Ovelingen

De akkerrand van Ovelingen is ingezaaid met erosiemengsels, zie tabel 1 pagina 18 + 19.

Foto 8: Akkerrand Ovelingen, 27 juni 2011

3.3.1

Akkerrand 2010

Figuur 39: Samenstelling akkerrand Ovelingen 21 juni 2010

Bij dit proefperceel zijn er geen onkruiden in de strook waargenomen. De grasmat bestond uit een mix van raaigras met kropaar. In deze grasbufferstrook tegen erosie werden voornamelijk zodenvormers ingezaaid. Van deze ingezaaide grassen werd

70

enkel zodevormers werd weinig teruggevonden aangezien zowel kropaar en als Engels raaigras teruggevonden zijn. Kropaar en Engels raaigras zorgen hier samen voor een hoge bedekkingsgraad waardoor bedekken de bodem volledig en geven hierdoor geen kansen aan onkruiden geen kans krijgen. We geven aan dat we in bovenstaande bespreking de voorkeur geven om algemeen te spreken over raaigras in plaats van over Engels of Italiaans raaigras. Bij de veldopname hebben we Engels raaigras genoteerd. Aangezien de veldopname een steekproef is, is het mogelijk dat in een andere steekproef Italiaans raaigras zou genoteerd zijn. Beiden werden ingezaaid in de strook. We verwijzen hier opnieuw naar het feit dat er niet gewerkt is met permanente kwadraten. 3.3.2

Akkerrand 2011

Figuur 40: Samenstelling akkerrand Ovelingen 20 mei 2011

Raaigras verdwijnt en wordt vervangen door kropaar, een pionier onder de grassen. kropaar heeft niet het vermogen om zoals raaigras de bodem te bedekken. Een relatief groot percentage van de bodem is dan ook onbedekt. Ook zien we dat naarmate we naar de zone beschaduwd door de houtkant gaan de bedekking afneemt. Aan de In houtkant is 50 % van de bodem onbedekt. Essentie Kropaar breidt in de loop van het seizoen zeer sterk uit uitgezonderd de beschaduwde stukken waar bijvoet de open plekken innneemt.

71

Figuur 41: Samenstelling akkerrand Ovelingen 27 juni 2011

Ondanks de vrij grote percentages aan open onbedekte bodem bij de opnames van 20 mei 2011, spelen kruiden in de bedekking geen rol. De open plekken worden tegen het perceel en in het midden van de rand deels ingenomen door Engels raaigras. Engels raaigras kan in tegenstelling tot Italiaans raaigras na het niet kiemen overwinteren en het jaar daarna kiemen. Opvallend is het zeer veelvuldig voorkomen van het reeds besproken onkruid bijvoet. Bijvoet is zoals vermeld een hardnekking onkruid die door zijn overblijvende wortels vegetatief kan uitbreiden en echte haarden kan vormen. Daarnaast vertoont bijvoet een pioniersgedrag als een echt akkeronkruid waardoor uitbreiding via zaad ook een mogelijkheid is.

Figuur 42: Samenstelling akkerrand Ovelingen 16 augustus 2011

Midden augustus worden de grasstroken gedomineerd door kropaar die er nu wel in slaagt om de volledige bodem te bedekken. In het midden van de rand wordt kropaar bijgestaan door Engels raaigras. Tegen de houtkant ontbreekt deze laatste pollenvormer en neemt bijvoet een groter aandeel in. De laatste percentages onbedekte bodem zijn hier ingevuld door bijvoet. Melganzevoet neemt als verstoringsplant een logische plaats in tegen het perceel aan in de strook.

72

Evolutie akkerrand Opnieuw kunnen hier grotendeels dezelfde conclusies als voor de rand van Armenberg getrokken worden. Van de ingezaaide grassen zijn in de stroken tijdens de opnames van het eerste jaar raaigras en kropaar terug te vinden. De grassen geven een snelle bodembedekking. Onkruid krijgt bijgevolg weinig kans. De grasstroken evolueren ook hier het tweede jaar naar grasstroken met enkel kropaar als grassoort met zeer grote percentages van het proefvlak zonder bedekking naar stroken met plaatselijk kruiden in zeer beperkte mate. 3.3.3

Onkruiden 2010

Figuur 43: Onkruiden in de teelt wintertarwe Ovelingen 2010

Dit is één van de weinige percelen waar we echt heel wat onkruiden hebben kunnen tellen. Bij dit proefperceel bereiken de onkruiden een piek in juni. In mei bevinden de onkruiden zich voornamelijk op 15-80 meter. Opvallend is het veelvuldig voorkomen van akkerdistel verder in het perceel. In de reeks 15-80 meter is akkerdistel bijna geheel verantwoordelijk voor het totale onkruidenaantal. De zaden kunnen dankzij hun gevederde pappus erg ver in het perceel komen. In juli bevinden de meeste onkruiden zich in de 0-5 meter. Dit is bijna volledig te wijten aan de aanwezigheid van raaigras in de 0 meter opname (25 van de 33). Raaigras is een echte pollenvormer en vormt normaalgezien geen ondergrondse uitlopers. Zijn voorkomen is dan ook logisch in de onmiddellijke zone langs de rand. Daarnaast komt het zaadonkruid klimopereprijs op alle afstanden in de meeste opnames veelvuldig voor. Klimopereprijs kiemt doorgaans in de winter en bloeit in het vroege voorjaar. Op het moment dat graan zijn maximale groei bereikt is klimopereprijs al over zijn hoogtepunt heen.

73

3.3.4

Onkruiden 2011

Figuur 44: Onkruiden in de teelt suikerbiet Ovelingen 2011

Net zoals in 2010 tellen we in dit perceel vrij veel onkruiden met een piek bij de beginperiode van het groeiseizoen in mei. Duidelijk is ook dat tijdens de drie opnameperiodes mei, juni en augustus de hoogste aantallen onkruiden werden geteld in de eerste afstandsreeks 0-5 meter. In de reeks 15-20 meter werden steeds minder onkruiden geteld. Dit verschil is het duidelijkste tijdens de beginperiode van het groeiseizoen. Opvallend is ook het zeer veelvuldig voorkomen van melganzevoet met zeer grote aantallen in de eerste afstandsreeks 0-5 meter. Kropaar is aanwezig tijdens de opname van 27 juni 2011 als pionier in de eerste 5 meter in de teelt. Kweekgras vinden we verder in het perceel in de afstandsreeks 15- 80 meter. Opvallend is ook de zaailing van esdoorn (Acer pseudoplatanus) tijdens de opname in mei in de afstandsreeks 0-5 meter. In de houtkant grenzend aan de grasstrook staat esdoorn. Niet onlogisch dat de totale hoeveelheid aan onkruiden afneemt in de loop van het groeiseizoen aangezien het gewas meer en meer sluit. Minder onbedekte grond en licht zijn ter beschikking voor zowel kiemen als groeien van onkruiden. Opmerking: pas in augustus 2011 werd in het gedeelte van de strook naast de teelt 5% bedekking door melganzevoet genoteerd. In de opnames voordien was melganzevoet niet aanwezig. Een directe link trekken tussen het zeer veelvuldig voorkomen van ganzevoet tijdens de opname in de teelt van augustus en het voorkomen van melganzevoet in de opname in de strook van mei is niet mogelijk; idem voor de opname in de teelt van juni. We merken op dat het zaad van melganzevoet enorm lang kiemkrachtig blijft (tot meer dan 80 jaar). Hierdoor zit er hoogst waarschijnlijk in de meeste akkerbodems een enorme zaadbank die wacht op het juiste moment om te kiemen.

74

3.3.5

Similariteit 2010

Figuur 45: Similariteit tussen onkruiden in de akkerrand en de teelt Ovelingen 2010

In dit perceel hebben we t.o.v. de andere proefpercelen relatief veel onkruiden geteld. In de eerste 5 meter vanaf de rand vinden we overkomsten tussen de soortenlijst van de strook en in deze van de teelt. De similariteitsindex tussen de rand en de eerste 5 meter van de teelt voor de opname in juni bedraagt dan ook 0,67. De twee gemeenschappelijke soorten zijn raaigras en kropaar. In de overige periodes en voor de afstand 15-80 meter in mei is de index 0.

75

De similariteit in de opname juni kan voorgesteld worden door volgende figuur:

RAND

TEELT 0-5 m

Figuur 46: Visuele voorstelling similariteit Ovelingen 2010

De Sørensen‟s index was relatief hoog door de aanwezigheid van raaigras en kropaar in de rand en de teelt. Deze soorten kwamen enkel voor in de opname van 0 meter, dus vlak tegen de rand. Kropaar kan bijna jaarrond bloeien en vrij massaal zaad zetten uitgezonderd in de winterperiode. Omdat kropaar een echte pollenvormer is en weinig of geen uitlopers maakt, zijn de planten in de teelt enkel te wijten aan zaadzetting. Het zaad valt bij kropaar in de onmiddellijke omgeving van de plant. 3.3.6

Similariteit 2011

In het perceel van Ovelingen werden steeds erg veel onkruiden geteld zowel in veldopname jaar 2010 als 2011. Opvallend is het melganzevoetprobleem in 2011 met een piek in de afstandsreeks 0-5 meter mei 2011. Later op het seizoen waren heel wat volwassen uitgegroeide planten manueel uitgetrokken. Ondanks de hoge abundantie van melganzevoet mei 2011 zijn de similariteistindexen voor beide afstandsreeksen 0. In de strook is enkel kropaar waargenomen. De echte „kropaar-strook‟ heeft wel zijn invloed op de afstandsreeks 0-5 meter. De zeer hoge similariteitsindex (0,4) vraagt wel enige nuance omdat het aantal exemplaren kropaar in de teelt slechts zeer klein was in vergelijking met melganzevoet. Dit geldt dan nog enkel voor de veldopname in juni 2011. Voor de afstandsreeks 15-80 meter bedroeg de index 0 voor dezelfde periode. De op het eerste zicht hoge waarden van de indexen voor de twee afstandsreeksen (0,33) in augustus 2011 mogen om dezelfde reden ook met meer dan een korrel zout genomen.

76

De indexen voor de 3 momentopnames van 2011 samen geven eveneens de al geziene grootteordes in hetzelfde vertekende beeld. We merken nog eens op dat aangezien planten in de strook een traject van kiemen, groeien, bloeien, zaad zetten en zaad verspreiden moeten afleggen vooraleer ze in de teelt kunnen komen. De zeer hoge aantallen melganzevoet in mei komen uiteraard niet overeen met grote aantallen melganzevoet in de strook. We zitten met andere woorden steeds met een vertragingsreactie van het voorkomen van onkruiden in de teelt ten opzichte van deze in de strook. Omwille van deze reden is het nuttig om ook de similariteitsvergelijking te maken met de teelt van 2011 met de strook van 2010. Aangezien de strook in 2010 een echte grasstrook was zonder melganzevoet heeft ook deze op het eerste zicht relatief hoge waarde voor de similariteitsindex geen verklaring voor het massaal voorkomen van melganzevoet in mei 2011. Melganzevoet maakt per plant niet alleen immens veel zaden. De zaden van dit akkeronkruid zijn bovendien zeer lang kiemkrachtig. Een directe correlatie leggen tussen de strook en de teelt voor wat betreft het voorkomen van onkruiden is bijgevolg niet juist. We stippen ook aan dat de grasstroken voordien hoogst waarschijnlijk akker is geweest. Miljoenen zaden liggen met andere woorden onder het oppervlak van elke akker te wachten op het juiste moment om te kiemen. De similariteitsindex voor de afstandsreeks 0-5 meter van 0,29 is te wijten aan kropaar. Kropaar is een typische pionier onder de grassen die eerder in de onmiddellijke nabijheid zijn zaad laat vallen. Deze pollenvormer vormt geen uitlopers. We merken op dat de berekeningen van similariteitsindexen niets zeggen over de toekomst. In de stroken van Ovelingen Rombouts werd in veldopnamejaar 2011 erg veel bijvoet gevonden. Deze plant zou de similariteitsindex van 2012 erg kunnen beïnvloeden. 3.3.7

Insecten

3.3.7.1

Potvallen 2010

Figuur 47: Potvallen Ovelingen 21 mei 2010

77

Figuur 48: Potvallen Ovelingen 2 juli 2010


In mei en eind juli komen de meeste kruipende insecten voor in Ovelingen. Begin juli ligt het aantal veel lager. In mei vinden we de meeste kruipende insecten terug in het begin van de teelt, op 5 en 15 meter. Op 80 meter vinden we veel minder spinnen terug dan in de rand en vooraan in de teelt. Begin juli zitten de loopkevers en spinnen vooral in de rand. Het aantal vooraan in de teelt is opvallend minder dan in mei. Het aantal kortschildkevers is overal ongeveer gelijk. In juli is het aantal kruipende insecten het hoogst, behalve voor de kortschildkevers. Deze bevinden zich vooral in de rand. De spinnen en loopkevers bevinden zich zowel in de rand als vooraan en op 80 meter in het perceel.

78

3.3.7.2

Potvallen 2011

Figuur 50: Potvallen Ovelingen 27 juni 2011


Figuur 52: Potvallen Ovelingen 29 augustus 2011

79

Figuur 53: Potvallen Ovelingen 29 augustus 2011

Vroeg in het seizoen (begin juni) zijn het vooral loopkevers die zich manifesteren als kruipende insecten. Gans het seizoen door worden de hoogste aantallen waargenomen diep in het gewas. De spinnen komen enkel in de teelt voor later op het seizoen en dan in lagere aantallen vergeleken met de rand. Het aantal kortschildkevers is verwaarloosbaar. Essentie Loopkevers kunnen van zeer vroeg op het seizoen (half mei) tot einde seizoen (eind augustus) in hoge aantallen aanwezig zijn ver in de teelt. Vooral in deze teelt van suikerbieten worden de hoogste aantallen geregistreerd op 40 en 80 m van de akkerrand.

80

3.3.7.3

Plakvallen 2010

Figuur 54: Plakvallen Ovelingen 11 mei 2010

Figuur 55: Plakvallen Ovelingen 23 juni 2010

Figuur 56: Plakvallen Ovelingen 30 juli 2010

81

In mei, juni en juli komen er nuttige vliegende insecten voor in de rand. In juli zien we ook 3 roofwantsen in het begin van de teelt en zelfs een gaasvlieg op 40 meter. De snelle en globaal hogere aanwezigheid van vliegende nuttige insecten kan verklaard worden door de aanwezigheid van een houtkant langs de perceelsrand. In een houtkant vinden nuttige insecten vanaf het vroege voorjaar al prooien (bladluizen). Door de aanwezigheid van deze plaaginsecten gebeurt de populatieopbouw van nuttigen sneller. Essentie Een extra landschapselement geeft een verhoogde, bredere en snellere aanwezigheid van vliegende nuttigen.

3.3.7.4

Plakvallen 2011



82

Figuur 59: Plakvallen Ovelingen 4 juli 2011

Figuur 60: Plakvallen Ovelingen 29 augustus 2011

Op dit perceel is ook de massale aanwezigheid van zweefvliegen opmerkelijk vanaf de periode eind juni. Dit is een constante in 2011, voor alle bemonsterde percelen. Vroeg in het seizoen zijn de gevangen nuttigen beperkt in aantal. Eind juni nemen het aantal gaasvliegen en lieveheersbeestjes wat toe, vooral in de rand en in het begin van het perceel. In het teeltgewas is het aantal bladluizen beperkt, daardoor worden de nuttige insecten niet gelokt in de teelt. Vanaf 40m zijn de aantallen gevangen nuttigen buiten de zweefvliegen en lieveheersbeestjes zeer beperkt. Begin juli verspreiden de gaasvliegen en lieveheersbeestjes zich actief over het perceel. Begin september neemt het aantal zweefvliegen sterk af. We vinden nog enkele lieveheersbeestjes terug in het perceel.

83

3.3.7.5


23 juni 2010 Rombouts Tarwe, Ovelingen klopmonster strook

klopmonster teelt

wants larve lieveheersbeestje luis roofwants visuele controle rand

1 niks waargenomen 1 1 1 visuele controle teelt

gaasvliegei

1 niks waargenomen

Tabel 17: Klopmonster en visuele controle Ovelingen 23 juni 2010

30 juni 2010 Tarwe, Ovelingen klopmonster strook

klopmonster teelt

niks waargenomen visuele controle rand

niks waargenomen visuele controle teelt

gaasvliegei

1 niks waargenomen


3.3.7.6


23 mei 2011 suikerbiet, Ovelingen klopmonster strook

klopmonster teelt

pas gemaaid, geen klopmonster

niet uitgevoerd



bladluis lieveheersbeestje (larve)

1 bladluis 1

Tabel 19: Klopmonster en visuele controle Ovelingen 23 mei 2011

3 kolonies

84

Het klopmonster in de akkerrand is niet uitgevoerd omdat de rand zeer kort gemaaid was. De controle van de plaaginsecten geeft voor de bladluizen enkel 1 aangetaste plant. Het feit dat het bietenzaad gecoat is met een insecticide, verklaart de geringe aantasting in de beginfase van de teelt. 25 juni 2011 suikerbiet, Ovelingen klopmonster strook

bladluis gaasvlieg lieveheersbeestje roofwants visuele controle strook

bladluis zweefvlieg (larve) lieveheersbeestje

klopmonster teelt

65 bladluis 1 gaasvlieg 3 lieveheersbeestje 2 roofwants

3 1 5 4


4 bladluis 1 zweefvlieg (larve) 1 lieveheersbeestje lieveheersbeestje (pop)

32 4 1 1


15 juli 2011 suikerbiet, Ovelingen klopmonster strook

bladluis gaasvlieg lieveheersbeestje roofwants zweefvlieg (larve) visuele controle strook

zweefvlieg lieveheersbeestje

klopmonster teelt

30 bladluis 3 gaasvlieg 4 lieveheersbeestje 3 10

2 1 5


7 zweefvlieg 2 lieveheersbeestje

Tabel 21: Klopmonster en visuele controle Ovelingen 15 juli 2011

10 1

85

Omkaderingsproef De omkadering is geplaatst op 23 mei. Op dat moment was er één plant van de 12 aangetast door bladluizen. Bij de controle op 15 juli hebben de bladluizen al 5 planten aangetast. De afwezigheid van nuttigen kan hier een mogelijke verklaring voor bieden. 3.3.8

Discussie insecten

3.3.8.1


We zien een duidelijk effect van de houtkant op het aantal vliegende insecten. Zij komen vooral voor in de akkerrand. De kruipende insecten zijn talrijk, zowel in de akkerrand als diep in het perceel. Enkele gevonden loopkevers zijn soorten die typisch zijn voor een bos. Dit kan verklaard worden door de aanwezigheid van een houtkant. De tendens dat het aantal kruipende insecten het laagst is begin juli is hier net als op alle andere percelen aanwezig. Verklaringen hiervoor moeten meer klimatologisch gezocht worden in plaats van dit te relateren aan het gewas of het type perceelsrand. De kruipende insecten zijn talrijk aanwezig in het perceel. De impact van het aantal nuttige insecten op de plaagdruk kan niet bepaald worden. Dit omdat er geen plaaginsecten voorkomen op het gewas. Ook de omkaderingsproef op dit perceel geeft geen resultaten. 3.3.8.2


Op dit perceel hebben de zweefvliegen wel een aantoonbare bijdrage geleverd aan de natuurlijke bestrijding van plaaginsecten. Zweefvlieglarven zijn altijd aanwezig tijdens de visuele controles. In de maand juni en juli verspreiden de lieveheersbeestjes en de gaasvliegen zich over het bietenperceel. Dit tonen de plakvallen aan. Ook tijdens de visuele controles zien we lieveheersbeestjes verspreid over het perceel. De gaasvliegen zien we op de plakvallen, maar niet via de visuele controle. Uiteraard is de visuele controle slechts een momentopname. Gaasvlieglarven verdwijnen ook snel bij gebrek aan voedsel. In deze teelt zal de voornaamste bijdrage van natuurlijke bestrijding gebeuren door zweefvliegen en lieveheersbeestjes en in mindere mate gaasvliegen. Op 40m en 80m in de teelt komen grote aantallen loopkevers voor. De soorten die zich bevinden op het perceel in Ovelingen zijn goed aangepast aan het onstabiele milieu van het perceel.

86

3.4

Hooibos

De grasstrook aan het Hooibos werd ingezaaid met het M3 graskruidenmengsel zie tabel 1 pagina 18 + 19.

Foto 9: Onkruidopname akkerrand Hooibos, 27 juni 2011

3.4.1

Akkerrand 2010

Figuur 61: Samenstelling akkerrand Hooibos 21 juni 2011

Bij de veldopname zien we dat de strook bij het perceel aan het Hooibos een dominantie aan Italiaans raaigras heeft. 10 % van de strook is onbedekt en 20 % wordt ingenomen door kruiden. Deze kruiden bestaan uit volgende soorten: brede weegbree (Plantago major subsp. major), straatgras (Poa annua), rode klaver en kruipende boterbloem (Ranunculus repens). Opmerkelijk is het feit dat zowel straatgras en brede weegbree voorkomen. Voorgenoemde planten behoren tot de tredplantengemeenschap. De zware bodem in combinatie met het gebruik als passage voor paarden zou de oorzaak kunnen zijn van het voorkomen van beide planten. Kruipende boterbloem maakt uitlopers. Op de knopen van de uitlopers kan de plant

87

worteltjes en blad vormen. Op deze wijze `kruipt' de plant door de zode van grasvelden of gazons. Met het maaien gaat de maaimachine meestal over de boterbloemen heen. Van de ingezaaide tweezaadlobbigen vinden we enkel rode klaver terug. 3.4.2

Akkerrand 2011

Figuur 62: Samenstelling akkerrand Hooibos 20 mei 2011

Het wegvallen van Italiaans raaigras uit de grasstrook gebeurt hier ook net zoals in de andere stroken. Kropaar en in mindere mate Engels raaigras nemen de plaats in van Italiaans raaigras. Zoals reeds verschillende keren gezegd zorgt Italiaans raaigras door zijn snelle groei en dichte inzaai ervoor dat de bodem snel bedekt is met als gevolg minder kiemkansen voor onkruiden. Opvallend is het grote aandeel aan onbedekte bodem in het midden van de rand. Essentie Het verdwijnen van Italiaans raaigras zorgt dan ook letterlijk voor een leegte in de vorm van een onbedekte bodem die niet onmiddellijk door andere grassen of kruiden kan ingenomen worden. Andere pollenvormers zoals kropaar en Engels raaigras nemen de plaats van Italiaans raaigras gedeeltelijk in. Kruipende boterbloem profiteert van het wegvallen van Italiaans raaigras en bedekt de bodem in een hoger percentage dan het jaar voordien.

88

Figuur 63: Samenstelling akkerrand Hooibos 27 juni 2011

Engels raaigras domineert de strook. Opvallend is ook het voorkomen van de niet ingezaaide witte klaver die in tegenstelling tot rode klaver uitlopers en geen pollen vormt. Rode klaver is een echte pionier en wordt vaak ingezaaid samen met Italiaans raaigras als stikstoffixeerder. Witte klaver bereikte tijdens de veldopname van juni 2011 hoge percentages gestimuleerd door het maaibeheer. In het midden van de strook wordt kruipende boterbloem teruggedrongen door de witte klaver. De tredplant brede weegbree komt ook hier veelvuldig voor. In de beschaduwing van het bos heeft zowel kruipende boterbloem als ridderzuring een concurrentievoordeel ten opzichte van witte klaver. Evolutie akkerrand De akkerrand aan het Hooibos is omwille van het zwaardere bodemtype erg afwijkend ten opzichte van de andere stroken. De vegetatie van de verdichte kleiige bodem evolueert net zoals andere stroken van een grasstrook met Italiaans raaigras naar een grasstrook waar Engels raaigras en kropaar de plaats van Italiaans raaigras innemen. Tredplanten nemen een opvallende plaats in in de strook. 3.4.3

Onkruiden 2010

Figuur 64: Onkruiden in de teelt suikerbiet Hooibos 2010

89

Dit perceel is t.o.v. de andere percelen erg verschillend omwille van de ligging. Dit perceel is aan de rand van een populierenbos gelegen en had tijdens de veldopnames een dichtgeslempte bodemstructuur. Gezien de regelmatige behandeling met contactherbiciden vanaf begin mei tot eind mei zijn er in mei geen onkruiden waargenomen. Aan de rand van het bos In het perceel aan het Hooibos zien we een piek van onkruidgroei in juni, vooral in de afstandsreeks van 0-5 meter. Opmerkelijk is opnieuw de zaailing van wilg. Deze is hoogst waarschijnlijk afkomstig van de wilgen aan de van de grasstrook. In september verschijnt er enkel melganzevoet in de afstandsreek van 15-80 meter. We merken wel op dat er buiten ons „telkader‟ vrij veel melganzevoet voorkwam die boven het gewas uitstak. In de zone van 0-5 meter van de rand waren er erg veel kale plekken zonder bieten in de teelt. Dit zaadonkruid is door zijn vele zaden (2000-20.000 per plant), zijn lang levende zaadbank en zijn problematische bestrijding een probleemsoort. 3.4.4

Onkruiden 2011

Figuur 65: onkruiden in de teelt wintertarwe Hooibos 2011

Opmerkelijk is het om in een wintertarweperceel relatief veel onkruiden te tellen in de teelt. Het verschil tussen de afstandsreeks 0-5 meter en deze van 15- 80 meter is duidelijk. Opvallend is ook het feit dat we meer onkruiden tellen later in het groeiseizoen dan ervoor. De courant optredende akkeronkruiden zoals melganzevoet, klimopereprijs, herderstasje, bingelkruid en paarse dovenetel (Lamium purpureum) hebben weinig toelichting nodig. Het voorkomen van varkensgras is interessanter. Varkensgras is een eenjarig zaadonkruid en kiemt in het voorjaar. De kleiachtige ondergrond droogt in de zomer vaak op tot een compacte structuur. De zeer droge omstandigheden van deze bodem in de zomer spelen in het voordeel van varkensgras. Door zijn specifieke smalle morfologie van de bladeren en zijn kruipende structuur is varkensgras erg goed aangepast aan droge omstandigheden. Het voorkomen van varkensgras wijst op verdichting en een slechte structuur. 3.4.5

Similariteit 2010

In dit proefperceel is de similariteit voor alle afstanden bij elke opname ten opzichte van de strook nul ondanks het feit dat we in dit proefperceel regelmatig onkruiden

90

hebben kunnen tellen. Er is m.a.w. geen aantoonbaar soortensamenstelling in de rand en deze in de teelt. 3.4.6

verband

tussen

de

Similariteit 2011

Hoewel er bij de veldopnames op en naast het perceel van Hooibos zowel in 2010 als in 2011 heel wat onkruiden geteld werden is er nooit ene gemeenschappelijke soort gezien in de strook en de teelt. De similariteitsindexen zijn dan ook voor de 4 berekeningswijzen voor de twee afstandsgroepen steeds gelijk aan 0. Er is met andere woorden voor de veldopnames 2010-2011 geen enkele overeenkomst tussen de strook en de teelt wat betreft voorkomen van onkruiden. 3.4.7

Insecten

3.4.7.1

Potvallen 2010

Figuur 66: Potvallen Hooibos 27 mei 2010

Figuur 67: Potvallen Hooibos 2 juli 2010

91

Figuur 68: Potvallen Hooibos 13 september 2010

De meeste kruipende insecten komen voor in mei en juli. In september is het aantal veel minder, voor zowel loopkevers, kortschildkevers als spinnen. De aantallen kruipende insecten in het gewas blijven erg beperkt ten opzichte van het gewas wintertarwe. De nog gedane grondbewerkingen in het voorjaar bij bieten en het meer open zijn van een bietengewas spelen hierbij zeker een belangrijke rol. Ook dient gezegd dat de grasrand hier erg schraal is. Aan de rand van het perceel was een slechte opkomst van de bieten misschien te wijten aan een verdichte bodem. Bijna 25% van de gevonden loopkevers in 2010 op het bedrijf Hooibos, zijn afhankelijk van vochtig bos en/of kleigrond. Dit is toch heel opmerkelijk. 3.4.7.2

Potvallen 2011

Figuur 69: Potvallen Hooibos 7 juni 2011

92

Figuur 70: Potvallen Hooibos 27 juni 2011

Figuur 71: Potvallen Hooibos 4 juli 2011

Vanaf vroeg in het seizoen zijn de spinnen al talrijk over het hele perceel. Het hoogst aantal spinnen tellen we begin juni op 40 en 80 meter. De rest van het seizoen is de verspreiding van de spinnen gelijkmatig op alle locaties. Het bijkomend landschapselement van een bos naast de akkerrand biedt een verklaring voor de vroegere aanwezigheid van spinnen in de potvallen. De loopkevers kennen hun opmars vanaf eind juni met een graduele verdeling van hogere naar lagere aantallen van de akkerrand weg. De kortschildkevers zijn ook op dit perceel enkel te vinden in de akkerrand en dan nog in verwaarloosbare aantallen. Essentie Naar aanwezigheid van kruipende insecten en spinnen landschapselement zoals een bos een positieve bijdrage leveren.

kan

een

extra

93

3.4.7.3

Plakvallen 2010

In mei vinden we slechts 1 lieveheersbeestje en 1 galmug terug in de rand op onze plakvallen.

Figuur 72: Plakvallen Hooibos 23 juni 2010

Figuur 73: Plakvallen Hooibos 30 juli 2010

In juni en juli liggen de aantallen wat hoger. De vliegende nuttigen vinden we vooral terug in de rand, hoofdzakelijk roofwantsen. In juli zien we ook 4 roofwantsen vooraan in de teelt. Verder vinden we in juli ook galmuggen en 1 lieveheerstbeestje. Essentie De aanwezige boskant heeft blijkbaar een bevorderend effect op de aanwezigheid van roofwantsen. Dit is gekend vanuit de praktijk: windsingels zijn positief als overwinteringsplaats van roofwantsen. Ook de cijfers van 2011 bevestigen dit.

94

3.4.7.4

Plakvallen 2011



Essentie Afwezigheid van bladluizen in de akkerrand, door gebrek aan kruiden, kan de introductie van vliegende nuttigen in een teelt beperken.

95

Figuur 76: Plakvallen Hooibos 4 juli 2011

De massale aanwezigheid van zweefvliegen is hier ook weer opmerkelijk, vooral vanaf de periode eind juni. Ook diep in het perceel worden hoge aantallen zweefvliegen gevangen. De anderen nuttigen bevinden zich gedurende het hele seizoen vooral in de akkerrand. Het aantal gevangen insecten in het perceel is bijna verwaarloosbaar. De beperkte aanwezigheid van bladluizen in de teelt zeker vroeg op het seizoen betekent dat de nuttige insecten zich niet diep in het gewas verspreiden. De akkerrand bevat weinig bloeiende (on)kruiden en er zijn bijna geen bladluizen aanwezig in de rand. De nuttige insecten die gevangen worden op de plakvallen, komen vooral uit de bosrand. Omdat ze weinig tot geen voedsel ter beschikking hebben in de akkerrand en de teelt, zal de populatieopbouw niet groot zijn. Ook hier stellen we hetzij beperkter dan in 2010 toch aanwezigheid van roofwantsen vast. 3.4.7.5


23 juni 2010 suikerbiet, Hooibos klopmonster strook spin visuele controle strook niks waargenomen

klopmonster teelt 1 lieveheersbeestje Visuele controle in teelt

1

niks waargenomen

Tabel 22: Klopmonster en visuele controle Hooibos 23 juni 2010

96

30 juni 2010 suikerbiet, Hooibos klopmonster strook

klopmonster teelt

geen kloppingen wegens stormschade visuele controle strook

geen kloppingen wegens stormschade Visuele controle in teelt

lieveheersbeestje rups

2 niks waargenomen 1


Een klopmonster is niet genomen wegens stormschade en geringe grasontwikkeling in de rand. Omkaderingsproef Bij plaatsing van het kader was de bladluisaantasting slechts één plant ( 2 luizen). Na controle na één maand zijn slechts drie planten gering aangetast door bladluizen ( 2-5 bladluizen per plant). De nawerking van het behandelde zaad biedt hiervoor een verklaring. Het effect van nuttigen kunnen we dus niet aantonen. 3.4.7.6


23 mei 2011 wintertarwe, Hooibos klopmonster strook

bladluis lieveheersbeestje roofwants visuele controle strook

graanhaantje

klopmonster teelt

3 niks waargenomen 1 3 visuele controle teelt

4 bladluis graanhaantje

Tabel 24: Klopmonster en visuele controle Hooibos 23 mei 2011

1 8

97

25 juni 2011 wintertarwe, Hooibos klopmonster strook

klopmonster teelt

bladluis gaasvlieg lieveheersbeestje roofwants

12 bladluis 4 gaasvlieg 9 lieveheersbeestje 7 roofwants


bladluis gaasvlieg lieveheersbeestje sluipwesp roofwants

7 1 4 2


15 bladluis 1 sluipwesp 2 20% geparasiteerd 6

18 5% geparasiteerd


Omkaderingsproef De omkadering is geplaatst op 10 juni met 50% van de planten aangetast door bladluizen. Controle op 8 juli resulteert in 75% bladluisaantasting zonder enige aanwezigheid van predatoren en een parasiteringsgraad van 1 % door sluipwespen. 3.4.8

Discussie insecten

3.4.8.1


In 2010 is het aantal kruipende insecten veel meer talrijk in de rand, dan op het perceel. Door de voorjaargrondbewerking in de suikerbietenteelt worden de kruipende insecten vroeg in het seizoen verstoord op het perceel. De geringe plaagdruk levert geen relevante informatie op om relaties tussen nuttigen en plagen aan te geven. 3.4.8.2


Door het uitblijven van bladluisplagen in het vroege voorjaar, worden nuttige insecten niet gelokt. Later op het seizoen zijn de bladluisaantastingen hoger (37.5% aan de rand en 45% verderop in de teelt). Deze cijfers moeten hier wel gerelativeerd worden, omdat het slechts gaat om enkele luizen per plant. Dus geen grote kolonies zoals we zien bij de andere percelen. Als luizen meer individueel voorkomen, zoals hier, zijn lieveheersbeestjes en gaasvliegen geneigd om minder eitjes af te leggen. Dit verklaart waarom er zo weinig nuttigen voorkomen, ten opzichte van de “hoge” percentages aan

98

bladluisaantasting. Sluipwespen zijn beter in staat om individuele bladluizen op te sporen en te parasiteren. De massale aanwezigheid van zweefvliegen op de plakvallen vertaalt zich niet in een aanwezigheid bij visuele controle. Of dat ook betekent dat ze geen effect gehad hebben op de teelt kan hiermee echter niet aangetoond worden. Op dit perceel is de natuurlijke bestrijding van de luizen dan ook vooral te wijten aan de sluipwespen. Vooral dicht bij de rand is een parasiteringsgraad van 20% zeer hoog. Hun grote aanwezigheid kan verklaard worden door de aanwezigheid van een bos. Het feit dat bij de omkaderingsproef de parasitering duidelijk ontbreekt, bevestigt de bijdrage van deze insecten. Het aantal kruipende insecten in wintertarwe ligt hoger dan in 2010. Wintertarwe wordt vroeg ingezaaid. In het voorjaar wordt de grond hierdoor ongemoeid gelaten. Loopkevers en andere kruipende insecten hebben dus geen last van een voorjaarsgrondbewerking. Opmerkelijk is dat 25% van de gevonden loopkevers soorten zijn die aangepast zijn aan klei en vochtig bos.

99

3.5

Saffraanberg

De samenstelling van de akkerrand kan je terug vinden op pagina 20, punt 2.2.4.

Foto 10: Akkerrand Saffraanberg, 27 juni 2011

3.5.1

Akkerrand 2010

Figuur 77: Samenstelling akkerrand Saffraanberg 21 juni 2010

Deze strook is de enige strook die het jaar van de opnames werd ingezaaid met een bloemenmengsel zowel interessant voor het aantrekken van nuttigen als voor akkervogels. Deze strook wordt beheerd als een duorand. Het midden van de strook is bijna volledig bedekt door tweezaadlobbigen. In deze zin verschilt deze strook helemaal met de stroken van de andere proefpercelen waar éénzaadlobbigen domineren. Voorkomende tweezaadlobbigen zijn herderstasje, echte kamille, witte klaver, perzikkruid (Ersicaria maculosa), melganzevoet, duizendblad, gewone rolklaver en gekroesde melkdistel. Opvallend is dat er weinig te merken is van de inzaai aangezien we quasi geen soorten terugvinden van het zaadmengsel. In

100

tegenstelling tot vorige percelen hebben we hier wel te maken met bloemenstroken in plaats van grasstroken. Opgemerkt moet worden dat dit zeker niet geldt voor de hele strook maar eerder pleksgewijs. Omwille van de recente aanleg vinden we in de ruigtestrook geen echte ruigtekruiden uitgezonderd gewone bereklauw en akkerdistel. Opvallend is eveneens de dominantie van melganzevoet in de buurt van de teelt. 3.5.2

Akkerrand 2011

Figuur 78: Samenstelling akkerrand Saffraanberg 20 mei 2011

De grasstrook had tijdens de opname van 20 mei 2011 vanaf de teelt bekeken een lange strook en daarna een korte strook. Gezien de enorm grote variatie binnen de strook, is de strook onderverdeeld geweest in 6 in plaats van 3 deelstroken. De onbedekte stukken nemen ongeveer gemiddeld 20 % in van de strook. Het merendeel van de strook wordt ingenomen door grassen. Opvallend is het voorkomen van gestreepte witbol tussen het raaigras. Italiaans raaigras komt hier in tegenstelling tot de andere stroken nog veelvuldig voor in het tweede jaar van de veldopnames. Dit komt omdat deze strook opnieuw werd ingezaaid het tweede velopnamejaar. Het beperkte aandeel kruiden in de strook wordt ingenomen door onder andere hoornbloem (Cerastium fontanum subsp. vulgare of Cerastium vulgatum), ringelwikke (Vicia hirsuta), bonte wikke, paardenbloem, smalle wikke, gewone bereklauw (Heracleum sphondylium), witte klaver, rode klaver, kruipende boterbloem, smalle weegbree (Plantago lanceolata) en luzerne.

101

Figuur 79: Samenstellign akkerrand Saffraanberg 27 juni 2011

De onbedekte stukken zijn juni 2011 volledig ingenomen uitgezonderd het gedeelte van de strook tegen het perceel. Tegen het perceel aan vinden we enkel grassen. Het midden van de rand en tegen de straat is 40 % van de strook ingenomen door tweezaadlobbigen. Onder de tweezaadlobbigen in het midden van de rand vinden we duizendblad, bijvoet, luzerne, echte kamille en gewone rolklaver. Tegen de straat vinden we jacobskruiskruid (Jacobaea vulgaris subsp. vulgaris, synoniem: Senecio jacobaea), witte klaver, rode klaver, gewone bereklauw, smalle weegbree, brede weegbree, klein streepzaad (Crepis capillaris), akkerdistel, heermoes, smalle wikke, hoornbloem, gewone kamille en paardenbloem. Opvallend is dat naar de straat toe kropaar de plaats inneemt van raaigras. Forse planten zoals boerenwormkruid (Tanacetum vulgare, synoniem: Chrysanthemum vulgare), bijvoet en krulzuring verschijnen. Evolutie akkerrand Het is weinig zinvol om de evolutie van deze strook van 2010 tot 2011 te bespreken aangezien de strook in het tweede velopnamejaar opnieuw werd ingezaaid omwille van het melganzevoetprobleem in 2010. 3.5.3

Onkruiden 2010

In het perceel aan de Saffraanberg zijn geen onkruiden waargenomen ondanks het feit dat we hier te maken hadden met de meest soortenrijke rand. Omwille van de vrees voor melganzevoet is deze rand wel geklepeld geweest.

102

3.5.4

Onkruiden 2011

Figuur 80: Onkruiden in de teelt vlas Saffraanberg 2011

Opvallend is de massale aanwezigheid van melganzevoet terwijl deze soort bij de onkruidenopnames van 2011 niet eens waargenomen werd. Het jaar voordien was er in de strook een duidelijk melganzevoetprobleem. Omwille van deze reden is de strook dan ook geklepeld geweest. Het jaar nadien werd de strook opnieuw ingezaaid. Door het veelvuldige klepelen en het melganzevoetprobleem werd hiervoor geopteerd. 3.5.5

Similariteit 2010

Ondanks het feit dat er in deze rand de meeste onkruiden zowel op gebied van abundantie als soorten werden geteld, zijn er in deze teelt in de proefvlakken nooit onkruiden waargenomen. 3.5.6

Similariteit 2011

De similariteitsindexen voor de veldopnames van 2011 zijn alle 0. Opvallend is de massale aanwezigheid van melganzevoet in de teelt. Deze plant is zoals al vermeld bij de onkruidenopnames van 2011 niet waargenomen geweest. Het jaar voordien was er in de strook een duidelijk melganzevoetprobleem. Hiervoor werd er in 2010 gekleppeld. Bovendien werd de strook in 2011 opnieuw ingezaaid. De indexen berekend over de som van de opnames van 2011 heen geeft hetzelfde beeld. We benadrukken dat er in de strook naast dit perceel van Francis enorm veel onkruiden geteld zijn. Ondanks dit feit zijn deze niet terug te vinden in de teelt. Een vergelijking van de onkruiden in de teelt in het veldopnamejaar 2011 met de onkruiden die we geteld hebben in de strook in 2010 kan wel zinvol zijn gelet op de eerder genoemde vertragingsreactie tussen onkruiden in de teelt en deze in de strook. De indexen gaan zowel voor de afstandsreeks 0-5 meter (0,22) als voor de afstandsreeks 15-80 meter (0,11) omhoog. Dit is te wijten aan het massaal voorkomen van melganzevoet in de strook veldopnamejaar 2010 en het masaal voorkomen van melganzevoet in de teelt velopnamejaar 2011. De similariteit is toch

103

nog relatief laag omwille van het feit dat er in de strook veldopnamejaar 2010 vrij veel soorten voorkwamen. Hetzelfde effect zien we des te uitgesprokener als we de indexen bekijken bekomen door de som van de onkruiden van de akkerrand van 2011 met deze van 2010 te nemen en deze te vergelijken met de voorkomende onkruiden in de teelt veldopnamejaar 2011. Vermits er meer dan één keer ingezaaid is, is het totale aantal soorten planten over de twee veldopnamejaren erg groot in vergelijking met het kleine aantal steeds weer terugkerende soortenpakketjes onkruiden in de teelt. 3.5.7

Insecten

3.5.7.1

Potvallen 2010

Figuur 81: Potvallen Saffraanberg 21 mei 2010

Figuur 82: Potvallen Saffraanberg 2 juli 2010

104

Essentie Opmerkelijk is dat voor loopkevers en spinnen zelfs de hoogste aantallen gerealiseerd worden in het gewas. Naar eventuele predatie van de plaaginsecten is dit een aangename vaststelling.

Figuur 83: Potvallen Saffraanberg 27 juli 2010

We vinden in de rand en op het perceel van Saffraanberg enorm veel kruipende insecten terug, met een hoogtepunt eind juli. 3.5.7.2

Potvallen 2011

Figuur 84: Potvallen Saffraanberg 7 juni 2011

105

Figuur 85: Potvallen Saffraanberg 27 juni 2011

Opmerking: door het maaien van het vlas waren de potvallen op 5m en 15m niet meer terug te vinden.

Figuur 86: Potvallen Saffraanberg 4 juli 2011 (enkel in de Opmerking: enkelakkerrand) potvallen in de rand gezet omdat

Het vlas is gemaaid, dus er werden enkel nog potvallen in de rand gezet. 3.5.7.3

Plakvallen 2010

In mei vinden we slechts drie vliegende nuttige insecten op onze plakvallen in de rand.

106

Essentie Het aanbod gevleugelde nuttigen is gevarieerder bij aanwezigheid van een bloeirijkere akkerrand.

Figuur 87: Plakvallen Saffraanberg 23 juni 2010


Begin juli en eind juli ligt dit aantal wat hoger. Begin juli plakken er 26 nuttigen op de vallen in de rand: vooral lieveheersbeestje, gaasvliegen, zweefvliegen en roofwantsen. We zien ook 2 galmuggen en een sluipwesp. Eind juli vinden we 24 nuttigen terug op de plakvallen in de rand: roofwantsen, sluipwespen en gaasvliegen. Verder vingen we 1 galmug, 1 sluipwesp en 1 zweefvlieg. We zien ook 4 vliegende nuttigen in het begin van de teelt. Het effect van bloeiende planten in de rand laat zich duidelijk merken. Zweefvliegen en gaasvliegen zijn (beperkt) aanwezig.

107

3.5.7.4

Plakvallen 2011

Figuur 89: plakvallen Saffraanberg 7 juni 2011


Figuur 91: Plakvallen Saffraanberg 4 juli 2011

108

Gezien dit perceel als enige een echte gemengde rand heeft van grassen en bloeiende kruiden is het logisch dat de vliegende insecten wat beter vertegenwoordigd zijn. Op het vlas, vlak tegen de rand, vinden we geen bladluizen terug. Eind juni zien we verderop in de teelt behoorlijk wat luizen. Zij lokken de zweefvliegen en de lieveheersbeestjes tot diep in de teelt. De massale aanwezigheid van zweefvliegen is hier ook weer opmerkelijk, vooral vanaf de periode eind juni. Ook diep in het perceel worden hoge aantallen zweefvliegen waargenomen. De andere nuttige insecten zoals lieveheersbeestjes en gaasvliegen zijn eind juni zowel in de rand als in het perceel terug te vinden. Begin juli is de vlas geoogst terwijl de plakvallen nog op het perceel stonden. Verderop in het perceel hebben we nog enorm veel zweefvliegen waargenomen. Ook enkele gaasvliegen zijn tot op 40m en 80m gevangen. 3.5.7.5


23 juni 2010 wintertarwe, Saffraanberg klopmonster strook pas gemaaid visuele controle strook pas gemaaid

klopmonster in teelt larve roofwants gaasvlieg Visuele controle in teelt

1 1

veel bladluis, ernstig veel witziekte

Tabel 26: Klopmonster en visuele controle 23 juni 2010

De rand was pas gemaaid. In de teelt is er ernstige bladluisaantasting.

109

30 juni 2010 wintertarwe, Saffraanberg klopmonster strook bladluis gaasvlieg lieveheersbeestje galmug fluweelmijt roofwants visuele controle strook

klopmonster in teelt 20 niks waargenomen 2 6 2 1 16 Visuele controle in teelt

niks waargenomen

niks waargenomen

Tabel 27: Klopmonster en visuele controle Saffraanberg 30 juni 2010

Omkaderingsproef Omkaderingsproef: geen planten met aantasting dus het effect van nuttigen is niet aan te tonen. 3.5.7.6


23 mei 2011 Francis vlas, Saffraanberg klopmonster strook

bladluis rups visuele controle strook

trips

klopmonster teelt

5 niks waargenomen 2 visuele controle teelt

1 bladluis trips

3 kolonies 5

Tabel 28: Klopmonster en visuele controle Saffraanberg 23 mei 2011

110

25 juni 2011 vlas, Saffraanberg klopmonster strook

trips bladluis gaasvlieg lieveheersbeestje roofwants rups fluweelmijt visuele controle strook

kever

klopmonster teelt

29 bladluis 6 gaasvlieg 2 lieveheersbeestje 3 roofwants 14 7 2

11 1 3 2


10 bladluis zweefvlieg (larve) lieveheersbeestje lieveheersbeestje (pop) kever

32 4 1 1 5

Tabel 29: Klopmonster en visuele controle Saffraanberg 25 juni 2011

Omkaderingsproef Op 23 mei zetten we 50 planten onder de omkadering. Hiervan zitten op 8 planten tripsen. Op geen enkele plant zitten bladluizen. Op 2 juli vinden we geen trips terug, wel kevertjes op 8 planten. Onder de omkadering zitten geen nuttigen. 3.5.8

Discussie insecten

3.5.8.1


De bloeiende planten in de akkerrand vergroten het aantal en de diversiteit van nuttige insecten. Door de lage plaagdruk in 2010 kunnen we het verband tussen nuttige insecten en de plaagdruk niet aantonen. Het hoge aantal kruipende insecten in de teelt is opvallend. Ook in de rand vinden we veel kruipende insecten en een grote diversiteit. 3.5.8.2


De duidelijke aanwezigheid van bloeiende kruiden resulteert in een gevarieerder assortiment van nuttigen zoals fluweelmijten. Ook de teelt vlas zorgt voor een grotere biodiversiteit: veel plaats in het gewas, veel zonlicht dat binnenvalt in het gewas…

111

De totale afwezigheid van luizen in de teelt dichtbij de rand wijst op de goede werking van de nuttige insecten. Eind juni werden noch bladluizen noch nuttigen in de teelt dichtbij de rand gevonden. Verderop in het gewas zien we eind juni wel bladluizen maar dan ook de aanwezigheid van lieveheersbeestjes en larven van zweefvliegen en in mindere mate gaasvliegen en roofwantsen. Dit is trouwens één van de weinige percelen waar de massale vangst van zweefvliegen op de plakvallen zich enigszins vertaalt in visuele aanwezigheid op het gewas. Door de korte teeltduur van vlas hebben we jammer genoeg niet de kans gehad om deze situatie later op het seizoen nog eens te evalueren. Uit de omkaderingsproef kunnen geen conclusies getrokken worden.

3.6

Discussie resultaten onkruiden 2010 en 2011

Evolutie akkerranden Van de ingezaaide grassen zijn in de meeste stroken tijdens de opnames van het eerste jaar Italiaans raaigras, glanshaver en kropaar terug te vinden. Italiaans raaigras geeft een snelle bodembedekking. Onkruid krijgt hierdoor weinig kans. De stroken zijn dan ook echte grasstroken. Deze grasstroken evolueren het tweede jaar gedeeltelijk van grasstroken naar stroken met plaatselijk kruiden. Dat Italiaans raaigras verdwijnt als het niet opnieuw wordt ingezaaid is hier duidelijk. Het feit dat de grasstrook het jaar daarna meer open plekken vertoont, is hier een belangrijk gevolg van. In de loop van het groeiseizoen van het tweede veldopnamejaar zien we de kruiden verdwijnen. In plaats daarvan komen ofwel grassen zoals bijvoorbeeld kropaar of haarden van (probleem)onkruiden. Italiaans raaigras zorgt ervoor dat de bodem het eerste jaar van inzaai een bedekking heeft van bijna 100 %. Dit zorgt ervoor dat er bij de aanleg geen plaats is tussen de grassen voor akkeronkruiden. Akkeronkruiden zijn immers typische pionierplanten die kiemen op plaatsen zonder vegetatie. Veel akkeronkruiden hebben langlevend zaad en vormen dus een permanente zaadbank. Aangezien de stroken voorheen deel uitmaakten van de akker kunnen we verwachten dat de strook net zoals de akker een zeer groot potentieel heeft van „slapende‟ zaden van akkeronkruiden. De inzaai met onder andere Italiaans raaigras zorgt ervoor dat deze slapende zaden minder kans krijgen om uit te groeien tot een zaaddragende plant. Het tweede veldopnamejaar is het duidelijk de andere grassen de plaatsen van weggevallen Italiaans raaigras niet in hetzelfde tempo kunnen opvullen in de opnames in het voorjaar. De aanvankelijk open plekken in de grasstrook worden verder in het groeiseizoen opgevuld met grassen in plaats van de misschien verwachte onkruiden. Hoogst waarschijnlijk heeft dit voor een deel te maken met het gevoerde beheer. Aangezien de stroken geklepeld worden wordt het stukgeslagen maaisel op de bodem verspreid. Onkruiden krijgen geen of minder kans om te kiemen. Grassen hebben hier minder problemen mee. De grasstroken van het eerste veldopnamejaar blijven dus in het tweede veldopnamejaar hoofdzakelijk grasstroken. Onkruiden in de teelten We zijn ook na twee velopnamejaren erg voorzichtig in het trekken van conclusies omdat bovenstaande resultaten afkomstig zijn van enkel twee jaar aan veldproeven enerzijds en anderzijds omdat we relatief weinig onkruiden hebben geteld in het eerste

112

veldopnamejaar. Dit laatste is vermoedelijk te wijten aan de strenge winter tijdens het begin van het eerste veldopnamejaar voor wat betreft de vroege opnames. Wat betreft de latere opnames is de reden hoogst waarschijnlijk net zoals in vorige conclusie het feit dat de reguliere behandelingen weinig onkruidengroei toelaten, uitgezonderd enkele probleemsoorten zoals melganzevoet en akkerdistel. Verband tussen het voorkomen van onkruiden in de stroken en de teelt De onkruiden in de akkerbouwpercelen zijn meestal totaal verschillende aan onkruiden in een grasstrook. Deze conclusie uit het eerste veldopnamejaar kunnen we doortrekken voor het tweede veldopnamejaar. Het verschil in groeiomstandigheden is dan ook erg groot: open grond in een akker t.o.v. een relatief gesloten „grasmat‟ in de rand. Grotere gelijkenissen zijn te trekken tussen een strook van éénjarigen en de open grond in een akker. Om snel bloemenrijk resultaat te krijgen worden vaak akkeronkruiden zoals klaproos en korenbloem ingezaaid. Het moment van de laatste grondbewerking bepaalt de soorten samenstelling. Grondbewerking in de herfst bevordert herfst- en winterkiemers (kamille, klaproos, korenbloem, herderstasje). Grondbewerking in het voorjaar bevordert op zijn beurt voorjaarskiemers (melganzevoet, perzikkruid, varkensgras). Al het tweede jaar zal de rand vergrassen. Voorgenoemde pionierssoorten maken plaats voor graslandsoorten. Om de éénjarigen te behouden moet de grond elk jaar opnieuw bewerkt worden net zoals een akker. Randeffecten zijn hier dan ook vermoedelijk groter. Bij het aanleggen van een grasbloemenstrook verhindert de grasmat de kieming van bovenstaande pionierssoorten. Voor een succesvolle aanleg dient er meerdere keren een vals zaaibed aangelegd te worden. Deze eerste stap is belangrijk om mogelijk pionierssoorten en probleemsoorten te vermijden. Cruciaal is dan ook de goede opvolging door de landbouwer in kwestie. Indien probleemsoorten zich vestigen is klepelen een vaak gehanteerde oplossing. Op voedselrijke zandleem- leemgronden hebben randen vaak in botanisch opzicht een minder gevarieerde vegetatie. Dit kan verholpen worden door een minder dichte inzaai van wat minder concurrentiekrachtige grassen en door het doorzaaien van vooraf gekozen tweezaadlobbigen. Omdat de similariteitsindexen een reeks aangehaalde beperkingen hebben, werden deze voor het tweede veldopnamejaar op 4 verschillende manieren berekend. Toch moeten we dan ook nog erg voorzichtig zijn met het trekken van conclusies. Zoals ook al eerder vermeld leggen veel akkeronkruiden een permanente zaadbank aan. Een directe correlatie leggen tussen de strook en de teelt voor wat betreft het voorkomen van onkruiden is bijgevolg niet juist. Grasstroken zijn voordien hoogst waarschijnlijk akker geweest. Miljoenen zaden liggen met andere woorden onder het oppervlak van elke akker te wachten op het juiste moment om te kiemen. Als belangrijkste conclusie kunnen we stellen dat grasstroken geen extra input geven aan onkruiden in de teelt. Een goede aanleg van de strook is wel de cruciale randvoorwaarde voor bovenstaande conclusie. Een grasstrook is misschien geen groeiplaats voor akkeronkruiden maar een klaargelegd zaaibed is dit wel. Landbouwers hebben er alle belang bij om dit zo goed mogelijk te doen. In bijlage staat hierover meer informatie. We benadrukken eveneens de zeer belangrijke rol van het juist beheren van deze stroken. Indien bij maaien de grond geraakt wordt ontstaan er open plekken die vanuit de zaadbank zeer snel ingenomen worden door probleemonkruiden zoals melganzevoet.

113

Essentie De voornaamste conclusie is dat er nooit een negatief effect van de akkerrand op de plaagsituatie in de teelt is teruggevonden. Voor bladluizen is dit enigszins normaal omdat akkerranden een gevarieerd aanbod van bladluisvijanden opleveren. Maar ook andere plagen zoals slakken, rupsen en knaagdieren hebben nooit problemen gegeven in de twee jaren van controle op de diverse locaties en bij de diverse teelten. Voor de landbouwers is dit een zeer belangrijk gegeven. “Baat de akkerrand niet dan schaadt hij zeker niet”. Een tweede voorname conclusie is dat visuele controle de meest zekere methode is om de impact van nuttigen op plagen in de teelt na te gaan. Plakvallen geven een beeld van welke insecten er rondvliegen in en rond het perceel, maar dit geeft zeker geen betrouwbaar beeld van het effect van deze insecten op de plaagbestrijding in de teelt. De resultaten van zweefvliegen in 2011 geven dit aan. Er is geen correlatie van deze vangsten met de werkelijke aanwezigheid ervan in de diverse teelten. Enkel beroep doen op plakvallen kan daarom verkeerde conclusies opleveren. De landbouwer kan plakvallen gebruiken ter controle, maar er moet ook steeds een visueel beeld bepaald worden welke insecten zich in en rond de teelt bevinden. Het aantal en de soorten loopkevers die gevonden werden is echt verbluffend. Op de verschillende percelen werden 5 rode lijst soorten gevonden. Er zijn loopkevers gevangen die nog nooit eerder in Limburg gezien zijn!

3.7

Discussie resultaten kruipende en vliegende insecten 2010 en 2011

De invloed van nuttige insecten nagaan op een teelt is sterk afhankelijk van klimatologische en biologische omstandigheden. De plaagsituaties van 2010 en 2011 laten dit duidelijk blijken. Het gevolg hiervan is dat metingen en controles gedurende 2 jaar eigenlijk te weinig is. Daardoor kunnen er slechts beperkt conclusies getrokken worden uit voorgaande resultaten. De biomassa gevangen kruipende insecten is heel hoog. Het is echter moeilijk om aan te tonen welke bijdrage zij leveren aan de controle van plagen. Dit komt omdat loopkevers vooral ‟s nachts actief zijn. Een gericht onderzoek naar de plaagcontrole van kruipende insecten (‟s nachts) lijkt ons daarom heel nuttig. Algemeen zien we een toename van kruipende insecten vanaf de periode juli. Loopkevers en spinnen zijn vaak in grote aantallen aanwezig in de rand vanaf mei. Tot ver in de teelt vangen we heel hoge aantallen loopkevers. Dit is positief voor de controle van plaaginsecten. Voor kruipende insecten is de afstand vanaf de akkerrand tot ver in de teelt geen belemmerde factor. Bovendien leven en overleven een heel groot aantal loopkevers op het perceel. Bodembewerkingen, bemestingen en chemische bestrijdingen hebben een grote invloed op de populatie loopkevers. Sommige soorten kunnen zich hieraan echter goed

114

aanpassen. Deze loopkevers zijn „cultuurvolgers‟ en meestal zijn het deze soorten die we aantreffen op de percelen. Loopkevers die zich voortplanten in het najaar komen meer voor in percelen met wortelgewassen. Soorten die zich in het voorjaar voorplanten, vinden we eerder terug in graangewassen. Het verschil is te wijten aan verschillende teeltmethoden en heersend microklimaat. Ook in teelten met een voorjaarsbewerking zoals maïs komen hoge aantallen kruipende organismen voor, later in het seizoen. De loopkevers verspreiden zich dus voldoende doorheen het gewas vanuit de akkerrand en dit al vroeg in het seizoen. Essentie Grassen bieden weinig meerwaarde voor nuttige vliegende insecten. Dicotyle bloeiende planten bieden veel stuifmeel en nectar. Daarom moeten we pleiten voor meer bloeiende kruiden in de akkerrandmengsels.

De bijdrage die bodeminsecten leveren aan de controle van plaaginsecten (bladluizen) is moeilijk aan te tonen met onze resultaten. Loopkevers en spinnen zijn niet selectief. Ze verorberen zowel nuttige als schadelijke organismen. Er zijn weinig loopkevers die specifiek bladluizen weg vangen. Omdat loopkevers vooral ‟s nachts actief zijn, is hun effect moeilijk te achterhalen met visuele controle. Uiteraard zal hun invloed op schadelijke bodemorganismen zoals slakken, keverlarven (ritnaalden) en duizendpoten aanzienlijk zijn. De kortschildkevers waren behoorlijk aanwezig in 2010 en duidelijk minder in 2011. Dit kan klimatologisch verklaard worden door de koudere nachten in het voorjaar. Of er een effect is van een houtkant of bos op kruipende organismen kan niet worden aangetoond in dit project, in tegenstelling tot de vliegende insecten die duidelijk wel een positief effect ondervinden van deze landschapselementen. Hoe verder we in de teelt gaan, hoe minder het effect van de akkerrand wordt naar plaagbeheersing toe. Enkel als bladluizen planten aantasten verderop in de teelt, bevinden zich daar ook vliegende nuttige insecten. Dit betekent dat de landbouwer, afhankelijk van de teelt, toleranter moet zijn naar de aanwezigheid van bladluizen in zijn gewas. De meeste nuttigen zijn opportunisten en komen dan ook enkel voor bij luisaanwezigheid. Bij teelten waar bladluizen getolereerd kunnen worden, zoals maïs, zal een akkerrand een geringere winst opleveren naar bestrijding. Dit moeten we nuanceren aangezien de beheerovereenkomsten lopen over een termijn van 5 jaar. In deze periode zal de teeltrotatie sowiezo bladluisgevoelligere gewassen bevatten. Akkerranden, met in de rand zelf voldoende aanwezigheid van luizen op kruidachtigen, kunnen een hogere aanwezigheid van vliegende nuttigen opleveren. Het geringe effect van zweefvliegen op de plaagsituatie, ondanks de hoge vangsten op de plakvallen, kan grotendeels te wijten zijn aan natuurlijke parasitering door sluipwespen van de zweefvlieglarven. Bij de diverse controles zijn meermaals geparasiteerde larven van zweefvliegen gevonden. In de natuur heeft elk organisme zijn natuurlijke vijanden. Ook nuttige insecten worden afgedood door hun natuurlijke vijanden. De plakvallen bemonsteren een veel grotere activiteitsrange dan de visuele controles. Hierdoor werd mogelijks ook het visuele effect van zweefvliegen op bladluizen onderschat.

115

De resultaten van de klopmonsters en de visuele controle zijn wel complementair. Deze correlatie betekent dat kloppingen in de teelt een betrouwbaar beeld geven van de werking van nuttigen naar plagen. Wel moet een klopmonster zeer gestandardiseerd uitgevoerd worden om de juiste conclusies te trekken. Blijkbaar zijn zweefvliegen moeilijk te kloppen. De klopmonsters gaven bijna telkens een nulscore waar de plakvallen goede resultaten opleverden. Een invloed van nuttigen (kruipend of vliegend) op de plaagdruk in een gewas kon in 2010 nergens aangetoond worden. De minimale plaagaanwezigheid in de gewassen was hier verantwoordelijk voor. In 2011 tonen de resultaten wel aan dat akkerranden een positieve bijdrage kunnen leveren aan gewasbescherming. De resultaten op suikerbiet en wintertarwe maar vooral maïs geven aan dat luizen behoorlijk natuurlijk bestrijdbaar zijn met allerhande nuttigen vanuit een akkerrand. De omkaderingsproeven leveren ons hier de voornaamste bewijzen voor. In mei zijn de meeste nuttigen slechts beperkt aanwezig. Vanaf eind juni vinden we veel hogere aantallen terug. Dit vooral op de percelen waar in de rand bloeiende (on)kruiden staan en bladluizen leven. Deze bladluizen in de akkerrand zijn alternatieve gastheren voor de nuttige insecten. Vanuit de rand zullen de nuttigen zich verspreiden in de teelt, wanneer de bladluizen in de rand minder talrijk worden door predatie en parasitering. Er is een toename van vliegende nuttigen vanaf mei naar de periode juli zelfs in akkerranden zonder echte bloeiende kruiden. Hoewel de grasranden primair bedoeld zijn voor het stimuleren van grondrovers, kunnen de bloemen in deze randen ook een (bescheiden) rol spelen bij het voeden van vliegende natuurlijke vijanden. De percelen maïs en zomertarwe geven dit voor 2011 duidelijk aan. Het effect van een bijkomend grenselement (houtkant of bos) op de aanwezigheid van vliegende insecten in het voorjaar is erg duidelijk. Het zijn vooral sluipwespen en roofwantsen die van dit extra natuurelement gebruik maken om zich sterker te manifesteren. Meer bloemen leiden tot meer natuurlijke vijanden in de akkerranden. Met de introductie van bloeiende planten in een rand creëert men een mogelijk groter effect van vliegende nuttigen naar het gewas. Op de Saffraanberg is dit zowel in 2010 als 2011 aangetoond. In teelten waar de gewasbescherming hogere eisen stelt zoals cichorei kan het aantal nuttigen negatief beïnvloed worden. Een goede kennis van de landbouwer naar de nevenwerking van gewasbeschermingsmiddelen op nuttigen is essentieel. Uiteraard is het herkennen van de diverse stadia van de nuttigen tijdens visuele en andere controles door de landbouwer erg belangrijk wil men natuurlijke bestrijding een rol van betekenis toekennen. De steekkaarten gemaakt voor de diverse nuttigen (zie bijlage 1) kunnen de landbouwers hier in ondersteunen.

3.8

Conclusies voor het beleid

Akkerranden als maatregelen die de gevolgen van erosie verzachten en voor akkervogels het voedselaanbod vergroten, meer dekking creëren en meer nestgelegenheid bieden kunnen ook op het vlak van functionele agrobiodiversiteit iets

116

te bieden hebben. Dit betekent een extra meerwaarde vooral richting akkerbouwer. De landbouwer wordt daarmee niet alleen de partner naar erosiebestrijding en hulpverlener voor akkervogels maar moet ook beseffen dat de toename in biodiversiteit ook voor zijn teelten en bedrijfsvoering een meerwaarde kan opleveren. Veel bodemdieren overwinteren in ruige, grazige vegetaties (bermen, slootkanten en akkerranden) en trekken van daaruit in het voorjaar de akker in. Akkerranden fungeren als verbindingswegen over het bedrijf, en bieden extra prooien en schuilplaatsen aan de op de bodem levende rovers. Voor een gewenste aanwezigheid van nuttige vliegende insecten moet gedacht worden aan bloemrijke akkerranden. Toch leveren ook weinig bloemrijke randen vliegende nuttigen op zeker als de bladluissituatie in de teelt kansen biedt aan deze nuttigen. Voor vliegende nuttige insecten is afstand in de teelt een belemmering. Extra gemengde grasstroken dwars door de percelen (op spuitsporen en rijpaden) kunnen hiervoor een oplossing bieden. Dit kan ook positief zijn voor de kruipende insecten. Bloeiende spuitstroken opnemen in het vergoedingssysteem van de beheerovereenkomsten kunnen daarom een extra stimulans zijn. Bij zeer grote percelen kan het ook interessant zijn om aan 2 of meerdere zijden van het perceel een akkerrand aan te leggen. Akkerranden langs een bos of een houtkant bieden een veel snellere populatieopbouw en een grote diversiteit van nuttige insecten. Dit benadrukt het belang van kleine landschapselementen. Bespuitingen van de teelt hebben een directe toxische werking op het bodemleven en vliegende insecten in de teelt. Intensief gebruik van gewasbeschermingsmiddelen hebben een zeer negatief effect op nuttige insecten. Daarom is het erg belangrijk dat landbouwers zich bewust zijn van deze eventuele negatieve gevolgen van een bespuiting. Belangrijk hierbij is communicatie tussen de verschillende ondernemers die werken rondom de akkerranden. Sensibilisatie van landbouwers en andere ondernemers is zeer belangrijk! Daarom moet het effect van het gebruik van bepaalde pesticiden op nuttigen duidelijk gecommuniceerd worden. Uiteindelijk zijn het de landbouwers die de (ingewikkelde) afweging moeten maken tussen de effectiviteit van een gewasbeschermingsmiddel (op korte en lange termijn), de kosten van de gekozen beheersstrategie, de schadelijke milieueffecten en de neveneffecten op de natuurlijke vijanden. Het instrumentarium om landbouwers daarbij te ondersteunen is tot hiertoe nog (te) beperkt. Dit moet worden uitgebreid. De steekkaarten zijn een eerste aanzet naar het herkennen van diverse nuttige insecten door landbouwers en bedrijfsplanners. (http://www.westvlaanderen.be/kwaliteit/Leefomgeving/proclam/Documents/LerenBe heren_Mod8_KLE.pdf)

117

4

MONITOREN VAN BEDRIJFSECONOMISCHE EFFECTEN VAN EEN AKKERRAND

4.1

Inleiding

De afgelopen jaren zijn steeds meer boeren in aanraking gekomen met agrarisch natuurbeheer. Dit wordt gestimuleerd door de overheid en is gewenst vanuit de samenleving. Helaas is er tot nu toe onvoldoende inzicht in de gevolgen van agrarisch natuurbeheer voor de bedrijfsvoering en de meerwaarde voor zowel natuur als landschap.

4.2

Doelstelling

De doelstelling van dit onderdeel is het evalueren van de benodigde inspanningen voor aanleg en beheer van natuurelementen, de effecten op de agrarische activiteiten en de kosten en baten. In dit deel wordt een bedrijfseconomische evaluatie van de akkerranden gemaakt op basis van gemiddelde gegevens. Deze resultaten worden afgetoetst op de werkelijke situatie van de deelnemende bedrijven met hun percelen.De economische monitoring bestaat uit het effect van de randen op de gewassaldi van de cultuurgewassen en de kosten en baten van de aanleg en het beheer van de randen. Hieruit kunnen dan conclusies getrokken worden aangaande de economische valorisatie van de akkerranden door middel van de vergoedingen vastgelegd in de diverse beheerovereenkomsten.

4.3

Werkwijze

Aan de hand van algemene kwantitatieve cijfergegevens van de diverse teelten binnen het project en een aantal extra teelten wordt de economische invloed van de aanwezigheid van akkerranden op het financieel eindresultaat nagegaan. De taaktijden, tarieven en kostprijzen die verderop voor de diverse teelten gehanteerd worden zijn gemiddelde cijfers die door een goede ondernemer zouden moeten gehaald worden. De cijfers zijn voor een stuk ontleend aan opgenomen gegevens in het werk “Kwantitatieve informatie akkerbouw en vollegrondsgroenten editie 2009” van het Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. en deels eigen gegevens berustend op eigen ervaringen. Waar mogelijk worden een aantal opgenomen cijfers afgetoetst met werkelijke gegevens van de deelnemende bedrijven in het project. Voor Vlaanderen bestaan er analoge cijfers van het AMS. Voor gebruik van deze cijfers voor individuele bedrijven zullen de hierna gepresenteerde cijfers en normen eventueel moeten aangepast worden naar de individuele bedrijfssituatie. In die zin moet dit verslag dan ook aanzien worden als een gedegen hulpmiddel en informatiewerk voor het opstellen van individuele economische begrotingen van akkerranden en het voor het individeel bedrijf inschatten van beleidsmaatregelen zoals beheerovereenkomsten naar het bedrijfsresultaat.

118

Als eerste wordt het effect van de randen op de gewassaldi bekeken. Door de randen is er minder beteelde oppervlakte wat enerzijds minder opbrengsten met zich meebrengt maar anderzijds ook een besparing inhoudt op kosten en geleverde arbeid. Ten tweede brengt de aanleg van randen uiteraard ook kosten en arbeid met zich mee die economisch mee verrekend moeten worden naar het financieel eindresultaat. Ten derde komen de vergoedingen voor een bepaald type aangelegde akkerrand aan de orde. Verwerking van deze drie parameters gebeurt naar een eindresultaat dat per kilometer aangelegde akkerrand wordt weergegegeven omdat dit cijfer voor elke individuele situatie snel tot een eigen berekende waarde kan aanleiding geven. Wel zal een onderscheid gemaakt worden voor randen van 6, 12 en 18 m breedte en dit naar de diverse gewassen. Alle resultaten worden bediscussieerd en dit leidt tot een beheeradvies en algemene conclusies en aanbevelingen.

4.4

Gegevens deelnemende bedrijven

Aan de deelnemende bedrijven werd gevraagd een aantal basisgegevens van de percelen bij te houden. Het betreft perceelsgegevens, spuitgegevens en cijfermateriaal aangaande de aanleg en het onderhoud van de aanwezige akkerranden.

4.5 4.5.1

4.5.1.1

Resultaten algemeen Effecten akkerranden op gewassaldi

Gewasbescherming

Het aantal bespuitingen, de dosering en de kosten per bedrijf en locatie voor een standaardperceel en een perceel akkerrand zullen vergeleken worden. Mogelijk kan een akkerrand een dusdanige positieve invloed hebben dat een bespuiting op het gewas uitgespaard kan worden. De nauwkeurige monitoring die naar plagen en nuttigen moet uitgevoerd worden zal eventueel tot deze besparing leiden. In jaren met luisproblemen lijkt het zinvol om een aangepaste ( lees verminderde) gewasbescherming in een perceel met akkerrand ten opzichte van gangbare gewasbescherming in één zonder akkerrand naar effecten en resultaten te vergelijken. Dit zou dan de conclusie kunnen opleveren gewasbescherming een economische impact hebben. 4.5.1.2

dat

akkerranden

ook

naar

Saldoverlies gewas door akkerrand

De akkerranden zijn aangelegd langs wegen en/of houtige elementen. Dit betekent dat er grond uit productie is genomen. Om het saldoverlies als gevolg van de aanleg van

119

de akkerranden te bepalen is het gemiddelde saldo (bruto geldopbrengst – toegerekende kosten) van de uit productie genomen grond berekend. Er is aangenomen dat de locaties waar akkerranden zijn aangelegd voorheen helemaal werden beteeld (op de verplichte teeltvrije zone na). Voor de aanleg van akkerranden moet grond uit productie genomen worden. Door de verkleining van gewasareaal worden opbrengsten gemist maar tegelijkertijd ook kosten uitgespaard op zaaizaad, pootgoed, bemesting, gewasbescherming, brandstof en andere productiemiddelen. Van deze aspecten zal een saldoberekening gebeuren voor de diverse teelten in het project. Ideaal is dat dit saldoverlies uitgedrukt kan worden per ha akkerrand en/of per km aangelegde akkerrand en dit naar de verschillende teeltgewassen. De gemiddelde opbrengsten aan de rand van een perceel kunnen verschillen ten opzichte van het midden van het perceel, omdat gewassen aan de rand een lagere opbrengst hebben. Het opbrengstpercentage aan de rand van een perceel varieert van 80 tot 90%, afhankelijk van het type gewas (Schoorlemmer, 1997). Aanleg van akkerranden doet het aandeel rand van een perceel ten opzichte van midden van het perceel toenemen. Een kleinere totaal beteelde oppervlakte met dezelfde randen geeft dus een iets lagere gemiddelde opbrengst. De grootte van het perceel bepaalt uiteraard hoe groot dit randeffect in werkelijkheid is. Bij de conclusies per teeltgewas zullen we hierop terugkomen. Door de aanleg van akkerranden verschuiven randeffecten en wordt het meest productieve gedeelte van het perceel uiteindelijk kleiner. 4.5.1.3

Arbeidsbesparing gewassen door akkerranden

Door uit cultuur nemen van gewassen worden arbeidsuren op de teelt uitgespaard. Deze arbeidsbesparing zal uitgedrukt worden in een arbeidsindex die de arbeidswinst aangeeft in verhouding tot de niet beteelde randoppervlakte of als een aantal arbeidsuren per ha akkerrand. Hoe kleiner de percelen hoe minder arbeidsbesparing, tot zelfs nihil. Op kleinere percelen, of die nu helemaal bewerkt worden of een stukje niet, de tijdswinst zal verwaarloosbaar zijn. We dienen echter op te merken dat in het geval van quotum teelten (suikerbieten, cichorei,…) de aanleg van akkerranden aanleiding geeft tot versnippering van percelen. Daar aan de contracten moet worden voldaan kan dit aanleiding geven tot extra tijdsbesteding. Eerlijkheidshalve dient hier vermeld te worden dat ook de scoutinguren naar het effect van de randen op de teelt begroot moeten worden doch dit aspect zal bij uitgaven akkerrand opgenomen worden.

4.5.2

Uitgaven akkerrand

Hierin worden de kosten voor de aanleg en het onderhoud van de randen begroot. Dit bestaan uit arbeid voor aanleg ( zaaiklaar leggen en zaai) en onderhoud ( maaien en afvoer), kosten zaaizaad en eventueel onkruidwering. Te denken valt aan een

120

pleksgewijze bestrijding van distels die wel arbeidsintensief kan zijn en zo een belangrijke bijdrage kan betekenen in de kost van het beheer van de akkerrand. Bij het aanleggen van een akkerrand moet ook rekening gehouden worden met het feit dat het om bewerkingen gaat die meer taaktijden vergen dan klassieke bewerkingen per hectare in een teelt. De tijd nodig voor het van en naar het perceel rijden, het aan- en afkoppelen van machines en het kuisen van machines zijn relatief groter bij perceelsranden. In de tijdsbesteding van de werkgangen ter aanleg van en het beheer van de randen is hier rekening mee gehouden. Doel is om deze uitgaven weer te geven in een kost per ha en per km akkerrand en dit voor de diverse types randen in diverse breedtes. De arbeidskosten ten behoeve van scouting naar plagen en problemen worden hier in rekening gebracht. Uiteraard betekent een eventuele nauwgezettere scouting van de teelt een extra arbeidskost, doch deze kan eventueel ruimschoots terugverdiend worden door een eventuele besparing op gewasbescherming zowel in tijd als in ingezette gewasbeschermingsmiddelen. 4.5.3

Vergoeding akkerranden

De vergoeding voor landbouwers varieert naargelang de doelstelling van de strook. Dit varieert tussen 1300 (grasbufferstrook) en 1570 €/ha (gemengde grasstrook), perceelsrand natuur (1581 €/ha), perceelsrand milieu (845 €/ha) en grasgang (1600€/ha). Om verderop in de berekeningen een practische situatie uit te werken rekenen we steeds met de vergoeding van 1300 €/ha voor een grasbufferstrook. 4.5.4

Saldo akkerranden

De doelstelling is het trekken van conclusies uit de bedrijfseconomische en bedrijfskundige inzichten van het project. De vraag is hoe de akkerranden het beste in de bedrijfsvoering worden ingepast en hoe het bijhorende bedrijfseconomische plaatje eruitziet om passende conclusies te trekken naar de vergoedingen toe. Algemene conclusies en aanbevelingen vanuit het project naar de overheid en het beleid van akkerranden zullen dan ook aangegeven worden.

4.6

Resultaten diverse teelten

Te verwachten valt dat er een behoorlijke variatie aanwezig is in het economisch verlies dat de aanleg van akkerranden bij diverse teelten met zich meebrengt. De voornaamste variabelen zijn, zeker wetende dat deze lijst daarom niet volledig is,: Opbrengstverschillen; Verschillen in directe kosten ( gewasbescherming en bemesting); Het effect van de oppervlakte rand naar de gemiddelde opbrengst van het perceel; Eigen arbeid of betaalde arbeid; Al of niet afvoeren van het maaisel;

121

Besparing op gewasbescherming ten gevolge effect van nuttigen. Deze laatste factor is nergens in de berekeningen als variabele opgenomen doch moet in een individuele situatie, indien van toepassing, ingerekend worden. Het rateren van een deel van mestafzet in bepaalde bedrijfssituaties. Bijvoorbeeld voor runderdrijfmest kan dit oplopen tot 525 €/ha exclusief transportkosten. Naargelang de bedrijfsvoering kan dit een belangrijk element zijn in het gerealiseerde kostenplaatje; Het verlies aan voederwinning dat moet gecompenseerd worden door de aankoop van krachtvoeder; Het eventuele verlies van grondgebonden MTR premies (Mid Term Review Premies) tenzij de beheerovereenkomsten ook geactiveerd kunnen worden; De transactiekosten voor de landbouwer voor het afsluiten van een BO. Te denken valt aan de tijdsbesteding voor aanvraag, afsluiten en opvolging van het contract; Inkomen gegenereerd uit de verkoop van geperst grasmaaisel.

4.6.1

Wintertarwe

4.6.1.1

Saldoberekening wintertarwe algemeen

opbrengsten hoofdproduct Stro afgevoerd Bruto geldopbrengst onkosten uitgangsmateriaal Zaad gecoat Bemesting N P K KAS tripelsuperfosfaat Kali 60 gewasbescherming energie Brandstof overige bodemmonster Toegerekende kosten loonwerk Oogsten – stro persen Saldo per ha

Hoeveelheid/eenheid

Prijs/eenheid

Bedrag in €

9000 kg 4500 kg

0.15/kg 0.05/kg

1350 225 1575

160 kg

64 €/100kg

102

160 kg 20 kg

0.94/kg 1.07/kg

150 21

100 kg

0.51/kg

50 243

216 liter

0.65/l

140

34

34 740

165

165

1 ha

Tabel 30: Algemene saldoberekening wintertarwe

670

122

Het saldoverlies per ha akkerrand bedraagt voor wintertarwe 670 € 4.6.1.2

Effect van de akkerrandbreedte op het saldoverlies van een perceel wintertarwe en dit bij verschillende perceelsgroottes

Bij wijze van éénmalig voorbeeld geven we in het navolgende het effect van de akkerrandbreedte op het saldoverlies weer. In de navolgende teelten laten we deze berekeningen achterwege. De landbouwer zelf vindt hier de methodiek om deze zelf te berekenen voor andere teelten. De kolommen per randbreedte geven het laagste en hoogste saldoverlies in € of in % weer; dit afhankelijk van het feit of de akkerrand aan de smalste of breedste zijde van het perceel ligt. Gekozen is voor percelen van 2, 5 en 10 ha groot.

2 ha

€ % € % € %

5 ha 10 ha

Rand 6 m 40 80 3 6 40 201 1.2 6 40 402 0.6 6

Rand 12 m 80 160 6 12 80 402 2.4 12 80 804 1.2 12

Rand 18 m 120 240 9 18 120 603 3.6 18 120 1206 1.8 18

Tabel 31: Effect van de akkerrandbreedte op het saldoverlies bij wintertarwe

Besluiten: Bij een rand van 6 m varieert het saldoverlies van 40 tot 402 € of in % van 0.6 tot 6 % en dit voor een perceelsgrootte variërend van 2 tot 10 ha. Indien de akkerrand aan de langste zijde van het perceel gelegd wordt is het saldoverlies maximaal 6 % van de totale opbrengst. Hoe groter het perceel hoe kleiner het saldoverlies kan worden door de keuze van de akkerrand aan de kortste zijde; Bij een rand van 12 m varieert het saldoverlies van 80 tot 804 € of in % van 1.2 tot 12 %. Voor een rand van 12 m loopt het saldoverlies niet hoger op dan 12 %; Bij een rand van 18 m varieert het saldoverlies van 120 tot 1206 €. Het maximale saldoverlies in % bedraagt 18.

123

4.6.1.3

Saldoverlies perceel wintertarwe per km akkerrand voor verschillende randbreedtes Randbreedte in m 6 12 18

Saldoverlies in € per km akkerrand 402 804 1206

Tabel 32: Saldoverlies per km akkerrand wintertarwe

4.6.1.4

Saldoberekening wintertarwe bedrijven

In 2010 stond op 3 percelen ( Ovelingen, Armenberg en Saffraanberg) opgenomen in het project een teelt van wintertarwe. Aan de hand van de gegevens van de telers is een saldoberekening van de teelt uitgevoerd. De bekomen resultaten voor de drie percelen zijn hierna vermeld. Bedrijf 1: Behaald saldo per ha bedraagt 925 €; Bedrijf 2: Behaald saldo per ha bedraagt 920 €; Bedrijf 3: Behaald saldo per ha bedraagt 686 €. Bovengenoemde cijfers tonen aan dat het saldo tussen de bedrijven sterk kan verschillen. Het gemiddeld saldo op de bedrijven bedraagt 844 €/ha. Vergelijking van deze werkelijke saldi met een algemeen gemiddelde van 670 € leert ons dat dit toch een verschil kan opleveren van 255 €. Na analyse blijkt dat dit vooral te wijten is aan een lagere bemestingskost en in mindere mate aan een lagere gewasbeschermingskost en een hogere kg opbrengst per ha. Toch behaalt één bedrijf een saldo dat het algemeen berekend gemiddelde sterk benadert zijnde 686 € in vergelijking met 670 €. Toch zullen we verderop telkens rekenen met de theoretisch gemiddeld berekende saldi. 4.6.1.5

Arbeidsbesparing gewas bij akkerrand

Arbeidsbehoefte 1 ha wintertarwe Grondbewerking zaaien Gewasverzorging Oogst Totaal

3 uur 1 uur 3 uur 6 uur 13 uur

Tabel 33: Arbeidsbehoefte 1 ha wintertarwe

De arbeidsindex voor wintertarwe bedraagt 13, wat betekent dat er 13 arbeidsuren uitgespaard worden per ha niet beteelde oppervlakte. Aan 50 €/uur (loonwerk) betekent dit een besparing op kosten van 650 €/ha akkerrand. Voor zelf uitgevoerde arbeid aan 20 €/uur komt dit neer op een kostenbesparing van 260 €/ha akkerrand. De arbeidsbesparing per km akkerrand bij verschillende breedtes in geval van loonwerk:

124

Randbreedte in m 6 12 18

Arbeidsbesparing in u 7.8 15.6 23.4

Arbeidsbesparing in € 390 780 1170

Tabel 34: Arbeidsbesparing per km akkerrand wintertarwe (loonwerk)

De arbeidsbesparing per km akkerrand bij verschillende breedtes in geval van eigen arbeid:


Arbeidsbesparing in u 7.8 15.6 23.4

Arbeidsbesparing in € 156 312 468

Tabel 35: Arbeidsbesparing per km akkerrand wintertarwe (eigen arbeid)

Arbeidsbesparing in uren en % bij verschillende akkerrandbreedtes en verschillende perceelsgroottes van 2 tot 10 ha

2 ha

In In In In In In

5 ha 10 ha

u % u % u %

Rand 6 m 0.78 1.56 3 6 0.78 3.9 0.94 6 0.78 7.8 0.6 6

Rand 12 m 1.56 3.12 6 12 1.56 7.8 2.4 12 1.56 15.6 1.2 12

Rand 18 m 2.34 4.68 9 18 2.34 11.7 3.6 18 2.34 23.4 1.8 18

Tabel 36: Arbeidsbesparing in uren en % wintertarwe: verschillende akkerrandbreedtes en perceelsgroottes (2 ha tot 10 ha

Besluiten Bij een rand van 6 m varieert de arbeidsbesparing van 0.78 uur tot 7.8 uur en in % van 0.6 tot maximaal 6 %. Bij een rand van 12 m varieert de arbeidsbesparing van 1.56 uur tot 15.6 uur en in % van 1.2 tot maximaal 12 %. Bij een rand van 18 m varieert de arbeidsbesparing van 2.34 uur tot 23.4 uur en in % van 1.8 tot maximaal 18 %. Rekenen we aan een uurloon van 50 €/uur geeft dit volgende resultaten: o Bij een rand van 6 m een geringere loonkost van 39 tot 390 € o Bij een rand van 12 m een geringere loonkost van 78 tot 780 € o Bij een rand van 18 m een geringere loonkost van 117 tot 1170 €

125

4.6.1.6

Uitgaven akkerrand:

In volgorde de verschillende activiteiten om een akkerrand aan te leggen: - ploegen - zaaiklaar leggen + rollen (1 werkgang) (kiembed onkruid + rollen tegen uitdrogen) - wiedeggen/ mechanische onkruidbestrijding - zaaien - rollen - bloten of klepelen en oprapen Kosten akkerrand per ha akkerrand in € uitgaande van een beheersovereenkomst voor 5 jaar. De arbeidskosten zijn begroot op loonwerk aan 50 €/uur.

zaaizaad Ploegen 1.1 m werkbreedte Zaaiklaar leggen 3m

hoeveelheid

Kost/eenheid

frequentie

15 kg 2.1 uur

8.25 50

1 1

Totaal voor 5 jaar 124 105

1.2 uur

50

1

60

0.6

50

3

90

1.2 1.2 1.3

50 50 50

1 1 10

60 60 650

Onkruidbestrijding Zaaien 3m Rollen 3m Bloten of klepelen 1.5 m totaal

1150

Tabel 37: Kosten per ha akkerrand in € bij wintertarwe: beheerovereenkomst voor 5 jaar (loonwerk 50 €/uur)

De kosten voor de aanleg van een akkerrand per ha bedragen 1150 € voor een periode van 5 jaar of 230 € per jaar. Best kan men hier ook de uren scouting naar plagen en problemen enerzijds en naar het mogelijk effect van nuttigen vanuit de akkerrand naar het gewas begroten. Samen met de relatieve extra tijdsbesteding voor de machinale bewerkingen voor aanleg en beheer van de rand in vergelijking met een gangbare teelt rekenen we op jaarbasis met één tot twee uren extra. Voor de begroting van dit alles nemen we een forfaitair bedrag van 50 € . De variatie binnen de jaren en binnen de teelten kan hier vrij groot zijn. Een overzicht van de te scouten zaken in de diverse teelten: granen zijn gevoelig voor dwergvergeling : de gevoelige periode loopt van opkomst tot en met de uitstoeling, dus van oktober tot ergens maart april. Het persistente virus wordt overgedragen door bladluizen; granen zijn gevoelig voor zuigschade: dit loopt van waterrijp tot deegrijp, dit is ergens de periode eind mei tot juni;

126

suikerbieten zijn gevoelig aan vergelingsvirus overgedragen door bladluizen: gevoelige periode loopt van opkomst half à eind april tot 3 e week juli. Wordt er zaad met insecticide genomen dan zijn we het ganse seizoen veilig; cichorei: bladluizen geven alleen zuigschade. Kan het ganse groeiseizoen voorkomen. De totale kost aanleg en onderhoud strook per ha akkerrand en per jaar komt dan op 280 € Enkele bemerkingen: Het ploegen kan gebeuren in het najaar of in het voorjaar, Het zaaiklaar leggen gebeurt begin april, Er gebeuren één of twee mechanische onkruidbestrijdingen in de periode tussen zaaiklaar leggen en zaaien ( vals zaaibed), Het zaaien gebeurt de eerste helft van mei, Direct na het zaaien wordt er aangerold met een gladde rol, Na het zaaien best nog een mechanische onkruidwering uitvoeren (1 à 2 passages), Het bloten of klepelen, gebeurt tweemaal per jaar ( zeker het eerste jaar kan dit erg belangrijk zijn naar onkruidonderdrukking), Er is voorzien dat éénmaal per jaar het maaisel wordt verzameld. In bijlage 2 is een bespreking opgenomen hoe een akkerrand aan te leggen. De kosten van het beheer van akkerranden is sterk afhankelijk van het maairegime, de wijze waarop het maaisel verwerkt wordt en of werkzaamheden met eigen arbeid of in loonwerk worden gedaan. Het afvoeren en verwerken van maaisel kan relatief veel geld kosten. Mogelijkheden zijn het effectief laten verwerken wat in de practijk uiterst zelden voorkomt. Wel een waardig alternatief is het laten persen van het grasmaaisel. Naargelang de afzetmogelijkheden van dit voeder kan hier een vergoeding tegenover staan. Het oprapen komt op 100 €/ jaar zijnde 2 uren aan 50 €/uur. Samen met de kost van van maaisel kan dit bijna een verdubbeling van de beheerskost van een akkerrand opleveren ( tot 500 €/ha/jaar). Het afvoeren van maaisel blijkt soms ook problemen op te leveren (Hopster & Van der Voort, 2004). Maaisel kan in het perceel ondergewerkt, aan vee (geen bloemenmengsels, enkel op biologische bedrijven ) opgevoerd of gecomposteerd worden. De kosten van composteren zijn verreweg het hoogst. Het onderwerken van maaisel in percelen lijkt vooralsnog geen problemen met ziekten en plagen op te leveren. Wel lijkt het zinvol dit over een langere periode te monitoren.

127

4.6.1.7

Aanleg- en onderhoudskost per km akkerrand:

voor diverse akkerrandbreedtes en zonder afvoer van maaisel


kost in € per km akkerrand 168 336 504

Tabel 38: Kosten aanleg en onderhoud akkerrand bij wintertarwe: diverse akkerrandbreedtes en zonder afvoer van maaisel

voor diverse akkerrandbreedtes en met afvoer en verwerking van maaisel Randbreedte in m 6 12 18

kost in € per km akkerrand 300 600 900

Tabel 39: Kosten aanleg en onderhoud akkerrand bij wintertarwe: diverse akkerrandbreedtes en met afvoer en verwerking van maaisel

4.6.1.8

Saldo akkerranden wintertarwe

Per ha: Saldoverlies per ha akkerrand per jaar: 670. Arbeidsbesparing per ha akkerrand per jaar: 650 € voor loonwerk en 260 € voor eigen arbeid. Kosten akkerrand per ha per jaar: 280 € of 500 €. Per ha akkerrand levert dit een negatief saldo op van 300 € tot 910 € naargelang de combinatie. Per km akkerrand: Randbreedte in m 6 12 18

Per km akkerrand 180 – 546 360 – 1092 540 - 1638

Tabel 40: Saldo akkerranden wintertarwe per km akkerrand

Gecorrigeerd saldo rekening houdend met het feit dat een rand een lagere opbrengst geeft dan midden van perceel: Voor een klein perceel met aanleg van een brede akkerrand kan het opbrengstverlies ten gevolge van de rand oplopen tot 10 % zijnde 160 €. Per ha akkerrand levert dit een negatief saldo op van 460 tot 1070 €.

128

4.6.1.9


De vergoeding voor landbouwers varieert naargelang de doelstelling van de strook. Dit varieert tussen 1300 (grasbufferstrook) en 1570 €/ha (gemengde grasstrook), perceelsrand natuur (1581 €/ha), perceelsrand milieu (845 €/ha) en grasgang (1600€/ha). 4.6.1.10 Conclusies wintertarwe Wat te verwachten viel wordt door de bovenstaande cijfers bevestigd met name dat er een behoorlijke variatie aanwezig is in het economisch verlies dat de aanleg van akkerranden bij wintertarwe met zich meebrengt. De volgende tabel toont een aantal waarden voor een aantal variabelen. wintertarwe Saldoverlies loonwerk Saldoverlies eigen arbeid Saldoverlies loonwerk en afvoeren maaisel Saldoverlies eigen arbeid en afvoeren maaisel

€/ha 300 - 460 690 -850 520 – 680

910 - 1070

Tabel 41: Conclusie wintertarwe voor een aantal variabelen

De vergoedingen voor akkerranden zijn naargelang de uitgangssituatie aan variabelen toereikend voor het saldoverlies in een teelt van wintertarwe. 4.6.2

Resultaten cichorei

4.6.2.1

Saldoberekening cichorei algemeen

opbrengsten hoofdproduct Bruto geldopbrengst onkosten uitgangsmateriaal Zaad gecoat Bemesting N P K KAS

Hoeveelheid/eenheid

Prijs/eenheid

Bedrag in €

46000 kg

0.055/kg

2530 2530

Geleverd door fabriek 70 kg

0

0.94/kg

66

129

tripelsuperfosfaat Kali 60 gewasbescherming energie Brandstof overige bodemmonster Toegerekende kosten loonwerk Zaaien met eg 6 m Oogsten bunkerrooier 3m Saldo per ha

20 kg

1.07/kg

21

200 kg

0.51/kg

102 425

230 liter

0.65/l

150

34

34 798

60 366

60 366

1 ha 1 ha

1306

Tabel 42: Algemene saldoberekening cichorei

In chronologische volgorde de activiteiten voor het zaaien van cichorei: ploegen cultivator sproeien onkruid in voor zaai zaaiklaar leggen (1 à 2 passages) zaaien (met 12 rijen) sproeien onkruid in voor opkomst sproeien onkruid in na opkomst (4 behandelingen) oogsten De transportkosten voor cichorei hangen af van de afstand tot de fabriek. Omgerekend houden zij die niet te ver van de fabriek liggen 55 eurocenten over. Het saldoverlies per ha akkerrand bedraagt voor cichorei 1306 € 4.6.2.2

Saldoberekening cichorei bedrijven

In 2010 was er één perceel met cichorei waarop na berekening het behaald saldo per ha 1525 € bedraagt. Het verschil met het gemiddeld berekend cijfer van 1306 € zit vooral in de bemestings- en gewasbeschermingskost.

130

4.6.2.3


Arbeidsbehoefte 1 ha cichorei Grondbewerking Gewasverzorging Oogst Totaal

3 uur 7 uur 5 uur 15 uur

Tabel 43: Arbeidsbehoefte cichorei per ha

De arbeidsindex voor cichorei bedraagt derhalve 15, wat betekent dat er 15 arbeidsuren uitgespaard worden per ha niet beteelde oppervlakte. In kost betekent dit 750 €/ha in geval van loonwerk en 300 € in geval van eigen loon. 4.6.2.4

Uitgaven akkerrand:

De totale kost aanleg strook per ha akkerrand komt op 280 € zonder afvoer en 500 € met afvoer van maaisel. 4.6.2.5

Saldo akkerranden cichorei

Per ha: saldoverlies per ha akkerrand per jaar: 1306 € ; arbeidsbesparing per ha akkerrand per jaar: 750 € voor loonwerk en 300 € voor eigen arbeid; kosten akkerrand per ha per jaar: 280 € of 500 €. Per ha akkerrand levert dit een negatief saldo op van 836 € tot 1506 € Gecorrigeerd saldo rekening houdend met het feit dat een rand een lagere opbrengst geeft dan midden van perceel: Voor een klein perceel met aanleg van een brede akkerrand kan het opbrengstverlies ten gevolge van de rand oplopen tot 10 % zijnde een extra kost van 253 €. Per ha akkerrand levert dit een mogelijk negatief saldo op van 1090 € tot 1759 €. 4.6.2.6


De vergoeding voor landbouwers voor een grasbufferstrook bedraagt 1300 €/ha.

131

4.6.2.7

Conclusies cichorei

cichorei Saldoverlies loonwerk Saldoverlies eigen arbeid Saldoverlies loonwerk en afvoeren maaisel Saldoverlies eigen arbeid en afvoeren maaisel

€/ha 836 - 1089 1286 - 1539 1056 – 1309

1506 - 1759

Tabel 44: Conclusie cichorei voor een aantal variabelen

De vergoedingen voor akkerranden zijn naargelang de uitgangssituatie aan variabelen toereikend voor het saldoverlies of ontoereikend in een teelt van cichorei. Vooral bij eigen arbeid en afvoeren van het maaisel zijn de uitgekeerde vergoedingen ontoereikend. Het grootschalig, op vrijwillige basis, aanleggen van grasranden lijkt alleen perspectieven te bieden in cichorei als de onkosten voldoende gecompenseerd worden. Naast het saldoverlies dient ook een reële vergoeding voor het beheer van randen gegeven te worden. Al of niet loonwerk of eigen arbeid, het afvoeren van het maaisel en de impact van de rand op de globale gemiddelde opbrengst bepalen bij cichorei of de vergoedingen toereikend zijn of niet.

4.6.3

Resultaten suikerbiet

4.6.3.1

Saldoberekening suikerbiet algemeen:

opbrengsten hoofdproduct Bruto geldopbrengst onkosten uitgangsmateriaal Pillenzaad + insecticide Bemesting N P K KAS tripelsuperfosfaat Kali 60

Hoeveelheid/eenheid

Prijs/eenheid

Bedrag in €

70000 kg

0.03€/kg

2100 2100

1.3 dosissen/ha

222 €/dosis

288

150 kg 80 kg

0.94/kg 1.07/kg

140 85

60 kg

0.51/kg

30

132

gewasbescherming energie Brandstof overige bodemmonster Toegerekende kosten loonwerk Zaaien rij Oogsten bunkerrooier Saldo per ha

324 200 liter

1 ha 1 ha

0.65/l

130

34

34 1031

50 280

50 280 739

Tabel 45: Algemene saldoberekening suikerbiet

Activiteiten om bieten te zaaien: ploegen, zaaiklaar leggen (2 à 3 passager), zaaien (met 12 rijen), onkruid (1 x in voor opkomst en 3 à 4 x in na opkomst), ziektebestrijding 1 x, rooien; rooien kost 250 – 280 €/ha en zaaien kost rond de 50 €/ha; het saldoverlies per ha akkerrand bedraagt voor suikerbiet 740 €.

4.6.3.2


Arbeidsbehoefte 1 ha suikerbiet Grondbewerking Gewasverzorging Oogst Totaal

3 uur 7 uur 5 uur 15 uur

Tabel 46: Arbeidsbehoefte 1 ha suikerbiet

De arbeidsindex voor wintertarwe bedraagt derhalve 15, wat betekent dat er 15 arbeidsuren uitgespaard worden per ha niet beteelde oppervlakte. In kost is dit 750 €/ha in geval van loonwerk en 300 € voor eigen loon. 4.6.3.3

Uitgaven akkerrand:

De totale kost aanleg strook per ha akkerrand komt op 280 € zonder afvoer en 500 € met afvoer maaisel.

133

4.6.3.4

Saldo akkerranden suikerbiet

Per ha: saldoverlies per ha akkerrand per jaar: 740 € arbeidsbesparing per ha akkerrand per jaar: 750 € voor loon werk en 300 € voor eigen arbeid kosten akkerrand per ha per jaar: 280 € of 500 € Per ha akkerrand levert dit een negatief saldo op van 270 € tot 940 €. Gecorrigeerd saldo rekening houdend met het feit dat een rand een lagere opbrengst geeft dan midden van perceel: Voor een klein perceel met aanleg van een brede akkerrand kan het opbrengstverlies ten gevolge van de rand oplopen tot 10 % zijnde 210 €. Per ha akkerrand levert dit een negatief saldo op van 480 € tot 1150 € 4.6.3.5

Conclusies suikerbiet

suikerbiet Saldoverlies loonwerk Saldoverlies eigen loon Saldoverlies loonwerk en afvoeren maaisel Saldoverlies eigen loon en afvoeren maaisel

€/ha 270 - 480 720 - 930 490 - 700

940 - 1150

Tabel 47: Conclusie suikerbiet voor een aantal variabelen

De vergoedingen voor akkerranden zijn naargelang de uitgangssituatie aan variabelen toereikend voor het saldoverlies in een teelt van suikerbiet.

134

4.6.4

Snijmaïs

4.6.4.1

SALDOBEREKEKENING SNIJMAIS ALGEMEEN

opbrengsten hoofdproduct Bruto geldopbrengst onkosten uitgangsmateriaal Zaad met fungicide Bemesting N P K KAS gewasbescherming energie Brandstof overige bodemmonster Toegerekende kosten loonwerk Zaaien hakselen Saldo per ha

Hoeveelheid/eenheid

Prijs/eenheid

Bedrag in €

45000 kg

0.03 €/kg

1350 1350

2.3 X 50000 zaden

85 €/50000 zaden

196

185 kg

0.94/kg

173 110

75 liter

0.65/l

49

34

34 562

55/ha 300/ha

55 300 433

1 ha 1 ha

Tabel 48: Saldoberekening snijmaïs algemeen

Het saldoverlies per ha akkerrand bedraagt voor snijmaïs 433 €. Er dient in de teelt van maïs echter ook rekening gehouden te worden met eventuele premies die de landbouwer opstrijkt. 4.6.4.2

ARBEIDSBESPARING GEWAS BIJ AKKERRAND

Arbeidsbehoefte 1 ha snijmaïs Grondbewerking zaaien Gewasverzorging Oogst Totaal


Tabel 49: arbeidsbehoefte 1ha snijmaïs

De arbeidsindex voor snijmaïs bedraagt daarom 10, wat betekent dat er 10 arbeidsuren uitgespaard worden per ha niet beteelde oppervlakte. Aan 50 €/uur (loonwerk) betekent dit een besparing op kosten van 500 €/ha akkerrand. Aan 20€/ha (eigen arbeid) is dit een besparing van 200€/ha.

135

4.6.4.3

UITGAVEN AKKERRAND

De totale kost aanleg en onderhoud strook per ha akkerrand en per jaar komt op 280 €. Indien maaisel afgevoerd wordt bedraagt de totale beheerskost van een akkerrand tot 500 €/ha/jaar. 4.6.4.4

SALDO AKKERRANDEN SNIJMAIS

Per ha: Saldoverlies per ha akkerrand per jaar: 433 € Arbeidsbesparing per ha akkerrand per jaar: 500 € voor loonwerk en 200 € voor eigen arbeid Kosten akkerrand per ha per jaar: 280 € of 500 € Gecorrigeerd saldo rekening houdend met het feit dat een rand een lagere opbrengst geeft dan midden van perceel: Voor een klein perceel met aanleg van een brede akkerrand kan het opbrengstverlies ten gevolge van de rand oplopen tot 10 % of 135 €. 4.6.4.5

CONCLUSIES SNIJMAIS

snijmaïs Saldoverlies loonwerk Saldoverlies eigen arbeid Saldoverlies loonwerk en afvoeren maaisel Saldoverlies eigen arbeid en afvoeren maaisel

€/ha 213 - 348 513 - 648 433 - 568

733 - 868

Tabel 50: Conclusie snijmaïs voor een aantal variabelen

De vergoedingen voor akkerranden zijn naargelang de uitgangssituatie aan variabelen toereikend voor het saldoverlies in een teelt van snijmaïs.

136

4.6.5

Korrelmaïs

4.6.5.1

SALDOBEREKEKENING KORRELMAIS ALGEMEEN

opbrengsten hoofdproduct Bruto geldopbrengst onkosten uitgangsmateriaal Zaad met fungicide Bemesting N P K KAS gewasbescherming energie Brandstof overige bodemmonster Toegerekende kosten loonwerk zaaien maaidorsen Saldo per ha

Hoeveelheid/eenheid

Prijs/eenheid

Bedrag in €

10000 kg (15 % vocht)

0.16/kg

1600 1600

2.2 X 50000 zaden

85 €/50000 zaden

187

185 kg

0.94/kg

173 110

75 liter

0.65/l

49

34

34 553

55/ha 200/ha

55 200 792

1 ha 1 ha

Tabel 51: Saldoberekeing korrelmaïs algemeen

Het saldoverlies per ha akkerrand bedraagt voor korrelmaïs 792 € 4.6.5.2


Arbeidsbehoefte 1 ha snijmaïs Grondbewerking zaaien Gewasverzorging Oogst Totaal

3 0 2 2 6

uur uur uur uur uur

Tabel 52: Arbeidsbehoefte 1ha akkerrand

De arbeidsindex voor korrelmaïs bedraagt daarom 6, wat betekent dat er 6 arbeidsuren uitgespaard worden per ha niet beteelde oppervlakte. Aan 50 €/uur (loonwerk) betekent dit een besparing op kosten van 300 €/ha akkerrand. Aan 20€/ha (eigen arbeid) is dit een besparing van 120€/ha.

137

4.6.5.3

UITGAVEN AKKERRAND

De totale kost aanleg en onderhoud strook per ha akkerrand en per jaar komt op 280 € zonder maaiselafvoer. Indien maaisel afgevoerd wordt bedraagt de totale beheerskost van een akkerrand 500 €/ha/jaar. 4.6.5.4

SALDO AKKERRANDEN KORRELMAIS

Per ha: Saldoverlies per ha akkerrand per jaar: 792 € Arbeidsbesparing per ha akkerrand per jaar: 300 € voor loonwerk en 120 € voor eigen arbeid Kosten akkerrand per ha per jaar: 280 € zonder en 500 € met maaiselafvoer. Gecorrigeerd saldo rekening houdend met het feit dat een rand een lagere opbrengst geeft dan midden van perceel: Voor een klein perceel met aanleg van een brede akkerrand kan het opbrengstverlies ten gevolge van de rand oplopen tot 10 % of 160.

4.6.5.5

CONCLUSIES KORRELMAIS

De volgende tabel toont een aantal waarden voor een aantal variabelen. korrelmaïs Saldoverlies loonwerk Saldoverlies eigen arbeid Saldoverlies loonwerk en afvoeren maaisel Saldoverlies eigen arbeid en afvoeren maaisel

€/ha 772 - 932 952 - 1112 992 – 1152

1172 - 1332

Tabel 53: Conclusie korrelmaïs voor verschillende variabelen

De vergoedingen voor akkerranden zijn naargelang de uitgangssituatie aan variabelen toereikend voor het saldoverlies in een teelt van korrelmaïs.

138

4.6.6

Vlas

4.6.6.1

SALDOBEREKEKENING VLAS ALGEMEEN (MET VERKOOPOVEREENKOMST)

Vlas telen met verkoopovereenkomst houdt in dat de boer enkel het perceel ploegt en klaarlegt. De overige handelingen zitten in de contractovereenkomst. Hoeveelheid/eenheid opbrengsten hoofdproduct Bruto geldopbrengst onkosten uitgangsmateriaal Bemesting N P K KAS tripelsuperfosfaat Kali 60 gewasbescherming energie Brandstof overige bodemmonster Toegerekende kosten loonwerk Saldo per ha

Prijs/eenheid

Bedrag in € 1200 1200

40 kg 80 kg 200 kg

0.94/kg 1.07/kg 0.5/kg

38 85 100

105 liter

0.65/l

68

34

34 325

875

Tabel 54: Saldoberekening vlas algemeen

Het saldoverlies per ha akkerrand bedraagt voor vlas 875 €

4.6.6.2


Arbeidsbehoefte 1 ha vlas Grondbewerking Totaal

4 uur 4 uur

Tabel 55: Arbeidsbehoefte 1ha vlas

De arbeidsindex voor vlas bedraagt daardoor 4, wat betekent dat er 4 arbeidsuren uitgespaard worden per ha niet beteelde oppervlakte. Aan 50 €/uur (loonwerk) betekent dit een besparing op kosten van 200 €/ha akkerrand. Aan 20 €/ha ( eigen arbeid) is dit een besparing van 80 €/ha.

139

4.6.6.3

UITGAVEN AKKERRAND


SALDO AKKERRANDEN VLAS

Per ha: Saldoverlies per ha akkerrand per jaar: 875 € Arbeidsbesparing per ha akkerrand per jaar: 200 € voor loonwerk en 80 € voor eigen arbeid Kosten akkerrand per ha per jaar: 280 € zonder en 500 € met maaiselafvoer. Gecorrigeerd saldo rekening houdend met het feit dat een rand een lagere opbrengst geeft dan midden van perceel: Voor een klein perceel met aanleg van een brede akkerrand kan het opbrengstverlies ten gevolge van de rand oplopen tot 10 % of 120 €.

4.6.6.5

CONCLUSIES VLAS

De volgende tabel toont een aantal waarden voor een aantal variabelen. vlas Saldoverlies loonwerk Saldoverlies eigen arbeid Saldoverlies loonwerk en afvoeren maaisel Saldoverlies eigen arbeid en afvoeren maaisel

€/ha 955 - 1075 1075 – 1195 1175 – 1295

1295 - 1415

Tabel 56: Conclusie vlas voor verschillende variabelen

De vergoedingen voor akkerranden zijn naargelang de uitgangssituatie aan variabelen toereikend voor het saldoverlies in een teelt van vlas. Enkel in de situatie van eigen arbeid en afvoer van het maaisel schiet de vergoeding iets tekort.

140

4.6.7

Zomertarwe

4.6.7.1

SALDOBEREKEKENING ZOMERTARWE ALGEMEEN

opbrengsten hoofdproduct Stro afgevoerd Bruto geldopbrengst onkosten uitgangsmateriaal Zaad met fungicide Bemesting N P K KAS gewasbescherming energie Brandstof overige bodemmonster Toegerekende kosten loonwerk Oogsten en stro persen Saldo per ha

Hoeveelheid/eenheid

Prijs/eenheid

Bedrag in €

7100 kg 3800 kg

0.15/kg 0.05/kg

1057 190 1247

160 kg

67 €/100 kg

107

200 kg

0.94/kg

187 130

190 liter

0.65/l

123

34

34 581

165/ha

165

1 ha

501

Tabel 57: Algemene saldoberekening zomertarwe

Het saldoverlies per ha akkerrand bedraagt voor zomertarwe 501 € 4.6.7.2


Arbeidsbehoefte 1 ha zomertarwe Grondbewerking zaaien Gewasverzorging Oogst Totaal


Tabel 58: Arbeidsbehoefte 1ha zomertarwe

De arbeidsindex voor zomertarwe bedraagt derhalve 12, wat betekent dat er 12 arbeidsuren uitgespaard worden per ha niet beteelde oppervlakte. Aan 50 €/uur (loonwerk) betekent dit een besparing op kosten van 600 €/ha akkerrand. Aan 20€/ha ( eigen arbeid) is dit een besparing van 240€/ha.

141

4.6.7.3

UITGAVEN AKKERRAND


SALDO AKKERRANDEN ZOMERTARWE


4.6.7.5

CONCLUSIES ZOMERTARWE

De volgende tabel toont een aantal waarden voor een aantal variabelen. zomertarwe Saldoverlies loonwerk Saldoverlies eigen arbeid Saldoverlies loonwerk en afvoeren maaisel Saldoverlies eigen arbeid en afvoeren maaisel

€/ha 180 - 305 540 – 665 400 – 525

760 - 885

Tabel 59: Conclusie zomertarwe voor verschillende variabelen

De vergoedingen voor akkerranden zijn naargelang de uitgangssituatie aan variabelen duidelijk toereikend voor het saldoverlies in een teelt van zomertarwe.

142

4.6.8

Wintergerst

4.6.8.1

SALDOBEREKEKENING WINTERGERST ALGEMEEN

opbrengsten hoofdproduct Stro afgevoerd Bruto geldopbrengst onkosten uitgangsmateriaal Zaad Bemesting N P K KAS gewasbescherming energie Brandstof overige bodemmonster Toegerekende kosten loonwerk Oogsten en stro persen Saldo per ha

Hoeveelheid/eenheid

Prijs/eenheid

Bedrag in €

8500 kg 3500 kg

0.16/kg 0.05/kg

1360 175 1535

120 kg

68 €/100 kg

82

150 kg

0.94/kg

141 202

190 liter

0.65/l

123

34

34 582

165/ha

165

1 ha

788

Tabel 60: Algemene saldoberekening wintergerst

Het saldoverlies per ha akkerrand bedraagt voor wintergerst 788 € 4.6.8.2


Arbeidsbehoefte 1 ha wintergerst Grondbewerking zaaien Gewasverzorging Oogst Totaal


Tabel 61: Arbeidsbehoefte 1ha wintergerst

De arbeidsindex voor vlas bedraagt 12, wat betekent dat er 12 arbeidsuren uitgespaard worden per ha niet beteelde oppervlakte. Aan 50 €/uur (loonwerk) betekent dit een besparing op kosten van 600 €/ha akkerrand. Aan 20€/ha ( eigen arbeid) is dit een besparing van 240€/ha.

143

4.6.8.3

UITGAVEN AKKERRAND


SALDO AKKERRANDEN WINTERGERST


4.6.8.5

CONCLUSIES WINTERGERST

De volgende tabel toont een aantal waarden voor een aantal variabelen. wintergerst Saldoverlies loonwerk Saldoverlies eigen arbeid Saldoverlies loonwerk en afvoeren maaisel Saldoverlies eigen arbeid en afvoeren maaisel

€/ha 468 - 621 828 – 981 688 – 841

1048 - 1201

Tabel 62: Conclusie wintergerst voor verschillende variabelen

De vergoedingen voor akkerranden zijn naargelang de uitgangssituatie aan variabelen duidelijk toereikend voor het saldoverlies in een teelt van wintergerst.

144

4.6.9

Aardappelen

4.6.9.1

SALDOBEREKEKENING AARDAPPELEN ALGEMEEN

opbrengsten hoofdproduct Bruto geldopbrengst onkosten uitgangsmateriaal pootgoed Bemesting N P K KAS tripelsuperfosfaat Kali 60 gewasbescherming energie Brandstof overige bodemmonster Toegerekende kosten loonwerk Poten en aanaarden bunkerrooier Saldo per ha

Hoeveelheid/eenheid

Prijs/eenheid

Bedrag in €

45000 kg

0.12/kg

5400 5400

3000 kg

0.35 €/ kg

1050

250 kg 100 kg 200 kg

0.94/kg 1.07/kg 0.5/kg

141 107 100 798

270 liter

0.65/l

175

34

34 2405

110 €/ha 265/ha

110 265 2620

1 ha 1 ha

Tabel 63: Algemene saldoberekening aardappelen

Het saldoverlies per ha akkerrand bedraagt voor aardappelen 2620 € 4.6.9.2


Arbeidsbehoefte 1ha aardappelen Grondbewerking planten Gewasverzorging Oogst Totaal


Tabel 64: Arbeidsbehoefte 1ha aardappelen

De arbeidsindex voor aardappelen bedraagt derhalve 26, wat betekent dat er 26 arbeidsuren uitgespaard worden per ha niet beteelde oppervlakte. Aan 50 €/uur (loonwerk) betekent dit een besparing op kosten van 1300 €/ha akkerrand. Aan 20€/ha ( eigen arbeid) is dit een besparing van 520€/ha.

145

4.6.9.3

UITGAVEN AKKERRAND


SALDO AKKERRANDEN AARDAPPELEN


4.6.9.5

CONCLUSIES AARDAPPELEN

De volgende tabel toont een aantal waarden voor een aantal variabelen. aardappelen Saldoverlies loonwerk Saldoverlies eigen arbeid Saldoverlies loonwerk en afvoeren maaisel Saldoverlies eigen arbeid en afvoeren maaisel

€/ha 1600 - 2140 2380 - 2920 1820 - 2360

2600 - 3140

Tabel 65: Conclusie aardappelen voor een aantal variabelen

De vergoedingen voor akkerranden zijn naargelang de uitgangssituatie aan variabelen duidelijk ontoereikend voor het saldoverlies in een teelt van aardappelen.

146

4.6.10

Peen

4.6.10.1 SALDOBEREKEKENING PEEN ALGEMEEN Peen Hoofdproduct opbrengst bruto Onkosten Zaad gecoat Bemesting KAS KALI 60 Gewasbescherming Energie (brandstof) Bodemmonster Plakvallen wortelvlieg Toegerekende kosten loonwerk Pneumatische zaai Rooien

Hoeveelheid 650000 kg

Eenheidsprijs 0.075€/kg

Eenheid bedrag in € 4875

20kg 50kg 50kg

16€/kg 0.94€/kg 0.5€/kg

100l

0.65€/l

1ha

200€/ha

352 47 25 290 65 34 200 1013

1ha 1ha

77€/ha 750€/ha

77 750

Tabel 66: Algemene saldoberekening peen

Het saldoverlies per ha akkerrand bedraagt voor peen 3035€. 4.6.10.2 ARBEIDSBESPARING PEEN BIJ AKKERRAND Arbeidbehoefte 1ha Grondbewerking Planten gewasverzorging oogst totaal

Aantal uren 4 0 5 1 10

Tabel 67: Arbeidsbehoefte per ha akkerrand

De arbeidsindex voor peen bedraagt 20, wat betekent dat er 20 arbeidsuren uitgespaard worden per ha niet beteelde oppervlakte. Aan 50 €/uur (loonwerk) betekent dit een besparing op kosten van 1000 €/ha akkerrand. Aan 20€/ha ( eigen arbeid) is dit een besparing van 400 €/ha. 4.6.10.3 SALDO AKKERRANDEN PEEN Per ha: Saldoverlies per ha akkerrand per jaar: 3035 € Arbeidsbesparing per ha akkerrand per jaar: 1000 € voor loonwerk en 400 € voor eigen arbeid Kosten akkerrand per ha per jaar: 280 € zonder en 500 € met maaiselafvoer.

147

Gecorrigeerd saldo rekening houdend met het feit dat een rand een lagere opbrengst geeft dan midden van perceel: Voor een klein perceel met aanleg van een brede akkerrand kan het opbrengstverlies ten gevolge van de rand oplopen tot 10 % of 488 €.

4.6.10.4 CONCLUSIES PEEN De volgende tabel toont een aantal waarden voor een aantal variabelen. Peen Saldoverlies loonwerk Saldoverlies eigen arbeid Saldoverlies loonwerk en afvoer maaisel Saldoeverlies eigen arbeid en afvoeren maaisel

€/ha 2315-2803 2915-3403 25.35-3023 3135-3623

Tabel 68: Conlclusie peen voor een aantal variabelen

De vergoedingen voor akkerranden zijn naargelang de uitgangssituatie aan variabelen duidelijk ontoereikend voor het saldoverlies in een teelt van peen. 4.7 4.7.1

Resultaten over de duur van een beheerovereenkomst Inleiding

In navolgende tabellen wordt een berekening gemaakt voor een teeltrotatie van en voor een periode van 5 jaar (de duur van een beheerovereenkomst). Om de overzichtelijkheid te behouden is gerekend met het niet afvoeren van het maaisel van de akkerrand en gerekend dat de omvang van een perceel dat voldoende groot is om geen bijkomend effect te hebben van de akkerrand op de opbrengst van het perceel. De waarden van de gewassaldi die we hanteren, zijn telkens de theoretische berekende waarden. De waarden gelden voor de inzet van eigen arbeid. Als waarde voor de vergoeding van de beheerovereenkomst is gerekend met 1300 €/ha, dit is een vergoeding voor een erosiegrasstrook. Voor andere types van perceelsranden kan men vergelijken met de hoger aangehaalde vergoedingsbedragen. De waarden zijn telkens uitgedrukt in €/ha.

148

4.7.2

Teelrotatie: suikerbieten – wintertarwe – wintergerst – suikerbieten – wintertarwe

Dit kan bestempeld worden als een klassieke extensieve rotatie.

Saldoverlies eigen arbeid Vergoeding beheerovereenkomst

suikerbieten 720

Wintertarwe 690

wintergerst 828

Suikerbieten 720

wintertarwe 690

totaal 3648

1300

1300

1300

1300

1300

6500

Tabel 69: Voorbeeld teeltrotatie

4.7.3

Teeltrotatie: suikerbieten – wintertarwe – aardappelen – suikerbieten – wintertarwe

Dit kan bestempeld worden als een klassieke meer intensieve rotatie.


suikerbieten 720

Wintertarwe 690

aardappelen 2380

suikerbieten 720

wintertarwe 690

totaal 5200

1300

1300

1300

1300

1300

6500


4.7.4

Teeltrotatie: suikerbieten – wintertarwe – wortelen – suikerbieten – wintertarwe

Dit kan bestempeld worden als een intensieve rotatie.


suikerbieten 720

Wintertarwe 690

wortelen 2915

suikerbieten 720

wintertarwe 690

totaal 5735

1300

1300

1300

1300

1300

6500


149

4.7.5

Teeltrotatie: korrelmaïs – wintertarwe – aardappelen – wortelen – suikerbieten

Dit kan bestempeld worden als een zeer intensieve rotatie.


maïs 952

wintertarwe 690

aardappelen 2380

wortelen 2915

suikerbieten 720

totaal 7657

1300

1300

1300

1300

1300

6500


4.7.6

Teeltrotatie: suikerbieten – cichorei – wintertarwe – wortelen – wintertarwe

Herkenbaar als een vrij intensieve rotatie.


suikerbieten 720

cichorei 1286

wintertarwe 690

wortelen 2915

wintertarwe 690

totaal 6301

1300

1300

1300

1300

1300

6500


4.7.7

Teeltrotatie: suikerbieten – cichorei – wintertarwe – snijmaïs – wintertarwe

Herkenbaar als eerder een extensief systeem.


suikerbieten 720

cichorei 1286

wintertarwe 690

maïs 513

wintertarwe 690

totaal 3900

1300

1300

1300

1300

1300

6500


4.8

Besluit

Het teeltrotatiesysteem bepaalt uiteraard heel sterk hoe de jaarlijkse vergoedingen voor beheerovereenkomsten zich relateren tot het saldoverlies voor de landbouwer. Introductie van laagsalderende gewassen betekent vaak dat de vergoeding meer dan toereikend is voor het opgezette teeltschema. Echter één of twee hoogsalderende gewassen in een rotatie van 5 jaar betekent dat de vergoeding net wel of niet meer toereikend is voor het geleden saldoverlies. Het is dus duidelijk dat de aangegeven waarden hier enkel een globaal beeld schetsen en aangepast moeten worden aan de individuele situatie van elk bedrijf. Als de individuele resultaten van de bedrijven ingerekend worden zijn de vergoedingen

150

minder snel toereikend. De diverse aangehaalde parameters, van toepassing voor de individuele situatie, bepalen wat het uiteindelijk economisch effect van de perceelsrand betekent. 4.9 Algemene conclusies en aanbevelingen voor het beleid De akkerranden hebben verschillende functies: het vergroten van hoeveelheid en kwaliteit natuur op het bedrijf; het reduceren van vermesting en drift vanuit de akker naar de sloot; erosiebestrijding; een nuttige invulling geven aan teeltvrije zones; het verbreden of sneller realiseren van een spuitvrije zone (bufferzones); het creëren van een biotoop voor natuurlijke vijanden van plaaginsecten; het creëren van verbindingen voor zowel flora als fauna tussen aanwezige biotopen (houtwallen, bosjes); het creëren van dekking voor fauna (kleine zoogdieren, vogels) en nestgelegenheid (akker en weidevogels). Dit betekent dat de landbouwer een milieutechnische en maatschappelijke rol kan betekenen door de aanleg van akkerranden. Uiteraard is het logisch dat hier een vergoeding tegenover staat die niet alleen het saldoverlies en de kosten dekt, maar ook een financiële bijdrage levert voor de geleverde milieubijdrage. Probleem is dat een grote variabiliteit van bedrijf tot bedrijf bepaalt welk negatief saldo een akkerrand oplevert en wat de verkregen vergoeding moet zijn om dit saldo weg te werken. Voor de landbouwer is dan ook de perceel keuze (grootte perceel en langs welke zijde de akkerrand, ligging perceel- opbrengst) en de keuze voor een teeltgewas een belangrijk gegeven in de economische invloed van die rand op zijn bedrijfsvoering. Uiteraard dient gezegd dat als een landbouwer kiest voor een strook hij zich bewust moet zijn van het feit dat het doel van de strook zoals erosiebestrijding of akkervogelbescherming primeert op de financiële consequenties. Met dit verslag worden voor een aantal teelten indicaties rond finaciële impact aangegeven doch elke landbouwer moet die vertalen naar zijn eigen bedrijfsvoering. Hier kunnen ook de bedrijfsplanners een belangrijke bijdrage aan leveren. De voornaamste variabelen zijn: opbrengstverschillen; verschillen in directe kosten ( gewasbescherming en bemesting); het effect van de oppervlakte rand naar de gemiddelde opbrengst van het perceel; eigen arbeid of betaalde arbeid; al of niet afvoeren van het maaisel en de daarmee gepaard gaande kosten of inkomsten; besparing op gewasbescherming ten gevolge effect van nuttigen; inkomen verworven uit het afgevoerde maaisel van de rand; fiscale invloedsfactoren.

151

Variabelen die in alle voorgaande berekeningen niet onderzocht zijn doch ook voor het eindresultaat een belangrijke rol kunnen spelen zijn vooral: de inkomsten die kunnen verkregen worden met het afgevoerde maaisel te denken valt aan de verkoop van het hooi naar paardenliefhebbers…; Bij de fiscale invloedsfactoren moet vermeld worden dat het belastingsaandeel op de beheerovereenkomsten normaal 16.5% bedraagt. Dit is in het geval van een teelt afhankelijk van de fiscale regeling waaronder de landbouwer valt: forfaitair als éénmanszaak, boekhoudkundig als éénmanszaak, forfaitair als vennootschap of boekhoudkundig als vennootschap. Ook hier moet de landbouwer zijn eigen situatie in rekening brengen om de definitieve eindbalans naar de opname van akkerranden in zijn economisch resultaat op te maken. De aanleg van akkerranden levert wel duidelijke resultaten op voor het milieu, maar niet altijd voor de portemonnee van de akkerbouwer. Hoewel de „offers‟ voor deze benadering gemiddeld meevallen, geldt dat voor veel individuele bedrijven niet. Daar komt bij dat juist de succesvolle, maar niet goedkope, toepassing van scouting in de toekomst op een of andere manier ten laste van de bedrijven zal komen. Tegelijk met de technische aspecten van de aanleg en het onderhoud van randen zullen dus zeker ook de bestaande vergoedingen moeten herbekeken worden om de telers (meer individueel) financieel tegemoet te komen. De maatschappelijke waarde van zowel de milieuprestaties als de landschappelijke kwaliteitsverbetering als gevolg van aanleg van akkerranden bieden hiervoor aanknopingspunten. De doelstelling van deze economische paragraaf is het trekken van conclusies uit de bedrijfseconomische en bedrijfskundige inzichten die uit het project naar voren zijn gekomen. De vraag is, hoe akkerranden het beste in de bedrijfsvoering worden ingepast en hoe het bijbehorende bedrijfseconomische plaatje er dan uitziet. In de volgende alinea‟s gaan we in op enkele aandachtspunten. Gewasinspecties en scouting In 2010 en 2011 is vanuit het project veel aandacht besteed aan het monitoren van dichtheden van plaagpopulaties en nuttigen om het effect op de teelten na te gaan. Het voornaamste resultaat is dat nooit een negatieve invloed van de randen op de teelt wat onkruiddruk en plaagdruk is geconstateerd. De conclusies wijzen eerder in de zin van een belangrijke positieve bijdrage van de randen aan een verbetering van de plaagcontrole in het gewas. Een verdere stap moet zijn hoe overbodige bespuitingen te voorkomen en zodoende bijkomende milieuwinst te realiseren. Akkerranden opnemen betekent dat men toch streeft naar minder behandelingen en dit eist doorgedreven monitoring. Om te voorkomen dat de deelnemers na afloop van het project en bij gebrek aan monitoring weer “standaard” gaan spuiten, lijkt het verstandig om hen wegwijs in gewasinspecties en scouting-methoden te maken. De bijbehorende tijdbesteding dient te worden bijgehouden en eist eventueel ook een financiële vergoeding. Bedrijfskundige verankering

152

Bij akkerstroken in laagsalderende gewassen of laagproductieve perceelsgedeelten zijn de momenteel geldende vergoedingen aantrekkelijk. Opschaling van akkerranden naar de brede praktijk zou mooi zijn als de vergoedingen bij toepassing van akkerranden omhoog zouden gaan. Door te variëren met perceelsinrichtingen (breedte randen, soorten stroken, wel/niet berijden van stroken), rekening te houden met de bedrijfsafhankelijke variabelen en aanpassing van teelten kunnen wellicht oplossingen worden gevonden die productiviteitsverbetering in zowel saldi als arbeid opleveren. Daarmee kunnen ze bijdragen aan een autonome opschaling van akkerranden naar de brede praktijk. Begeleiding van de landbouwer in het maken van de juiste keuzes hieromtrent lijkt ons dan ook essentieel. Om de ecologische invloed (oppervlakte) van akkerstroken te versterken kunnen deze ook effectief op spuitsporen worden ingezaaid. Een aanpassing van de vergoedingsregeling voor akkerranden zou hiermee eventueel uitgebreid kunnen worden naar akkerstroken. Vergoedingen Uit de overzichtstabellen in de conclusies bij de teelten blijkt dat de bedrijven met laagsalderende gewassen beter af zijn met de geldende vergoedingen dan de bedrijven met hoogsalderende gewassen. Als gevolg daarvan zijn meer dan waarschijnlijk bedrijven met gangbare teelt beter af dan bedrijven met geïntegreerde, hoogsalderende gewassen (groenten) en biologische teelt. Het lijkt dus gerechtvaardigd om de vergoedingen aan te passen. Daarbij denken we aan het onderscheiden van gewasgroepen en het opmaken van saldotrajecten met daaraan gekoppelde vergoedingsniveaus. Bij het bepalen van de vergoedingsniveaus kan rekening worden gehouden met de opbrengstniveaus op kopakkers, al of niet eigen arbeid of aantoonbare loonarbeid, onderhoudsverschillen op de akkerranden zoals afvoeren maaisel of niet. Algemene milieuprestaties Het onderscheiden van directe en indirecte effecten van akkerranden is ook heel belangrijk. Het directe effect betreft de eventuele vermindering van het aantal bespuitingen omdat natuurlijke vijanden bespuitingen overbodig maken. Als indirecte effecten kunnen verbreding van spuitvrije zones (en daardoor meer driftreductie) en een nauwkeuriger monitoring van plaagpopulaties (en daardoor minder bespuitingen) aangehaald worden. De milieuwinst komt vooral voort uit inspanningen (scouting) en inschikkelijkheid (inleveren productie) van de landbouwer. Het betekent ook, dat akkerranden zichzelf niet terugverdienen door vermindering van het aantal bespuitingen. De toepassing ervan dient vooral als een groene dienst van de landbouw aan de samenleving te worden gezien. Daar staat best een redelijke vergoeding tegenover. Welke partijen kunnen gezien worden als afnemers van deze groene diensten? Daar achter ligt weer de vraag wat de afnemers “waardevol” aan akkerranden vinden, waar ze iets voor over hebben. Is dat voor natuur, landschap, milieu, afwisseling of toegankelijkheid? Naar onze mening zijn zowel maatschappij als akkerbouwer afnemers. In ieder geval blijkt dat de grote waarde van akkerranden zit in de verhoging van de ecologische waarde en de landbouwkundige waarde. De landbouwwaarde scoort door het voorkomen van erosie en als bron van nuttigen. De ecologische waarde scoort

153

door onder andere bescherming van akkervogels en verbetering van het woongenot. De akkerbouwer levert een product en dat product heeft een waarde. De maatschappij zal deze waarde op moeten brengen om de akkerbouwer te voorzien van een reële vergoeding voor zijn geboden groene diensten. De akkerbouwer beslist vrijwillig of hij deze waarden wil aanreiken en bekomen voor de uitgekeerde vergoedingen.

154

LITERATUURLIJST -

Aichele, D., Golte-Bechtle, M. (2003). Wat bloeit daar? Thieme

-

Anoniem. Loopkevers: nuttige predatoren, indicatoren voor de biodiversiteit in een omgeving. Belgische Fruitrevue April 2005.

-

Belder E. den 1999. Gewasbescherming en biodiversiteit een functionele relatie. Gewasbescherming, 30: 165 -165.

-

Booij, K., & van der Weide, R. (2005). Een andere kijk op onkruid: interacties tussen onkruidbeheer, onkruid, plagen en natuurlijke vijanden. Wageningen: Plant Research International

-

Charles de Schaetzen, (1996). Visuele controles in de appelboomgaarden, natuurlijke vijanden waarnemen.

-

Chinery M. (2003) Nieuwe Insectengids. Tirion

-

Clevering O.A. 2005. Natuurontwikkeling langs akkers. PPO nr. 530055

-

Clevering, O.A., Hopster, G.K. Van Beek; A.J.C.M., Spruijt, J. en Visser, A.J., (2005). Natuurontwikkeling langs akkers. Evaluatie van zes jaar onderzoek naar het beheer van akkerranden en slootkanten op proefbedrijven. Wageningen UR.

-

Collins K.L., Boatman N.D., Wilcox A., Holland .M., (2003). Effects of different grass treatments used to create overwintering habitat for predatory arthropods on arable farmland. Agriculture, Ecosystems and Environment 96 (2003) 59 – 67

-

Dekoninck W., Stassen E., Hendrickx F. & Liberloo M., (2012). De loopkeverfauna van enkele akkers en akkerranden in Brabant en Limburg. Rapport Entomo, KBIN.2012.01

-

D‟Haene K., Laurijssens G., Van Gils B., De Blust G. & Turkelboom F. (2010). Agrobiodiversiteit. Een steunpilaar voor de 3de generatie agromilieumaatregelen? Rapport van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) i.s.m. het Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek (ILVO). I.o.v. het Departement Landbouw en Visserij, afdeling Monitoring en Studie. INBO.R.2010.38

-

Hassan, A., (1993). Planzenschuts mit Nützlingen.

-

Hannosset, K., (2009).De Europese oorworm in de fruitteelt. Thesis KHKempen academiejaar 2008 - 2009

-

Henk, E., (2007). Veldgids Nederlandse flora. KNNV uitgeverij

-

Hermy, M. & De Blust, G. (1997). Punten en Lijnen in het landschap. Stichting Leefmilieu, Schuyt & Co, 263pp.

155

-

Hopster, G.K., Visser, A.J., Beek A.J.C.M. (van 2002). Agrarisch natuurbeheer op proefbedrijven. Tussentijdse evaluatie 199872001. PPO 13.38.035

-

Kormann, K., (1988). Schwebfliegen Mitteleuropas. Fauna Verlag, Nottuln.

-

PCFRUIT Functionele biodiversiteit en ecologische maatregelen voor een duurzame landbouw.

-

Remco Schreuder en andere (2009). Kwantitatieve informatie, akkerbouw en vollegronds groenteteelt 2009. Praktijkonderzoek Plant en Omgeving, sector AGV, Lelystad.

-

Rijn P.C.J. van, Wäckers F.L. 2004. Verbetering biologische bestrijding door strategische inrichting van akkerranden. Rapport Ruimte voor Groente/Produktschap Tuinbouw, 20 blz.

-

Scheele, H. en Gurp, H. (2006). Functionele Agro Biodiversiteit LTO

-

Scheepens P., Groeneveld R. & Riemens M. (2004). Plant Research International (PRI), Wageningen.

-

Schoorlemmer, H., (1997). Kosten/Baten analyse van emissiebeperkende technieken en teelten spuitvrije zones. Intern documentatieverslag nr. 25. Praktijkonderzoek voor de akkerbouw en vollegronds groenteteelt, Lelystad.

-

Sterk, G., (1991). De geïntegreerde bestrijding Opzoekingsstation van Gorsem Sint-Truiden

-

Strijckers J., 1990, handboek onkruidkunde, PUDOC, Wageningen

-

Turin, H., (2000). De Nederlandse loopkevers. Uitgeverij KNNV, Naturalis & EIS Nederland, 666 pp.

-

Van Der Bok, N.E., (2007) Natuurlijke plaagbestrijding in aardappelen en granen. Wageningen

-

Veraart M. 1995 IKC- Kerngroep Meerjarenplan Gewasbescherming. Biologische bestrijders in de akkerbouw en vollegrondsgroententeelt. Tabnr. 2: reeksnr. 2.

-

Weeda, E., e.a. (1985). Nederlandse ecologische Flora, wilde planten en hun relaties. uitgave IVN ism VARA en VEWIN / 5 delen

-

http://www.louisbolk.org/downloads/458.pdf

-

http://databank.groenkennisnet.nl/varkensgras.htm

-

KVLT (2002). Biologische bestrijders rondom onze percelen www.kvlt.be

-

Werkboek Ondernemen met Biodiversiteit www.clm.nl

-

www.koppert.nl

in

de

fruitteelt.

156

-

www.syscope.nl

-

www.louisbolk.nl

-

http://www.westvlaanderen.be/kwaliteit/Leefomgeving/proclam/Documents /LerenBeheren_Mod8_KLE.pdf

157

LIJST MET FIGUREN, TABELLEN EN AFBEELDINGEN Tabellen Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel

1: Ingezaaide mengsels akkerranden SOLABIO ........................................... 19 2: Opnamemomenten onkruiden 2010 - 2011 ............................................. 23 3: Opnamemomenten potvallen 2010 - 2011 .............................................. 28 4: Opnamemomenten plakvallen 2010 - 2011 ............................................. 28 5: Opnamemomenten klopmonsters en visuele controle 2010 - 2011 ............. 29 6: Omkaderingsproef in de teelt 2010 - 2011 .............................................. 33 7: Similariteitsindexen van alle percelen in 2011 ......................................... 40 8: Klopmonsters en visuele controle Armenberg 23 juni 2010 ....................... 47 9: Klopmonsters en visuele controle Armenberg 30 juni 2010 ....................... 47 10: Klopmonsters en visuele controle Armenberg 23 mei 2011 ...................... 48 11: Klopmonster en visuele controle Armenberg 25 juni 2011 ....................... 48 12: Klopmonster en visuele controle Armenberg 15 juli 2011 ........................ 50 13: Klopmonster en visuele controle Engelmanshoven 23 juni 2010 ............... 65 14: Klopmonster en visuele controle 30 juni 2010 ........................................ 65 15: Klopmonster en visuele controle Engelmanshoven 23 mei 2011 ............... 66 16: Klopmonster en visuele controle Engelmanshoven 25 juni 2011 ............... 67 17: Klopmonster en visuele controle Ovelingen 23 juni 2010 ......................... 83 18: Klopmonster en visuele controle Ovelingen 30 juni 2010 ......................... 83 19: Klopmonster en visuele controle Ovelingen 23 mei 2011 ......................... 83 20: Klopmonster en visuele controle Ovelingen 25 juni 2011 ......................... 84 21: Klopmonster en visuele controle Ovelingen 15 juli 2011 .......................... 84 22: Klopmonster en visuele controle Hooibos 23 juni 2010............................ 95 23: Klopmonster en visuele controle Hooibos 30 juni 2010 ............................ 96 24: Klopmonster en visuele controle Hooibos 23 mei 2011 ............................ 96 25: Klopmonster en visuele controle Hooibos 25 juni 2011 ............................ 97 26: Klopmonster en visuele controle 23 juni 2010 ...................................... 108 27: Klopmonster en visuele controle Saffraanberg 30 juni 2010 ................... 109 28: Klopmonster en visuele controle Saffraanberg 23 mei 2011 ................... 109 29: Klopmonster en visuele controle Saffraanberg 25 juni 2011 ................... 110 30: Algemene saldoberekening wintertarwe .............................................. 121 31: Effect van de akkerrandbreedte op het saldoverlies bij wintertarwe ........ 122 32: Saldoverlies per km akkerrand wintertarwe ......................................... 123 33: Arbeidsbehoefte 1 ha wintertarwe ...................................................... 123 34: Arbeidsbesparing per km akkerrand wintertarwe (loonwerk).................. 124 35: Arbeidsbesparing per km akkerrand wintertarwe (eigen arbeid) ............. 124 36: Arbeidsbesparing in uren en % wintertarwe: verschillende akkerrandbreedtes en perceelsgroottes (2 ha tot 10 ha ....................... 124 37: Kosten per ha akkerrand in € bij wintertarwe: beheerovereenkomst voor 5 jaar (loonwerk 50 €/uur) ................................................................. 125 38: Kosten aanleg en onderhoud akkerrand bij wintertarwe: diverse akkerrandbreedtes en zonder afvoer van maaisel ............................... 127 39: Kosten aanleg en onderhoud akkerrand bij wintertarwe: diverse akkerrandbreedtes en met afvoer en verwerking van maaisel .............. 127 40: Saldo akkerranden wintertarwe per km akkerrand ............................... 127 41: Conclusie wintertarwe voor een aantal variabelen ................................ 128 42: Algemene saldoberekening cichorei .................................................... 129 43: Arbeidsbehoefte cichorei per ha ......................................................... 130

158

Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel

44: 45: 46: 47: 48: 49: 50: 51: 52: 53: 54: 55: 56: 57: 58: 59: 60: 61: 62: 63: 64: 65: 66: 67: 68: 69: 70: 71: 72: 73: 74:

Conclusie cichorei voor een aantal variabelen ...................................... 131 Algemene saldoberekening suikerbiet ................................................. 132 Arbeidsbehoefte 1 ha suikerbiet ......................................................... 132 Conclusie suikerbiet voor een aantal variabelen ................................... 133 Saldoberekening snijmaïs algemeen ................................................... 134 arbeidsbehoefte 1ha snijmaïs ............................................................ 134 Conclusie snijmaïs voor een aantal variabelen ..................................... 135 Saldoberekeing korrelmaïs algemeen .................................................. 136 Arbeidsbehoefte 1ha akkerrand ......................................................... 136 Conclusie korrelmaïs voor verschillende variabelen ............................... 137 Saldoberekening vlas algemeen ......................................................... 138 Arbeidsbehoefte 1ha vlas .................................................................. 138 Conclusie vlas voor verschillende variabelen ........................................ 139 Algemene saldoberekening zomertarwe .............................................. 140 Arbeidsbehoefte 1ha zomertarwe ....................................................... 140 Conclusie zomertarwe voor verschillende variabelen ............................. 141 Algemene saldoberekening wintergerst ............................................... 142 Arbeidsbehoefte 1ha wintergerst ........................................................ 142 Conclusie wintergerst voor verschillende variabelen ............................. 143 Algemene saldoberekening aardappelen .............................................. 144 Arbeidsbehoefte 1ha aardappelen ...................................................... 144 Conclusie aardappelen voor een aantal variabelen ................................ 145 Algemene saldoberekening peen ........................................................ 146 Arbeidsbehoefte per ha akkerrand ...................................................... 146 Conlclusie peen voor een aantal variabelen ......................................... 147 Voorbeeld teeltrotatie ....................................................................... 148 Voorbeeld teeltrotatie ....................................................................... 148 Voorbeeld teeltrotatie ....................................................................... 148 Voorbeeld teeltrotatie ....................................................................... 149 Voorbeeld teeltrotatie ....................................................................... 149 Voorbeeld teeltrotatie ....................................................................... 149

Figuren Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur

1: Ligging vier proefpercelen, omgeving Engelmanshoven - Gelinden ............ 17 2: Liggen proefperceel Hooibos ................................................................ 18 3: Mengsel ingezaaid op de akkerrand in Ovelingen: ................................... 20 4: Samenstelling akkerrand Armenberg 21 juni 2010 .................................. 36 5: Samenstelling akkerrand Armenberg 20 mei 2011 .................................. 36 6: Samenstelling akkerrand Armenberg 27 juni 2011 .................................. 37 7: Samenstelling akkerrand Armenberg 16 augustus 2011 .......................... 37 8: Onkruiden in de teelt wintertarwe Armenberg 2010 ................................ 38 9: Onkruiden in de teelt maïs Armenberg 2011 .......................................... 39 11: Potvallen Armenberg 21 mei 2010 ...................................................... 40 12: Potvallen Armenberg 2 juli 2010 ......................................................... 41 13: Potvallen Armenberg 31 juli 2010 ....................................................... 41 14: Potvallen Armenberg 7 juni 2011 ........................................................ 42 15: Potvallen Armenberg 27 juni 2011 ...................................................... 42 16: Potvallen Armenberg 4 juli 2011 ......................................................... 43 17: Potvallen Armenberg 29 augustus 2011 ............................................... 43 18: Plakvallen Armenberg 11 mei 2010 ..................................................... 44 19: Plakvallen Armenberg 23 juni 2010 ..................................................... 45

159

Figuur 21: Plakvallen Armenberg 27 juni 2011 ..................................................... 45 Figuur 22: Plakvallen Armenberg 4 juli 2011 ........................................................ 46 Figuur 24: Klopmonster akkerrand Armenberg 23 mei 2011 ..... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. Figuur 32: Klopmonster teelt Armenberg 15 juli 2011 .............. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. Figuur 33: Samenstelling akkerrand Engelmanshoven 21 juni 2010 ........................ 53 Figuur 34: Samenstelling akkerrand Engelmanshoven 20 mei 2011 ........................ 54 Figuur 35: Samenstelling akkerrand Engelmanshoven 27 juni 2011 ........................ 54 Figuur 36: Onkruiden in de teelt cichorei Engelmanshoven 2010 ............................ 55 Figuur 37: Onkruiden in de teelt zomertarwe Engelmanshoven 2011 ...................... 56 Figuur 38: Similariteit tussen onkruiden in de teelt en de akkerrand Engelmanshoven 2010 ............................................................................................... 57 Figuur 39: Visuele voorstelling similariteit Engelmanshoven 2010 ........................... 58 Figuur 40: Potvallen Engelmanshoven 21 mei 2010 .............................................. 59 Figuur 41: Potvallen Engelmanshoven 2 juli 2010 ................................................. 60 Figuur 42: Potvallen Engelmanshoven 13 september 2010 .................................... 60 Figuur 43: Potvallen Engelmanshoven 7 juni 2011 ................................................ 61 Figuur 44: Potvallen Engelmanshoven 27 juni 2011 .............................................. 61 Figuur 45: Potvallen Engelmanshoven 4 juli 2011 ................................................. 61 Figuur 47: Plakvallen Engelmanshoven 23 juni 2010 ............................................. 62 Figuur 48: Plakvallen Engelmanshoven 30 juli 2010 .............................................. 63 Figuur 49: Plakvallen Engelmanshoven 7 juni 2011 .............................................. 63 Figuur 50: Plakvallen Engelmanshoven 27 juni 2011 ............................................. 64 Figuur 51: Plakvallen Engelmanshoven 4 juli 2011 ............................................... 64 Figuur 52: Samenstelling akkerrand Ovelingen 21 juni 2010 .................................. 69 Figuur 53: Samenstelling akkerrand Ovelingen 20 mei 2011 .................................. 70 Figuur 54: Samenstelling akkerrand Ovelingen 27 juni 2011 .................................. 71 Figuur 55: Samenstelling akkerrand Ovelingen 16 augustus 2011 .......................... 71 Figuur 56: Onkruiden in de teelt wintertarwe Ovelingen 2010 ................................ 72 Figuur 57: Onkruiden in de teelt suikerbiet Ovelingen 2011 ................................... 73 Figuur 58: Similariteit tussen onkruiden in de akkerrand en de teelt Ovelingen 2010 74 Figuur 59: Visuele voorstelling similariteit Ovelingen 2010 .................................... 75 Figuur 60: Potvallen Ovelingen 21 mei 2010 ........................................................ 76 Figuur 61: Potvallen Ovelingen 2 juli 2010 .......................................................... 77 Figuur 62: Potvallen Ovelingen 31 juli 2010 ......................................................... 77 Figuur 63: Potvallen Ovelingen 27 juni 2011 ........................................................ 78 Figuur 64: Potvallen Ovelingen 4 juli 2011 .......................................................... 78 Figuur 65: Potvallen Ovelingen 29 augustus 2011 ................................................ 78 Figuur 66: Potvallen Ovelingen 29 augustus 2011 ................................................ 79 Figuur 67: Plakvallen Ovelingen 11 mei 2010 ....................................................... 80 Figuur 68: Plakvallen Ovelingen 23 juni 2010 ...................................................... 80 Figuur 69: Plakvallen Ovelingen 30 juli 2010 ....................................................... 80 Figuur 70: Plakvallen Ovelingen 7 juni 2011 ........................................................ 81 Figuur 71: Plakvallen Ovelingen 27 juni 2011 ...................................................... 81 Figuur 72: Plakvallen Ovelingen 4 juli 2011 ......................................................... 82 Figuur 73: Plakvallen Ovelingen 29 augustus 2011 ............................................... 82 Figuur 74: Samenstelling akkerrand Hooibos 21 juni 2011 .................................... 86 Figuur 75: Samenstelling akkerrand Hooibos 20 mei 2011 ..................................... 87 Figuur 76: Samenstelling akkerrand Hooibos 27 juni 2011 .................................... 88 Figuur 77: Onkruiden in de teelt suikerbiet Hooibos 2010 ...................................... 88 Figuur 78: onkruiden in de teelt wintertarwe Hooibos 2011 ................................... 89 Figuur 80: Potvallen Hooibos 27 mei 2010 ........................................................... 90

160

Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur

81: Potvallen Hooibos 2 juli 2010 ............................................................. 90 82: Potvallen Hooibos 13 september 2010 ................................................. 91 83: Potvallen Hooibos 7 juni 2011 ............................................................ 91 84: Potvallen Hooibos 27 juni 2011........................................................... 92 85: Potvallen Hooibos 4 juli 2011 ............................................................. 92 87: Plakvallen Hooibos 23 juni 2010 ......................................................... 93 88: Plakvallen Hooibos 30 juli 2010 .......................................................... 93 89: Plakvallen Hooibos 7 juni 2011 ........................................................... 94 90: Plakvallen Hooibos 27 juni 2011 ......................................................... 94 91: Plakvallen Hooibos 4 juli 2011 ............................................................ 95 92: Samenstelling akkerrand Saffraanberg 21 juni 2010 ............................. 99 93: Samenstelling akkerrand Saffraanberg 20 mei 2011 ............................ 100 94: Samenstellign akkerrand Saffraanberg 27 juni 2011 ........................... 101 95: Onkruiden in de teelt vlas Saffraanberg 2011 ..................................... 102 97: Potvallen Saffraanberg 21 mei 2010 .................................................. 103 98: Potvallen Saffraanberg 2 juli 2010 .................................................... 103 99: Potvallen Saffraanberg 27 juli 2010................................................... 104 100: Potvallen Saffraanberg 7 juni 2011.................................................. 104 101: Potvallen Saffraanberg 27 juni 2011 ................................................ 105 102: Potvallen Saffraanberg 4 juli 2011 (enkel in de akkerrand) ................. 105 104: Plakvallen Saffraanberg 23 juni 2010 .............................................. 106 105: Plakvallen Saffraanberg 30 juni 2010 .............................................. 106 106: plakvallen Saffraanberg 7 juni 2011 ................................................ 107 107: Plakvallen Saffraanberg 27 juni 2011 .............................................. 107 108: Plakvallen Saffraanberg 4 juli 2011 ................................................. 107 109: Klopmonster akkerrand Saffraanberg 30 juni 2010 . Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.

Foto’s Foto 1: Telkader 1 meter op 1 meter (100 x 10 cm x 10 cm) ................................. 24 Foto 2: Potval, akkerrand Peter Rombouts Ovelingen, juli 2011.............................. 30 Foto 3: Plakval, akkerrand Peter Rombouts Ovelingen, juli 2011 ............................ 31 Foto 4: Plakvallen, akkerrand Frans Francis Engelmanshoven, juli 2011 .................. 31 foto 5: Omkaderingsproef Frans Francis Saffraanberg, juli 2010 ............................. 33 Foto 6: Akkerrand Armenberg 27 juni 2011 ......................................................... 35 Foto 7: Akkerrand Engelmanshoven, 27 juni 2011 ................................................ 53 Foto 8: Akkerrand Ovelingen, 27 juni 2011.......................................................... 69 Foto 9: Onkruidopname akkerrand Hooibos, 27 juni 2011 ..................................... 86 Foto 10: Akkerrand Saffraanberg, 27 juni 2011 .................................................... 99

161

162

BESLUIT Akkerranden langs percelen hebben een aantal belangrijke functies. De randen langs de 5 percelen uit dit project zijn aangelegd in het kader van akkervogelbescherming. De landbouwers ontvangen hiervoor een geldsom via de beheerovereenkomsten. In dit project vragen we ons 3 belangrijke dingen af. 1) Zorgt een akkerrand voor extra onkruiddruk in de teelt? Akkerranden zorgen niet voor een extra input van onkruiden in de teelt. Belangrijk is wel dat de akkerrand op een goede manier wordt aangelegd. Een akkerrand is geen groeiplaats voor akkeronkruiden, maar een klaargelegd zaaibed is dat wel. Verder is het zeer belangrijk om een akkerrand op de juiste manier te beheren. 2) Heeft een landbouwer meer last van plaagorganismen door de aanleg van de akkerrand? Tijdens het tweejarig onderzoek hebben we nooit een negatief effect van de akkerrand op de plaagsituatie in de teelt gezien. Voor bladluizen is dit enigszins normaal omdat akkerranden een gevarieerd aanbod van bladluisvijanden opleveren. Maar ook andere plagen zoals slakken, rupsen en knaagdieren hebben nooit problemen gegeven in de twee jaren van controle op de diverse locaties en bij de diverse teelten. Voor de landbouwers is dit een zeer belangrijk gegeven. “Baat de akkerrand niet dan schaadt hij zeker niet”. De diversiteit aan kruipende en vliegende organismen in de akkerranden is groot. We kunnen besluiten dat de aanleg van akkerranden een positief gegeven is voor de biodiversiteit. 3) Is de financiële tegemoetkoming die de landbouwers ontvangen voor de aanleg van een akkerrand voldoende? Het teeltrotatiesysteem bepaalt uiteraard heel sterk hoe de jaarlijkse vergoedingen voor beheerovereenkomsten zich relateren tot het saldoverlies voor de landbouwer. Introductie van laagsalderende gewassen betekent vaak dat de vergoeding meer dan toereikend is voor het opgezette teeltschema. Echter één of twee hoogsalderende gewassen in een rotatie van 5 jaar betekent dat de vergoeding net wel of niet meer toereikend is voor het geleden saldoverlies. Belangrijk is dat de financiële tegemoetkoming sterk verschilt tussen de bedrijven, omdat er met heel veel variabelen rekening moet gehouden worden.

163

BIJLAGE 1: STEEKKAARTEN NUTTIGE INSECTEN Bladluisroofgalmuggen Ei De eitjes worden bij voorkeur onderaan de bladeren gelegd en dan liefst nog op de lager gelegen bladeren. Dit doen de muggen vermoedelijk omdat het daar vochtiger en donkerder is. De eieren worden in groepjes tot 40 stuks bij elkaar gelegd. Ze worden apart of soms zelfs onder de luizen afgezet. De eitjes zijn 0,3 mm groot, ovaal en glanzend oranjerood van kleur. Ze zijn moeilijk waar te nemen tussen de bladluizen. Het aantal eitjes wordt beïnvloed door het klimaat, de hoeveelheid voedsel dat ze in het larvestadium hebben kunnen opnemen en de hoeveelheid honingdauw dat ze kunnen eten als volwassenen en bedraagt onder gunstige omstandigheden 100 tot 150 stuks. Bij 21°C duurt het eistadium 2 tot 3 dagen. Larve De maden van de galmug zijn langwerpig en spoelvormig en hebben geen zichtbare kop. Ze zijn aanvankelijk kleurloos maar worden al gauw geel, oranje of roodachtig. De maden voeden zich uitsluitend met bladluizen. Er zijn minstens 70 soorten bladluizen die ten prooi kunnen vallen aan de bladluisroofgalmug. Een bladluis die door de galmugmade wordt aangevallen wordt eerst gedood met een verlammende gifinjectie, die ook de inhoud van de bladluis vloeibaar maakt. Na zo'n 10 minuten begint de made dan de bladluis leeg te zuigen. De bladluizen sterven onmiddellijk na de dodelijke injectie en hoe groter de bladluizenkolonie, hoe groter het aantal dat alleen gedood en niet gegeten wordt. Een door de galmug gedode luis hangt met zijn snuit nog aan het blad en verkleurt later bruin of zwart en vergaat. In totaal worden er zo'n 10 tot 100 luizen per made opgegeten. Het larvestadium duurt zo'n 7 à 14 dagen. De larven verplaatsen zich niet verder dan 6 cm van hun geboorte plaats, maar dit is meestal niet echt een probleem, omdat de wijfjes vele eitjes leggen in grote bladluiskolonies. Pop De meeste bladluisgalmuggen hebben een pop die overwintert in de grond. De verpopping gebeurt in de grond meestal vlak naast de plant waar de maden op voorkwamen. Ze wikkelen zich daarbij in lange kleverige draden die bedekt zijn met zandkorrels en uitwerpselen. De cocon is ongeveer 2 mm groot, ovaal en bruin van kleur. Het popstadium duurt ongeveer 14 dagen. Adult Galmuggen zijn onopmerkelijke, uiterst tere, kleine mugjes van slecht 2 tot 5 mm groot. Ze zijn bruin of grijs van kleur, maar kunnen ook rood of geel zijn. De lange antennen hebben een eigenaardige vorm en zijn voorzien van borsteltjes en draadjes. Ze hebben verder lange, slanke poten en zeer dunne lichtbehaarde vleugels die slechts enkele aders vertonen. Galmuggen zijn gevoelig voor droogte en sterven massaal bij een lage relatieve luchtvochtigheid. Om deze reden zijn de muggen hoogstwaarschijnlijk alleen 's nachts en in de schemering actief.

Cyclus De eerste volwassen roofgalmuggen zijn er vanaf half mei en zijn van juni tot eind september op diverse gewassen waar te nemen. Eind september kruipt de made van de laatste generatie de bodem in waar ze op een 1 tot 2 cm diepte zal overwinteren. Er zijn meerdere generaties per jaar. De volwassen muggen leven ongeveer 10 dagen en leggen het merendeel van hun eitjes gedurende de tweede tot vierde dag.

164

De volwassen muggen zijn zéér goed in het vinden van geïnfecteerde planten, waardoor ze zich snel kunnen verspreiden over het gewas. De vrouwtjes leggen hun eitjes bij voorkeur in grote bladluiskolonies, wat er toe bijdraagt dat er meer eitjes worden gelegd in grote bladluiskolonies dan in kleinere kolonies. De bladluizensoort heeft weinig effect op het aantal eitjes. De totale generatieduur van ei tot ei bedraagt ongeveer 25 dagen. De voornaamste soort is Aphidoletes aphidimyza (de bladluisroofgalmug). Andere soorten predateren spintmijten zoals Therodiplosis persicae. Vijanden en schade Een gal is een misvorming of uitgroeiing met een speciale vorm en structuur die een plant omheen een insect, mijt, aaltje, schimmel of bacterie maakt waardoor ze aangetast werd. Gallen van galmuggen komen zeer vaak voor op populier, linde, eik en ander loofhout, alsook op een groot aantal kruidachtige planten. Er zijn ook galmuggen die schade kunnen aanrichten in granen , winterkoren en grassen. Een voorbeeld hiervan zijn de gele en rode tarwegalmuggen die hun eitjes leggen in de tarwebloem en waarvan de maden de korrel vernietigen. Verschillende soorten roofgalmuggen voeden zich met bladluizen, schildluizen, insecten.

wittevlieg,

spint

en

andere

165

De roofwantsen Ei De meeste roofwantsen zetten hun eitjes af in bladeren en in zachte schors en zijn bijgevolg moeilijk waarneembaar. Ze worden meestal afzonderlijk of in kleine groepjes gelegd in de nabijheid van prooien.

Larve Roofwantsen doorlopen vijf larvestadia voordat ze volwassen zijn. In het eerste larvestadium zijn ze 0,4 à 0,5 mm groot en kleurloos, na enkele uren worden ze groenachtig geel. In dit eerste stadium lijken ze meteen al op de volwassen insecten, maar door hun groene kleur worden ze wel eens verward met bladluizen. De jonge wantsen kun je gemakkelijk herkennen aan hun veel spitser achterlijf. Van het tweede (L2) tot het vijfde stadium (L5) zijn ze donkerder van kleur en beginnen ze steeds meer op de volwassen individuen te gelijken. Maar ze hebben nog korte onontwikkelde vleugels en kunnen zich uiteraard nog niet voortplanten. Van ei tot en met volgroeid insect doorlopen ze in totaal zeven stadia, waarvan vijf als larve Adult Alhoewel wantsen heel wat typische eigenschappen hebben, worden ze door telers vaak verward met kevers. Roofwantsen soorten verschillen onderling vaak zeer sterk. Algemeen zijn het afgeplatte insecten, bruin tot zwartbruin van kleur en met aan het einde van het achterlijf een grijs vlak. Kenmerkend voor de kop is de duidelijk zichtbare snavel die, wanneer hij niet gebruikt wordt, gebogen zit onder het insect, en de opmerkelijk grote rode ogen. De opvallende antennen zijn groter dan de kop. Wantsen hebben twee paar ongelijke vleugels: twee harde voorvleugels en twee vliezige achtervleugels. De bouw van de speciale voorvleugels zijn een belangrijk determinatie kenmerk. Ze zijn aan de basis leer- tot perkamentachtig (2/3) en meestal fel gekleurd, de punten zijn vliesachtig (1/3) en meestal licht of donkerkleurig, vaak zijn ze ook dooraderd. Een ander opvallend kenmerk is het schouderschild dat van boven uit gezien driehoekig is. Maar het belangrijkste kenmerk van de wants is de typische 'wantsengeur', die door de stinkklieren achteraan het lijf wordt uitgescheiden. Ze gebruiken de geur om hun vijanden te verdrijven. Het bevat tevens een gif dat voor een insect dodelijk is. Het bevat namelijk een vetoplossend bestanddeel dat net zo werkt als de contactgiften zoals wij die gebruiken tegen schadelijke organismen. Alleen passen wantsen deze methode al miljoenen jaren lang toe. De wantsen zijn zelf absoluut niet immuun voor hun eigen gif maar dankzij de speciale bouw van de klieren en het pantser worden ze zelf niet het slachtoffer van hun verdediging.

Cyclus Het tijdstip, de wijze en de plaats van voortplanting is vaak sterk verschillend van soort tot soort, zodat er geen algemene tendens is. De voor ons nuttige roofwantsen, komen vaak uit verschillende families. Bijgevolg zijn ze soms zeer verschillend van uiterlijk, cyclus en gedrag. Omgeving/voeding Gedurende het hele jaar komen we wantsen tegen in zeer verschillende omgevingen omdat de volwassen insecten al vliegend opzoek gaan naar voedsel. In het voorjaar treft men ze vooral aan in elzen. De ongevleugelde larven voeden zich daar met elzenbladvlooien (Psylla alni). Wanneer de vleugels volgroeid zijn en hun prooien allemaal op, dan vliegen ze uit op zoek naar voedsel en verspreiden zich over diverse gewassen.

166

Op percelen waar weinig of geen gebruik gemaakt wordt van breedwerkende insecticiden, komen ze vaak massaal voor. Meestal treffen we ze aan in de misvormde bladeren die door bladluizen zijn aangetast. Volwassen insecten zijn moeilijker waarneembaar dan de jongen, omdat ze snel verstoord zijn en zich dan verstoppen, zich laten vallen of wegvliegen. De ongevleugelde larven komen enkel voor op de plant waar de eitjes zijn afgelegd. De volgroeide wantsen zijn aanwezig in onze gewassen vanaf begin mei. De meeste roofwantsen zijn alleseters, al blijken sommige soorten een voorkeur te hebben voor een bepaalde prooi. In het algemeen eten ze insecteneieren, bladvlooien, bladluizen, rode spin, roestmijten, galmuggen en andere insecten. Roofwantsen kunnen met behulp van verteringsgistcellen in hun speeksel hun prooi van binnenuit gaan oplossen, zodat ze de inhoud kunnen opzuigen. Bovendien werkt het speeksel verlammend op de zenuwen en de spieren, waardoor ze in staat zijn om prooien te vangen die vele malen groter zijn dan zichzelf. Een rups die ruim 400 maal meer weegt dan een wants kan zo binnen de 10 seconden worden uitgeschakeld. De voornaamste soorten zijn Anthocoris nemorum, Orius spp., Heterotoma planicornis, Rhinocoris iracundus, Coranus subapterus en Himacerus apterus. Natuurlijke vijanden Ondanks hun uitstekende verdediging hebben roofwantsen vele vijanden, vooral vogels en reptielen.

167

Oorwormen Ei De wijfjes beginnen met het leggen van de eitjes in een bodemschuilplaats eind januari tot einde maart, met een piek in februari. Het moment waarop de eitjes worden gelegd is afhankelijk van de voorjaarstemperaturen en de lengte van de winterperiode. Vóór ze begint met het leggen van de eitjes verdrijft ze alle indringers, inclusief het mannetje. Het verdreven mannetje zal sterven in april - mei. In een tweetal dagen worden 20 à 80, ovale, 1 à 1,5 mm grote, parelwitte eitjes gelegd. De grootste wijfjes leggen de meeste eieren. Oorwormen vertonen broedzorg. Ze bewaakt haar eitjes en jongen zéér fanatiek. Dit is een verschijnsel dat heel zelden voorkomt bij insecten. Aanvankelijk liggen de eieren verspreid over de bodem, maar al gauw worden ze op een hoop gestapeld. Ze neemt de eitjes voortdurend één voor één in de mond en likt ze helemaal schoon. Dit doet ze om de eitjes niet te doen uitdrogen en om ze te behoeden van schimmelaantastingen. Haar enige voedsel bestaat uit enkele bedorven eitjes.

Larve Na ongeveer 6 weken komen de larven uit. In mei, nadat de jonge larven (nymfen) het nest verlaten hebben beginnen de sterkste wijfjes nog aan een tweede nest. De pas uitgekomen larven (L1) zien er hetzelfde uit als de volwassenen. Je herkent ze aan hun kleinere afmeting, de rechte schaar en een onopvallende grijzige kleur. De larven vervellen voor de eerste maal na ongeveer 7 dagen (L2). De larven blijven bij hun moeder tot na de tweede vervelling (L3). Het wijfje sterft meestal door uitputting en wordt dan vaak opgegeten door haar eigen kroost. De jonge insecten sluiten zich aan bij de rest van de slaapkolonie. Op het einde van de zomer, als de larven vier tot zes maanden oud zijn, vervellen ze nog een laatste keer (L4), waarna ze volwassen en geslachtsrijp zijn. Ze doorlopen dus vier stadia, waarna ze nog 8 à 10 maanden leven.

Adult De gewone oorworm heeft een buitengewoon beweeglijk, langgerekt lichaam van 10 tot 16 mm lang, glimmend roodbruin tot bijna zwart van kleur. Het mannetje is net iets groter dan het wijfje. Het heeft een ronde, recht naar voor gerichte kop, die duidelijk van het borststuk is afgegrensd. De monddelen zijn van het malende type. Ondanks dat ze nachtdieren zijn, hebben ze goed ontwikkelde ogen. Kenmerkend voor de oorworm zijn de typische tangen (cerci) aan het uiteinde van het achterlijf. Het mannetje heeft forse halvemaanvormige, brede tangen van 4 tot 8 mm lang. Die van het vrouwtje zijn iets kleiner en bijna recht van vorm waarbij de punten vaak juist tegen elkaar komen. De voorvleugels zijn bij de gewone oorworm veranderd in sterk verkorte dekschilden, die gelig van kleur zijn. Hieronder zitten verrassend grote vliezige achtervleugels verborgen, die iets buiten de dekschilden komen. Alhoewel de gewone oorworm goed ontwikkelde vleugels heeft, ziet men ze zelden vliegen. Een reden hiervoor kan zijn dat het ze te veel moeite kost om de vleugels weer op te vouwen. Cyclus Van ei tot volwassen insect (adult) ondergaan ze een onvolledige gedaanteverwisseling (Hemimetabole insecten), d.w.z. dat het popstadium ontbreekt . Algemeen genomen lijken de larven sterk op de volwassen insecten. Het nadeel is dat oorwormen te laat op het seizoen uit de grond naar boven komen (juni) om sommige luizenplagen goed te kunnen verdelgen. Bij de vroege luizen, zullen we moeten rekenen op andere natuurlijke vijanden als bestrijders. Het voordeel van de allesetende (polyfage) oorwormen is dat ze ten opzichte van de meeste andere nuttige insecten, in perioden van schaarste veel gemakkelijker kunnen overleven, en dus snel kunnen reageren op een stijgend aantal prooien. Het roofinsect kan bovendien

168

meerdere plagen tegelijk bestrijden en zal op de meest talrijke prooi overschakelen. Bij overbevolking van oorwormen kan er kannibalisme optreden. Vanaf september trekken de oorwormen zich paarsgewijze (of afzonderlijk) terug in een winterschuilplaats, waar eveneens voor het nageslacht wordt gezorgd. Het liefst overwinteren ze in de bodem of tussen afgestorven plantendelen en bladeren. Omgeving/voeding De gewone oorworm kan je het hele jaar vanaf mei door op allerlei plaatsen aantreffen. Toch moet hun leefmilieu aan bepaalde eisen voldoen: voldoende schuilgelegenheid en voedsel. Men vindt ze in de vollegrondsteelten. Het gebrek aan schuilplaatsen is de belangrijkste beperkende factor. Oorwormen jagen ‟s nachts. Overdag treft men ze dikwijls aan in grote slaapkolonies in droge verticale spleten, loszittende schors, onder stenen en planken: dus op plaatsen waar ze beschermd zijn door nauw aansluitende vlakken. Men vindt ze ook wel eens in de bloemen van Dahlia‟s, zonnebloemen en droge distelkoppen, waar ze weggedoken zitten tussen de bloemblaadjes. Alhoewel ze een voorkeur hebben voor temperaturen tussen 25°C en 32°C, kan men ze ook terug vinden in koudere milieus zoals gekoelde bewaarruimten. Oorwormen hebben kaken van het bijtende type. Dat wijst er op dat het alleseters zijn. Toch blijkt uit experimenten dat ze dierlijk voedsel (luizen) verkiezen boven plantaardig voedsel. Hun voeding bestaat voornamelijk uit dode en levende insecten zoals bladluizen, bladvlooien (larven en eieren), maden, kleinere rupsjes en soms zelfs grotere insecten zoals bromvliegen. Daarnaast eten ze ook nog algen, mossen, pollen en schimmeldraden. Soms durven ze wel eens knagen aan jonge bladeren, bloemen en vruchten. Totale uitroeiing van een bladluisplaag zal echter niet voorkomen, omdat de allesetende oorworm bij zeer lage aantallen prooien op andere soorten overstapt. In juni kruipen de nieuwe generaties in de gewassen op zoek naar voedsel. De larven en de volwassen insecten verblijven op dezelfde plaatsen. Toch verkiezen de jonge insecten lager in de gewassen te blijven dan de volwassenen. Vijanden en schade Ze vallen vaak ten prooi aan zoogdieren, bacteriën, nematoden en roofinsecten zoals de sluipvliegen. Ook vogels zoals ekster en Vlaamse gaaien, spreeuwen en koolmezen kunnen een grote slachting aanrichten. De belangrijkste vijanden van de oorworm zijn insektenparasiterende schimmels die voornamelijk woekeren onder vochtige omstandigheden.

Alhoewel oorwormen dierlijk voedsel verkiezen boven plantaardig, gebeurt het dat ze in tijden van schaarste van prooidieren overschakelen op plantaardig voedsel. Bij zomerse temperaturen en aanhoudende droogte, vullen ze hun vochttekort aan door het drinken van plantensappen. Ze schaven dan de opperhuid van de pas ontvouwen blaadjes langs de hoofdnerf af. Daarbij kunnen zelfs kleine gaatjes in het blad worden gevreten.

169

Zweefvliegen (Syrphidae) Ei De voor ons belangrijke soorten hebben meerdere generaties per jaar. Het wijfje legt gedurende haar leven zo'n 500 à 1000 eitjes, die afzonderlijk en altijd in de dichte nabijheid van de bladluizenkolonies worden gelegd. De ongeveer 1 mm grote, ovale eitjes zijn witachtig van kleur en verdonkeren tegen de tijd dat ze ontluiken. De ontwikkelingsduur van de eitjes bedraagt zo‟n 2 à 5 dagen. Larve De larven zijn maden (pootloos) en ze zijn afhankelijk van de soort doorzichtig roomwit, groen of licht oranje tot roodachtig van kleur. Het lichaam is iets afgeplat en van voor slurfvorming versmalt. De kop is zeer klein en de ogen ontbreken. Volgroeid zijn ze 10 à 20 mm lang. De maden gelijken een beetje op kleine naakte slakken, maar zijn gemakkelijk hiervan te onderscheiden door de manier waarop ze zich voortbewegen. Ze kruipen vrij traag tussen de bladluiskolonie en zwaaien met het voorlichaam (slurf) heen en weer. Wanneer ze tegen een bladluis aanstoten dan grijpen ze deze vast, richten zich van voren op, zodat de bladluis wordt opgetild en duwen vervolgens de prooi tegen hun borst. De prooi die nu, meestal met de poten omhoog, gevangen zit kan niet meer ontsnappen en wordt in zeer korte tijd leeggezogen. De luizen in de buurt blijven van dit alles onbewust en worden door de larve één voor één gevangen. Tijdens hun zoektocht naar voedsel verplaatsen de maden zich van plant tot plant en als het moet zelfs over de bodem. De duur van het larvestadium bedraagt zo'n 8 à 15 dagen en is afhankelijk van de temperatuur,de luchtvochtigheid, de daglengte en de beschikbaarheid van de prooien. Pop De maden verpoppen aan de onderzijde van het blad of op vruchten. De poppen zijn druppel-, peer- of tonvormig en ontstaan uit de verharding van de vliezige huid van de made. De kleur is aanvankelijk dezelfde als die van de made maar verkleurt later bruin of wit. De duur van het popstadium is afhankelijk van de temperatuur en duurt zo'n 10 à 20 dagen. Bij de soorten die als pop overwinteren kan dit 150 dagen duren. Adult Wanneer de jong volwassen zweefvliegen uit de pop komen zijn de vleugels nog onvoldoende ontwikkeld en blijven ze nog enige tijd roerloos naast het omhulsel zitten. Zweefvliegen zijn 5 tot 15 mm grote vliegen, vrijwel altijd zwart en geel gekleurd, waardoor ze een wesp- of bijachtig uiterlijk krijgen. Maar bijen en wespen zijn echter groter en hebben twee paar volledig ontwikkelde vleugels. De kop van de zweefvlieg is even groot als het borststuk en is bijna volledig bedekt door rossig gekleurde facetogen. De antennen zijn meestal korter dan de kop en geknikt. Ze hebben in het algemeen een korte zuigsnuit, die net zoals bij andere vliegen ietwat verbreed en sponsachtig is en waar ze suikerhoudende vloeistoffen mee kunnen opzuigen. Sommige zeefvliegen hebben een steeksnuit. Het borststuk is vanaf boven gezien vierkantig, min of meer gewelfd en heeft meestal één of meerdere gekleurde banden in de lengte. Achter het borststuk bevindt zich nog een halfrond schildje.

170

Het achterlijf is groot en langwerpig en vertoont gele en zwarte dwarsbanden. De vorm en het kleurpatroon verschillen sterk afhankelijk van de soort. Zweefvliegen hebben géén angel. Ze zijn onmiddellijk te herkennen aan hun vlieggedrag doordat ze in de lucht als het ware blijven stilhangen (meestal boven bloemen), dan plotselings wegschieten en vervolgens een eindje verder weer blijven hangen. Cyclus De volwassen zweefvliegen komen tevoorschijn bij de eerste warme zonnestralen die de katjes van de wilgen en hazelaars doen ontluiken. De vroegtijdigheid van deze insecten is een groot voordeel in de bestrijding van de bladluizen. De zoektocht naar luizenkolonies gebeurt door het wijfje dat haar eitjes in de buurt er van legt. De volwassen insecten blijven actief tot in de herfst, zolang de klimop bloeit. Ze komen ook af op honingdauw en andere zoete vloeistoffen. Afhankelijk van de soort overwinteren ze als volwassen individu, als larve of als pop. Omgeving / Voeding Er zijn geen plaatsen waar geen zweefvliegen voorkomen. Ze houden wel van zon, maar het mag ook niet te warm zijn. Bij kouder en bewolkt weer houden ze zich meestal schuil. Een andere belangrijke voorwaarde voor hun aanwezigheid is dat er bloemen aanwezig moeten zijn waarvan de nectar en de stuifmeelkorrels gemakkelijk bereikbaar zijn, omdat zweefvliegen een kortere snuit hebben dan bijen. Alle bloemen met een platte, ondiepe en open vorm zijn aantrekkelijk. We treffen ze massaal op schermbloemigen zoals zevenblad, wilde peen en pastinaak maar ook op Rosaceae zoals meidoorn, sleedoorn, framboos en braambessen. Daarnaast zijn er nog vele andere bloemen die vaak bezocht worden uit de families van de Liliaceae (daslook), Ranunculaceae (dotterbloem, boterbloem) en de Asteraceae. Deze vlijtige bloembezoekers worden enkel door honingbijen overtroffen als het op bestuiving aankomt. Er zijn zelfs planten die zich bij voorkeur door zeefvliegen laten bestuiven. Hoewel de maden polyfaag zijn, hebben ze een zeer duidelijke voorkeur voor bladluizen. Ze voeden zich met zeer vele bladluissoorten en met alle stadia, zelfs de gevleugelde. Die worden voornamelijk leeggezogen, maar de jonge luizen worden in hun geheel opgegeten. Een jonge made eet 3 tot 4 bladluizen per dag, een bijna volgroeide eet er 50 tot 60. In totaal eten ze in hun twee weken durende ontwikkeling zo'n 700 bladluizen. In het voorjaar kunnen deze vraatzuchtige larven de ontwikkeling van de luizenkolonies echter niet verhinderen, omdat het aantal zweefvliegwijfjes dat al eieren legt nog gering is. De belangrijkheid als predator hangt af van jaar tot jaar, van het seizoen, de streek en de onmiddellijke omgeving. De meest voorkomende soorten zijn Episyrhus balteatus (dubbelbandszweefvlieg), Syrphus ribesii (bessenzweefvlieg) en Scaeva pyrastri (halvemaanzweefvlieg). Vijanden Zweefvliegen hebben vele natuurlijke vijanden zoals roofvliegen, horzels, graafwespen, libellen en spinnen. Maar de belangrijkste vijand is een sluipwesp, die soms 5 tot 50 procent van de maden zal parasiteren. Daarnaast is pirimicarb dat voor de meeste nuttige insecten zeer veilig is, schadelijk voor de zweefvlieglarven.

171

De gaasvliegen (Neuroptera) Ei De eieren worden afzonderlijk of in kleine groepjes gelegd aan de onderzijde van de bladeren of op kleine takjes. Vaak worden de eitjes op een steeltje afgezet. Larve De larven hebben een langwerpig, ovaal achterlijf en zijn grijs of bruin van kleur. Ze gelijken een beetje op de larven van het lieveheersbeestje. De larve van de gaasvlieg is echter gemakkelijk te herkennen aan de twee grote robuuste sikkelvormige kaken die duidelijk zichtbaar naar voren zijn gericht. Ze zijn ook duidelijk minder fors gebouwd. Ze doorlopen drie larvale stadia. Aan het einde van het laatste larve stadium zoeken ze hun toevlucht in een groef van de schors, in een opgevouwen blad of soms wel eens in de bodem om te verpoppen in een gesponnen cocon. De meeste larven brengen de winter door in deze cocon en verpoppen het volgende jaar, met uitzondering van Chrysoperla carnea die als volwassen insect overwintert. Pop De pop is een witachtig gesponnen cocon. Adult De gaasvlieg is een langgerekt, groen- of bruinkleurig vliegend insect dat gemakkelijk te herkennen is aan de twee paar tere vliezige vleugels. De vleugels vertonen een fijn mazig netwerk van lichte aderen. Ze zijn groter dan het lichaam en in rust opgevouwen tot een dakje. Bij aanraking verspreiden sommige gaasvliegen een onaangename rottingsgeur die vogels en andere predators op afstand moet houden.

Cyclus Gaasvliegen hebben een volledige gedaanteverwisseling met een ei-, een larve-, een pop- en een volwassen stadium. Er zijn meestal twee generaties per jaar. De ontwikkeling van de verschillende stadia en generaties verloopt niet synchroon, zodat we gedurende het hele seizoen alle stadia kunnen tegenkomen. Omgeving/voeding De aanwezigheid van dit insect in onze gewassen is sterk afhankelijk van de kruidlagen en bloemen in de onmiddellijke omgeving. Dit omdat de volwassen individuen van de voornaamste soorten zich voeden met pollen en nectar. Vanuit de akkerranden kunnen ze zich zeer snel verspreiden over het perceel als de bladluizen er zich vestigen. Vanuit onderzoeken in de geïntegreerde fruitteelt, weet men dat het aantal gaasvliegen in rechte lijn stijgt met de aanwezigheid en de ontwikkeling van de bloembermen en elzenhagen. Deze warmteminnende insecten zijn vooral actief in de schemering. 's Nachts worden ze vaak aangetrokken door licht. Overdag vliegen ze wel eens op wanneer ze uit de struiken worden opgejaagd.

172

Gaasvliegen zijn redelijk resistent tegen verschillende gewasbeschermingsmiddelen. Naast de meest voorkomende soort die zich in het volwassen stadium voedt met pollen en nectar of honigdauw, zijn er ook soorten die in volwassen stadium bladluizen blijven eten. Het zijn vooral de vraatzuchtige larven die nuttig zijn in onze percelen. De larven van de gaasvlieg zijn geduchte rovers. Ze eten vrijwel alle insecten zolang de prooien maar een zacht lichaam hebben en ze met hun holle kaken de inhoud er uit kunnen zuigen. Ze verorberen bladluizen, bladvlooien, schildluizen, mijten, eieren van vlinders en jonge rupsen. Niettegenstaande hebben de larven een duidelijke voorkeur voor bladluizen, waarvan ze in twee à drie weken er zo'n 500 van op kunnen eten. De voornaamste soorten bij ons zijn Chrysoperla carnea (groene gaasvlieg, goudoogje), Hemerobius humulinus (bruine gaasvlieg) en Conwentzia psociformis (witbestoven gaasvlieg).

173

Lieveheersbeestje ( Coccinellidae spp.) Ei De volwassen kevers, die in het voorjaar tevoorschijn komen, gaan direct op zoek naar voedsel en vliegen in april of mei naar een geschikt voortplantingsgebied om te paren. De langwerpige, oranjegele eitjes worden rechtopstaand in groepjes op de bladeren of vruchten afgezet, vaak in de nabijheid van bladluizen. Ze zijn ongeveer 1 mm lang. Eén lieveheersbeestje legt ongeveer 10 tot 50 eitjes per dag en dit gedurende 1 tot 3 maand. Larve Na enkele dagen, afhankelijk van de temperatuur, komen de larven uit. Deze voeden zich vooral met bladluizen, ongeveer 200 tot 600 tijdens hun groei. Aangezien ook de volwassen exemplaren een 50 à 100 luizen per dag eten zijn zij elkaars concurrenten. Volwassen kevers en oudere larven verslinden hun prooi geheel, de jonge larven daarentegen zuigen de luizen uit. De ontwikkeling van de larven duurt ongeveer een 20-tal dagen, waarin ze uitgroeien van 1 mm tot 1 cm. De larven vervellen 3 keer alvorens te verpoppen. Pop In het vierde larvestadium stoppen de larven met eten en verpoppen. In deze pop verandert de larve in een volwassen kever. Poppen zijn bij 20 °C ongeveer een week inactief, ze kunnen enkel het achterlijf bewegen. Vaak zitten ze aan de onderzijde van de bladeren in de buurt van bladluiskolonies.

Adult Vanaf juli kruipen de volwassen kevers uit de pop. Op dit moment zijn er dus twee generaties terug te vinden. De oudere kevers kan men herkennen doordat ze donkerder gekleurd zijn. Zij sterven meestal voor de winter. De jonge kevers vliegen in september – oktober naar een overwinteringsplaats, voor sommigen in de grond, andere verbergen zich achter schors of in holle stengels. Ook kan overwintering gebeuren in schuren en kelders. De meeste lieveheersbeestjes leven van bladluizen, enkele soorten eten planten en schimmels. Bladluiseters verslinden iedere bladluis die ze tegenkomen. Wannneer ze slechts één soort eten kan het gebeuren dat ze onvruchtbaar worden of sterven. Daarom wordt hun éénzijdig vleesdieet dan aangevuld met plantaardig voedsel. Indien ze lange tijd geen voedsel vinden voeden ze zich met stuifmeel. Lieveheersbeestjes zijn gemiddeld 3 tot 5 mm groot. Hun naamgeving verwijst dikwijls naar het aantal stippen op hun dekschilden. De kleur van de volwassenen kan sterk verschillen binnen de soort. Cyclus Lieveheersbeestjes overwinteren als adult. In het voorjaar gaan ze zich voeden en voortplanten. Ze kunnen al vroeg in het voorjaar opgemerkt worden. Op deze manier worden er al vroeg in het voorjaar bladluizen opgegeten. Wannneer de eitjes worden afgelegd duurt het een aantal dagen voor ze ontluiken. Larven ondergaan drie vervellingen en de ontwikkeling tot adult duurt ongeveer drie weken.

174

Omgeving/voeding Lieveheersbeestjes komen voor in verschillende openluchtteelten. Zij belagen verscheidene soorten bladluizen, schildluizen, bladvlooien en spintmijten. Voorbeelden van inlandse lieveheersbeestjes zijn Adalia bipunctata ( tweestippelig lieveheersbeestje), Adalia decempunctata ( tienstippelig lieveheersbeestje), Coccinella septempunctata ( zevenstippelig lieveheersbeestje) en Synharmonia conglobata. Enkele van deze soorten komen in het voorjaar en de vroege zomer massaal voor. Het is dus belangrijk deze nuttigen te herkennen, hun werk te laten doen en ze zoveel mogelijk te sparen of aan te trekken. Gemengde hagen en akkerranden rondom de percelen kunnen lieveheersbeestjes aantrekken. Vooral in gemengde hagen kunnen grote populaties bladluizen voorkomen en zo de lieveheersbeestjes in stand houden. Bij de keuze van een bestrijdingsmiddel kan rekening worden gehouden met de selectiviteit ten opzichte van het lieveheersbeestje. Vijanden Ook lieveheersbeestjes hebben op hun beurt natuurlijke vijanden. Zij kunnen geparasiteerd worden door het sluipwespje Perilitus coccinellae. Ook kunnen ze door verschillende insecteneters worden opgegeten, doch ze zijn bij geen enkele soort favoriet. Zij kunnen namelijk hun vijanden afschrikken met een oranjegele, sterk ruikende en bittere vloeistof die uit de gewrichten van hun poten loopt. Dit heet reflexbloeden. Ook hun opvallende kleuren vormen een waarschuwing voor mogelijke vijanden. Bovendien worden lieveheersbeestjes bij het zoeken naar bladluizen vaak gehinderd door mieren. De mieren die zich voeden met de honigdauw uitgescheiden door de bladluizen gaan vaak de kolonies verdedigen. Vier tot vijf mieren zijn al voldoende om een lieveheersbeestje op afstand te houden.

175

Sluipwespen (Terebrantia) Ei Een volwassen insect deponeert haar eieren in, op of nabij een ander insect (gastheer). De larve ontwikkelt zich in de gastheer, die hierbij geleidelijk wordt geconsumeerd. De gastheer wordt gedood nadat de larve zijn ontwikkeling heeft voltooid. Larve Na enkele dagen kruipt de larve uit het ei. Bladluisparasieten zijn inwendige parasieten (endoparasitisme). De larve ontwikkelt zich in de gastheer en eet geleidelijk de inhoud van de gastheer leeg. De larve voedt zich eerst met de omringende weefsels en met de minder vitale organen zodat de gastheer nog geruime tijd in leven kan blijven. Zodra de wespenlarve haar ontwikkeling heeft voltooid, eet ze ook de vitale organen op, met als gevolg dat de gastheer sterft. De larve doorloopt 4 larvale stadia. Aan het einde van het 4de stadium is de inhoud van de gastheer volledig verbruikt. Er blijft een perkamentachtige mummie over die beige, bruin of zwart van kleur kan zijn. Pop De soorten die in hun gastheer verpoppen zijn beschermd door de huid van de leeggegeten gastheer (mummie) en spinnen daarom niet altijd een cocon. Wanneer de pop rijp is en de wesp de pop wil verlaten knaagt ze een rond dekseltje achteraan in de rugzijde van de mummie. De rand van deze opening is glad en het dekseltje blijft meestal aan de mummie vastzitten. Soms valt het na het uitkomen terug dicht Adult Op de voorkant van de kop tussen de facetogen staan draadvormige antennen. De antennen zijn belangrijke tastorganen die tevens dragers van de reukzin zijn. Kenmerkend voor vliesvleugeligen zijn de twee gelijksoortige, vliezige, meestal glasachtige, doorzichtige vleugelparen. Beide vleugelparen onderscheiden zich duidelijk in grootte. Bij de legboordragers zoals de sluipwespen wordt de angel in de eerste plaats gebruikt voor het leggen van eitjes, maar ze kunnen er de gastheer ook mee verlammen. Deze legboor is bij vele soorten vaak duidelijk zichtbaar, maar kan bij andere soorten opgeborgen in het achterlijf zitten. Het achterlijf is bij de wespen zeer beweeglijk, omdat het vooraan sterk is ingesnoerd (wespentaille). Het inbrengen van het steekapparaat wordt hierdoor zeer vergemakkelijkt. Cyclus Al van bij het begin van een bladluis kolonisatie kunnen de sluipwespen aanwezig zijn. Vaak verhuizen ze samen met de gevleugelde bladluizen mee. Maar ze kunnen ook passief mee verhuizen via de reeds geparasiteerde gevleugelde bladluis. Dus van bij de opbouwfase kunnen ze een plaag in toom houden. Een ander gunstig effect is de verstoring van de bladluiskolonie door de sluipwespen. Een opgeschrikte bladluis scheidt een stof af die de rest van de kolonie alarmeert. Door de paniekreactie laten vele bladluizen zich vallen en vallen daar ten prooi aan de bodeminsecten. Bij bladluizen kunnen we de geparasiteerde luizen onderscheiden van de niet-geparasiteerde omdat deze na verloop van tijd opzwellen en uiteindelijk mummificeren tot een lichtbruin, donkerbruin of zwart omhulsel. Bij een visuele controle naar de efficiëntie van de sluipwespen mag men niet enkel afgaan op het aantal mummies, omdat het aantal geparasiteerde luizen meestal tien maal hoger ligt dan het aantal aanwezige mummies. Helaas kan men moeilijk ten velde waarnemen of dat het effectief ook zo is.

176

Een nadeel van sluipwespen is dat ze de bladluizen niet onmiddellijk doden. Ze kunnen zolang ze in leven zijn virussen blijven overbrengen en volwassen bladluizen kunnen nog enkele nakomelingen voortbrengen. Bovendien gaan geparasiteerde bladluizen meestal nog meer voedsel opnemen en meer honingdauw afscheiden. Bij bladluizen wordt doorgaans slechts één eitje gedeponeerd. De eitjes van de sluipwespen zijn aanvankelijk zéér klein, omdat ze de legboor moeten passeren. Eénmaal in de gastheer zwellen ze door het opgenomen vocht op en kunnen zelfs 1000 maal in volume toenemen. De totale ontwikkelingsduur en het aantal generaties per jaar verschilt sterk van soort tot soort, het is meestal gebonden aan de levenswijze van de gastheer. Zo kan de ontwikkelingsduur één week in beslag nemen en vele generaties per jaar kennen, maar er zijn ook soorten die slechts één generatie per jaar ontwikkelen. Het leven van de volwassen sluipwespen is vrij kort. De vrouwtjes blijven meestal slechts een aantal weken in leven, de mannetjes zelfs nog minder lang. In tegenstelling tot vele andere nuttige insecten kunnen sluipwespen veel moeilijker overschakelen op andere gastheren. Ze zullen dan ook samen met hun gastheer uit het perceel verdwijnen. Omgeving/voeding De volwassen sluipwespen komen voor op dezelfde plaatsen als hun gastheer. De meeste sluipwespen kunnen parasiteren in meerdere soorten, zolang dat deze maar tot dezelfde familie behoren of nauw verwant zijn (polyfagie). Slechts enkele soorten zijn aangewezen op één enkele soort gastheer (monofagie). De reukzin (antennen) vervult een voorname rol bij het zoeken en herkennen van een gastheer. Een legrijp vrouwtje vindt een bladluiskolonie op relatief grote afstand terug doordat de belaagde planten alarmstoffen afscheiden. Op kortere afstand ruiken ze de honingdauw en pas als laatste gaan ze af op de geur van de gastheer. Hun waarnemingsvermogen gaat echter nog veel verder. Zo kunnen ze een onderscheid maken tussen hun gastheer en een nauw verwante soort,. Bovendien kunnen ze de reeds aangestoken gastheren die al van eitjes zijn voorzien onderscheiden van nog niet aangestoken individuen. Volwassen sluipwespen voeden zich voornamelijk met nectar en honingdauw (suikers en koolhydraten). Ze bezoeken verscheidene soorten bloemen. Voor het blijvend in stand houden van sluipwepen in het gewas is het aanbieden van alternatieve gastheren belangrijk . Een goede oplossing hiervoor zijn onbehandelde begroeiingen rondom het perceel. Hierin leeft een constante bron van (niet schadelijke) gastheren, waarop de sluipwespen kunnen overleven. Ze blijven dan aanwezig en kunnen de akkers opnieuw intrekken wanneer nieuwe bladluisaantastingen beginnen. De voornaamste soorten zijn Aphidius matricariae, Aphidius ervi, Aphidius colemani, Binodoxys angelicae en Praon volucre. Vijanden Sluipwespen worden vaak zelf geparasiteerd door andere sluipwespen. De larve van de laatste soort voedt zich met de larve van een parasiterende sluipwesp. Dit verschijnsel noemt men hyperparasitisme. Ook deze hyperparasieten kunnen op hun beurt weer door andere soorten worden geparasiteerd, enz. De mummies die hyperparasieten bevatten komen later uit, maar we kunnen dit fenomeen nog het best merken aan de lege mummies. Wanneer de rand van het dekseltje niet glad is maar gekarteld en het dekseltje zit 'niet' meer vast aan de mummie, dan is uit de mummie geen bladluissluipwesp gekomen maar een hyperparasiet. De opening kan aan alle zijden van de mummie worden aangetroffen. Bladluisparasieten zijn erg gevoelig voor insecticiden en eveneens voor een aantal fungiciden. Het onopzettelijk afdoden van sluipwespen heeft vaak tot gevolg dat bladluizen zich snel en massaal kunnen vermeerderen.

177

BIJLAGE 2: AANLEG VAN EEN AKKERRAND Inleiding Onze ervaring leert dat de aanleg van een akkerrand tijdig en met zorg dient te gebeuren. Een goed ontwikkelde rand heeft een onkruidonderdrukkend effect en bloeit van mei tot oktober. Dit resultaat wordt hoofdzakelijk bepaald door een goede zaaivoorbereiding en zaai van het mengsel. Ligging De akkerrand die wordt ingezaaid wordt best niet bereden. Daarom is het goed een rand te kiezen die evenwijdig met de rij- of pootrichting ligt van het perceel. In de herfst kan het dan eventueel nog gebruikt worden voor afvoer van de oogst. Zaai in geen geval in op een wendakker. Grondbewerkingen Onkruidzaad dat tegelijk met het akkerrandzaad gaat kiemen is een lastig probleem. Daarom moet de grond voor zaai zo veel mogelijk onkruidvrij gemaakt worden. Dit kan door de aanleg van een vals zaaibed. Uitgaande van zaai omstreeks half april, moet eind maart of begin april een vals zaaibed aangelegd worden. Indien de omstandigheden niet goed zijn worden zowel de aanleg van het vals zaaibed als de zaai uitgesteld. Praktijkervaring heeft ons geleerd dat een goed vals zaaibed de sleutel tot succes is voor een goede onkruid onderdrukkende akkerrand. Laat het onkruidzaad in de rand gedurende 2 à 3 weken kiemen. Vlak voor het zaaien wordt de bodem dan nogmaals oppervlakkig bewerkt met een eg. Bemesting Inheemse gras- en bloemensoorten groeien het best op schrale gronden. Bemesting bevordert bovendien het onkruid en de vegetatieve groei van de plant ten koste van de bloei. Het is daarom aan te bevelen geen stikstofbemesting te geven. Compost of ander organisch materiaal kan eventueel als grondverbeteraar worden gebruikt. Zaaitijdstip van bloemenranden Voor een optimaal resultaat met bloei vanaf mei, moet rond half april worden gezaaid voor bloemenmengsels. Zo kan de populatie natuurlijke vijanden zich tijdig opbouwen. Wacht echter steeds de juiste omstandigheden af voor een goede zaai en kieming van het mengsel. Meerjarige graskruiden mengsels voor akkervogels worden best in het najaar in gezaaid. Zaaibedbereiding Zorg voor een gelijkmatige en goed verkruimelde toplaag op een vastere ondergrond. Zaaidichtheid Met het oog op een goede onkruidonderdrukking raden wij aan te zaaien aan 35 à 40 kg/ha voor een bloemenmengsel en 25 à 35 kg/ha voor een grasmengsel.

178

Machinaal Het mengsel kan best gezaaid worden met een nokkenrad-zaaimachine in combinatie met een rotoreg. Gezien de zaden soms sterk variëren in grootte, moet er op gelet worden dat er geen ontmenging optreedt. Vul daarom de zaaimachine pas op het land om ontmenging door trillen te voorkomen. Te diepe zaai moet absoluut vermeden worden: 2 tot maximaal 3 cm diep is voldoende. Daarom is het zeer belangrijk dat de bodem goed bezakt is op het moment dat er gezaaid wordt. De rotoreg in de zaaicombinatie kan dan zeer oppervlakkig afgesteld worden waardoor er dan zeer oppervlakkig kan gezaaid worden. Afhankelijk van het weer en de omstandigheden, is het ook aan te raden de grond na het zaaien te rollen om een snelle en homogene opkomst te bevorderen. Groei van het mengsel Het resultaat zal nooit overal hetzelfde zijn. De opkomst van iedere plantensoort wordt mede bepaald door de grondsoort, het zaaitijdstip en de weersomstandigheden. Na de zaai is het aan te bevelen van het perceel goed op te volgen. Melganzevoet, zwarte nachtschade… zijn moeilijke onkruiden en ze kiemen zeer snel (meestal sneller dan een bloemenmengsel). Wanneer ze pas gekiemd zijn kunnen ze nog opgeruimd worden met de wiedeg. Wees er dan wel zeker van zijn dat het bloemenmengsel nog niet te fel gekiemd is. Een eenvoudige hulp hierbij kan een glasplaat zijn. Leg deze plaat op de bodem. Hier zal de kieming vlotter verlopen en zo kunnen we de kieming van onkruiden en bloemmengsels beter opvolgen. Ook is het zo dat wanneer er op rijen gezaaid wordt er natuurlijk enkel bloemen op de rijtjes kunnen staan en niet ertussen. Zoek dus naar onkruiden tussen de rijen en naar bloemen op de rijen. Wanneer er nog onkruiden aanwezig zouden zijn in een later stadium dan kan men trachten deze af te maaien met een weidebloter, maar zorg ervoor dragend dat het bloemenmengsel niet beschadigd wordt. Hierbij is het belangrijk dat het maaisel goed versnipperd wordt.

SOLABIO. Onderzoek naar de landbouweffecten van aangepast (akker)randenbeheer in functie van akkervogelbescherming. Eindverslag onderzoek

Recommend Documents