Sociale innovatie zoveel méér dan technologische vernieuwing: het gaat om de kwaliteiten van de mens in zijn omgeving Marie-‐Thérèse Rooijackers en Frank Boss
Inleiding Het behoeft inmiddels nauwelijks meer betoog dat technologische ontwikkeling alléén niet voldoende voorwaarde is voor een succesvolle economische ontwikkeling. Met de dominantie van technologische innovatie in het economisch debat en het economisch beleid van de laatste jaren lijkt dat bijna een nieuw inzicht. Maar juist de geschiedenis van Nederland, dat zijn belangrijkste successen vierde als handelsnatie, toont aan dat innovatie in de organisatie van die handel (VOC) en de financieringsconcepten (die leidden tot onze huidige handelsbanken) de werkelijke basis onder het economisch succes vormden. Dat is in deze tijd niet anders. Zonder af te willen doen aan het belang van technologische ontwikkeling, is, volgens veelgeciteerd onderzoek van de Erasmus Universiteit, de niet-‐technologische innovatie verantwoordelijk voor ca. 75% van het resultaat van innovaties. Niet-‐technologische innovatie wordt ook wel aangeduid met de term sociale innovatie.1.2 Er zijn vele opvattingen over de betekenis van sociale innovatie. Vanuit ons werkveld en achtergrond gebruiken wij ieder een eigen definitie: Vanuit de bedrijfsmatige en HR invalshoek: Sociale innovatie richt zich op vernieuwing van de arbeidsorganisatie en arbeidsrelaties met als doel: • verbetering van de productiviteit en kwaliteit bij bedrijven én • betere benutting van de talenten van werknemers Vanuit de sociaaleconomische en maatschappelijke invalshoek: Sociale innovatie richt zich op het verbinden van verschillende stakeholders, die gezamenlijk nieuwe business modellen en marktconcepten ontwikkelen, om maatschappelijke waarde te creëren. Twee verschillende definities en wie even wat deskresearch via internet pleegt kan er nog veel meer vinden. In dit artikel stellen wij ons de vraag wat werkelijk van belang is bij sociale innovatie, wat er toe doet, zonder te verzanden in theoretische discussies of het begrip en de verschillende definities. En we stellen ons de vraag hoe de verschillende vormen zich tot elkaar verhouden.
Waar draait het eigenlijk om? Onze visie is dat erg veel energie wordt gestoken in het benadrukken van het mogelijke onderscheid tussen de verschillende elementen van sociale innovatie. In beleidstukken, en in de daarop gebaseerde activiteiten, is een sterke neiging die samenhang los te koppelen, bijvoorbeeld door er andere woorden (andere definitie) aan te verbinden, en van (dis)kwalificaties te voorzien door een schijn van moderniteit ten opzicht van vergane glorie (sociale innovatie binnen bedrijven is 20ste 1
Een voorbeeld van het groeiend inzicht dat (economische) ontwikkeling uit beide componenten bestaat is in onze regio o.a. terug te zien in de Regionale Innovatie Strategie van Zuid Nederland, Smart Specialisation Strategy RIS3 Zuid: De Kunst van het Combineren, (maart 2013) 2 In het artikel spreken wij over ‘bedrijven’. Dat komt doordat in onze professionele oriëntatie het functioneren van arbeidsorganisaties een belangrijke rol speelt. De stelling en argumentatie is echter van toepassing op alle maatschappelijke organisaties.
1
eeuws en sociale innovatie vanuit sociaaleconomische en maatschappelijke invalshoek is van de 21ste eeuw). Voor ons staat voorop dat bij alle vormen van sociale innovatie sprake is van het creëren van nieuwe waarde, waarde creatie. Het gaat hierbij niet alleen meer om de winst, de korte termijn maar ook om de kwaliteit van het product, de mensen, de betekenis die het uitstraalt. Maar er is nog meer. Zowel binnen arbeidsorganisaties als binnen regio’s wordt maatschappelijke waarde gecreëerd door samenwerking van stakeholders die hun kennis, vaardigheden, attitude en emotie bundelen en nieuwe business modellen (of marktconcepten) ontwikkelen. Dat vergt een omgeving waarbinnen de samenwerking van stakeholders niet alleen gestimuleerd wordt, maar een vanzelfsprekendheid is. Die omgeving wordt ook wel aangeduid als het ‘Sociale Innovatie Ecosysteem’. Centraal in dat ecosysteem staat interactie tussen partners. Die interactie en daarop gerichte instrumenten inspireren, stimuleren en ondersteunen de totstandkoming van sociale innovaties in de regio en binnen bedrijven en veranderen de regio feitelijk in ‘een sociale innovatie regio’. Hoe ziet dat er in de praktijk uit?
Waarde creatie is – in een bedrijf Binnen een bedrijf gaat het om het optimaal benutten van alle kwaliteiten die een bedrijf in huis heeft om zo structurele vernieuwingen in de werkprocessen en arbeidsrelaties te realiseren. Innoveren samen met medewerkers. De waarde van medewerkers is uit te drukken in kennis & vaardigheden en attitude & emoties (bevlogenheid). Medewerkers hebben een bepaalde mate van vakmanschap in huis door opleiding en/of ervaring. Daarnaast hebben medewerkers vaak meer kennis en vaardigheden in huis dan beseft wordt . Verder is van belang hoe flexibel en wendbaar medewerkers zijn en of ze kunnen samenwerken en afstemmen binnen hun eigen team, met andere teams en afdelingen en nog een stap verder, met leveranciers en klanten. De ondernemer zorgt ervoor dat deze waarde wordt benut door medewerkers tijd, ruimte en vertrouwen te geven om te innoveren. Zonder een stimulerende omgeving kan een medewerker wel willen veranderen maar loopt hij in de dagelijkse praktijk aan tegen interne regels, procedures of een leidinggevende die geen vertrouwen heeft in de deskundigheid van zijn medewerkers. Een directeur of bestuurder draagt helder de visie uit ‘waarom gaan we het doen, wat is onze gezamenlijke uitdaging (gedeeld belang)’. In het model van Schmalenbach wordt inzichtelijk dat de kwaliteiten van medewerkers tot hun recht komen en leiden tot waardevolle innovaties voor het bedrijf als medewerkers kunnen, willen en mogen innoveren.
2
Model van Schmalenbach (2001) Succesvolle sociaal innovatieve bedrijven die ook waarde toevoegen aan hun regio hebben mensen in dienst die zelfstandig knelpunten en kansen kunnen signaleren en de context van de situatie (de markt) kunnen overzien. Ze hebben inzicht en kunnen meer verantwoordelijkheid aan. Deze medewerkers zijn bekwaam in het duurzaam samenwerken en onderhandelen met collega’s, leverancier en klant over inhoud en uitvoering. Deze ondernemende medewerkers sluiten zo aan bij de steeds sneller veranderende omgeving waar ze functioneren als een spin in het web met een netwerk van collega’s, management, leveranciers, coproducent, klant en maatschappij/samenleving.
Waarde creatie is – tussen bedrijven Gebiedsontwikkeling op basis van sociale innovatie doet niet anders, maar nu extern zoekend naar het optimaal benutten van de omgeving van het bedrijf en de kwaliteiten van het gebied. Het zoekproces naar die kwaliteiten wordt gestructureerd door het model van de verduurzamingstempel.3 De Verduurzamingstempel is een concept dat is ontwikkeld door Pontifax, een Kempens bedrijf dat zijn specialiteit heeft gemaakt van het realiseren van samenwerking om waarde te creëren. In het model kijkt de ondernemer naar de omgeving van zijn bedrijf door een bril, waarin 6 vensters zijn onderscheiden, overeenkomend met zes domeinen van verduurzaming:
3
De Verduurzamingstempel is eigendom van Pontifax bv. Op het concept zijn intellectuele eigendomsrechten van toepassing. Waar de term ondernemer (en bedrijf) wordt gehanteerd, mag ook worden gelezen maatschappelijke ondernemer (en maatschappelijke organisatie).
3
De relaties van de ondernemer, binnen elk van die vensters, zijn te structureren naar leveranciers, partners en klanten. Zo structureert de verduurzamingstempel de (stakeholder)verbindingen van het bedrijf naar 18 domeinen. Vervolgens wordt het sociale innovatie proces vormgegeven door uit elk van die domeinen (een) vertegenwoordiger(s) uit te nodigen om bij te dragen aan het innovatieproces, door vanuit de eigen belevingswereld input te leveren. Vanwege die inbreng in het innovatieproces spreekt Pontifax van “inbassadeurs”. Sociale innovatie is in deze opvatting eigenlijk niet meer dan het zoeken naar nieuwe businessconcepten op basis van het gebruiken van de kwaliteiten van de omgeving van het bedrijf. Dat kan eenvoudig door op een gestructureerde manier de inbassadeurs bij elkaar te brengen om samen gericht te werken aan nieuwe business concepten, gebaseerd op de combinatie van de kwaliteiten van de deelnemers. Er ontstaan nieuwe allianties. Startend vanuit één bedrijf leidt de aanpak tot een deelname van ca. 18 inbassadeurs in het sociale innovatieproces in het gebied. Maar daarmee stopt het niet, want elk van die partners kan (op basis van het ontwikkelde model) vanuit zijn eigen netwerken ook weer nieuwe business concepten ontwikkelen door gebruik te maken van de kwaliteiten van zijn omgeving. En zo groeit het sociale innovatie netwerk en neemt het gebied zijn eigen ontwikkeling, vanuit zijn eigen waarden, in eigen hand.
Sociale innovatie leidt tot nieuwe vormen van business in het gebied. Maar het doet veel meer dan dat. Niet alle nieuwe business concepten zullen betrekking hebben op economische activiteiten. Juist de integrale benadering vanuit de zes domeinen van verduurzaming leidt tot een evenwichtige gebiedsontwikkeling, waarin ruimtelijke, economische en maatschappelijke waarden in samenhang met elkaar worden gestimuleerd. Conclusie
Uit bovenstaande voorbeelden zien we in wezen niet meer dan verschillende verschijningsvormen van dezelfde doorvoelde noodzaak om bij vernieuwingsprocessen optimaal gebruik te maken van de kwaliteiten van de mens en haar omgeving. Dat geldt binnen het bedrijf, waar die kwaliteiten vooral te vinden zijn bij de medewerkers; dat geldt ook tussen bedrijven en hun partners en in nog bredere zin tussen maatschappelijke actoren. Bezien vanuit dat standpunt is de stelling te verdedigen dat de verschillende betekenissen niet alleen verschijningsvormen zijn van dezelfde drive, maar dat zelfs de ene verschijningsvorm voorwaardelijk is voor de andere. Met andere woorden: arbeidsorganisaties, 4
die hun interne sociale innovatieproces niet in orde hebben, kunnen niet succesvol participeren in regionale open sociale innovatie verbanden, gericht op het creëren van maatschappelijke waarde. En omgekeerd: Als arbeidsorganisatie hun interne sociale innovatie niet op orde hebben kunnen zij niet succesvol participeren in regionale open sociale innovatie verbanden. Dan blijven ondernemers en bestuurders in regio’s top-‐down werken zonder dat zij in verbinding staan met hun eigen organisatie en kunnen zij gemaakte afspraken niet duurzaam realiseren. In dit artikel betogen wij dat interne en externe sociale innovatie niet meer dan verschillende verschijningsvormen zijn van dezelfde doorvoelde noodzaak (drive) om bij vernieuwingsprocessen optimaal gebruik te maken van de kwaliteiten van de mens en haar omgeving. Sterker nog, in het proces van waarde-‐creatie kan de een niet zonder de ander. Interne en externe sociale motivatie zijn twee zijden van dezelfde medaille. De verbinding is niet zozeer te vinden in de definities, die ingaan op de verschillende elementen en verschijningsvormen, maar juist in de praktijk van de toepassing. Wat beiden verbindt is de oriëntatie van de sociale innovator: het besef dat voor het creëren van nieuwe waarde gerichte samenwerking vanuit verschillende invalshoeken noodzakelijk is. Sociale innovatie –in-‐ en extern vormt de praktijk van “Waarde-‐creatie”4. Wil men regio’s innovatief en succesvol laten zijn is aandacht voor de kwaliteiten binnen het bedrijf én binnen de regio dus hard nodig. Kwaliteiten op gebied van kennis, vaardigheden, attitude en emotie maar ook de bundeling hiervan is cruciaal om vanuit verschillende disciplines en invalshoeken om tot nieuwe inzichten en aanpakken te komen. Zo worden nieuwe waarden gecreëerd door duurzaam/sociaal samen te werken, gebruikmakend van het ruimtelijk, economisch en maatschappelijk kapitaal. Hoe-‐vraag? De totstandkoming en werking van sociale innovatie , binnen de arbeidsorganisatie evenzeer als tussen arbeidsorganisaties kan gestimuleerd worden door het faciliteren van ontmoeting en netwerkvorming, clustering van kennisontwikkeling en toepassing (proeftuinen), het beschikbaar stellen van instrumenten die samenwerking mogelijk maken en vooral het blijven leren van voorbeelden uit de praktijk. In één woord: het versterken van het sociale innovatie ecosysteem. Zo groeit sociale innovatie vanuit organisatie en maatschappij, bottom-‐up. Uiteindelijk wil iedereen van waarde zijn en die steen in de rivier leggen. En in de komende tijd doe je dat niet meer als individu, maar in samenwerking met je omgeving. Marie-‐Therese Rooijackers, afgestudeerd historicus Middeleeuwse Studies is werkzaam bij PSW adviesbureau voor arbeidsparticipatie in 's-‐ Hertogenbosch. Hier heeft zij op diverse thema's projecten, trainingen en adviestrajecten uitgevoerd. Sociale innovatie, in al zijn facetten, is het thema wat haar het meest na aan het hart ligt. Zij is hiermee vooral actief geweest voor het MKB en de Zorg. Frank Boss, algemeen econometrist, is vanuit zijn eigen consultancy onderneming, werkzaam als senior adviseur voor ERAC (adviesbureau voor Regionale Ontwikkeling in ’s-‐Hertogenbosch). Sinds 2007 is hij, eerst als programmadirecteur en later adviseur, tevens verbonden aan Midpoint Brabant, dé regio van social innovation. 4
Het manifest ‘Investeer in Sociale Innovatie’ zegt hierover: “Daarnaast ligt er een fundamenteel ander waardenstelsel ten grondslag aan sociale innovatie dan aan de innovatieagenda van de twintigste eeuw. Namelijk een waardenstelsel dat zich het best laat beschrijven als het streven naar een samenleving die in al haar facetten duurzaam en sociaal is.”
5
