Sneak preview eerste editie LED Trendrapport

LED MAGAZINE NR. 4 - SEPTEMBER 2014

Sneak preview eerste editie LED Trendrapport

nSVV: ‘Behoefte aan normen en regelgeving voor led-verlichting’

LUXeXcel wil met 3D-printtechniek marktleiderschap

Bailey en LivingLight gaan samenwerken voor lineaire led

Voorwoord

10

Op naar een ‘geLEDifi ceerde’ herfst Met een zomer waarin wij een aantal weken maximaal van het daglicht hebben mogen genieten, maakt de redactie van LED Magazine zich op voor een enerverende herfst! Over enkele weken bestaat het multimediaplatform LED Magazine officieel één jaar. Niet alleen het magazine staat volop in de belangstelling van lezers en organisaties die redactioneel aan bod willen komen, maar ook bij de online uitingen is er een duidelijk stijgende lijn. Zo heeft onze wekelijkse e-mailnieuwsbrief inmiddels ruim vierduizend lezers.

16

22 26

Het absolute hoogtepunt van het eerste levensjaar wordt het Nationale LED Trendcongres op 30 oktober aanstaande. Op dit congres presenteren LED Expo en LED Magazine gezamenlijk de eerste editie van het LED Trendrapport. Via een gezamenlijke inspanning wisten wij maar liefst vijfhonderd professionals te bewegen om de enquête in te vullen die ten grondslag ligt aan het rapport. In het artikel op pagina 34 en 35 delen wij met u exclusief enkele opvallende resultaten. Voor die tijd vindt in Den Haag het driedaagse congres Licht 2014 plaats. Nederland is voor het eerst sinds twaalf jaar weer gastheer van dit gezamenlijke evenement van de Duitse, Zwitserse, Oostenrijkse en Nederlandse lichtgenootschappen. Uiteraard geeft LED Magazine hier acte de présence als deelnemer én exposant. Led neemt net als daglicht een belangrijke rol in op het congres dat van 21 tot en met 23 september duurt. Ondertussen staan alle seinen op groen voor de opmars van led-verlichting. Een onverminderd groot aantal gemeenten gaf de afgelopen zomermaanden aan te investeren in led-verlichting. Bovendien onthulde de Stichting Lightrec eind juni dat er nog nooit zoveel led-verlichting door Nederlanders is gekocht als in 2013. Kortom, alle voorwaarden voor een ‘geLEDificeerde’ herfst zijn aanwezig! Edwin van Gastel Hoofdredacteur en uitgever van LED Magazine

Inhoud

Léon Schrijnemaekers (NSVV): ‘Behoefte aan normen en regelgeving voor led-verlichting’

10

4PICO excelleert in customized led-oplossingen

16

Led-verlichting voor Silica snelst groeiende markt ‘Doel definitief topdriepositie bemachtigen’

19

Stadskanaal: ‘Over vijf jaar vijftig procent led en geautomatiseerd via telemanagement’

26

Column Dyana Loehr - Energieakkoord: samenwerken aan energiedoelen

29

Sneak preview LED Trendrapport 2014: ‘Onduidelijkheid kwaliteit grootste belemmering’

30

Ellen de Vries: ‘Te weinig onafhankelijke ontwerpers, kwaliteitsonderwijs een antwoord’

32

Bailey Electric & Electronics en LivingLight gaan intensief samenwerken rond lineaire led

30

India worstelt en floreert met uitrol led-verlichting

37

LUXeXcel streeft met 3D-printtechniek naar marktleiderschap in led-optieken

38

Column Wout van Bommel: Dynamische verlichting en onze gezondheid

40

Led’s connect

41

LED MAGAZINE SEPTEMBER • 3



Meest geklikt in onze nieuwsbrief

NLA organiseert workshops over effect betere verlichting op scholen

Provincie Zeeland kiest voor gelijkspanning bij vijf rotondes N62

CityTec: ‘Extra led-spot aan lichtmast verhoogt veiligheid’

1 Dronten sleept leverancier led-verlichting voor de rechter De Flevolandse gemeente Dronten sleept een leverancier van led-verlichting voor de rechter. Het bedrijf zou dit jaar de nieuwe straatverlichting in de gemeente installeren. Omdat het bedrijf volgens de gemeente voor een ‘goedkope variant’ koos, maakt de gemeente bezwaar. Zij wil dat het bedrijf de in de aanbesteding overeengekomen verlichting levert.

‘Met beter licht voelen we ons allemaal prettiger. Presteren doen we beter wanneer we ons prettiger voelen. Dat geldt ook voor leerlingen en leerkrachten op school. Betere verlichting in een school verbetert het welzijn en daarmee ook de prestaties.’ Het is de wervende tekst waarmee de Nederlandse Licht Associatie (NLA) vertegenwoordigers van scholen oproept om een workshop van de NLA bij te wonen. De workshops worden op vier locaties en op vier data gegeven: 1 oktober (Regio Utrecht), 8 oktober (West Nederland, Amsterdam), 5 november (Zuid-Nederland) en 12 november (Noord Nederland). Meer informatie is per e-mail ([email protected]) verkrijgbaar.

De provincie Zeeland heeft gekozen voor de aanleg van energiezuinige en kostenbesparende openbare verlichting op vijf rotondes aan de N62 (Project Sloeweg). De provincie en CityTec hebben daartoe twee contracten getekend. Eén contract voor de aanleg op twee rotondes en één voor de overige drie rotondes. De led-verlichting wordt gevoed door een nieuw aan te leggen gelijkspanningsinstallatie.

CityTec heeft dit voorjaar de aanleg afgerond van een innovatief systeem van calamiteitenverlichting in het gehele uitgaanscentrum van Zaanstad. Op verzoek van de politie is de gemeente op zoek gegaan naar een slimme oplossing voor de verlichtingsproblematiek in de drukbezochte uitgaansbuurt. Uitgangspunt van het systeem dat in Zaanstad is gerealiseerd, is dat de normale, warme natriumverlichting blijft zoals die is. Aan een aantal lichtmasten is op basis van een speciaal lichtplan een led-spot bevestigd, die fel wit licht afgeeft. Deze led-spots kunnen met een radiofrequent signaal aan- en uitgezet worden. De centrale waarin dat gebeurt, wordt door hulpdiensten met behulp van een telefoonnummer bediend. Zo kan men het lichtbeeld in een handomdraai veranderen.

2 Digitale veiling voor led-armaturen Rotterdam Rotterdam heeft een primeur met een digitale veiling voor de aankoop van led-armaturen. Voor de eerste keer zijn in Nederland openbare verlichtingsarmaturen op deze manier aanbesteed. De veiling is een digitale veiling waar leveranciers ‘bieden’ op verschillende kavels. Door het laten zakken van hun prijs dingen zij mee om de laagste EMVI score (Economisch Meest Voordelige Inschrijving) te behalen en daarmee de aanbesteding te winnen. 3 Philips en Technische Universiteit Eindhoven gaan digitale lichtinnovaties versnellen Philips en de Technische Universiteit Eindhoven (TU/e) hebben een grootschalig strategisch samenwerkingsverband aangekondigd. Het is gericht op de versnelde ontwikkeling van digitale innovaties op het gebied van gezondheidszorg, verlichting en datawetenschap (‘data science’). Het samenwerkingsverband stelt de TU/e in staat om extra promotieplaatsen aan te bieden voor zeventig promovendi. 4 Eindhoven selecteert marktpartijen voor proeftuin slim licht De gemeente Eindhoven heeft in haar zoektocht naar een partner die de komende jaren de stad als proeftuin wil inzetten voor de ontwikkeling van slimme lichttoepassingen, vier kandidaten geselecteerd. Dit als onderdeel van de Europese aanbesteding die de stad gestart is in de vorm van een concurrentiegerichte dialoog. De vier marktpartijen zijn Hoeflake Intratech/Grontmij Nederland, Philips Nederland/Heijmans Wegen, Vialis/KPN en Ziut.

Nederlanders kochten in 2013 twee keer zo veel led-verlichting In 2013 kochten Nederlanders ruim twee keer zo veel led-verlichting als het jaar ervoor. De stijging is aanmerkelijk sterker dan in voorgaande jaren. De verkoop van spaarlampen nam daarentegen flink af, waardoor het totaal aantal verkochte energiezuinige lampen met tien procent daalde. Dit blijkt uit het jaarverslag van de stichting LightRec, namens de producenten en importeurs van verlichting in Nederland verantwoordelijk voor de inzameling en recycling. Ondanks de lagere verkopen zamelde Wecycle in 2013 in opdracht van LightRec meer verlichting in voor recycling. De dalende trend in de verkochte aantallen verlichting werd in 2010 ingezet en is vooral terug te zien in de verkoop van spaarlampen (min vijfendertig procent) en armaturen (min twaalf procent). De verkoop van tl-buizen bleef vrijwel constant.

Led-verlichting voor acht locaties Scholennetwerk De Basis

5 Eerste veertien studenten ontvangen diploma HBO lichtontwerp Veertien studenten hebben na het voltooien van de eerste editie van de avondopleiding HBO lichtontwerp hun diploma ontvangen. De opleiding biedt een uitgebreid curriculum met onderwerpen speciaal samengesteld voor creatievelingen werkend met licht. De opleiding is geïnitieerd door lichtontwerper en lichtopleider Berry van Egten.

Uw nieuws in het tijdschrift, de e-mailnieuwsbrief of op de website van LED Magazine? Mail uw persbericht naar [email protected] 4 • LED MAGAZINE SEPTEMBER

M, B en T led-signs maken openbaar vervoer Rotterdam overzichtelijker

De wijk Oud-Ittersum in Zwolle is voorzien van led-verlichting. Wethouder Filip van As heeft de laatste van honderdvijfenzeventig led-lampen hoogstpersoonlijk zelf geplaatst. De vervanging van oude straatverlichting door nieuwe led-verlichting in Oud-Ittersum is de opmaat naar een operatie waarbij in heel Zwolle led-verlichting geplaats wordt.

Het Rotterdamse openbaarvervoerbedrijf RET heeft het initiatief genomen om op knooppunten de reiziger meer duidelijkheid te

geven over de locaties van de verschillende haltes. Dit door plaatsing van nieuwe, duidelijk herkenbare en met led verlichte signs M, B en T.

‘Studentenlichtmast’ Fontys Hogeschool geplaatst in Venray Studenten van Fontys Hogeschool Venlo ontwierpen afgelopen jaar in het kader van de Light Challenge 2013 een prototype van een nieuwe lichtmast. Een jaar na dato is de innovatieve lichtmast geplaatst. Hij is geplaatst in Blitterswijck, gemeente Venray. Bij de productie kregen de studenten hulp van allerlei bedrijven. Gratis en voor niks.

De Friese stichting Openbaar Scholennetwerk De Basis is op acht basisscholen in de regio Heerenveen begonnen met het aanbrengen van led-verlichting. MEIPOS LED verlichting is leverancier van de verlichting. Onder het motto: ‘Onderwijsgeld moet zo veel mogelijk naar het onderwijs’ wil de stichting besparen op de energiekosten. De Van Maasdijkschool is de eerste school waar de verlichting wordt aangebracht, de zeven andere scholen zullen snel volgen. Naast led-verlichting krijgen de scholen ook zonnepanelen.

Gemeente Stein installeert komende drie jaar ruim tweeduizend led-lampen Tot en met 2017 installeert de gemeente Stein 2.020 ledlampen. In totaal heeft de gemeente zo’n een miljoen euro gereserveerd om de nieuwe verlichting vanaf de tweede helft van dit jaar aan te brengen. De gemeente laat weten over te stappen vanwege de lagere energie- en onderhoudskosten. Het aanbrengen gebeurt bij de reguliere vervanging van armaturen die ouder zijn dan vijftien jaar.

De energiebesparende maatregelen voor de openbare verlichting in de gemeente Hof van Twente worden een jaar later ingevoerd. In september 2013 stelde het college het concept beleidsplan ‘Openbare Verlichting 2013 – 2018’ vast. De gemeente laat nu weten dat de aanpassingen pas volgend jaar worden doorgevoerd in verband met tijdgebrek. In het Brabantse Helmond wordt de Kasteel Traverse van ledverlichting voorzien. Eerder voorzag Helmond onder meer de Grasbeemd al van dezelfde led-verlichting die op steeds meer plaatsen in de stad toegepast wordt. De gemeente plaatst daar waar de verlichting verouderd is de led-lampen. De gemeente Oss heeft 1,6 miljoen euro vrijgemaakt om de openbare verlichting te verduurzamen. Volgens de gemeente heeft Oss te maken met een toename van het aantal storingen en uitval van armaturen. Hierdoor zijn de kosten voor dagelijks onderhoud gestegen en dit wil men bestrijden door led-verlichting aan te brengen. De straatverlichting aan de Chico Mendesring in Dordrecht is vervangen door led. De gemeente heeft 93 armaturen van led-verlichting voorzien. De totale investeringskosten zijn in drieënhalf jaar terugverdiend. ‘Openbare verlichting die we afschrijven, vervangen we door duurzame varianten’, aldus wethouder Van der Linden. In de komende jaren moet led de standaard worden. De noodverlichting van de Amsterdamse Noord/Zuidlijn wordt voorzien van een NEA-bewakingsoplossing. Deze wordt niet alleen primair toegepast als ‘No-Brake’-installatie voor diverse bedrijfskritische installaties zoals ict-systemen, beveiligingsinstallaties en koelinstallaties, maar ook als back-up voor de noodverlichting.

Vliegveld Bangkok investeert 4,6 miljoen dollar in led Bangkok International Airport in Thailand pakt de komende zes maanden door met de uitrol van led-verlichting. 4,6 miljoen dollar wordt er geïnvesteerd om zeventigduizend led-lampen op het vliegveld aan te brengen. Als de led-verlichting in Bangkok haar efficiency bewijst, zullen vijf andere vliegvelden volgen.

Chinese bedrijven schakelen tempo op vanwege led-subsidie De traditionele lichtfabrikanten die actief zijn in en vanuit China schakelen volgens Chinese media het tempo op nu er een hernieuwde led-subsidie op komst is. Sinds 2008 wordt in China het gebruik van led-lampen gestimuleerd. De subsidieregeling loopt eind dit jaar af, maar een nieuwe ronde is inmiddels aangekondigd.

beide partijen is vastgelegd. Het eerste project dat direct betrekking heeft op de voetbalclub is de installatie van ledverlichting bij de BVB FanWorld faciliteit in Dortmund.

Japan bouwt grootste plantenfabriek met led-verlichting Japanese Miriai heeft de grootste plantenfabriek ter wereld geopend waar planten enkel gekweekt worden middels ledverlichting. Volgens de eigenaren kunnen in de achthonderd vierkante meter tellende fabriek per dag tienduizend slaproducten verbouwd worden. In Japan is led-verlichting door het grondgebrek voor akkerbouw de oplossing.

Wigan gaat 31.000 led-straatlantaarns installeren

Philips en Accenture hebben proof of concept software ontwikkeld die patiënten met ALS (Amyotrofische Lateraal Sclerose of Lou Gehrig’s disease) en andere neurodegeneratieve aandoeningen meer onafhankelijkheid zou kunnen bieden. De gemiddelde levensverwachting van een ALS-patiënt is slechts drie tot vijf jaar. De exacte oorzaak van ALS is nog niet bekend. Evenmin bestaan er medi-

De Britse gemeente Wigan gaat in de komende drie jaar eenendertigduizend led-lampen installeren in de openbare ruimte. Voor het project is elf miljoen pond uitgetrokken door het stadsbestuur.

Jaarbeurs lanceert Led’n’Light

Aura Light levert duurzame verlichting aan Scandic hotels De Scandic hotels hebben gekozen voor lichtfabrikant Aura Light voor het leveren van duurzame verlichting aan 156 hotels in Scandinavië. Het driejarig contract heeft een omvang van ongeveer 1,6 miljoen euro. ‘Wij hebben gekozen voor Aura Light, omdat zij flexibel zijn. Bovendien hebben ze een sterk sales netwerk en een hoog servicegehalte.’

Chelsea stapt als eerste Premier Leagueclub over op led De eerste Britse voetbalwedstrijd onder led-verlichting heeft plaatsgevonden in het Chelsea-stadion Stamford Bridge. Philips heeft het stadion van voetbalclub Chelsea uitgerust met haar led Arenavision.

Philips brengt Gift of Light naar ‘dertig jaar donker Vietnam’ Philips heeft het ‘Gift of Light’ naar een Vietnamees dorp gebracht dat dertig jaar in het donker leefde. Het bedrijf heeft een led-verlichtingssysteem op zonne-energie geschonken aan het dorp Thanh Son in Vietnam. De schenking maakt deel uit van ‘Philips Gift of Light’.

Zumtobel start samenwerking met Borussia Dortmund De Zumtobel Group en Borussia Dortmund (BVB) hebben een contract getekend waarbij de samenwerking tussen

Accenture en Philips laten ALS’ers met hersenen led-licht bedienen

Wellington (Nieuw-Zeeland) gaat achttienduizend straatlantaarns van slimme led’s voorzien De Nieuw-Zeelandse stad Wellington gaat achttienduizend straatlantaarns van slimme led-verlichting voorzien. De stad zou zo’n achtenhalf miljoen dollari investeren. Het nieuwe systeem kan op afstand bediend worden. De stad wil de lichten bijvoorbeeld laten knipperen als er hulpdiensten naderen om zo andere weggebruikers te informeren.

Baldur - een wereldkampioen in energiebesparen Profiteer van meer dan 40 jaar lichtervaring en kwaliteit uit Duitsland – de wereldkampioen. Baldur garandeert maximale efficiëntie en aantrekkelijke terugverdientijd voor industrie, retail en kantoor. De kortste weg naar energebesparing: [email protected] Tel: 31 (0)40 8200106

Nordeon I Lichttoren 32 I 5611 BJ Eindhoven I Nederland I www.nordeon.com

cijnen die de ziekte kunnen stoppen of genezen. Wanneer een ‘wearable display’ en de Emotiv Insight Brainware die EEG hersengolven registreert, zijn verbonden met een tablet, zijn ALSpatiënten in staat om met hersencommando’s Philips producten te besturen. Het gaat onder meer om Philips slimme HUE led-verlichting en de Philips Lifeline medische alarmeringsdienst.

De Jaarbeurs lanceert het nieuwe deelevenement Led’n’Light. De beursformule is onderdeel van de beurs Renovatie & Transformatie; deze vindt op haar beurt plaats tijdens de Week van de Bouw. Deze is in 2015 van maandag 9 tot en met vrijdag 13 februari. De Week is een combinatie van vakbeurzen, gala, award uitreikingen, netwerkbijeenkomsten, festivals en congressen. Sleutelwoorden zijn volgens de beursorganisatie energiezuinigheid en lichtkwaliteit. ‘De nieuwe formule is een uitgelezen kans om in contact te komen met professionele doelgroepen in de bouw’, aldus marktmanager Cas Wegman.

LED Expo verhuist naar Brabanthallen en roept Innovation Award in het leven De vakbeurs LED Expo Benelux zal in februari 2015 niet in Utrecht maar in ‘s-Hertogenbosch plaatsvinden. De volgende editie van LED Expo Benelux wordt op 11 en 12 februari 2015 georganiseerd in de Brabantse hoofdstad. LED Magazine vervaardigt in haar december-editie de officiële beursspecial ten bate van LED Expo. ‘Er zijn drie redenen die ons hebben doen besluiten voor deze nieuwe locatie; LED Expo Benelux gaat zich ook richten op vakbezoek uit België, de Brabanthallen bieden ons betere ondersteuning en doorgroeimogelijkheden en tenslotte zijn er betere faciliteiten en condities voor exposanten’, aldus Henriëtte Vrisekoop van organisator Good!. Nieuw komend jaar is ook de LED Expo Innovation Award. Vrisekoop: ‘De meest baanbrekende innovatie op de vakbeurs ontvangt deze award. Een vakjury zal de inzendingen beoordelen op vernieuwing, techniek en commerciële potentie.’

Flink meer deelnemers voor Stichting LightRec Het aantal deelnemers van Stichting LightRec – in Nederland verantwoordelijk voor de inzameling en recycling van energiezuinige verlichting – is de afgelopen maanden gestegen naar 437. Sinds januari 2014 hebben tweeëntwintig nieuwe deelnemers zich aangemeld bij het inzamelsysteem. De toename is mede het gevolg van de Algemeen Verbindend Verklaring (AVV) voor verlichtingsproducenten die begin dit jaar van kracht werd. Vooral producenten en importeurs van led-verlichting hebben zich aangemeld als deelnemer voor het inzamelsysteem. Ook led-lampen, die steeds populairder worden, moet aan het einde van de levensduur op verantwoorde wijze worden ingezameld en gerecycled. LightRec is verheugd met de stroom aan nieuwe deelnemers en neemt aan dat hiermee het overgrote deel van de Nederlandse producenten en importeurs zich officieel bij haar heeft geregistreerd.

DUURZAAM EN ENERGIEZUINIG

LED PRODISC SERIE

UW GANG OF TRAPPENHUIS VERLICHTEN

Eenvoudig te monteren opbouw en semi-inbouw armatuur

Het LED Prodisc armatuur van Prolumia zorgt voor hoge energiebesparingen (>70%) d.m.v. intelligent lichtbeheer met aanwezigheidsmelders. Om een veilige doorgang te waarborgen moeten trappenhuizen en gangen goed en helder verlicht zijn. Dit zonder reflecties. De LED Prodisc is hier uitermate geschikt voor.

SPECIFIEKE KENMERKEN • Polycarbonaat behuizing, voorzien van opalen PMMA lens • Toe te passen als opbouw en semi-inbouw armatuur • Optioneel leverbaar met (onzichtbaar) ingebouwde microwave-/daglichtsensor en/of noodfunctie • Mogelijkheid om te schakelen tussen 0% en 100%, of om het armatuur continu op 20% te laten branden en bij detectie naar 100% te laten gaan • Armaturen met en zonder sensor kunnen worden gecombineerd als master/slave (bedraad)

MEER INFO OP: WWW.PROLUMIA.NL

Openbare Verlichting op gelijkspanning? CityTec doet ’t!

Gelijkspanning in de openbare verlichting is de toekomst. Dat komt omdat gelijkspanning (DC) in vergelijking met wisselspanning (AC) enorme besparingen oplevert. CityTec maakt zich daar sterk voor want wij weten het zeker: Gelijkspanning is de veilige en duurzame oplossing voor de toekomst. Uw openbare verlichting ook op gelijkspanning? Kijk voor meer informatie op: www.citytec.nl

Bezoekadres Nieuwland Parc 400, 2952 DD Alblasserdam Postadres Postbus 348 / 2950 AH Alblasserdam T 088-895 9000 / E [email protected] / W www.citytec.nl

De Vlaamse stad Geel heeft samen met Eandis een masterplan openbare verlichting ontwikkeld. Het actieplan voor de lange termijn streeft een duurzaam beleid na en een meerjarenbegroting met het oog op de openbare verlichting. In het plan zijn led-armaturen voorzien van de mogelijkheid tot dimmen wat resulteert in een aanzienlijke verbruiksbesparing. Het Chinese bedrijf Sengled treedt per direct toe als Official Sponsor van Ajax. Het betreft een samenwerking waarbij de producent van led-verlichting en de club zich voor drie jaar aan elkaar verbinden. Met het sponsorship wil Sengled zijn naam vestigen in Europa. Steeds meer winkels zetten een inzamelmeubel voor energiezuinige lampen neer ‘before the counter’. In het eerste kwartaal van 2014 steeg het aantal winkels met een inzamelmeubel met drieëntwintig procent naar 2.237. Stichting LightRec - in Nederland opdrachtgever voor de inzameling en recycling van lampen - juicht de toename toe. LedOffice introduceert de chip-on-glass led-lamp van V-TAC op de Nederlandse markt. Het led- materiaal is in de lamp opgedampt op een glazen drager en verticaal in het glas gemonteerd. Het rendement dat de lamp behaalt is 105 lumen per watt. De lampen zijn beschikbaar in zowel E14 (twee watt) als E27 (vier watt). Lightronics introduceert de BRISA PLUS, een nieuw kofferarmatuur voor straat- en terreinverlichting. Het nieuwe armatuur is geschikt voor masthoogtes van zes tot twaalf meter. De lumen-output varieert van 4.850 tot 11.450 lumen. De uitvoering is standaard in 48 of 64 led’s. Steinel heeft de eerste led-downlight met een zogenaamde Hydrogen Fluoridesensor (HF-sensor) geïntroduceerd die in het plafond kan worden gemonteerd. De downlight is bijna onzichtbaar doordat hij met een klembevestiging in een verlaagd plafond kan worden geplaatst. De innovatieve sensoren reageren op beweging en de lichtomstandigheden. Lagotronics BV presenteert een nieuwe led-catalogus en daarmee ook een nieuwe generatie van de retrofit ledlichtbron GU10 fitting. ‘We hebben hoge verwachtingen van deze lichtbron’, aldus

Martijn Hendrikx, algemeen directeur van de verlichtingsgroothandel. ‘De uitstraling en sfeer zijn die van een traditionele gloeilamp.’ ‘Sfeerverhogende led-verlichting die voldoet aan de hedendaagse eisen van rendement, onderhoud en duurzaamheid.’ Volgens DE NOOD Group karakteriseert het de nieuwe ND-Led die het bedrijf introduceert. ‘Het is een ingenieus concept, dat functionele ledverlichting en sfeerverlichting combineert in klassieke armaturen’, aldus het bedrijf. Het Rotterdamse bedrijf Lumick introduceert led-daglichtplafonds niet langer alleen voor kantoren, maar ook voor thuisgebruik. Met het systeem van Lumick kan een systeemplafond omgetoverd tot een ware ‘daglichtbelevenis’. Fotopanelen worden in frames van het systeemplafond gehangen en aan de achterzijde van ledverlichting zien.

Licht flitsen!

3TAC Lichtreclame heeft voor Dolphin Metal Separation uit Harderwijk een led-reclameverlichting gemaakt waarbij het logo gecombineerd werd met meer dan tweehonderd dmx-gestuurde luchtbellen. Het logo is een combinatie van led-reclameverlichting en neonlichtreclame en is geplaatst op de voorgevel van het pand. De Onze Lieve Vrouwetoren in Amersfoort krijgt vanaf 26 oktober een herinneringslicht. Op die dag wordt het nieuwe lichtplan van de toren gepresenteerd. Verantwoordelijk voor het lichtplan is lichtontwerper Jeroen Jans. Belangrijk onderdeel van zijn visie is dat bovenin de toren elke nacht een herinneringslicht brandt. Vlak voor aanvang van de productie van het nieuwe led-armatuur ViVAA heeft een niet nader bekendgemaakte zorginstelling bij producent Wallmann het armatuur besteld. De zorginstelling neemt het armatuur af voor alle PsychoGeriatrie-woonkamers in haar organisatie.

Wooncompagnie heeft na een succesvolle pilot in Schagen besloten nog eens drie woongebouwen van led-verlichting te voorzien. In de algemene ruimten van de drie gebouwen zijn meer dan tweehonderd led-armaturen geplaatst. Nordeon introduceert met de Viking IP65 een vochtbestendig in Europa geproduceerd led-armatuur. De Viking wordt op de Nordeon-site in het Duitse Springe vervaardigd. De verbeterde energie-efficiëntie tot honderdveertig lumen per watt verzekert volgens Nordeon een terugverdientijd van twee jaar. CLS heeft het kantoor van Kahuna in Amersfoort van led-verlichting voorzien. Kahuna is it-specialist op het gebied van Security & Compliancy. In samenwerking met Van Dalen Installatietechniek heeft CLS bij Kahuna de Luxo 6 geleverd. Bouw- en sloopbedrijven moeten armaturen en lampen verwijderen en apart houden bij sloop en renovatie. Dit staat in het aangepaste Bouwbesluit, dat onlangs is ingegaan. Een stap vooruit, vindt Stichting LightRec, in Nederland opdrachtgever voor de inzameling en recycling. Claesen Outdoor Lighting heeft de verlichting vervangen bij Sporting Lokeren en Zulte Waregem. Claesen-directeur Bert Bertels: ‘Sporting Lokeren besliste om het ‘Daknamstadion’ conform de UEFAnormeringen aan te passen zodat ze de komende Europese wedstrijden in eigen huis kunnen spelen. ITAB Prolight en Nordic Light lanceren dit najaar een nieuw ontwikkelde led-module. ‘De kleurweergave van deze nieuwe LED product lijn is 95+ en heeft een superieur rood aandeel’, melden beide bedrijven in een gezamenlijke verklaring. Na de gloeilamp zal ook de halogeenlamp vanaf 2016 voor een groot deel van de Europese markt verdwijnen. Dit vormt een probleem voor de historische gebouwen die Nederland rijk is. Vele kroonluchters en kandelaars in deze panden zijn uitgerust met gloeilampen en halogeenlichtbronnen. Het Nederlandse EVA Optic presenteert een oplossing in de vorm van een led-kaars voor historische gebouwen.

LED MAGAZINE SEPTEMBER • 9

www.osram-benelux.com

’s borrel In de rubriek LED’s borrel doet LED Magazine verslag van beurzen en andere events in woord en beeld... Dit kwartaal blikt de redactie in verband met de rustige zomerperiode niet terug, maar vooruit naar twee bijzondere evenementen. Alle led-gerelateerde evenementen – zoals het Nationale LED Trendcongres en LED Expo – die de komende maanden plaatsvinden, zijn te raadplegen in de rubriek led’s connect op pagina 41. wie in 2014 het meest innovatieve led-armatuur ontwikkeld heeft. Aanmelden voor het armaturenplein of voor een gratis bezoek kan via de website www.ledapplicatie.nl.

Energievakbeurs met LEDS Work-outs

LED Evenement

Licht is innovatief Het ultraplatte LED armatuur ARKTIKA®-P LED is een pendelarmatuur met een strak en elegant design en past perfect in een visueel geavanceerde omgeving. De speciale reflectortechnologie met zeshoekig ontwerp zorgt voor een nauwkeurige, efficiënte lichtregeling met reductie van verblinding, waardoor het aan alle relevante eisen voldoet voor werkplekken met computerschermen. OSRAM presenteert de ARKTIKA®-P Biolux. De Biolux versie brengt daglichtwerking in kantoren. Het verlicht direct het werkgebied en ook indirect het plafond, afhankelijk van het tijdstip van de dag, met twee verschillende lichtkleuren en met individuele controle en dimbaarheid.

Light is OSRAM

Congrescentrum 1931 in ’s-Hertogenbosch is op 2 december opnieuw het toneel van het LED Evenement, georganiseerd door het FHI LED Cluster. Bedrijven die led-verlichtingtoepassingen ontwikkelen hebben nog steeds diverse uitdagingen die gebruikers op het moment ervaren. Kleur, levensduur, thermal management en kostprijs zijn hier voorbeelden van. Voor veel issues zijn oplossingen beschikbaar, maar er zijn ook veel (buitenlandse) ontwikkelaars die aan de oplossingen niet te veel waarde hechten, waardoor er nog veel toepassingen met lage kwaliteit beschikbaar zijn. Door de markt wordt hard gewerkt aan goede richtlijnen en keurmerken om de markt kwaliteit te garanderen. Naar verwachting komen zevenhonderd bezoekers naar ’s-Hertogenbosch om de laatste ontwikkelingen te zien op het gebied van led-verlichting. De hiervoor genoemde techniek achter de led-toepassingen staat deze dag centraal. De ontwikkelingen van het laatste jaar worden besproken en getoond. In zevenendertig lezingen krijgen bezoekers de laatste stand van de techniek te horen. De lezingen zijn verdeeld in vijf tracks: Test, measurement & certificering; Hardware; Ontwikkeling, productie & applicaties; Thermal management, EMC & optics; en tenslotte Aansturen. De meer dan veertig exposanten gaan graag met bezoekers in discussie over het optimaliseren van applicaties door het toepassen van de nieuwste componenten, apparatuur of technieken. Naast de achterliggende technieken zijn ook de meest innovatieve led-armaturen te zien op het armaturenplein. Het armatuur moet wel in Nederland en in 2014 ontwikkeld zijn. De bezoekers bepalen

Energiebewuste keuzes kunnen uw bedrijf veel opleveren. Op Energie 2014, van 7 tot en met 9 oktober in de Brabanthallen in Den Bosch, komen de nieuwste oplossingen voor energiebesparing voorbij. Er zijn congressen, interactieve lezingen en live demonstraties en uiteraard enkele honderden exposanten die hun nieuwste producten en diensten tonen. In het exposantenaanbod vindt men toepassingen variërend van warmtepompen en meters tot (gebouw)geïntegreerde opslag-, pv- en led-systemen. Naast concrete producten, biedt Energie 2014 het Nationaal Energielabel Congres, het Wind Congres, de Industrial Morning, het Groot Energiedebat en diverse mini-symposia. Op Energie 2014 geeft directeur Rob Keereweer van LEDSgoGREENER dagelijks een interactieve, dertig minuten durende LEDS Work-out. Hierin gaat hij in op voorbeelden uit de praktijk waarbij retrofit led-verlichting is ingezet. Een volgepakt half uur boordevol trends, tips en informatie, direct vanaf de ontwerptafel en de fabriek (dagelijks van 10.30 tot 11.00 uur in het D-Exto paviljoen in hal 1). In hal 3 vindt, gelijktijdig met Energie, het Solar Event plaats. Ook tot dit evenement heeft men met een toegangskaart van Energie 2014 gratis entree. Hier ervaart u als eerste de allerlaatste ontwikkelingen in zonne-energie, van opwekking en opslag tot innovatieve toepassingen als plastic zonnecellen. Gratis kaarten kunnen besteld worden, onder andere via de website van LED Magazine (www.ledmagazine.nl).

LED MAGAZINE SEPTEMBER • 11

Léon Schrijnemaekers (voorzitter NSVV) spreekt zich uit:

‘Behoefte aan normen en regelgeving voor led-verlichting’ Léon Schrijnemaekers werd ruim drie jaar geleden aangesteld als voorzitter van de NSVV. Schrijnemaekers was destijds en tot voor kort werkzaam bij ZIUT als Manager Verkeersregelsystemen en Mobiliteit. ‘Onze Stichting kenmerkt zich door ongekend veel facetten’, opent Schrijnemaekers het gesprek. ‘Niet alleen zijn onze leden uit de volledige waardeketen afkomstig, maar zij bedienen ook tal van verschillende markten. Wij zijn dus actief op het gebied van licht tot verlichting. Zo hoort ook een onderwerp als lichthinder tot onze expertise.’

Kennisoverdracht De NSVV voerde halverwege vorig jaar een ‘herstructurering’ uit. Sindsdien kent de organisatie zogenaamde kernteams en expertgroepen. Schrijnemaekers: ‘In de kernteams zitten specialisten die op een bepaald vakgebied actief zijn. Zij kunnen hier sparren met hun vakbroeders en zowel kennis brengen als halen.’ Kennisoverdracht is volgens Schrijnemaekers ‘het ding’ van de NSVV. ‘Dat is waar wij ons als vereniging onderscheiden. Iedereen kan hier terecht en wij zien het als onze taak om kennis over licht en verlichting te verspreiden. Een voorbeeld hiervan zijn de vele normeringen vanuit (inter) nationale overheden die jaarlijks uitkomen en door ons vertaald worden naar begrijpelijke richtlijnen. De normen moeten immers geïnterpreteerd worden en wij zorgen voor goed leesbare richtlijnen die leden, maar ook derden kunnen aanschaffen.’

Gebrekkige wetgeving Logischerwijs beschikt de NSVV volgens Schrijnemaekers ook over veel expertise 12 • LED MAGAZINE SEPTEMBER

‘De NSVV wil de licht- en verlichtingsketen zo goed mogelijk vertegenwoordigen en wil zich de komende tijd hard maken voor meer normering en regelgeving op het gebied van led-verlichting. De huidige wetgeving is te veel gebaseerd op conventionele lichttechnologie.’ Aan het woord is Léon Schrijnemaekers, voorzitter van de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSVV).

op het gebied van led-verlichting. ‘Deze technologie heeft zich de afgelopen jaren geweldig ontwikkeld. Bovendien zijn er talloze nieuwe aanbieders in de markt actief geworden. Daarbij liggen prijs en kwaliteit met regelmaat ver uit elkaar. De grootste bedreiging voor de led-markt is een gebrek aan onderscheid. De feiten over ledverlichting zijn als het om prestaties gaat te vaak onbekend. Zo zijn de prestatie-eisen in bestekken voor de openbare verlichting vaak onvoldoende uitgeschreven. Daar maken marktpartijen soms gebruik of misbruik van. In de ogen van de NSVV zijn er dan ook te weinig normen en regelgeving op het gebied van led-verlichting. De huidige wetgeving is te veel gebaseerd op conventionele lichttechnologie. In de komende periode willen wij als NSVV die kennisvraag en het bijbehorende hiaat invullen. Daartoe zijn wij bezig met het opstellen van een programma van eisen. Daarmee bieden wij de markt straks de juiste kaders voor verantwoorde toepassing van led-verlichting.’

Ledengroei Ook internationaal is het thema volgens Schrijnemaekers nog onderbelicht. ‘Internationale normen blijven eveneens uit. Ook in andere landen is er daardoor net als in Nederland behoefte aan regelgeving.’ Maar er is meer werk voor de NSVV te verzetten dan enkel op het gebied van normering voor led-verlichting. ‘Zo zijn wij bezig met het ontwikkelen van een eensluidend opleidingsprogramma voor lichttechnici en lichtontwerpers.’ Alle voorgenoemde inspanningen van de NSVV moeten er ook toe leiden dat het aantal leden van de NSVV toeneemt. De communicatiedeskundigen van de

Licht 2014 De NSVV is dit jaar gastheer van het tweejaarlijkse lichttechnische congres Licht 2014. Van 22 tot en met 24 september 2014 is Den Haag het toneel van vertegenwoordigers van de Duitse, Oostenrijkse, Zwitserse en Nederlandse Lichtgenootschappen. ‘Het congres is geslaagd als de vakbroeders na afloop met een gevoel van “ik heb mijn technisch hart kunnen ophalen” naar huis gaan’, vertelt NSVV-voorzitter Léon Schrijnemaekers. ‘Zij moeten de laatste innovaties op het gebied van licht en verlichting tot zich hebben genomen en de banden met branchegenoten aangehaald hebben.’ Licht 2014 richt zich als podium voor praktijk én wetenschap op overheden, leveranciers en producenten, onderzoeksinstellingen en universiteiten, energiemaatschappijen en afnemers en facilitaire gebruikers van licht. Maar ook op architecten, adviseurs en ontwerpers uit binnen en buitenland. Meer informatie is verkrijgbaar via de website www.licht2014.nl (zie ook pagina 15).

vereniging zijn momenteel drukdoende om de NSVV een ‘opfrisbeurt’ te geven. Zo wordt onder meer de website vernieuwd. ‘Dit alles moet er aan bijdragen dat wij het aantal leden substantieel gaan verhogen. Wij willen de licht- en verlichtingsketen zo goed mogelijk vertegenwoordigen en dat lukt enkel met een significant aantal leden.’

>>> LED MAGAZINE SEPTEMBER • 13

‘Licht 2014 gaat absoluut óók over led en het meten en beleven van licht en verlichting’, vervolgt Settels. ‘Onderwerpen als lichtniveaus, helderheden, kleurtemperatuur, kleurweergave en lichtwaarden komen uitgebreid aan bod. Er wordt vooral ook stilgestaan bij het feit hoe de lichtontwerper en de lichtbron- en armatuurfabrikant daar nu mee omgaan.’

Lichtlab Een van de workshops die inzoomt op de openbare verlichting, wordt verzorgd door professor Stephan Völkel van de TU Berlijn en Ellen de Vries van Het Lux Lab. Zij nemen de bezoekers mee in hun op het congres opgebouwde lichtlab. Zo kan de bezoeker met ‘eigen ogen’ en ‘eigen gevoel’ led in straatverlichting en specifiek in het verticale vlak ervaren. In het kader van daglicht, wil Licht 2014 ook een bijdrage leveren. Tijdens de interactieve workshop Daglicht laat Marcel Bilow, docent Bouwkunde aan de TU Delft, zien op welke wijze men de gevels van gebouwen en huizen kan gebruiken om daglicht binnen te krijgen en de warmte of de helderheid van dag- en zonlicht kan weren. ‘De workshop is interactief omdat de deelnemers zelf de schaalmodellen mogen bedienen en handvatten moeten meegeven aan de studenten’, licht Settels toe. ‘Aan het eind van de workshop wordt de vloer gegeven aan de Stichting Living Daylighting voor een korte lezing over daglicht in gebouwen en daglicht en gezondheid. Daarna volgt de uitreiking van de Daylight Awards.’

De nSVV in het kort De Nederlandse verlichtingscommunity telt een aantal belangrijke brancheverenigingen, danwel koepelorganisaties. Allereerst is er de Nederlandse Lichtassociatie (NLA) en verder is er de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSVV, actief sinds 1937). Waar de NLA zich vooral richt op fabrikanten komt bij NSVV ‘alles samen wat met licht en verlichting te maken heeft’, duidt NSVVvoorzitter Léon Schrijnemaekers. Schrijnemaekers licht toe: ‘Wij richten ons op de toepassing van licht in algemene zin. Men kan bij ons op alle mogelijke deelterreinen van licht en verlichting kennis verzamelen en delen.’ De officiële missie van de NSVV is ‘het bevorderen van kennis en het verspreiden van informatie, ter verbetering van de toepassing van licht, ten voordele van de samenleving’. De NSVV doet dit door met vakgenoten, nationaal en internationaal, te werken aan onderzoek, het opstellen van aanbevelingen en normen en door het uitdragen van de opgedane kennis in congressen en workshops. De NSVV kent een structuur waarbij het bestuur kernteams aanstuurt. Deze drie kernteams – outdoor, opleidingen en onderzoek en indoor – kunnen op hun beurt werkgroepen met experts in het leven roepen.

14 • LED MAGAZINE SEPTEMBER

>>> De NSVV telt volgens de voorzitter momenteel zo’n driehonderd leden. Doelstelling is het aantal leden aanzienlijk te verhogen. In de afgelopen jaren is het aantal spelers in de Nederlandse verlichtingssector namelijk fors toegenomen. Dit alles mede door de opkomst van led-verlichting. Overigens zal Schrijnemaekers vermoedelijk zelf einde 2014 terugtreden als voorzitter, omdat hij zijn actieve loopbaan heeft beëindigd. En dat na meer dan veertig jaar dienstverband voor diverse werkgevers, waaronder Ziut.

Uithangbord Terug naar led-verlichting. De opkomst heeft volgens Schrijnemaekers al veel goeds gebracht, maar de mogelijkheden zijn nog lang niet uitgeput. ‘De nieuwe lichttechnologie biedt de kans om licht op vraag aan te bieden. Intelligente

Meating verlichting is de verlichting van de toekomst. Led is intelligent en daarmee dé toekomst. De opkomst van deze verlichtingstechnologie is een onomkeerbaar proces. Nu is het de uitdaging voor de markt om alle functionaliteiten van led-verlichting te gaan benutten.’ En de grootste uitdaging voor de NSVV? ‘Het is belangrijk dat wij nog dichter bij de leden komen te staan. Wij moeten meer naar buiten treden en onszelf presenteren. Dit alles in het belang van de leden. Het uithangbord waarop staat dat de NSVV hét kennisinstituut voor licht en verlichting in Nederland is, moet prominenter getoond worden. Dit zullen wij in september ook laten zien op het internationaal congres Licht 2014, maar ook tijdens het NSVV Nationaal Lichtcongres dat in januari 2015 zal plaatsvinden.’

‘Verder ook lezingen mét ruimte voor discussie over binnenverlichting, over led’s in voertuigverlichting, over kleurbeleving en licht en gezondheid’, licht Settels toe. ‘Meer en langer gebruikmaken van kunstlicht vraagt om betere energie-efficiëntie van zowel de lichtbron zelf als ook van de installatie en de schakel- en regeltechniek. Denk bijvoorbeeld aan domotica en slimme lichtmasten. Goed lichtontwerp is ook van belang. Krijg ik het goede licht op de juiste plaats? Is bij het ontwerp en installatie discomfort aan de ogen en onveiligheid al voorkomen, of moeten naderhand voor veel geld weer de problemen worden opgelost? Al deze factoren van licht en verlichting komen in de drie dagen congres, verdeeld over drie zalen, aan bod. Daarnaast zijn er zo’n tachtig posterpresentaties en een complete vloer met exposanten. Bij de exposanten is het ook “meating & eating”.’

Diverse workshops en lezingen over led: Den Haag drie dagen toneel van tweejaarlijks congres Licht Den Haag is 22, 23 en 24 september aanstaande het toneel van het congres Licht, waar alle factoren van licht en verlichting besproken worden. Na twaalf jaar is Nederland weer gastheer van het door de Duitse, Oostenrijkse, Zwitserse en Nederlandse lichtgenootschappen georganiseere congres. ‘De lezingen worden in het Duits gegeven, maar vragen kunnen in het Engels worden gesteld. Ook in de wandelgangen wordt Engels gesproken. Het Duits behoeft dus geen belemmering te zijn’, aldus Paul Settels die in het organiserende comité van de NSVV zit. Het programma in het kort • Zondag 21 september: begroetingsavond in Madurodam; ‘handen schudden’ en netwerken. • Maandag 22 september: opening en keynote door Ena Voûte (decaan Industrial Design TU Delft) en de gevolmachtigde Minister van Aruba. Verder parallelsessies in drie zalen waaronder aandacht voor de thema’s led-verlichting en licht & gezondheid en tenslotte posterpresentaties. Professor Stephan Völkel van TU Berlijn geeft een workshop ‘Intelligente straat-

verlichting’ en Marcel Bilow van TU Delft Bouwkunde een workshop ‘Daglicht’. • Dinsdag 23 september: plenaire sessies, parallelsessies in drie zalen, waarbij het thema ‘led’s recyclen’ wordt besproken en posterpresentaties. • Woensdag 24 september: plenaire sessies, parallelsessies in drie zalen en posterpresentaties. Op de website www.licht2014.nl is het volledige programma te bekijken en zijn toegangskaarten te bestellen. LED MAGAZINE SEPTEMBER • 15

Led-lijnverlichting (120centimer rood)

Led-lijnverlichting (120 centimeter, UV-golflengte 400 nanometer)

4Pico excelleert in customized led-oplossingen voor industrie en machines:

‘Bijna elke vraag die wij krijgen levert een nieuw product op’ Het kan met recht een parel in de Nederlandse maakindustrie genoemd worden. 4PICO viert dit jaar haar tienjarig jubileum. Waar bij de start de focus lag op het ontwikkelen en commercialiseren van de SQM-mastering machine voor de cd- en dvd-markt, steunt het bedrijf vandaag de dag op drie pijlers. Led-verlichting is er daar één van. ‘Wij leveren op maat gemaakte led-oplossingen voor kwaliteitscontrole, productinspectie en uithardingsinstrumenten op basis van uv-licht’, duidt Wilco in ’t Zandt, een van de vier oprichters van 4PICO. Naast de pijler led-verlichting is 4PICO actief in optics en engineering. Bij optics gaat het om een breed aanbod van producten en diensten rondom diode lasers en optieken. Bij engineering gaat het om projecten waar mechatronica en optiek de kern van het engineeringsvraagstuk vormen. 4PICO richt zich als ingenieursbureau voor het grootste deel op het in opdracht van original equipment manufacturers ontwikkelen, engineeren, produceren en assembleren van complete productiemachines voor met name de optische industrie. ‘Daarmee zijn wij in 2004 gestart, toen nog als onderdeel 16 • LED MAGAZINE SEPTEMBER

van het Zweedse M2 Engineering. Destijds werkten wij aan de ontwikkeling van een cd/dvd-masteringmachine. Deze machine bevindt zich helemaal aan het begin van de waardeketen en zorgt dat de content die uiteindelijk op de cd/dvd komt, door middel van een fotolytisch proces op een glazen drager komt. Met het eindproduct zijn cd- en dvd-fabrikanten in staat om één disc in twee à drie seconden te fabriceren.’

Oplossingen In 2008 besloot In ’t Zandt met zijn drie partners een buy-out te realiseren. De Ne-

derlandse activiteiten van M2 Engineering werden overgenomen en ondergebracht in het nieuwe bedrijf 4PICO. ‘In die periode zijn wij actief geworden in led-verlichting. De markt voor masteringmachines liep destijds terug en bovendien bleken onze machines een ongekend lange levensduur te hebben waardoor onderhoud niet of nauwelijks noodzakelijk is. Wij zagen synergie tussen beide markten en kansen in led en besloten daarom erin te stappen.’ Vandaag de dag heeft 4PICO een groot aantal led-oplossingen ontwikkeld. De overeenkomstige eigenschappen? ‘Het

Demonstratie led-verlichting (UV-golflengte 370 nanometer, 20 centimeter)

zijn vrijwel allemaal led-oplossingen die terugkomen in machines voor inspectie en het uitharden van UV-lakken.’ Een van de led-projecten waarmee 4PICO voet aan de grond heeft gekregen bij Stemmer Imaging – een grote Duitse leverancier van vision-producten – betreft de ontwikkeling van led-verlichting ter ondersteuning van de inspectie. ‘Een ander project was voor een groot Belgisch bedrijf met behoefte aan een sorteermachine voor kratten’. Samen met 4PICO ontwikkelde zij een inspectiesysteem dat specifieke verlichting behoefde. Omdat de kratten op pallets binnenkomen en verschillend kunnen zijn, is in dit geval vooral de scherpte en diepte van het licht belangrijk. Je moet letterlijk een enorme “bak” licht hebben om de kratten te kunnen scannen. Wij hebben een led-oplossing ontwikkeld met lampen met een lengte van twee meter veertig. Die moeten in een breedte van zestig centimeter homogeen aanstralen. De benodigde optische elementen, koeling en aansturing van deze lampen zijn zaken die wij opgelost hebben. Het is dan ook een perfect voorbeeld voor onze led-activiteiten. Wij zijn namelijk actief in het gebied waar geen standaardlampen verkrijgbaar zijn. Wij creeren daartoe customized led-oplossingen gebaseerd op led’s met lenzen die geproduceerd zijn met onze eigen speciale mal. Het bijzondere aan onze mal is dat deze zorgt voor een openingshoek van dertig graden. Dergelijke led-lens-combinaties zijn vrijwel niet beschikbaar in wit led-licht.’

UV-licht

Camera’s

Omdat het volume in het marktsegment van 4PICO ontbreekt, zullen grote bedrijven volgens In ’t Zandt nooit in deze specifieke business stappen. ‘Het gaat om specials waar je er geen honderd van verkoopt. Bijna elke vraag die wij krijgen levert een nieuw product op. Vaak gaat het om bestaande machines met een verlichtingsoplossing die niet goed functioneert; wij bieden dan een goed werkend alternatief met led. Deze technologie heeft een aantal belangrijke voordelen zoals continuïteit en stabiliteit. De levensduur is lang en de output blijft gelijk. Bij de genoemde sorteermachine werd aanvankelijk met halogeenlampen gewerkt die ieder kwartaal vervangen moesten worden.’ Een ander type led-oplossing waar 4PICO zich op richt is geschikt voor het uitharden van UV-lakken. In ’t Zandt: ‘Fabrikanten van UV-lakken hebben hun lakken in het verleden afgestemd op de piekintensiteit van kwiklampen. Het nadeel van een kwiklamp is dat deze twintig procent van het licht in UV omzet en tachtig procent in warmte. Die warmte wil je in het gros van de toepassingen niet terugzien. De infrarode straling moet uit de kwiklampen afgevangen en gekoeld worden. Als direct gevolg zijn er vele liters koelwater nodig en is een inefficiënte energiehuishouding het gevolg. Wij bieden led-oplossingen om deze problematiek te tackelen. Dit led UV-lampsysteem gebruikt een fractie van de energie ten opzichte van kwik en gaat veel langer mee.’

4PICO ontwikkelde onder meer voor een productiemachine van lcd-producten en camera’s van mobiele telefoons, een ledoplossing om UV-lakken uit te harden. ‘In dit type markten is er een grote diversiteit aan producten die met lakken gemonteerd worden en die dienen vervolgens uitgehard te worden. Onze lampen gaan in dit geval vaak naar de fabrikant van de UV-lakken. Deze wil zeker weten dat zijn lakken met de juiste verlichting uitgehard worden.’ De toekomst ziet In ’t Zandt rooskleurig tegemoet. Voor de komende jaren hoopt hij niet alleen in de wereld van led-verlichting te groeien. ‘Een nieuwe tak van sport is hologrammen. Op basis van de SQM-machine waarmee wij cd’s en dvd’s schrijven, is het mogelijk om hologrammen te schrijven. Wij hebben inmiddels twee van dit soort nieuwe machines verkocht en bouwen er een voor eigen demonstratiedoeleinden. Het leuke is dat je met hologrammen niet alleen unieke eigenschappen aan luxe verpakkingen kunt geven, maar bijvoorbeeld ook niet zichtbare kenmerken ter beveiliging in geldbiljetten kunt schrijven. Deze worden dan enkel onder een bepaalde reflectie zichtbaar. Zo kan alleen de maker van de biljetten namaakgeld onderscheiden en bestrijden. Al met al ben ik tevreden als wij over vijf jaar met onze eigen machines bestaansrecht hebben, naam hebben gemaakt in de business van holografie en nog altijd een serieuze business in ledoplossingen hebben.’ LED MAGAZINE SEPTEMBER • 17

Led-verlichting voor Silica snelst groeiende markt:

‘In komende jaren definitief topdriepositie bemachtigen’ ‘Het is ons streven om in de komende jaren definitief een topdriepositie te bemachtigen in de distributie van led-componenten voor de industriële en kantorenmarkt. In alle andere halfgeleidermarkten waarin wij actief zijn, beschikken wij ook over een dergelijke positie.’ Aan het woord is Paul Botermans, Regional Sales Director bij Silica. Paul Botermans is al bijna achttien jaar actief voor Silica. Silica is binnen de multinational Avnet (zie kader) de gespecialiseerde distribiteur van elektronische onderdelen voor de halfgeleidermarkt. ‘Silica Lighting is de merknaam waarmee wij ons richten op de led-markt. De belangrijkste merken die wij distribueren zijn Philips Lumileds, Rohm, Seoul en Sharp.’

Industrie ‘Al sinds mijn komst bij Silica zijn wij actief in led-componenten’, memoreert Botermans. ‘In de beginfase weliswaar alleen met signaalledjes, maar de introductie door onze klanten van de eerste stoplichten en lichtpanelen met led’s vond vijftien jaar geleden al plaats. Destijds waren het nog relatief dure oplossingen, vandaag de dag is led-verlichting ook groot in de consumentenmarkt wat een positief effect heeft op de prijs. Als Silica zijn wij overigens enkel actief in de industriële en kantorenmarkt. Wij leveren componenten waarmee de klant led-oplossingen maakt. Die eindigen bijvoorbeeld in hangars en kantoren.’ De componenten en producten die Silica levert zijn low, medium en high power led’s en chip on board led’s (cob’s), reflectoren, lenzen en drivers. Botermans: ‘Vanuit Breda bedienen wij de Nederlandse markt. Met een binnenen buitendienst alsook field application engineers ondersteunen wij de ontwikkelaars van onze klanten. De techniek is cruciaal om succesvol te zijn in de led-

markt. Wij leveren enkel componenten – bijvoorbeeld aan een armaturenfabrikant – en produceren ze zelf niet. Voor elk van de vier type led’s beschikken wij over één of meerdere leveranciers. Doelbewust gaan wij met de grootste spelers ter wereld in zee. De led-omzet neemt voor ons bedrijf rap toe. Het is zelfs de snelst groeiende markt. En dit ondanks dat het minder dan tien procent van onze business uitmaakt.’

Topdriepositie Volgens Botermans scant Silica met haar verschillende Europese afdelingen – zo is het magazijn gevestigd in Duitsland en de Europese president in Spanje – voortdurend op zoek naar de nieuwste technologieën. ‘Omdat wij werken met grote fabrikanten als Philips Lumileds, Seoul en Sharp overleggen wij veelvuldig met hen waar de markt heengaat. Zo kunnen wij per marktsegment bekijken welke leverancier geschikt is en zorgen dat wij de beste kaarten in handen hebben.’ Andere distributeurs en fabrikanten die rechtstreeks aan eindklanten leveren zijn de voornaamste uitdagers van Silica. Botermans: ‘De fabrikanten leveren logischerwijs zelf aan de Apples, Acers en Samsungs van deze wereld. Er is een logisch spanningsveld tussen distributeur en fabrikant waarbij wij als distributeur niet op de stoel van de fabrikant gaan zitten of vice versa.’

>>>

Over Avnet Avnet is beursgenoteerd aan de New York Stock Exchange en één van de grootste distributeurs ter wereld van elektronische onderdelen, computerproducten en embedded systems. Actief met kantoren in vierendertig landen boekte het bedrijf afgelopen jaar een omzet van 25,5 miljard dollar. Als mondiale verkoop- en marketingorganisatie heeft het bedrijf diverse business units en entiteiten met elk een eigen strategie. Silica is binnen Avnet gespecialiseerd in halfgeleiders. Silica Lighting is de merknaam waarmee Silica zich richt op de led-markt en kent hierbij als belangrijkste merken Philips Lumileds, Seoul en Sharp.

LED MAGAZINE SEPTEMBER • 19

Hardenberg 9, 10 en 11 december 2014 14.00 - 22.00 uur De vakbeurs die installatie, industrie en energie met elkaar verbindt

BEURS BEZOEKEN?

Gratis entreebewijs via www.evenementenhal.nl/elektro-hb

6140002586

Nieuw: Een slimme en efficiënte kijk op industrie - Uitgebreide productbeleving op de beursvloer - Machine van de toekomst - Vakinhoudelijk kennisprogromma

>>> Voor de komende jaren heeft Botermans met Silica in Nederland de ambitie om voor te lopen op de concurrentie. ‘Want in Nederland zijn er specialistische ledcomponentendistributeurs actief en zij zijn naast de fabrikanten onze belangrijkste uitdagers. Het is ons streven om in de komende jaren definitief een topdriepositie te bemachtigen in de ledmarkt. In alle andere markten waarin wij actief zijn hebben of willen wij ook een topdriepositie bewerkstelligen.’

Binning

Evenementen N * KLEI

www.evenementenhal.nl

RT

HARDENBERG GORINCHEM VENRAY

ANSPO

INCLU

SIEF

PLEIN

*

HAL

TR

Qua technologische trends ziet Botermans een duidelijke verschuiving. ‘Waar iedereen een paar jaar geleden het verhogen van het aantal lumen per watt het belangrijkste vond, werd de aandacht later verlegd naar de kostprijs. Inmiddels is de prijsdruk onverminderd hoog en verbetert de lumen/watt-verhouding nog steeds. Daardoor zijn er minder led’s nodig. Anderzijds is er onder fabrikanten een trend gaande waarbij zij min-

De producten die Silica levert belanden via haar klanten in tal van segmenten, waaronder de retailmarkt

der stroom door de led’s sturen om de levensduur te verlengen. Daardoor is een armatuur misschien iets duurder, maar de total cost of ownership (tco) is lager.’ Een ander technologisch onderwerp dat veel aandacht geniet is binning. Bij de productie vertonen led’s van een batch of serie verschillende kenmerken, bijvoorbeeld wat betreft intensiteit en kleur. Het gebruik van verschillende led’s door elkaar in hetzelfde armatuur leidt onvermijdelijk tot verschillende lichtsterkteniveaus en lichtkleuren. Daarom doet de industrie aan binning, het sorteren van de led’s. Led’s van dezelfde bin hebben dus eenzelfde waargenomen kleur. Botermans: ‘De industrie is gestart met het combineren van verschillende bins zodat ze daarmee de kostprijs kunnen verlagen. Binnen een bepaalde bandbreedte durven bedrijven verschillende bins zelfs op één lichtplaat aan te brengen. Dat biedt, als je het goed onder controle hebt, aanzienlijke voordelen op de totale kostprijs van het armatuur.’

Led engines En tenslotte de grootste uitdaging voor de – industriële – led-markt in de ogen van Botermans? ‘De verlichtingsarchitect die amper geschoold is over elektronica, praat nog ontzettend vaak over andere grootheden dan marktpartijen uit de elektronica- en halfgeleiderindustrie. Daar zijn nog steeds stappen te maken. Led engines – een halffabricaat bestaande uit led-modules en een led-driver – zouden wellicht een oplossing zijn om de twee werelden sneller bij elkaar te krijgen. Als dat gebeurt is het wel de vraag of wij voor Nederland een aantal leveranciers van led engines kunnen behouden. Het brengt schaalvergroting met zich mee die in Nederland wellicht niet mogelijk is waardoor buitenlandse leveranciers de Nederlandse markt van led engines gaan voorzien. Maar, in Nederland blijft er natuurlijk altijd ruimte is voor nichespelers en ons land blijft voorop lopen als het om led-verlichting gaat.’

LED MAGAZINE SEPTEMBER • 21

GELIcHT

UIT

In de rubriek UITGELICHT toont LED Magazine ieder kwartaal in woord en beeld bijzondere projecten waarin led-verlichting is toegepast. De projecten zijn stuk voor stuk uniek. Soms vanwege de omvang, een andere keer door nieuwe technologie.

Sensation ‘Welcome to the Pleasuredome’ (Amsterdam) Achthonderd led-lichtbronnen van zeventien watt, zeshonderd meter led pixelstrip en honderdvijftig led-controllers. Het is de lichtshow van dancefeest Sensation in een notendop. Begin juli beleefden veertigduizend dance-liefhebbers de wereldpremière van de nieuwe show van Sensation ‘Welcome to the Pleasuredome’ in de Amsterdam Arena. Een show waarbij alle zintuigen geprikkeld worden door lichtverantwoordelijke InventDesign. ‘Ons technische voorstel

sloot naadloos aan op de wensen van het creatieve team van Sensation. Het product is custom made en tot in de puntjes afgestemd op het decor ontwerp van Sensation’, vertelt Stefan Verhoef, creatief directeur bij InventDesign. Het gloednieuwe decor is het hoogste podium ooit van Sensation, en wordt omringd door heel veel licht. De center stage bestaat uit acht bogen, elk voorzien van zestig led-spots van zeventien

watt. De binnenkant van de bogen is aangekleed met individueel gestuurde led-pixels in de vorm van een strip. ‘De aansturing van de led’s is het meest bijzondere in deze installatie en werd voor de allereerste keer in zo’n groot project geïmplementeerd’, duidt Verhoef. ‘De controller hebben wij zelf ontwikkeld en kan wel zesduizend pixels aansturen. Het is dan ook de eerste show van formaat waar geen DMX meer wordt gebruikt.

flamingo casino (Hoorn) Lagotronics heeft een grote hoeveelheid led-verlichting toegepast bij het nieuwe Flamingo Casino in Hoorn. Langs de A7 ‘Op de Blauwe Berg’ vormt Flamingo Casino een combinatie met het Van Der Valk Hotel en de JT Bioscoop. Het pand is in totaal twaalfhonderd vierkante meter groot. De speelzaal bedraagt circa duizend vierkante meter en is voorzien van tweehonderdzeventig speelautomaten, waaronder roulettetafels, pokertafels, kansspelautomaten en elektronische casinospelen. In het casino is een grote diversiteit aan functionele en decoratieve led-verlichting. Voor de functionele verlichting in het casino wordt onder andere gebruikgemaakt van vijftien stuks DecaLED Downlights van zestien watt, honderdzevenentwintig stuks New Tria Square GU10 inbouwspots van zes watt, vijf stuks KALU II led-armatuur, vier stuks OVIS wandarmaturen met led-lichtbron en twee BISHADE staande lampen. De enige niet led-verlichting is aangebracht in de kantoren waar twintig inlegarmaturen van tl-verlichting zijn voorzien.

22 • LED MAGAZINE SEPTEMBER

LED MAGAZINE SEPTEMBER • 23

VOOR DE BRABANTSE ECONOMIE

LED

Mensen die in de verlichting werken praten geen abracadabra! Dit is wat ze bedoelen...

JARGOn

POWER EN PASSIE

SEnSOR BEWEGInGSDETEcTOR

Vol overgave en keihard werken voor de Brabantse economie van vandaag en morgen is al meer dan 30 jaar onze uitdaging. We zijn de spin in het web die partijen bij elkaar brengt, coalities smeedt, initiatieven van de grond tilt en projecten regisseert. Dat doen we als toegewijde promotor en acquisiteur die buitenlandse bedrijven weet binnen te halen. Als inventieve financial engineer die investeert in bedrijven of hen de weg wijst in het netwerk van kapitaalverstrekkers. Als creatieve business developer die innovaties met nieuwe marktkansen stimuleert en doet slagen. En als erkende ontwikkelaar van werklocaties die daarmee zorgt voor een kwalitatief hoogwaardig vestigingsklimaat. We geven alles wat we in huis hebben om top prestaties te leveren die de Brabantse topclusters versterken. Zodat Brabant internationaal

Een onderdeel dat beweging herkent en lamp laat aanspringen en doven als er wel of geen beweging wordt waargenomen.

LIcHT

vraagstukken.

HInDER

Verlichting gericht op een bepaald object, of gebouw. Verlichting op gebouwen heeft vaak als doel de architecturale vorm te accentueren. Bij het lichtontwerp spelen naast het creëren van een accent het voorkomen van lichtvervuiling en lichtverblinding een belangrijke rol. De positie van het armatuur, het vermogen van de lamp en de spiegeloptiek van het armatuur hebben een grote invloed op het eindresultaat.

Lichthinder is kunstlicht waarvan hinder ondervonden wordt, in de vorm van regelrechte verblinding of door reflectie. Bij het ontwerp van een lichtplan zijn er meerdere uitgangspunten ter voorkoming van lichthinder; de keuze van armaturen met een juiste luxwaarde is er daar een van.

UITDAGEN EN VERSNELLEN www.bom.nl

BEHOUDFACTOR Ook wel lichtterugvalfactor. De factor wordt bij een lichtberekening ingegeven om de ondergrens van de lichtwaarde (lux) in de tijd te garanderen. Uitgangspunt is dat bij een behoudfactor van 0,85 de ondergrens van de gewenste luxwaarde nog gerealiseerd wordt. De behoudfactor drukt het lichtverlies in een getal uit. De waarde is minimaal 0,1 en maximaal 1.

Verlichtingsarmaturen die middels een accu blijven functioneren als de reguliere stroomvoorziening wegvalt.

Aanstralende verlichting

kan concurreren en met haar kennisintensieve economie duurzame oplossingen biedt voor maatschappelijke

NO O D VERLICHTING

FOTOPISCH

ZICHT DRIVER Het kijken bij goede verlichting. De menselijke oogpupil is nauw en de maximale lichtgevoeligheid van het netvlies ligt bij een golflengte van 555 nanometer (nm, groen). Kleuren kunnen in deze situatie goed worden waargenomen.

Een driver wordt vaak toegepast bij led-verlichting en heeft dezelfde functie als een transformator. Het is een apparaat het uitvoervoltage en de frequentie van de voedingsbron omzet.

LED MAGAZINE SEPTEMBER • 25

Henk Ensing, verantwoordelijk openbare verlichting gemeente Stadskanaal:

‘Over vijf jaar vijftig procent led en geautomatiseerd via telemanagement’ Gemeente Stadskanaal wordt de eerste gemeente in Nederland met een gelijkspanningsnet. Dit maakten de gemeente en CityTec eind mei gezamenlijk bekend. Maar wat betekent dat nu eigenlijk voor de openbare verlichting? De redactie van LED Magazine sprak met Henk Ensing van de gemeente Stadskanaal. Hij is Beleidsadviseur Ruimtelijke Ontwikkeling en Beheer en zodoende verantwoordelijk voor de openbare verlichting. ‘In de komende jaren gaan wij de openbare verlichting in onze gemeente voor een heel groot deel energieneutraal proberen te maken. Dit onder meer door het opwekken van duurzame energie zoals zonnestroom’, aldus Ensing.

Ensing is sinds 2004 binnen de gemeente Stadskanaal verantwoordelijk voor de openbare verlichting. Waar bij zijn aanstelling led-verlichting nog niet in beeld was, kwam daar snel verandering in. ‘Bij mijn aantreden heb ik vormgegeven aan het beleidsplan “Verlichting op Maat” en de ambitie verwoord om zo veel mogelijk verlichting in het buitengebied te verwijderen om het donker terug te brengen. Dit leidde bij de uitvoering echter tot hevig verzet onder de bevolking. Al vrij snel werd daarom besloten te stoppen met het beleidsplan. Vervolgens hebben wij gezamenlijk met de Hanzehogeschool en het TechnologieCentrum Noord-Nederland naar trends in openbare verlichting gekeken en de burger nauw betrokken bij het herziene plan. Op dat moment kwam led-verlichting in beeld. Deze destijds nieuwe technologie bleek onder meer makkelijk te schakelen en voor de gemeente bood dat ongekend veel mogelijkheden.’

(foto’s: Hans Banus)

Dynamisch telemanagement

26 • LED MAGAZINE SEPTEMBER

Want het bleef niet bij led-verlichting alleen. De afgelopen vijf jaar heeft Stadskanaal namelijk als een ware pionier gefungeerd als het gaat om ledverlichting gecombineerd met dynamisch telemanagement. ‘Wij hebben de gebruiker centraal gesteld en verlichting op maat mogelijk gemaakt’, stelt Ensing vast. ‘Daarbij is niet gekozen voor led om led te willen toepassen, maar voor het gericht maken van keuzes. Door het systeem te automatiseren kunnen wij dertig procent van alle verlichting in de gemeenten sturen. Het gaat om drieduizend van de tienduizend armaturen die van led-verlichting voorzien zijn. In principe willen wij in zijn geheel op led-verlichting overstappen. Daar is ook draagvlak voor onder de bevolking. De kleur van de led-verlichting – vierduizend kelvin – wordt als heel prettig

ervaren en burgers vragen echt wanneer hun straat of wijk aan de beurt is.’ Dat is volgens Ensing mede te danken aan het telemanagementsysteem. Dit zorgt ervoor dat de lichtmasten direct communiceren met de computers van de gemeente waardoor er een geavanceerd beheer zoals automatisch dimmen mogelijk is. ‘Het systeem biedt ons ook de mogelijkheid om de verlichting aan te passen op verkeersintensiteit zoals de aanwezigheid van fietsers of aan de weersomstandigheden. Daardoor is de straat alleen verlicht op de momenten dat het nodig is en zodra het weer kan, worden de lampen gedimd.’

Burger Dat de bevolking achter deze handelswijze staat, is volgens Ensing vooral aan de uitgevoerde pilots te danken. ‘Want als je de verlichting plotseling naar vijftig procent terugdimt, gaat voor het gevoel van de burger het licht uit. Door in een aantal pilots de inwoners de kans te geven met drukknoppen de verlichting te bedienen, heeft men ervaren dat het dimmen helemaal niet bezwaarlijk is. Sterker nog, de algemene reactie was dat men de verlichting voortaan het liefst altijd op vijftig procent heeft staan. Wij zijn als direct gevolg qua verlichtingssterkte duidelijk onder de landelijke verlichtingsnorm gaan zitten en die laten wij na elf uur ’s avonds zelfs helemaal los.’ Ensing kan dan ook tevreden terugkijken op de ontwikkeling die zijn gemeente in de afgelopen jaren doorgemaakt heeft op het gebied van openbare verlichting. Maar ondanks dat Stadskanaal vol op stoom ligt met de uitrol van led-verlichting en dynamisch telemanagement, behelst het volgens Ensing meer dan het ‘plat vervangen van conventionele verlichting door led’. ‘De techniek ontwikkelt zich nog steeds. Bovendien

is de uitrol ook niet zo eenvoudig als het klinkt. Per lichtbron analyseren wij wat de huidige situatie is en wat de gewenste situatie is. Zo willen wij in het buitengebied na elf uur in principe het licht uitzetten en het verplaatsen van de rijbaan naar het fietspad. Daar speelt de sociale veiligheidsvraag zich immers af. In Vledderveen voeren wij momenteel een experiment uit met een speciaal ontwikkelde app waarmee de burger de verlichting kan inschakelen. Dit is binnenkort ook mogelijk op een speelveld voor de jeugd. Daar brandt het licht straks alleen als de jongeren het via de app inschakelen. Waarom zou je immers het licht laten branden als het niet gebruikt wordt?’

Gelijkspanning

hetzelfde lichtresultaat kunt bereiken. Je hebt minder kasten nodig, bent minder storingsgevoelig en de driver vormt niet langer een beperkende factor. Het totale project wordt in oktober opgeleverd.’ Hoe graag Ensing het ook wil, hij verwacht niet dat zijn hele gemeente snel van een gelijkspanningsnet voorzien zal worden. ‘De bottleneck zit bij de netwerkbedrijven, zij zijn er in feite nog niet klaar voor. Wij hebben als gemeente een netwerk voor de openbare verlichting dat op heel veel plekken sterk verouderd is. Bij vernieuwing is het ons streven om dat van een gelijkspanningsnet te voorzien, want als je het moet vervangen kun je het beter direct goed aanpakken. Hopelijk is het voor Enexis een reden een stapje meer te zetten en ons te helpen.’

Een andere innovatieve ontwikkeling is het gelijkspanningsnet. Eind mei kondigden Stadskanaal en CityTec aan dat in het centrum van Musselkanaal – onderdeel van de gemeente Stadskanaal – een gelijkspanningsnet van twee kilometer lengte aangelegd zal worden voor de nieuwe led-verlichting. ‘Het plan voor het centrum voorziet in energieneutrale openbare verlichting’, duidt Ensing. ‘Er komt daartoe niet alleen led-verlichting, maar ook een zonnestroominstallatie. De energie die de zonnepanelen opwekken wordt aan het net teruggeleverd en ’s nachts van het net gehaald en aangewend voor de verlichting.’ In het centrum worden vierenveertig nieuwe lichtmasten met led-armaturen geplaatst. Twaalf masten hebben een huid van zonnepanelen en een miniwindmolen op de top. Bovendien komen er op het dak van de muziekkapel zonnepanelen. Ensing: ‘ Van zonnecel tot armatuur, alles kent in het centrum straks gelijkspanning. Het grote voordeel van gelijkspanning is dat je met aanzienlijk minder componenten

En Ensings ambitie voor de komende jaren? ‘Wij gaan proberen de openbare verlichting in onze gemeente voor een heel groot deel energieneutraal te maken. Mede door die aanpak willen wij invulling geven aan het SER Energieakkoord dat vorig jaar landelijk is opgesteld. Dit mede door de uitrol van het genoemde gelijkspanningsnet in combinatie met het opwekken van zon- en windenergie. Daarnaast wordt telemanagement – het op afstand bestuurbaar maken van openbare verlichting – in onze gemeente definitief de standaard. Licht wordt vraagafhankelijk. Je hebt daarbij de keuze om wel of niet te verlichten. Als je het wel doet, moet je dat enkel doen op het moment dat dit nodig is. Laat led-verlichting zich daar nu uitstekend voor lenen. Anderzijds willen wij geen desinvesteringen doen en jonge armaturen onnodig vervangen. Ik ben daarom tevreden als over vijf jaar zeker vijftig procent van onze verlichting geautomatiseerd en van led voorzien is.’ LED MAGAZINE SEPTEMBER • 27

17, 18 en 19 maart 2015 14.00 - 22.00 uur

Energieakkoord: samen werken aan lichtdoelen

De vakbeurs die installatie, industrie en energie met elkaar verbindt

In het SER-Energieakkoord staan een aantal doelstellingen genoemd voor de openbare verlichting (ovl) en verkeersregelinstallaties (vri’s). Achtereenvolgens streeft men naar twintig procent energiebesparing bij ovl en vri’s in 2020 ten opzichte van 2013; vijftig procent energiebesparing bij ovl en vri’s in 2030 ten opzichte van 2013; veertig procent van de ovl is voorzien van slim energiemanagement in 2020; veertig procent van de ovl is energiezuinig in 2020 en Rijkswaterstaat tenslotte past per 2014 in tunnels energiezuinige ovl toe bij nieuwbouw en renovatie waarbij de verlichting wordt vervangen. Koplopers Voor de eerste twee doelstellingen is het referentiejaar 2013. Alle eerder behaalde energiebesparing telt echter wel mee, namelijk bij de derde en vierde doelstelling: veertig procent energiezuinige en slimme ovl. Wat precies de definities daarvan zijn kunt u terugvinden op de website www.rwsleefomgeving.nl/onderwerpen/ ovl/energieakkoord. Overheden die hun ovl bijvoorbeeld al dimmen en/of veel energiezuinige lampen hebben, zijn nog steeds koplopers en worden niet gestraft omdat ze ten opzichte van vorig jaar niets meer kunnen besparen. Zij kunnen anderen helpen om net zo te besparen als zij. De doelstellingen gelden voor alle openbare verlichting in Nederland bij elkaar, dus niet iedere afzonderlijke gemeente hoeft aan alle doelstellingen te voldoen. Monitoring De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) rapporteert aan de SER over de voortgang van het realiseren van de doelen van het hele SER-Energieakkoord. Aanvullend op deze monitoring bewaakt Rijkswaterstaat de realisatie van de doelstellingen voor ovl en vri’s. De expertise op dit specifieke terrein ligt

Evenementen

HAL

HARDENBERG GORINCHEM VENRAY

www.evenementenhal.nl

Ons evenement.

UW MOMENT.

namelijk grotendeels bij Rijkswaterstaat, het InterGemeentelijk-overleg Openbare Verlichting (IGOV) en de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSVV). Deze partijen werken samen om alle betrokkenen aan te sporen en activiteiten te ontplooien om de doelen te realiseren. Rijkswaterstaat heeft de monitoring uitbesteed aan Ziut Advies. Aanmelden We vragen alle gemeenten, provincies en waterschappen om zich aan te melden voor de monitoring van de Energieakkoorddoelstellingen voor ovl en verkeersregelinstallaties vri’s via http://bit.ly/monitoringovlvri. Hiervoor hebben alle ovl-beheerders een e-mail ontvangen via de NSVV. Alle bestuurders van gemeenten, provincies en waterschappen hebben een officiële brief ontvangen, getekend door staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu Wilma Mansveld en VNG-voorzitter Annemarie Jorritsma.

cOLUMn

Venray

Over Dyana Loehr Dyana Loehr is adviseur bij Rijkswaterstaat Water, Verkeer en Leefomgeving (WVL). In die hoedanigheid is zij coördinator van de energiebesparingsdoelstellingen van het SER-Energieakkoord voor de openbare verlichting en de verkeersregelinstallaties.

Draagvlak Behalve de Rijksoverheid en de VNG hebben nog zo’n veertig organisaties aan het Energieakkoord meegewerkt en het ondertekend. Zo vormt het een breed gedragen akkoord voor een robuust en toekomstbestendig energie- en klimaatbeleid voor de periode tot 2030. Niet alle gemeenten, provincies en waterschappen waren erbij betrokken en voelden zich vertegenwoordigd door de veertig organisaties, maar ze zijn wel allemaal actief met energiebesparing, energie- en klimaatbeleid. We streven uiteindelijk allemaal naar hetzelfde doel, met of zonder breed gedragen akkoord. Als coördinator voor de Energieakkoorddoelstellingen voor ovl en vri’s hoop ik zoveel mogelijk gemeenten, provincies, waterschappen en uiteraard ook mijn Rijkswaterstaatcollega’s te kunnen stimuleren om de doelstellingen te halen. Draagt u ook uw steentje bij voor het behalen en monitoren van de energiebesparingsdoelstellingen? LED MAGAZINE SEPTEMBER • 29

Sneak preview LED Trendrapport 2014:

‘Onduidelijkheid kwaliteit grootste belemmering uitrol led-verlichting’ LED Expo en LED Magazine presenteren eind oktober in Congrescentrum 1931 te ’s-Hertogenbosch de eerste editie van het Nationaal LED Trendrapport. Aan het rapport werkten ruim vijfhonderd professionals uit de led-community mee. De resultaten worden onthuld tijdens het Nationale LED Trendcongres dat op 30 oktober plaatsvindt. De redactie van LED Magazine biedt haar lezers in dit artikel een exclusief voorproefje.

en zorgen vanuit de sector zelf. Naast de onderzoeksresultaten bevat het rapport een serie inhoudelijke bijdragen van captains of industry. Op 30 oktober zal het LED Trendrapport zoals bekend worden gepresenteerd tijdens het Nationale LED Trendcongres. ‘Het congres geeft de aanwezigen in één dag een overzicht van alle marktontwikkelingen op het gebied van ledverlichting’, vertelt Heynen. ‘Het motiveert, inspireert, prikkelt en brengt de markt in een informele setting vanaf nu jaarlijks samen.’ ‘In de enquête hebben wij na het algemene deel onderscheid gemaakt in vier doelgroepen’, vervolgt Heynen. ‘Achtereenvolgens producenten danwel leveranciers, installateurs, lichtontwerpers /dienstverleners en tenslotte afnemers. Door deze werkwijze genereert het rapport voor elk deel van de (led-)waardeketen bruikbare informatie.’ Naast de doelgroepen is ook onderscheid gemaakt in onderwerpen. Heynen: ‘Wij hebben de vragen onderverdeeld in de thema’s sales en markt-, technische en tenslotte kwaliteitstrends. De trends worden geëvalueerd over de korte, midden en lange termijn.’

Captains of industry

De Nederlandse verlichtingsgemeenschap staat voor grote uitdagingen. De opkomst van led-verlichting biedt haar veel kansen en uitdagingen. McKinsey & Company schetst een situatie waarbij in 2020 wereldwijd tachtig procent van de zakelijke lichttoepassingen uit led zal bestaan. ‘Met het LED Trendrapport willen wij als LED Expo en LED Magazine de sector meer houvast geven bij het benutten van deze kansen en het aangaan van de bijbehorende uitdagingen’, duiden Rolf Heynen van LED Expo 30 • LED MAGAZINE SEPTEMBER

en Edwin van Gastel van LED Magazine de aanleiding voor het LED Trendrapport. ‘Dit door waardevolle informatie te genereren op het gebied van drie grote trends: markt, technologie en kwaliteit. Het Trendrapport zal vanaf nu ieder jaar vervaardigd worden waardoor de sector voor het eerst continu over actuele (markt)data zal beschikken.’

Jaarlijks congres Het LED Trendrapport signaleert marktontwikkelingen, -verwachtingen, wensen

Maar in het Trendrapport worden niet alleen data gegenereerd. De resultaten worden namelijk door diverse captains of industry van commentaar voorzien. Zo geven onder meer Frank van der Vloed van de Nederlandse Licht Associatie (NLA) en Léon Schrijnemaekers van de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSVV) hun visie op de enquêteresultaten. Verder geven ook een aantal vooraanstaande fabrikanten en importeurs hun visie op de resultaten, waaronder Osram, Nordeon, Schréder en Trilux. Van Gastel: ‘Al met al geeft LED Trendrapport jaarlijks verwachtingen, wensen en zorgen en andere aandachtspunten weer vanuit de led-markt zelf. Het geeft led-ondernemers, -adviseurs, -marketeers, ambtenaren en (semi-)publieke organisaties

handvatten om succesvol te opereren in hun eigen marktsegment.’

18,6

Producent of leverancier (inclusief import en distributie) Installateur Lichtontwerp of dienstverlener Afnemer

Opvallende resultaten Onder de ruim vijfhonderd respondenten die de vragenlijst ten bate van het LED Trendrapport invulden zijn de producenten en leverancier - inclusief import en distributie - in de meerderheid (zie grafiek 1). Zij vertegenwoordigen bijna de helft van de deelnemers. Lichtontwerpers en andere dienstverleners komen op een tweede plaats (tweeëntwintig procent), op de voet gevolgd door afnemers (achttien procent). Tenslotte is 12,5 procent van de geënquêteerden installateur. Een van de opvallende resultaten is dat de deelnemers in het komende kalenderjaar in overgrote meerderheid een marktgroei van meer dan tien procent verwachten (zie grafiek 2). Zo’n vijfenzestig procent van de bedrijven verwacht namelijk dat de ledmarkt ‘double digit’ groeicijfers zal kennen in 2015. Bijna negentien procent verwacht zelfs een groei van meer dan vijftig procent.

Kwaliteit

46,9% 22,0%

12,5

Grafiek 1: herkomst deelnemers enquête

Ik verwacht negatieve groei

1,0%

0-5%

7,9%

6-10%

16,2%

11-20%

23,6%

21-50%

22,5%

Meer dan 50%

18,8% 0,0%

10,0%

20,0%

30,0%

40,0%

50,0%

6

Grafiek 2. Verwachte groei led-markt in 2015

Dat kwaliteit een van de hot topics is in de led-markt, blijkt uit de antwoorden op de vraag naar welke belemmeringen er op dit moment zijn voor de toepassing van ledverlichting (zie grafiek 3). Maar liefst 45,5 procent van de respondenten ziet onduidelijkheid over kwaliteit als de belangrijkste ‘sta in de weg’. De hogere prijs en onbekendheid met led worden eveneens als belemmeringen genoemd. In mindere mate zouden ook de complexiteit van led-verlichting voorkomen dat de opmars van led versneld wordt ten gunste van conventionele verlichting.

Grafiek 3. Belemmering voor toepassing led-verlichting

Het LED Trendrapport 2014 wordt gepresenteerd op donderdag 30 oktober 2014 tijdens het Nationale LED Trendcongres 2014. Geïnteresseerden die deze bijeenkomst willen bijwonen, kunnen zich via de website www.ledexpo.nl/trendrapport aan-

melden. Een hardcopy van het trendrapport kan eveneens op deze locatie van de website besteld worden. Bezoekers van het evenement ontvangen gratis een hardcopy van het trendrapport.

Onduidelijkheid over kwaliteit

45,5%

Hogere prijs

36,0%

Sterke concurrentie

19,4%

Onbekendheid led-verlichting

28,9%

Product is complexer

21,8%

Geen belemmering

12,3% 0,0%

10,0%

20,0%

30,0%

40,0%

50,0%

LED MAGAZINE SEPTEMBER • 31

6

Ellen de Vries van Het LUX LAB:

‘Te weinig onafhankelijke ontwerpers, kwaliteitsonderwijs een antwoord’ De Vries kent net als vele andere lichtontwerpers een geschiedenis in het theater. Na een lang dienstverband bij Philips Lighting, waar zij de wereld van Philips en architecten moest verbinden, startte zij in 2004 met Het LUX LAB. ‘Bij Philips hebben de praktische en esthetische kant van het lichtvak voor mij een theoretische en commerciële basis gekregen’, blikt De Vries terug. ‘Het was mijn missie om bij architecten vooraan in de bouwtrajecten terecht te komen. Daar slaagde ik steeds beter in, maar daardoor kwam ik tegelijkertijd los te staan van de organisatie Philips.’

fatih Moskee Eindhoven

Ellen de Vries is een van Nederlands bekendste lichtontwerpers. Na een carrière bij Philips besloot zij tien jaar geleden haar eigen ontwerpbureau te beginnen: Het LUX LAB. De redactie van LED Magazine sprak met De Vries over tal van onderwerpen. Van onafhankelijkheid van lichtontwerpers tot de behoefte aan opleidingen en innovatieve aanbestedingen.

Onafhankelijkheid ontwikkelprojecten te worden ingeschakeld. Momenteel is zij volop actief voor Nederlandse winkelcentra die mede door slechte verlichting te kampen hebben met teruglopende bezoekersaantallen. ‘Ik zie in verschillende winkelcentra vaak soortgelijke problemen. Men kijkt naar het platte vlak waardoor het uiteindelijk zo kan zijn dat de ene ondernemer klaagt over te weinig licht in de nabijheid van zijn winkel en een andere ondernemer te kampen heeft met lichthinder. Op het moment dat ik vroegtijdig ingeschakeld word is er nog de mogelijkheid om de verlichting volledig te integreren in de architectuur. Dat leidt altijd tot een mooier eindresultaat. Indien nodig is er in dat geval ook ruimte om samen met een industrieel vormgever een op maat gemaakt armatuur te ontwikkelen dat exact aan de wensen en eisen voldoet.’ De Vries is zelf vooral in het publieke domein actief. ‘De markt van binnenverlichting is voor ontwerpers een vechtmarkt die sterk marge-gestuurd is. Ik denk graag in lichtconcepten en -recepten en wil licht benutten als een middel in het publieke domein waarmee je mensen op een positieve manier kunt beïnvloeden. In het voorbeeld van de winkelcentra blijven mensen langer winkelen als ze zich prettig voelen.’

De gevolgen van de wens die Philips destijds had, invloed uitoefenen op de verlichting in bouwprojecten, is volgens De Vries nog altijd zichtbaar in het verlichtingsveld. ‘Het gebrek aan onafhankelijke lichtontwerpers’, stelt De Vries onomwonden vast. ‘Vrijwel alle lichtontwerpers bevelen klanten bepaalde armaturen aan. Waarom? De klant denkt dat iemand “gratis” vertelt welk armatuur geschikt is, maar diezelfde klant beseft niet dat hij daardoor vast blijft zitten in oude patronen. De lichtontwerper verkoopt in feite spullen en levert deze soms zelf of krijgt een marge toegekend van de armatuurfabrikant. Dat is als je het mij vraagt een zeer typische en onwenselijke situatie.’ Om de vicieuze cirkel te doorbreken is De Vries momenteel bezig een groep van ‘onafhankelijken’ te formeren. ‘Met hen probeer ik ervoor het leuke en mooie van het lichtvak samen voor het voetlicht te brengen. Lichtontwerpers accepteren te vaak dat zij pas in een laat stadium worden ingeschakeld. Als je voorin het ontwerpproces zit, dan kun je een probleemstelling van de opdrachtgever beter aanpakken. Dat ook nog eens met minder geld en energie; en een sfeervoller en beter resultaat.’

Conservatisme

Winkelcentra De Vries ondervindt aan den lijve hoe het is om niet in het beginstadium van 32 • LED MAGAZINE SEPTEMBER

Stationsoutillage Prorail op station Amsterdam Bijlmer ArenA

De Vries ziet de opkomst van ledverlichting binnen haar werkzaamheden

als een enorme kans. Wel constateert ze dat de led-lamp momenteel naar haar idee niet op de juiste manier in de markt wordt gezet. ‘Mede door het conservatisme van de bouw- en installatiewereld wordt de led-lamp als een retrofitproduct ingezet. Dit terwijl led ongekende mogelijkheden biedt om te spelen met licht. Door modulair te denken en led als een soort lego te benutten kun je de flexibiliteit van dit verlichtingsproduct optimaal benutten.’ ‘Ik gebruik in vrijwel al mijn projecten enkel led-verlichting’, vervolgt De Vries. ‘Dit komt door de ongekende mogelijkheden die het biedt qua lichtconcepten. De grootste uitdaging voor led-verlichting is in mijn visie niet de led zelf, maar de sturing. Ik ken momenteel maar één partij die het voor elkaar krijgt licht echt goed te sturen. Wil je dat kunnen, dan moet je de lichtmarkt goed kennen, van IPwaardes tot koudegevoeligheid. Het vraagt zeer specifieke vaardigheden op tal van kennisvelden.’

Opleidingen Die sturing is volgens De Vries ongekend belangrijk om in de toekomst alle mogelijkheden van led-verlichting aan te kunnen spreken. ‘Men kan het zich nu misschien niet voorstellen, maar in de toekomst wordt het mogelijk om licht automatisch aan

te passen aan de behoefte van de gebruiker. Op basis van logaritmes zal er geanticipeerd worden op gedrag en daar kun je verschrikkelijk veel mee. Licht wordt dan ook een medicijn. Betere samenwerking in de keten is noodzakelijk om dat mogelijk te maken. Het draait nu te veel om platte verkoop. Ethiek verdwijnt en er is steeds minder optische kennis over licht aanwezig. Dat is juist nodig om nieuwe technieken te implementeren.’ Sterk inhoudelijke opleidingen zouden dit in de ogen van De Vries kunnen doorbreken. ‘Dat brengt de benodigde kwaliteit terug. Er zijn nu te weinig onafhankelijke lichtontwerpers en kwaliteitsonderwijs kan daar een antwoord op bieden. Bovendien moeten wij de hand in eigen boezem steken en voor de klant zorgen dat duidelijk wordt welk advies van de lichtontwerper onafhankelijk is. Nu is niet goed inzichtelijk voor welk advies de klant betaalt en welk advies gratis is en in feite door de leverancier gestuurd is.’

Gastvrije verdienmodel Een van de gemeenten die hier volgens De Vries een passende oplossing voor heeft gevonden middels een innovatief aanbestedingsmodel, is Eindhoven. De stad startte in het afgelopen jaar een Europese aanbesteding in de vorm van een concurrentiegerichte dialoog. De gemeente heeft in haar zoektocht naar een partner die de komende jaren de stad als proeftuin wil inzetten voor de ontwikkeling van slimme lichttoepassingen, inmiddels vier kandidaten geselecteerd. Het gaat om Hoeflake Intratech/Grontmij Nederland, Philips Nederland/Heijmans Wegen, Vialis/KPN en Ziut. De Vries: ‘De gemeente Eindhoven creëert op deze manier de ruimte om het beste van meerdere werelden te combineren. Ik noem die werkwijze zelf het gastvrije verdienmodel. Het belangrijkste verschil met een regulier verdienmodel is dat er een balans en wederzijds belang is om tot succes te komen.’ LED MAGAZINE SEPTEMBER • 33

Bailey Electric & Electronics en LivingLight gaan intensief samenwerken voor lineaire led Bailey viert volgend jaar haar dertigjarig jubileum als distribiteur van verlichtingsproducten. Het bedrijf heeft meer dan vijfentwintigduizend verschillende typen lampen, armaturen en speciale lichttoepassingen in haar assortiment. Ruim zestig procent is zelfs direct op voorraad. ‘Waar wij ooit begonnen als specialist in miniatuurlampjes is het assortiment ongekend breed geworden en neemt het percentage led-verlichting snel toe’, constateert sales- en marketingdirecteur Koen de Graaf.

Google des Lampes LivingLight is op haar beurt een relatief jong bedrijf. Michael Sebregts startte enkele jaren geleden het bedrijf Livingprojects op dat gespecialiseerd is in het ontwikkelen en uitrollen van projecten met creatieve led-verlichting. ‘En LivingLight is een spin-ff van Livingprojects’, memoreert Sebregts. ‘Voor onze unieke lichtprojecten met led worden veelvuldig Philipsproducten ingezet. Dat zijn state-ofthe-artproducten, maar wij hebben aanvullend behoefte aan kwalitatief hoogwaardige lineaire led-producten zoals flexibele led-strips inclusief eenvoudig bedienbare controllers. De bestaande producten op de markt voldeden niet. Daarom zijn wij gestart met de ontwikkeling van een eigen productlijn en daaruit is LivingLight ontstaan.’ Waar Sebregts aanvankelijk LivingLight niet via de groothandel in de markt wilde zetten, bracht het contact met Bailey hem tot andere inzichten. ‘Wij hebben onze strategie bijgesteld en gezamenlijk het businessplan opnieuw vormgegeven.’ De Graaf vult aan: ‘Door ons enorme assortiment en database met coderingen voor lampen, zijn wij voor de groothandel in de loop der 34 • LED MAGAZINE SEPTEMBER

‘LivingLight streeft naar marktleiderschap in lineaire ledoplossingen voor sfeer en beleving.’ ‘Over twee jaar moet men weten dat je Bailey niet alleen belt voor een lampje, maar ook voor lichtoplossingen.’ Aan het woord zijn achtereenvolgens Michael Sebregts (LivingLight) en Koen de Graaf (Bailey Electric & Electronics). De bedrijven hebben in de zomerperiode gezamenlijke de LuxLuneair geïntroduceerd voor het creëren van lineaire led-oplossingen. De ambitie? ‘Wij willen de Lego van de lichtwereld worden en de deuren naar nieuwe applicaties openen’, stelt een ambitieuze Sebregts.

jaren heel interessant geworden. De groothandel koopt deels zelf in bij lichtfabrikanten, maar heeft ook een partner nodig die specials en alle toebehoren kan leveren. Dat bedrijf dient ook nog eens mee te gaan in databeheer en data-aanlevering. En laat dat nu nét ons specialisme zijn. Onze kennisbank herbergt het grootste assortiment van de wereld. Iedereen kan bij ons zijn lampje terug vinden met welke code hij of zij ook wil gebruiken. In Frankrijk noemen ze ons niet voor niets “Le Google des Lampes”. Richting de groothandel kunnen wij dan ook zeer eenvoudig nieuwe producten introduceren.’

Driehoek Volgens Sebregts en De Graaf vormen Bailey en LivingLight een goede combinatie. Sebregts: ‘Wij zijn als fabrikant en ontwikkelaar toonaangevend in lineaire ledoplossingen. Bailey is op haar beurt ijzersterk als distributiepartner. Dat biedt ons als bedrijf ruimte en tijd voor productontwikkeling, sales en marketingactiviteiten. Wij zijn dan ook een echt kopstaartbedrijf. Mijns inziens dragen wij met onze LivingLightproducten bij aan het verbeteren van de concurrentiepositie van Bailey. Wij maken het mogelijk dat Bailey transformeert van het leveren van lichtproducten naar lichtoplossingen.’ ‘Levering via de groothandel moet je overigens niet idealiseren, maar je kunt gezamenlijk met de groothandel wel in korte tijd een zeer sterke marktpositie verwerven’, vult De Graaf aan. ‘Dat moet je daadwerkelijk samen doen. In de driehoek Bailey-LivingLightgroothandel zijn wij heel actief bezig met het aanbieden van lichtoplossingen aan gezamenlijke klanten. Daarin worden de kwaliteiten van de individuele

bedrijven optimaal benut.’ Sebregts: ‘De groothandel heeft een goed netwerk en klantenrelaties, Bailey is een sterke logistiek partner met een goed datamanagementsysteem en wij hebben een goed product.’

Kwaliteitsvraagstuk De LuxLineair, de voornaamste en meest recente innovatie van LivingLight, maakt volgens Sebregts meer lichtoplossingen mogelijk dan met conventionele technologie het geval is. ‘Lineaire verlichting is veelal indirecte verlichting. Wij richten ons op het creëren van sfeer met dit ‘plug2play’-product. Ons product is in een handomdraai te installeren. Het was de grootste uitdaging, een product op de markt brengen dat gebruiksvriendelijk is voor de installateur. Daarin zijn wij met onze nieuwste producten goed geslaagd. Helaas zie ik in de markt namelijk veel houtje-touwtje-oplossingen. Daarnaast wordt er nog ongelooflijk veel onzin in de markt verteld en verkocht op het gebied van led-verlichting. Er is door installateurs in het verleden gekozen voor de meest betaalbare ledoplossing en daar hebben zij regelmatig hun vingers aan gebrand. Wij willen graag de horizon van de installateur verbreden en de markt meer inzicht geven in de onbegrensde mogelijkheden van led-verlichting. Dat krijg je met begrijpelijke producten en producten waar men goede garanties op krijgt. Voor de installateur ligt het antwoord op het kwaliteitsvraagstuk namelijk bij betrouwbare partners waar hij gegarandeerde kwaliteit inkoopt.’ Terug naar de LuxLineair. Deze nieuwe generatie modulaire led-strips is in de zomer op de markt geïntroduceerd.

>>> LED MAGAZINE SEPTEMBER • 35

Nu de LuxLineair op de markt verkrijgbaar is, is het voor LivingLight logischerwijs ook tijd om haar product door te ontwikkelen. ‘De technologische toekomst is niet alleen het zo gunstig mogelijk krijgen van de lumen-wattverhouding, maar eveneens het creëren van een compactere versie. Daarnaast zullen wij een dynamische variant met warm- en koelwit op één board introduceren. Ook een rgb- en pixelvariant liggen in het verschiet. Wij zijn dus bezig met innovaties op applicatieniveau.’

Sebregts besluit: ‘Wij willen de lego in de lichtwereld zijn. Onze “bouwblokjes” openen deuren naar nieuwe applicaties. Bepaalde bouwblokken hebben dusdanig veel technisch vernuft dat er dienstverlening van onze zijde nodig is om ze in bedrijf te stellen. Het resultaat? Ongekende vrijheid voor de lichtontwerper. Als men over een aantal jaren aan kwaliteit, een DMX-controller of mooie lichtoplossing denkt, dan zal men meteen aan LivingLight denken. Dat is onze ambitie.’

>>> De installateur kan volgens Sebregts het product aansluiten ‘met voor hem bekende materialen’ en de led-strip tot een maximale lengte van vijftien meter koppelen. De output is 2.450 lumen per meter. ‘Maar het draait niet alleen om de led-strips, je hebt ook goede led-dimmers nodig. Ons bijbehorende pakket aan led-dimmers komt binnen nu en twee maanden op de markt. Daarmee is het mogelijk om perfect te dimmen van nul tot honderd procent. De dimmers zijn ontwikkeld met fabrikanten en toeleveranciers die er ervaring in hebben.’ 36 • LED MAGAZINE SEPTEMBER

India worstelt en floreert met uitrol led-verlichting

InTERnATIOnAAL

Kennisoverdracht

De Graaf ziet ondertussen volop ruimte voor een vergaande marktpenetratie. ‘Bij Bailey houden wij van het simplistische karakter van de LuxLineair. Het productprincipe “bouwen in plaats van breken” past bij ons bedrijf. Dit product heeft zo veel potentie dat wij het naar buitenlandse markten willen brengen. Over twee jaar moet de LuxLineair een begrip zijn in iedere Nederlandse groothandel en moeten de eerste stappen op de Belgische, Duitse en Franse markt gezet zijn. Daarbij willen wij als Bailey een rol spelen door het brengen van nieuwe oplossingen naar onze klant. Bailey bel je dan niet langer alleen voor het vinden van een lampje; men moet te zijner tijd weten dat je bij Bailey ook terecht kunt voor lichtoplossingen.’ Sebregts heeft net als De Graaf een heldere ambitie: ‘De lichtmarkt transformeert van analoog naar digitaal. Lineaire verlichting biedt een nieuwe invalshoek om naar verlichting te kijken vanuit sfeer en beleving. Wij streven naar marktleiderschap in lineaire led-oplossingen. Wij leveren dan niet alleen een product, maar zorgen ook voor kennisoverdracht via workshops en trainingen over lichtoplossingen en ondersteunen onze klanten bij hun marketing- en salesactiviteiten.’

De Indiase overheid kondigde in 2009 grootschalige investeringen in led-verlichting aan. Maar hoe staat het vijf jaar later met de uitrol van deze plannen? Een rondgang langs diverse Indiase steden en regio’s toont wisselende beelden. Marktanalisten blijven ondertussen onverminderd positief over de Indiase afzetmarkt.

De Indiase minister-president Narenda Modi kondigde dit jaar bij zijn aantreden aan dat in 2019 elk Indiaas huishouden over ten minste één lamp dient te beschikken. India dat ruim 1,2 miljard inwoners en zo’n tweehonderddertig miljoen huishoudens telt, is het dichtstbevolkte land ter wereld. Met driehonderd miljoen mensen die geen stroom hebben is Modi’s ambitie door marktanalisten bestempeld als een enorme kans voor zowel de led- als solar industrie. Led werd door Modi weliswaar niet genoemd als ‘verplichte’ lichtbron, maar India begon niet voor niets al in 2009 met het plaatsen van vier miljoen ledlampen. Onder meer Philips en Panasonic doken de afgelopen jaren al op deze massamarkt, ondanks het lage marktaandeel van led-verlichting dat in 2012 nog maar drie tot vijf procent bedroeg. Opvallend daarbij is dat de Indiase overheid goed is voor ruim de helft van de led-orders. De lokale overheid van Calcutta – de Kolkata Municipal Corporation (KMC) – dat

vierenhalf miljoen inwoners telt, maakte vlak voor de zomer nog bekend een negenjarig contract met Energy Efficiency Services Ltd. (EESL) te hebben gesloten om driehonderdduizend straatlantaarns van led-verlichting te gaan voorzien. De joint-venture tussen de KMC en vier staatsbedrijven zou zo voor een kostenbesparing van vijftig tot vijfenvijftig procent moeten leiden. Calcutta is slechts een van de vele Indiase steden die naast diverse regio’s dergelijke plannen heeft. De Greater Visakhapatnam Municipal Corporation (GVMC), een grootstedelijke regio met 1,3 miljoen inwoners, kondigde half augustus aan zesennegentigduizend gasontladingslampen te gaan vervangen door led-verlichting. Met de investering zou tussen de elf en dertien miljoen dollar gemoeid zijn. De GVMC heeft aangekondigd het project enkel uit te kunnen voeren met steun van de nationale overheid en heeft hiertoe een verzoek ingediend. Opmerkelijk is dat GVMC tot nu toe pas honderdtachtig

led-straatlantaarns telt. Met de overstap naar led zou de energierekening voor de lokale overheid gehalveerd worden. De grootstedelijke regio Vadodara – die twee miljoen inwoners telt – heeft ondertussen grootschalige problemen met de uitrol van led-verlichting. Het investeerde de afgelopen jaren zo’n kleine drie miljoen dollar in led-verlichting, maar wegens het slechte functioneren heeft de Vadodara Municipal Corporation (VMC) een grootschalig onderzoek afgekondigd. Narendra Ravat – president van de stadsraad – heeft niet alleen vraagtekens bij het functioneren, maar ook bij de aanschafprijs. Deze zou hoger liggen dan in de retailmarkt. De verlichting is inmiddels zelfs aangemerkt als ‘een bedreiging voor veiligheid en een veroorzaker van problemen bij automobilisten.’ Bij regenval zou de verlichting namelijk helemaal niet functioneren. De gemoederen lopen inmiddels dermate hoog op dat er demonstraties over de kwestie zijn geweest.

LED MAGAZINE DECEMBER • 37

LUXeXcel streeft met 3D-printtechniek naar marktleiderschap in led-optieken Printoptical uitgelegd Het door LUXeXcel gepatenteerde printoptical 3D-printproces is een digitale techniek waarmee functionele optica kan worden geprint. Het is een één-staps ‘CAD-to-Optic’ proces waarmee optische gladde structuren en oppervlakken kunnen worden geprint en geen nabewerking nodig is. Bij het printoptical productieproces van LUXeXcel worden optische componenten driedimensionaal afgedrukt met behulp van inkjetapparatuur. Transparante druppels van fotopolymeer – dat uithardt wanneer het wordt belicht met ultraviolet licht – worden achter elkaar nauwkeurig samengesmolten met de vorige druppels en onderling blijvend gefixeerd onder een in de printkop opgenomen bron van ultraviolet licht. Het resultaat is een transparant prisma of een lens. LUXeXceL’s online platform beoogt daarbij een home van light designers, lighting oem’s en optische experts. Online tools, catalogi en apps zorgen ervoor dat ieder project, toepassing of enkel product de perfecte lens moet kunnen krijgen.

LUXeXceL combineert digitaal printen, optica en verlichting om optische structuren, lenzen en prisma’s te produceren via 3D-printing. De printoptical technology van het Zeeuwse bedrijf geniet inmiddels wereldwijd belangstelling. Oprichter en chief executive officer Richard van de Vrie brandt dan ook van ambitie: ‘De meeste lenzen voor de optische industrie worden nog op conventionele wijze geproduceerd. Onze technologie biedt dusdanig veel voordelen dat wij ook in led optics marktleider zullen worden. Men moet ons tijd geven en dan gaat het zeker gebeuren.’ LUXeXceL is de uitvinder van de zogenaamde printoptical technology. Het is een 3D-printproces om lenzen en optische producten te prototypen en te produceren (zie kader). Inmiddels is het bedrijf vijf jaar operationeel en worden tal van successen geboekt. ‘Wij lopen op schema met het plan dat wij bij onze start in 2009 hebben opgesteld’, opent Van de Vrie het gesprek. ‘Wij zijn van een baby’tje uitgegroeid naar peuter tot kleuter. Dat terwijl wij ongekend veel facetten hebben moeten aanpakken. Van nieuwe printers tot materiaalontwikkeling, chemie en software. De enige reden waarom wij hierin geslaagd zijn is het ontzettend goede team van experts dat wij bij elkaar hebben gekregen. Wij zien dan ook dat onze technologie bij de mensen leeft, van optische designer tot verlichtingspecialist.’

Venture capitalist Ondanks dat het LUXeXcel sinds haar start in 2009 in feite crescendo is vergaan, had de groei sneller gekund. In de afgelopen jaren heeft Van de Vrie zich meermaals kritisch uitgelaten over het Nederlandse investeringsklimaat dat in zijn visie een negatieve bijdrage levert. Zo stelde hij ooit: ‘Als je je bedrijf niet uit handen wilt geven aan venture capital investeerders heb je in Nederland een probleem. Banken gaan geen enkel risico aan en vragen dubbele zekerheden.’ En daar denkt hij nu nog 38 • LED MAGAZINE SEPTEMBER

steeds zo over. ‘Overheden en banken zijn niks veranderd. Gelukkig hebben wij wel financiers gevonden. Twee grote venture capitalbedrijven die ons al jaren ondersteunen omdat zij geloven in onze technologie. Het is immers een nieuwe basistechnologie die in de afgelopen jaren al bijzondere prestaties heeft geleverd. Niet alleen de verlichtingscommunity is hiervan onder de indruk, maar bijvoorbeeld ook de eyewareindustrie. Ter illustratie: wij hebben werelds eerste volledig 3D-geprinte bril, zowel het frame als de lenzen, in één printjob vervaardigd. Het enige jammere is dat ons zeer diverse klantenbestand veelal met non-disclosure agreements (nda’s) omgeven is. Wij mogen niet onthullen voor wie wij werken.’

3D-printfabriek Meest recente wapenfeit waarmee LUXeXcel het nieuws haalde, is de investering in een nieuwe 3D-printfabriek. ‘Wij hopen de eerste producten in oktober uit de fabriek te krijgen’, duidt Van de Vrie. ‘Wij draaien momenteel proef met een R&D-versie van de printer. Het is opzienbarend om te zien welke resultaten daar al uit komen.’ In de fabriek wil LUXeXcel grotere volumes functionele lenzen en optieken voor de led-industrie produceren. ‘Deze nieuwe fabriek betekent ongekend veel voor de led-industrie’, stelt Van de Vrie. ‘Want als je kijkt waar led een rol kan spelen,

dan is dat enkel waar grote volumes gevraagd zijn. Verlichting voor straatlantaarns kan men bijvoorbeeld niet individueel aanpassen. Wij kunnen voor klanten iedere lantaarnpaal een andere lens geven zodat wij straten perfect uitlichten. Dat scheelt in wattage, maar ook in lichtvervuiling. Het maakt het mogelijk om licht exact daar te hebben waar je dat wilt.’ Volgens Van de Vrie zit de led-industrie in een vicieuze cirkel waarbij zij voortdurend voorraden aan het afschrijven is. ‘Lichtfabrikanten worden het afgelopen decennium geconfronteerd met overweldigende uitdaging om de snelheid van de ontwikkeling van led bij te houden. Per project op maat gemaakt producten zijn daardoor niet rendabel, de digitalisering van de productie die wij voorstaand biedt de oplossing. Het conventionele proces van ontwerp tot productie neemt bij lenzen al gauw een jaar in beslag. De massaproductie voor lenzen vergt dure mallen en grote orders. Het is simpelweg niet betaalbaar om op maat gemaakte lenzen voor een project of toepassing te ontwikkelen. Met onze technologie komt er een einde aan die patstelling. Door de digitalisering van het productieproces kun je op onze website een optisch design uploaden waarna je een rendering krijgt te zien en de lens twee dagen later op je bureau ligt. Dat is ongekend. Ik voorspel dat dit een enorme omslag is voor de verlichtingsindustrie. Het creëert een toekomst met standaardarmaturen waar je een uitwisselbare lens in zet om een ander lichtbeeld te verkrijgen.’

Levertijd Van de Vrie illustreert zijn betoog met een praktisch voorbeeld: ‘Een veelgebruikte lens in de verlichting is een lens van polymethylmethacrylaat met een diameter van vijftig millimeter. Een verlichtingsarmatuur vraagt vaak om verschillende lichtbundels. Als die optische delen daarvoor worden gemaakt middels spuitgieten, dan kunnen de

eenmalige kosten voor een spuitgietwerktuig dertigduizend euro per lens bedragen en komt de levertijd op vier tot acht maanden. Bij onze technologie bedragen de eenmalige ontwerpkosten hooguit drieduizend euro. Daardoor zijn wij voor tal van toepassingen in de ledindustrie concurrerend voor wat betreft het additief produceren van lenzen.’ Hoe groot het aandeel van de ledindustrie van de omzet van LUXeXcel momenteel is, kan Van de Vrie niet exact vaststellen. ‘Wij weten lang niet altijd waar de optische componenten die wij maken voor gebruikt worden. Dat probleem hebben veel optische bedrijven. Je levert, maar weet niet waarvoor het gebruikt wordt. Met enige zekerheid durven wij echter te stellen dat in ieder geval de helft van hetgeen wij printen in de verlichtingsindustrie terechtkomt.’

Marktleider Met haar activiteiten is LUXeXcel in haar eigen segment hoe dan ook marktleider, geen enkel ander bedrijf ter wereld kunnen lenzen 3D-printen. ‘Op led optics gebied zijn wij echter nog geen marktleider’, stelt Van de Vrie. ‘De meeste lenzen voor de optische industrie worden nog op conventionele wijze geproduceerd. Ik denk echter dat onze technologie dusdanig veel voordelen biedt - zo kunnen onze klanten on demand produceren en hoeven ze geen voorinvesteringen in voorraden te doen - dat wij ook in led optics marktleider zullen worden. Men moet ons tijd geven en dan gaat het zeker gebeuren.’ Van de Vrie besluit: ‘In elke markt waar digitalisering zijn intrede heeft gedaan, heeft digitalisering gewonnen. Ook onze technologie zal zegevieren.’

Richard van de Vrie

LED MAGAZINE SEPTEMBER • 39

cOLUMn

Dynamische verlichting en onze gezondheid

’s connect 17 september 2014 Kwaliteit in led-verlichting

Over Wout van Bommel Wout van Bommel heeft ruim vijfendertig jaar ervaring op het gebied van straat-, sport-, kantoor-, industriële en architectonische verlichting (binnen en buiten). Van Bommel zich het laatste decennium gespecialiseerd in het nieuwe vakgebied ‘niet-visuele biologische effecten van licht’ die gezondheid en welzijn beïnvloeden. Wout van Bommel geeft op 2 december een lezing over dynamisch licht tijdens het LED Evenement 2014 (www.ledapplicatie.nl) in Congrescentrum 1931 te ’s-Hertogenbosch.

Dynamische verlichting wordt meer en meer toegepast. Zij maakt het mogelijk de verlichting aan te passen aan de veranderende kunstlichtbehoeftes in tijd en op plaats. Die veranderingen kunnen – op het werk – het gevolg zijn van verschillende taken die in de loop van de dag uitgevoerd moeten worden. Van een veranderende bijdrage van daglicht aan het totale verlichtingsniveau, maar ook van de aanwezigheid van mensen van verschillende leeftijd die elk een andere hoeveelheid licht nodig hebben. Dynamische verlichting heeft dus voordelen voor het onder alle omstandigheden goed kunnen functioneren van mensen op het werk. Zeker zo belangrijk is dat dynamische verlichting er automatisch voor zorgt dat er nooit overbodig licht aanwezig is. Dit leidt tot minimale kosten en energieverbruik. Als de dynamische verlichting zodanig is uitgevoerd dat hij ook regelt in afhankelijkheid van de aan- en afwezigheid van mensen op de werkplek, zal het energieverbruik nog verder dalen. De medische en biologische wetenschap heeft pas de laatste dertig jaar aangetoond dat licht naast een visueel ook een belangrijk niet-visueel biologisch effect op het menselijk lichaam heeft. We begrijpen daarom nu dat de effecten van goede verlichting veel belangrijker zijn dan de visuele effecten alleen: er is een directe relatie tussen licht en gezondheid. Met de grote hoeveelheden licht buiten kregen we tot aan de industriële revolutie, toen we overdag nog bijna allemaal buiten waren, automatisch de positieve gezondheidseffecten van licht. De positieve invloed van licht op onze gezondheid en op ons welzijn werkt in het bijzonder via de controle van de menselijke biologische klok, een orgaan in onze hersenen dat via zenuwverbindingen verbonden is met lichtgevoelige

40 • LED MAGAZINE SEPTEMBER

celletjes in ons oog die pas in 2002 door een Amerikaanse onderzoeker ontdekt zijn. Een ware sensatie in de medische wereld en in de lichtwereld. Onze biologische klok regelt dagelijkse lichaamsritmes zoals hormoonniveaus, lichaamstemperatuur, slaap-waak cycli, alertheid en stemming. Het is zelfs zo dat voldoende licht overdag, in het bijzonder in de ochtend, onze slaapkwaliteit ’s nachts mede bepaalt. Onderzoek in veel verschillende onderzoeksinstituten heeft aangetoond dat in de ochtenduren een hoger lichtniveau nodig is dan vereist voor goede visuele condities. De in 2002 ontdekte lichtgevoelige celletjes in ons oog die zo belangrijk zijn voor deze biologische effecten, zijn extra gevoelig voor koelwit licht, wit licht met een relatief hoge blauwcomponent. Als ’s morgens extra koelwit licht wordt toegepast blijft het vereiste verlichtingsniveau binnen de praktisch haalbare en betaalbare grenzen. In de loop van de middag zal de kleurtint van het licht weer warmer moeten zijn (een relatief hoge roodcomponent in het witte licht) om de aanmaak van hormonen die later in de avond nodig zijn voor een goede slaapkwaliteit niet tegen te werken. Goede dynamische verlichting die aanpasbaar is in kwantiteit en in kleurtint kan daarom een belangrijke drijvende factor zijn om en productiviteit en gezondheid en welzijn van mensen te verbeteren. De verwachting is dat dit soort verlichting de komende jaren meer en meer ‘standaard’ zal worden. Hierbij zullen led-modules met variabele kleurtint een belangrijke rol gaan spelen. Deze verlichting zorgt er dan voor dat we de natuurlijke positieve effecten van licht ‘genieten’, ook op onze werkplek.

Tijdens de volgende etappe van de innovatiereis van Stichting KIEN en de NSVV staat het onderwerp ‘Kwaliteit in led-verlichting’ centraal. Er worden kennis en ervaringen uitgewisseld tussen installateurs, adviseurs en architecten. www.nsvv.nl

18 september 2014 Workshop Openbare Verlichting 2020 CityTec organiseert de workshop ‘Openbare Verlichting in 2020’. De workshop schenkt aandacht aan de veranderende rol van de beheerder openbare verlichting. www.citytec.nl/roosendaal

bouw en de industrie alle oplossingen om optimaal energie te besparen en hernieuwbare energie in te zetten. Energie 2014 toont de nieuwste producten en systemen, up-to-date informatie en deskundig advies. Biomassa, decentrale opslag, duurzame bronnen, pompen, passieve producten, smart grids, slimme meters en led-verlichting. www.energievakbeurs.nl

8 tot en met 9 oktober 2014 Dag van de Openbare Ruimte Tijdens de Dag van de Openbare Ruimte vindt een IGOV-kenniscafé plaats met een workshop over openbare verlichting in het Energieakkoord. De Dag van de Openbare Ruimte is het jaarlijkse ontmoetingsmoment voor iedereen die werkzaam is binnen het werkveld openbare ruimte: ontwerp, inrichting, onderhoud en beheer. www.openbareruimte.nl

De NSVV is eind september organisator en gastheer van het tweejaarlijkse lichtcongres LICHT 2014. Tijdens het evenement komen tal van onderwerpen op het gebied van licht en verlichting aan de orde, zowel bezien en belicht vanuit de praktijk als vanuit de wetenschap. Het is het platform voor wetenschap en praktijk, voor ontwerp en advies, voor aanschaf en onderhoud. licht2014.nl/nederlandse-pagina/

4 tot en met 6 november 2014 Energie & Besparing

Tijdens de Infra Relatiedagen vindt een IGOV-kenniscafé plaats over Perceptie 3.0 en een workshop over openbare verlichting in het Energieakkoord. www.igov.nl

Energie & Besparing is het vakevenement voor ondernemers die actief bezig zijn met energiebesparing in de utiliteitsbouw, hoogbouw en woningbouw. De vakbeurs speelt in op de actualiteit en biedt bezoekers de gelegenheid om kennis te maken met de mogelijkheden en toepassingen die energiebesparingstechnieken bieden. www.evenementenhal.nl/venray

21 tot en met 23 oktober 2014 Strategies in Light Europe

2 december 2014 LED Evenement 2014

Strategies in Light Europe is uitgegroeid tot een platform voor de Europese ledverlichtingsindustrie. Het is het forum voor het uitwisselen van ideeën en ervaringen met de nieuwste led-technologieën. Marktonderzoeker Strategies Unlimited is de drijvende kracht achter het evenement. www.sileurope.com

De vijfde editie van het LED Evenement vindt plaats in 1931 Congrescentrum Brabanthallen in Den Bosch. Het evenement wordt vanuit de basis van de elektronica vormgegeven voor oem’s, ontwikkelaars, R&D-managers, (licht)architecten, de gebouwde omgeving en led-toepassers in het algemeen. Dit jaar komen in dertig lezingen ‘Aansturen’, ‘Thermal management & optics’, ‘Ontwikkeling, productie & applicaties’, ‘Hardware’ en ‘Test, measurement & certificering’ aan de orde. www.ledapplicatie.nl

28 oktober 2014 IGOV-kenniscafé (op Infra Relatiedagen)

21 tot en met 24 september 2014 Licht 2014

het Nationale LED Trendcongres. Het congres geeft de sector voor innovatieve verlichting in één dag een overzicht van alle marktontwikkelingen op het gebied van led-verlichting. Het Nationaal LED Trendrapport is gebaseerd op gegevens die verstrekt zijn door meer dan vijfhonderd bedrijven en organisaties. www.ledexpo.nl/trendrapport

7 tot en met 9 oktober 2014 Energie 2014

30 oktober 2014 nationale LED Trendcongres

De vakbeurs Energie in de Brabanthallen in Den Bosch biedt professionals in de

LED Expo en LED Magazine presenteren het nationaal LED Trendrapport tijdens

LED MAGAZINE SEPTEMBER • 41

LED Industry Register Door uw bedrijf en bedrijfsactiviteiten op te laten nemen in het LED Industry Register wordt u voor slechts 500 euro per jaar ieder kwartaal onder de aandacht gebracht bij duizenden licht professionals, van fabrikanten, tot installateurs, overheidsfunctionarissen, commerciële eindgebruikers, lichtontwerpers, onderzoekers en investeerders. Vul het ‘LED Industry Register’ formulier digitaal in via www.ledmagazine.nl/industrieregister

COLOFON Jaargang 2 - nr. 3 september ’14 LED Magazine is het leidinggevende Nederlandstalige multimediale platform voor eenieder die professioneel betrokken is bij (led-)verlichting in Vlaanderen en Nederland. LED Magazine kent een online nieuwsportal, e-mailnieuwsbrief en vakblad. Het vakblad verschijnt vier keer per jaar in een oplage van 10.000 exemplaren.

Uitgever & Hoofdredacteur N.V. BOM

NSVV

Ontwikkelingsmaatschappij van de provincie Noord-Brabant Goirleseweg 15, 5026 PB Tilburg T. + 31 88 83 111 20 I. www.bom.nl

Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde Postbus 539, 6710 BM EDE T. +31 218 69 53 94 I. www.nsvv.nl

Edwin van Gastel (EG Media) (E). [email protected]

Tier-one, tier-two and tier-three suppliers in the open high-tech supply chain in the Netherlands have joined forces to create Brainport Industries. Brainport Industries designs, develops and manufactures leading, advanced, precise and intelligent high-tech equipment.

YOUR HIGH TECH OPEN SUPPLY CHAIN

Eindredactie Els Stultiens (EG Media)

Vormgeving Bette van Loenen (EG Media) Thijmen van Loenen (FloenID)

Fotografi e Vincent Knoops en Hans Banus

FHI LED Cluster

Output

Coverfoto

Nederlandse brancheorganisatie voor Industriële Elektronica Postbus 366, 3830 AK Leusden T. + 31 33 465 75 07 I. www.fhi.nl

Distributeur van professionele audio, video en lichtapparatuur Postbus 2414, 5202 CK Den Bosch T. +31 73 639 26 00 I. www.outputnl.com

Hans Banus

Abonnementen & Advertenties [email protected]

Redactionele klankbordgroep M. Weeda (BOM) H. Wijsman (FHI) R.J. Vos (NSVV)

IGOV Innovatieplatform Innovatieplatform voor de Openbare Verlichting E. [email protected] I. www.igov.nl/innovatieplatform

© EG Media 2014 - Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder toestemming van de uitgever. Redactie en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventueel voorkomende onjuistheden. 42 • LED MAGAZINE SEPTEMBER

www.brainportindustries.com YOUR HIGH TECH OPEN SUPPLY CHAIN

YUJI

HAYU

TADA

KATO

wit, wit aluminium of zwart brandduur: 50.000 (L70/B50)

wit aluminium brandduur: 50.000 (L80/B10)

wit of wit aluminium brandduur: 50.000 (L70/B50)

YUNA

wit brandduur: 50.000 (L70/B50)

wit aluminium Brandduur: 50.000 (L80/B10)

Sharp LED verlichting

Duurzame kwaliteitsverlichting met 5 jaar garantie