Big Brother zit ove eral! Heel w wat instelliingen, perssonen of orrganisaties nemen hett niet zo nauw m met de privacy van de e burgers. D De Liga voo or Mensenrechten en La Ligue de es droits de l’hom mme hebbe en een aanttal kandidaaten op een n rijtje gezet die het reecht op privvacy niet respecteren. Hiero onder vindt u het doss ier van één n van de kan ndidaten.
SLIMME METERS In 2010 gingen netbeheerders Eandis en Infrax in Vlaanderen van start met een eerste proefproject voor slimme energiemeters. Nochtans zijn er bij het veralgemeend inzetten van slimme meters heel wat vraagtekens te plaatsen, zeker wat de bescherming van de privacy en het beveiligen van de persoonsgegevens betreft. Wat zijn slimme meters1? Het grootste deel van de energiemeters in Vlaanderen zijn momenteel elektromechanische meters, de Ferrarismeters, die gebruik maken van een horizontaal roterende schijf. Deze analoge meters zullen stilaan vervangen worden door zogenaamde slimme meters met ingebouwde informatie‐ en communicatietechnologie. Deze digitale meters bieden heel wat meer mogelijkheden dan enkel het meten van het energieverbruik. Ze maken communicatiestromen tussen de consument en de leverancier of netbeheerder in twee richtingen mogelijk. Een slimme meter registreert het energieverbruik en stuurt die verbruiksgegevens periodiek en automatisch door naar de energieleverancier. In de omgekeerde richting biedt de technologie de mogelijkheid om de meter vanop afstand te sturen of te informeren. Dat kan gaan van het informeren van de verbruiker over de evolutie van zijn verbruik, het begrenzen van dat verbruik, tot het in‐ en uitschakelen van de energievoorziening bij wanbetaling of bij dreigende overbelasting van het net. Eventueel is de meter nog slimmer en weet hij welk huishoudelijk toestel wanneer aanslaat en hoeveel het verbruikt en kan hij vanop afstand individuele toestellen aan‐ of afzetten. Het gebruik van slimme meters wordt gezien als een essentieel onderdeel van een intelligent elektriciteitsnet (slim net of smart grid). Dit is een energienet waaraan een meet‐ en regelsysteem is toegevoegd. De toegevoegde waarde van een dergelijk systeem is dat hiermee het evenwicht tussen vraag en aanbod op de elektriciteitsmarkt geregeld kan worden. Het doel is uiteindelijk om een robuuster, milieuvriendelijker en goedkoper energienet te creëren. Slimme meters zijn in opmars. Ze werden onder meer in de Verenigde Staten en Canada reeds geïntroduceerd. Dichter bij huis worden in Italië en Zweden al massaal slimme meters gebruikt. Italië was op dat gebied een pionier in Europa. In 2010 waren daar 85% van de huishoudens voorzien van een slimme meter. In Europa werd het principe in 2006 door de Europese Unie in een richtlijn2 gegoten en de Vlaamse regering heeft de slimme meter in het regeerakkoord opgenomen als onderdeel 1
http://www.vreg.be/slimme‐netten‐en‐meters Richtlijn 2006/32/EG van het Europees Parlement en de Raad van de Europese Unie van 5 april 2006 betreffende energie‐efficiëntie bij het eindgebruik en energiediensten en houdende intrekking van Richtlijn 93/76/EEG van de Raad van 27 april 2006, PB L114/64. 2
van de bouw aan een ‘Groen Stedengewest’3. Een belangrijke datum is september 2012, omdat Europa dan een evaluatie maakt van de kosten en baten van slim meten. Als die evaluatie positief is, wil Europa tegen 2020 80% van de consumenten met een slimme meter uitrusten. In Vlaanderen gingen de distributienetbeheerders Eandis, Infrax en PBE in april 2010 in de Mechelse gemeenten Leest en Hombeek van start met een gezamenlijk proefproject. In 2815 woningen werden 4420 meters voor elektriciteit en aardgas geplaatst. Dit eerste grotere proefproject legde vooral de nadruk op de communicatieaspecten (worden de meterstanden correct geregistreerd? Worden ze vlot en correct doorgestuurd?) en op de softwarekant. De resultaten van dit proefproject werden nog niet verspreid, maar bij een gunstige evaluatie wordt een tweede proefproject voorzien, dit keer met ongeveer 40.000 energiemeters. In die fase (gepland voor 2012) worden ook andere aspecten van de slimme meters getest. Kritiek vanuit het middenveld Middenveldorganisaties4 plaatsten al heel wat vraagtekens bij het rooskleurig plaatje dat vooral door lobbyisten van de elektriciteitsindustrie wordt voorgeschoteld. In een persbericht, dat in september 2011 werd verspreid, wijzen ze onder meer op het kostenplaatje dat volgens onderzoekers van de Universiteit van Antwerpen niet minder dan 2,272 miljard euro zou bedragen5. De extra kost die de invoering van slimme meters met zich meebrengt, zou daardoor oplopen tot een bedrag tussen de 40 en 50 euro per gebruiker per jaar voor de volgende 20 jaar. Aan de andere zijde wordt tegelijkertijd het besparingspotentieel serieus overschat. Volgens berekeningen van de middenveldorganisaties zouden daardoor enkel grote verbruikers en verspillers voordeel halen uit een slimme meter. Voor alle andere verbruikers wegen de voordelen niet op tegen de nadelen. Sterker nog, het zullen de kleine verbruikers zijn die zullen opdraaien voor de besparing van de grote verbruikers. De voordelen situeren zich vooral aan de kant van de distributeur, terwijl de factuur voor de slimme meters betaald zal worden door de consument en dan vooral de kleine consument die er een serieuze financiële kater dreigt aan over te houden. De middenveldorganisaties waarschuwen voor de risico’s voor maatschappelijk kwetsbare groepen en wijzen op het bestaan van sociale openbaredienstverplichtingen die – op zijn minst – behouden dienen te blijven en, waar nodig, dienen te worden uitgebreid voor de nieuwe functies van de slimme meters. 3
http://vlaandereninactie.be/ Uitbouw van slimme netten en de uitrol van slimme meters, ACV, ACOD BRUSSEL, ACW, GEZINSBOND, OIVO, SAMENLEVINGSOPBOUW, TEST‐AANKOOP, VLAAMS ABVV, 9 september 2011. 5 De Morgen, 10 september 2011, 'Slimme meters voorzien aanslag op uw energiefactuur'. 4
En wat met de privacy? Wat zijn de risico's voor de schending van de privacy die aan de invoering van slimme meters verbonden zijn? Het klinkt – op zijn zachtst gezegd ‐ weinig aantrekkelijk dat elektriciteitsleveranciers voortdurend kunnen binnengluren om uit commerciële overwegingen te achterhalen wie wanneer thuis is, welke toestellen er gebruikt worden en hoeveel die toestellen verbruiken. None of their business, denken wij dan. Persoonlijke informatie Slimme meters kunnen de energieleveranciers een heleboel informatie verschaffen over het gedrag en de leefpatronen van individuele gebruikers. Uit het energieverbruik kan bijvoorbeeld afgelezen worden hoeveel personen op een bepaald moment in een woning aanwezig zijn, wanneer iemand gaat slapen of opstaat, welke toestellen worden gebruikt en hoe lang, enzoverder. Die meetgegevens kunnen de privacy van de consument schaden en zijn op diverse wijzen vatbaar voor misbruik. De gedragspatronen die via de meetdata zichtbaar worden, komen in de handen van de netbeheerders en de energiebedrijven. Het is in de eerste plaats niet duidelijk hoe lang die informatie mag of moet bijgehouden worden en of die verspreid mag worden naar andere instanties en zo ja, naar welke instanties wel en naar welke niet. Commercialisering van de gegevens Tijdens een internationale privacyconferentie in Madrid in 2009 wees Elias Quinn (wetenschapper aan de universiteit van Colorado) op het risico dat elektriciteitsmaatschappijen niet aan de verleiding zouden kunnen weerstaan om de gebruikersgegevens te verkopen. “La vision instantanée de la consommation électrique s’apparente à une fenêtre ouverte sur le mode de vie de son utilisateur. Ne peut‐on imaginer que des fabricants de somnifères soient intéressés par des clients allumant souvent leur lumière au milieu de la nuit?” Op grond van de privacywet vereist het doorgeven van persoonsgegevens aan derden, waaronder ook metergegevens, echter steeds een expliciete en herroepbare toestemming van de betrokkene. Slimme meters kunnen marketingbedrijven inzicht geven in het dagelijks leven van de consument. De Belgische Commissie voor de bescherming van de persoonlijke levenssfeer (Privacycommissie) formuleerde een aanbeveling6 waarin zij een dergelijk vergaande inkijk in het doen en laten van de burgers slechts gerechtvaardigd acht wanneer daar duidelijke maatschappelijke voordelen tegenover staan. De Commissie herhaalt eveneens het keuzerecht van de betrokken burger, dewelke verregaande transparantie en informatie ten aanzien van de betrokkenen vereist. 6
“Aanbeveling over de na te leven beginselen bij smart grids en slimme meters”, nr. 04/2011 van 15 juni 2011, http://www.privacycommission.be/nl/docs/Commission/2011/aanbeveling_04_2011.pdf
Finaal dient ook gewezen te worden op het bekende fenomeen van function creep. Dit houdt in dat het enorm moeilijk is om het inwinnen van meetgegevens te beperken voor het doeleinde van energiebesparing. Het valt niet uit te sluiten dat ook opsporings‐en veiligheidsdiensten gebruik willen maken van de data om leefpatronen, van personen die verdacht worden van strafbare feiten, na te gaan. Ook voor verzekeringsmaatschappijen kunnen de gegevens van belang zijn. Maar stemt de consument wel in met dergelijke vergaande gegevensuitwisseling? Toetsing aan artikel 8 EVRM7. 1. Een ieder heeft recht op respect voor zijn privéleven, zijn familie‐ en gezinsleven, zijn woning en zijn correspondentie. 2. Geen inmenging van enig openbaar gezag is toegestaan in de uitoefening van dit recht, dan voor zover bij de wet is voorzien en in een democratische samenleving noodzakelijk is in het belang van de nationale veiligheid, de openbare veiligheid of het economisch welzijn van het land, het voorkomen van wanordelijkheden en strafbare feiten, de bescherming van de gezondheid of de goede zeden of voor de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen. Wanneer een maatregel, zoals de installatie en het gebruik van slimme meters, een inbreuk vormt op artikel 8 van het EVRM dan is deze niet zonder meer onrechtmatig. Het tweede lid van artikel 8 bepaalt namelijk dat een inbreuk op het recht op privacy rechtmatig is wanneer deze bij wet is voorzien, voldoet aan een gerechtvaardigd doel en noodzakelijk is in een democratische samenleving. In wat hieronder volgt wordt nagegaan of de invoering van slimme meters de privacytoets aan artikel 8 EVRM doorstaat. Meer specifiek, met betrekking tot de verwerking van persoonsgegevens, speelt ook de Belgische Privacywet een belangrijke rol bij de evaluatie van slimme meters. Legaliteitsbeginsel Het legaliteitsbeginsel is essentieel in de rechtsstaat. Het leidt ertoe dat de regulering van de macht van de staat gebeurt door wetten. Die wetten moeten tot stand komen in een open en democratisch proces. Ook inperkingen van het recht de privacy dienen dus steeds gestoeld te zijn op een rechtsnorm. Deze norm moet voldoende toegankelijk en precies zijn. Opdat aan dit criterium zou worden voldaan zal het in de toekomst dus vereist zijn dat, in navolging van bijvoorbeeld Nederland, de slimme meters ook in België bij wet worden ingevoerd. 7
Dr. CUIJPERS, C. en Prof. KOOPS, B.J., “Het wetsvoorstel ‘slimme meters’: een privacytoets op basis van art. 8 EVRM”, Universiteit van Tilburg – Centrum voor Recht, Technologie en Samenleving, Oktober 2008.
Finaliteitsbeginsel Op grond van het finaliteitsbeginsel in artikel 8 EVRM lid 2 kan een inbreuk op de privacy slechts gerechtvaardigd worden wanneer deze één van de daarin specifiek omschreven doelen dient. De Europese richtlijn geeft energiebesparing als enige doelstelling voor de invoering van slimme meters. Door de consument een beter inzicht te verschaffen in zijn eigen energieverbruik wordt vermoed dat deze bewuster ‐ én dus zuiniger ‐ zal omspringen met energie. Deze doelstelling beantwoordt aan het doelcriterium “economisch welzijn van het land”, zoals bepaald in artikel 8 EVRM lid 2. Daar energiebesparing op termijn ook positief kan inwerken op de risico’s van klimaatverandering kunnen ook de openbare veiligheid of de bescherming van de volksgezondheid als een indirecte doelstelling in aanmerking komen. Aan het finaliteitsbeginsel lijkt dus te zijn voldaan. Noodzakelijk Dit beginsel vereist dat een inbreuk op het recht op privacy noodzakelijk moet zijn in een democratische samenleving, wil deze rechtmatig zijn. Dit houdt in dat de maatregel maatschappelijk relevant moet zijn om haar doel te bereiken en niet verder mag reiken dan noodzakelijk is in verhouding tot het doel. Hieruit volgt dat er geen minder privacybelastende alternatieven voorhanden mogen zijn (het subsidiariteitsbeginsel) en dat de voordelen van de maatregel opwegen tegen de mogelijke nadelen (het proportionaliteitsbeginsel). Het recht op privacy dient in de context van de slimme meters ruimer worden opgevat dan enkel de bescherming van persoonsgegevens. Ook het huisrecht en het recht op respect voor het familie‐en gezinsleven kunnen maar volwaardig worden uitgeoefend met respect voor de privacy in de beslotenheid van de eigen woning. Bovendien brengt de registratie van meetgegevens, en de daarmee gepaard gaande onthulling van leefpatronen, de veiligheid van de woning in gedrang. Inbrekers en hackers krijgen hierdoor vrij spel. Dergelijk zwaarwegende inbreuk op de privacy is dus enkel toelaatbaar bij een dringende maatschappelijke behoefte. Empirisch onderzoek heeft echter niet aangetoond dat het gebruik van slimme meters ook de vooropgestelde energiebesparing tot gevolg zou hebben. Een gebruiksvriendelijk afleesvenster in de meterkast zou een effectiever alternatief zijn en houdt bovendien minder inbreuk op de privacy in8. Ook een vrijwillige invoering van de slimme meter, door consumenten die milieubewust met hun energieverbruik willen omgaan, of het gebruik van statistische en geanonimiseerde data, vormen te overwegen alternatieven. De slimme meters zijn noch subsidiair, noch proportioneel. Uit voorgaand overwegingen kan dus bezwaarlijk worden besloten dat de privacyinbreuk door slimme meters gerechtvaardigd is vanwege noodzakelijkheid in een democratische samenleving. De invoering van slimme meters voldoet niet aan de eisen gesteld in artikel 8 EVRM lid 2. 8
De privacygevoelige gegevens worden in dit geval niet naar de netbeheerder of leverancier verstuurd en de gegevens kunnen niet van op afstand worden gelezen.
En de beveiliging? En hoe is het eigenlijk met de veiligheid van het netwerk en de beveiliging van de meetgegevens gesteld? Wanneer energiebedrijven de persoonlijke meetgegevens via het internet toegankelijk maken voor de consument, is het niet onwaarschijnlijk dat deze in handen kunnen vallen van kwaadwillige hackers. Daarenboven kunnen de gegevens ook aan derden worden doorverkocht, gelet op de aanzienlijke commerciële waarde ervan voor marketingdoeleinden. Ook voor inbrekers zijn gegevens over de aan‐ of afwezigheid van bewoners en het soort toestellen die in de woning aanwezig zijn, bijzonder waardevol. Niet alleen de privacy, maar ook de persoonlijke veiligheid van de consument kan dus in het gedrang komen. Het gebruik van software speelt bovendien een steeds dominantere rol in onze digitale maatschappij waardoor ook in de elektriciteits‐ en gasmarkt virussen een invloed kunnen hebben op de ICT laag van de slimme meter. Zo zou de veiligheid met betrekking tot het op afstand activeren en deactiveren van de stroomvoorziening ten gevolge van de kwetsbaarheid van de software onderzocht moeten worden. Dergelijke risico’s vereisen bijkomende bescherming en waarborgen voor de consument. Aanbeveling Wij sluiten ons aan bij de middenveldorganisaties en waken bij de invoering van de slimme meters vooral over de privacy van de consument en de beveiliging van de meetgegevens. Wij herinneren aan de aanbeveling van de Commissie voor de bescherming van de Persoonlijke Levenssfeer en aan het feit dat de invoering van slimme meters, in haar huidige vorm, de privacytoets aan artikel 8 EVRM niet doorstaat. Minder privacyschendende alternatieven dienen zorgvuldig te worden onderzocht en overwogen. Daarnaast dienen ook de sociale risico’s, verbonden aan de slimme meters, in kaart te worden gebracht en, waar nodig, te worden weggewerkt. De middenveldorganisaties, de Liga voor Mensenrechten en La Ligue des droits de l’homme doen hierbij een oproep aan het Vlaams parlement om haar verantwoordelijkheid in dit dossier op te nemen. NUTTIGE LINKS www.privacycommision.be
