Singing in the marrow bone: werken met emotie binnen partnerrelatietherapie 1

Singing in the marrow bone: werken met emotie binnen partnerrelatietherapie1 Susan Johnson* Vertaling: Elisabeth Geelen ‘God guard me from the thoughts men think in the mind alone. He that sings a lasting song, sings in the marrow bone.’ W.B. Yeats2

Samenvatting Uit neurowetenschappelijk onderzoek blijkt steeds duidelijker hoe belangrijk emotie is als primair organiserende kracht die bepaalt hoe mensen met elkaar omgaan. Zelfs binnen therapeutische benaderingen die het belang van emotie onderkennen, wordt echter lang niet altijd optimaal gebruik gemaakt van de kracht van emotie om verandering teweeg te brengen. In dit artikel wordt geïllustreerd hoe bij de behandeling van relatieproblematiek Emotionally Focused Therapy een model biedt om vanuit de emotie- en hechtingstheorie de emotionele ‘dans’ tussen partners te begrijpen en wezenlijk te veranderen. Trefwoorden: emotionally focused therapy, EFT, hechting, emoties, partnerrelatietherapie, neurowetenschap

Inleiding Mike leunt voorover en zegt met een lage, emotioneel geladen stem: ‘Kijk, het was niet mijn idee om naar een relatietherapeut te gaan. En ik hoor dat die therapie die jij doet helemaal om emoties draait. Nou, dat sluit mij dus uit. Allereerst heb ik ze niet zoals zij ze heeft.’ Hij wijst naar zijn vrouw Emma, die boos naar de vloer zit te staren. ‘Ten tweede, ik wil ze niet hebben en ik wil er niet over praten. Ik kan prima met problemen omgaan door koel te blijven. Ik houd de touwtjes stevig in handen en gebruik mijn hersenen.’ Hij tikt tegen zijn hoofd en kijkt vastberaden. ‘Vertel me gewoon wat er mis

*

Dr. Sue Johnson is klinisch psycholoog, professor aan de Universiteit van Ottawa en aan de Alliant University in San Diego. Zij is directeur van het Ottawa Couple and Family Institute en het International Centre for Excellence in Emotionally Focused Therapy (ICEEFT). Zij is een van de grondleggers van Emotionally Focused Therapy.

Singing in the marrow bone: werken met emotie binnen partnerrelatietherapie

De ironie van dit type drama blijft me intrigeren. In een van de meest emotionele scenario’s ooit – een koppel dat probeert te praten over hun relatieproblemen – is er een partner die blijft volhouden dat de oplossing van het probleem is om emoties te negeren! Sterker nog, ik word er emotioneel van! Deze cliënt werkt op mijn zenuwen. Ik adem in en hervind mijn balans. Tenslotte, herinner ik mezelf, is wat hij zegt volstrekt normaal. Mensen die werken in de geestelijke gezondheidszorg zouden het met hem eens zijn. In feite ben ik het zelfs met hem eens, tot op zekere hoogte. Het eruit gooien van sterke, negatieve emotie – gewoonlijk catharsis genoemd – is bijna altijd een doodlopend spoor. Sterker nog, de meesten van ons zijn op hun hoede voor sterke emoties. Emoties zijn traditioneel, door filosofen als René Descartes, gezien als een deel van onze primitieve dierlijke natuur en daarom niet te vertrouwen. Ratio daarentegen is lang beschouwd als ons hogere spirituele zelf. In neurowetenschappelijke termen uitgedrukt, wil dat zeggen dat we op ons best zijn wanneer we leven vanuit onze prefrontale cortex en ons limbisch brein negeren. Meer specifiek, emotie is vaak geassocieerd met wanorde en verlies van controle. Zoals de Latijnse schrijver Publilius Syrus, bekend om zijn spreuken, schreef in de eerste eeuw voor Christus: ‘De wijze zal heersen over zijn emoties, de dwaas zal slaaf van hen zijn.’ Dit alles is nu aan het veranderen. We bevinden ons, wat emotie betreft, middenin in een revolutie. Antonio Damasio (2000), een van de grote onderzoekers op het gebied van emoties, merkt op dat deze revolutie begon in de jaren negentig, toen men de inherente ‘irrationaliteit’ van emoties in twijfel begon te trekken. We bevinden ons nu op een punt waar emotie – de schijnbaar krankzinnige, onverantwoordelijke minkukel van de psyche – is geïdentificeerd als een inherent organiserende kracht, die essentieel is voor overleving en die een fundering vormt voor kernelementen van een beschaafde samenleving, zoals moraliteit en empathie. Emotie vormt en organiseert onze ervaringen en onze verbinding met anderen. Ze bereidt ons voor op specifieke acties, ze is de grote motivator. Zoals het Latijnse woord voor emotie, emovere (bewegen, verplaatsen van) suggereert, beweegt ze ons er letterlijk toe om toe te naderen, te vermijden, te handelen.

29 Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie 51 2013/1

is met ons – waarom zij altijd zo overstuur is – en ik los het probleem op. Zeg maar gewoon wat ik moet zeggen en ik zeg het. Het ging goed met ons totdat we kinderen kregen en zij de hele tijd begon te klagen. Al dat spuien van “gevoelens” maakt de boel alleen maar erger. Het is stom.’ Hij keert zich van me af, het gehuil van zijn vrouw vult de stilte.

Susan Johnson

Bondgenoot van de therapeut

Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie 51 2013/1

30

Lang voor deze emotierevolutie, accepteerden veel therapeuten dat je meer met emotie kon dan alleen maar leren om haar te controleren – dat rechtstreeks werken met emotie op de een of andere manier centraal stond in therapie. We begonnen in te zien dat die oude Publilius ernaast zat: het is niet altijd goed om je emoties met harde hand te beheersen, en het is niet altijd dwaas om ernaar te luisteren! Het idee dat een soort van ‘corrigerende emotionele ervaring’ noodzakelijk was voor elke vorm van effectieve psychotherapie, werd eindeloos herhaald, tenminste binnen de meer dynamische psychotherapieën. Maar wat precies de kernelementen van deze ervaring zijn en hoe we daar met onze cliënten bij kunnen komen, blijft moeilijk om te bepalen. Zelfs met deze meer emotievriendelijke houding, komt het op mij over alsof wij als vakgebied nog steeds de neiging hebben om af te wijken naar de kant van het omzeilen of beheersen van emotie, in plaats van haar actief gebruiken om verandering teweeg te brengen. Jarenlang is dit met name waar geweest in het kader van relatie- en gezinstherapie. Dat is begrijpelijk als je bedenkt dat emoties juist binnen moeilijke interacties met onze geliefden intens zijn. Therapeuten moeten omgaan met sterke hechtingsdrama’s, die een rivier van emotie in hun cliënten losmaken en waarbij hun eigen emotionele pijnpunten geraakt kunnen worden als ze deze drama’s zien ontvouwen. Deze therapeuten kunnen maar beter hun rivieren goed kennen en weten hoe ze moeten zwemmen! Zo niet, dan is het veiliger om aan de kant te blijven zitten en vast te houden aan het traditionele wantrouwen van emotie en te proberen verandering teweeg te brengen via de weg van enkel cognities en gedrag. Maar deze interventies zijn mogelijk niet genoeg, gezien het feit dat emotie en emotionele signalen de centrale organiserende krachten in intieme relaties zijn en dat veranderingen in emotionele reacties, zoals meer liefde en tederheid, moeilijk te bereiken zijn als we niet rechtstreeks met emotie werken. Velen onder ons worden weinig verder geholpen door de formele opleiding. Hoeveel professionele opleidingsprogramma’s – zelfs nu, nu we zoveel meer weten over het belang van emotie – leren ons systematisch hoe we emotie kunnen begrijpen en hoe we haar kunnen gebruiken om transformatie teweeg te brengen bij onze cliënten? In klinische psychologieopleidingen lijken jonge therapeuten vooral te leren hoe ze cliënten technieken kunnen aanreiken om op hol geslagen emoties te matigen. Zelfs als we kijken naar een meestertherapeut die expliciet waarde hecht aan emoties, zoals de grote Carl Rogers (1951), zien we minder directe aandacht voor emoties dan we zouden verwachten. Dus het valt te begrijpen dat velen onder ons zich ietwat geïntimideerd of uit balans voelen wanneer ze geconfronteerd worden met een overweldigende ervaring van emotie. Het is moeilijk voor ons om haar als een positieve kracht te accepteren en om haar te gebruiken als een sterk hulpmiddel voor het vormgeven van groei in onze cliënten. Het is vanzelfsprekend dat emotie onze aandacht trekt: dat is waar zij voor is

Hechtingstheorie als gids Wat moeten therapeuten weten om de kracht van emotie in therapiesessies te kunnen benutten? Ik herinner me van toen ik een idealistische jonge therapeut was die net begon met koppels te werken en die plotseling oog in oog stond met tsunamiachtige emotie, dat om bij de golf te blijven en mijn aandacht erop te richten, ik het patroon moest zien, de structuur van deze ervaring. Toen ik emotie beter begon te begrijpen, kreeg ik inzicht in de manier waarop kernemoties geconstrueerd en verwerkt werden. Ik voelde me minder geïntimideerd en leerde om de golf te omarmen en erop te surfen, terwijl ik de kracht ervan gebruikte om verandering teweeg te brengen. Door te leren over emotie, was ik in staat om cliënten te helpen deze erva-



bedoeld. Als we kunnen afstemmen op de diepere emoties van onze cliënten, is het therapeutische proces meteen tastbaar relevant en zullen de cliënten geëngageerd zijn. Onderzoek laat zien dat wanneer therapeuten cliënten helpen hun emoties te verdiepen, cliënten betere therapieresultaten bereiken. Wanneer we krachtige emotionele interacties vormgeven binnen Emotionally Focused Therapy (EFT), zien we gigantische verschuivingen in de kerninteracties die langdurige relaties kenmerken. Emoties brengen ons naar het hart van de zaak (Johnson, 2004). Nieuwe emotionele mozaïeken creëren andere percepties en betekenissen. Nog belangrijker zelfs: ze bewegen ons – psychologisch en fysiologisch – naar andere manieren van reageren. Als we vertrouwd kunnen raken met de kracht van emotie, wordt zij de sterkste bondgenoot van de therapeut, in plaats van een destructieve kracht die beheerst moet worden. Zelfs als we emoties zien als in essentie problematisch, is het bepaald niet gemakkelijk om ze te dempen of omzeilen. Therapeuten proberen vaak om negatieve emotie te verzwakken met technieken als gestructureerde oefeningen om vaardigheden te ontwikkelen, maar de emotie sijpelt er gewoonlijk doorheen en neemt alsnog de macht over. We hebben allemaal gezien hoe oefeningen op gebied van empathie of positieve communicatie falen als ze worden uitgevoerd met een vlakke gezichtsuitdrukking of een vijandige toon. Fysiologisch gezien is het onderdrukken van emoties hard werken, iets wat regelmatig resulteert in toegenomen spanning. James Gross, een belangrijke onderzoeker op het gebied van emotieregulatie (Gross & Levenson, 1993), ontdekte dat partners die met elkaar in interactie zijn deze verhoogde spanning bij de ander opmerken en zelf ook meer geagiteerd raken. We kunnen ons allemaal inleven in de volgende discussie: ‘Jij bent boos.’ ‘Nee, dat ben ik niet’ (gezegd met de kaken stijf op elkaar geklemd). ‘Jawel, dat ben je wel en ik wil niet met je praten als je zo doet.’ Maar misschien zelfs nog belangrijker dan de inspanning die het kost om emoties te reguleren, is het feit dat nieuwe, positieve ideeën en acties die in de sessie ontstaan onder de oppervlakte blijven, behalve als we hun kracht voelen en er op een emotioneel niveau contact mee maken.

Susan Johnson Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie 51 2013/1

32

ringen te ordenen en ze op een positieve manier in hun leven te gebruiken. Ik kon dit alles doen omdat mij een geweldige kaart was gegeven: ik had de hechtingstheorie – een systematisch raamwerk voor persoonlijkheids- en relationele ontwikkeling – als gids (Mikulincer & Shaver, 2007). Deze theorie over het zelf in relatie tot anderen zet emotie en de regulering ervan voorop. John Bowlby (1988), de vader van deze theorie, zag emotie als het belangrijkste communicatiemiddel. Ze geeft ons een felt sense, een gevoel van betekenis in ons lichaam. Ze brengt ons in contact met onze voorkeuren en verlangens. Ze verbindt ons met anderen met de snelheid van het licht. Voor Bowlby speelt de dans van verbinding en het verbreken van verbinding met geliefden een essentiële rol in het definiëren van wie wij zijn; emotie is de muziek die deze dans organiseert en hem zijn ritme en vorm geeft. In het geval van Mike en Emma, voel ik me meer gegrond en kalm als ik precies kan volgen hoe Mike zijn emoties reguleert: hij wijst ze af en ontkent ze. Dit heeft een effect op hoe hij signalen naar zijn partner vormgeeft, een proces dat bij haar bijzonder negatieve emotionele reacties teweegbrengt. Deze reacties bevestigen vervolgens zijn behoefte om zich ‘schrap te zetten’ en zijn emoties te ontkennen. Emoties zijn niet alleen maar innerlijke sensaties en impulsen, ze zijn sociale scripts. Het zelf en het systeem zijn verweven in een voortdurende feedbackcirkel, iets waar Mike noch zijn partner zich bewust van zijn. Het kader van de hechtingstheorie brengt de logica aan het licht van op het oog onvoorspelbare emoties en vertelt mij hoe en waarom Mike en Emma ermee omgaan op de manier waarop ze dat doen. Er is maar een beperkte hoeveelheid manieren van omgaan met emotionele uithongering en met de universele ervaringen van afwijzing en verlating. Als ik bekend ben met het territorium, voel ik me zelfverzekerd genoeg om het terrein te verkennen.

Wat is emotie nou eigenlijk? De wetenschap geeft aan dat emotie allesbehalve primitief en onvoorspelbaar is. Ze is een complex, uitermate efficiënt informatieverwerkend systeem, ontwikkeld om gedrag razendsnel te kunnen sturen met het oog op overleving. Ze is een intern systeem dat ons door middel van signalen aangeeft wat van de hele stortvloed van stimuli die op ons afkomt van belang is en dat onze aandacht richt op onze innerlijke behoeften. Onderzoek bij mensen met hersenbeschadigingen laat zien dat zonder emotie als gids, we niet eens de meest elementaire beslissingen kunnen nemen; we zijn beroofd van voorkeuren en hebben niets om ons in de richting van de ene optie te wijzen in plaats van de andere. Emotionele signalen, in het bijzonder non-verbale als gezichtsuitdrukking en de toon, communiceren onze intenties naar anderen. Ons brein heeft maar 100 milliseconden nodig om de kleinste verandering in een menselijk gezicht op te merken en te verwerken en maar 300 milliseconden om deze verandering te spiegelen in ons eigen lichaam, zodat we letterlijk de emotie van de ander voelen. Het feit dat we

Mike keert zich af wanneer Emma hem naar zijn dag vraagt. Emma pikt dit signaal op en haar hersenen vertalen het als ‘slecht’ en ‘gevaarlijk’. Emma’s hartslag versnelt, haar lichaam raakt gespannen. Ze probeert te achterhalen wat dit betekent en komt uit bij: ‘Ik ben hem aan het verliezen, hij wil mij niet meer.’ Ze schuift naar Mike toe en zegt met een emotioneel geladen stem: ‘Je wilt toch nooit met me praten.’ Mike hoort boosheid dus hij kruipt in zijn schulp en sluit haar buiten.

Wanneer het signaal heeft plaatsgevonden, worden al deze elementen gevormd door Emma. Een deel van mijn werk als ervaringsgerichte therapeut is de aandacht richten op hoe zij dit precies doet. In deze ongelukkige relatie is zij voortdurend Mike’s reacties aan het monitoren en is zij uitermate gevoelig voor elke potentiële afwijzing vanuit hem. Bij het eerste teken van afwijzing gaan er in de meer primitieve delen van haar brein alarmbellen af. Neurowetenschappelijk onderzoeker Jaak Panksepp



razendsnel intenties kunnen aflezen en acties kunnen coördineren, heeft onze soort een grote evolutionaire voorsprong gegeven. Het vermogen om zes basale emotionele uitdrukkingen af te lezen en dezelfde betekenis aan deze uitdrukkingen toe te schrijven, is universeel (Ekman, 2003). Onder experts bestaat er consensus over dat deze basisemoties de volgende zijn: boosheid, verdriet, blijdschap, verrassing, schaamte en angst. In het geval van boosheid bijvoorbeeld, wordt de blik star, de ogen verwijden en de wenkbrauwen trekken samen; de lippen worden op elkaar gedrukt en het lichaam wordt gespannen. De bijbehorende impuls is om in beweging te komen en naar het object van de emotionele reactie toe te gaan, om de controle te nemen of het obstakel te elimineren. Als een cliënt tegenover mij zit en vertelt dat ze geen idee heeft hoe ze zich voelt, helpt het mij enorm om te beseffen dat ze in alle waarschijnlijkheid haar eigen versie van een van deze zes kernemoties voelt. Er zijn aanwijzingen dat alleen al het benoemen van emoties – letterlijk woorden geven aan gevoelens – de activiteit van de amygdala kalmeert in de hersenen van mensen die kijken naar plaatjes van gezichten met een negatieve emotionele lading. Het zou ons kunnen helpen om emotie te ‘vertrouwen’ en als een positief gereedschap voor psychotherapie te zien als we de elementen waaruit een emotionele ervaring bestaat voor ogen hebben. Allereerst is er een signaal vanuit de omgeving. Deze wordt gevolgd door een eerste algemene indruk (bijvoorbeeld ‘slecht’), door gerichte aandacht voor dit signaal en door fysieke opwinding. De betekenis van deze signalen en sensaties wordt vervolgens uitgewerkt in een meer reflectief proces van cognitieve beoordeling. Al deze dingen maken ons gereed voor een ‘beweging’ – een dwingende neiging tot handelen. Deze reacties vinden allemaal plaats onder de huid, maar daar blijven ze niet. Emotie is niet stil of verborgen. De signalen die dit proces vergezellen, creëren wat psycholoog en schrijver Daniel Goleman (2006) een ‘neuraal duet’ met anderen noemt. Meestal is dit proces impliciet en ogenblikkelijk.


34

(1998) noemt dit alarm ‘primaire paniek’. Het neurale circuit dat hier wordt gebruikt, is de snelle route die door de thalamus naar de amygdala loopt; informatie over de responsiviteit van een hechtingfiguur is van enorm belang voor de overleving, daarom wordt de langzame route door de reflectieve prefrontale cortex omzeild. De interpretatie die Emma hier maakt – dat Mike niet van haar houdt en dat hij koud is – getuigt van ervaringen die haar eraan herinneren hoe gevaarlijk het is om toenadering te zoeken. Ze gaat dichterbij zitten om haar gevoelens van bedreiging te verminderen en oefent druk uit op haar partner om een andere reactie te geven. Hij ervaart haar als opdringerig. Wanneer hij zich terugtrekt, bevestigt dat haar diepere angsten en zorgt het er op die manier voor dat haar ervaring blijft voortbestaan. Wat ontbreekt in deze versie van Emma’s emotionele drama is dat ze probeert haar emotie te reguleren. Regulatie is niet iets dat we met emotie doen; het is gewoon deel van het proces. Zoals de Nederlandse psycholoog Nico Frijda (1986) het zegt, zijn we constant aan het zoeken naar de balans tussen loslaten en tegenhouden. We hebben reacties op ons initiële gevoel van wat er aan de hand is en we proberen ermee om te gaan terwijl ze plaatsvinden. Dit vertaalt zich in verschillende niveaus van emotionele ervaring. Aan het einde van dit drama, dat hooguit zes seconden duurt, ontploft Emma in reactieve boosheid. Als we zouden stilstaan bij haar eerste inwendige reactie, zouden we haar emotie angst noemen. Haar zichtbare boosheid is een reactie op haar gevoel van bedreiging. Een emotionally focused therapeut zou haar boosheid als een secundaire emotie en haar angst als een primaire emotie beschouwen. Als Emma zichzelf zou kunnen afremmen en aandacht zou kunnen schenken aan haar angst, zou haar actietendens mogelijk anders zijn; ze zou bijvoorbeeld kunnen vragen om geruststelling. Het is ook mogelijk dat ze zou reageren op haar eigen angst door naar een staat van verdoving te gaan, vooral wanneer ze tijdens haar zoektocht naar betekenis gedachten van hopeloosheid en hulpeloosheid tegenkomt. Maar ze merkt haar angst niet op. Wanneer ze in mijn spreekkamer over dit drama vertelt, kijkt ze boos en verwijt ze haar man dat hij koud is. Niet alleen beschikken we over verschillende niveaus van emotie, we hebben ook reflexieve emoties – emoties over onze emoties. Cliënten koesteren vaak een diepe angst voor de catastrofe die hen staat te wachten als zij stilstaan bij primaire zachte emoties als verdriet en angst. De gebruikelijke lijst van negatieve verwachtingen kan worden gekaderd als reacties op de invulzin: ‘Als ik open en kwetsbaar word, zal ik ontdekken dat ik … ben.’ De antwoorden – die kunnen worden samengevat als de vier D’s – zijn: defective, disintegrating, drowning or dismissed.3 Deze lijst lijkt te gelden ongeacht geslacht, klasse en cultuur. Cliënten drukken hun angst als volgt uit: ‘als ik mijn zachtere, diepere emoties voel, betekent dit dat ik zwak ben en niet voldoe; anderen zullen me op die manier zien en me afwijzen’; ‘als ik dit voel, zal ik me meer en meer ellendig gaan voelen, dan verlies ik mezelf’; ‘als ik dit voel, gaat de emotie nooit meer weg, het zal voor eeuwig doorgaan en ik zal erin verdrinken’; ‘als ik dit voel, zal niemand op me reageren, niemand zal er zijn om me te redden’.

Wanneer gaat emotie de verkeerde kant op? Als we contact kunnen maken met onze emoties en ze kunnen reguleren en integreren, bieden ze een onmisbare levensgids. Maar emoties, zoals alles, kunnen de verkeerde kant opgaan. Ze zijn als de beste gissingen over wat we moeten doen in een situatie, geen perfecte oplossingen. Het ophelderen van de problemen die zich voordoen met emotie kan het vertrouwen versterken dat emotie niet hoeft te worden gevreesd door cliënten of therapeuten. Hoe dan ook, sterke emotie heeft de neiging om het bereik van onze aandacht te versmallen. Een negatieve emotie, zoals angst, kan irrationele overtuigingen naar boven brengen. Ze kan ons overspoelen zodat we niet meer helder kunnen nadenken of alleen nog maar denken op een beperkte, zwart-witmanier. Een metafoor die zich nu verspreidt onder mijn collega’s in de neurowetenschap is dat het brein als een meedogenloze kapitalist is, die zijn middelen budgetteert. Bang zijn en proberen jezelf te kalmeren is duur in termen van middelen als bloed en glucose; gebieden gespecialiseerd in cognitieve taken, zoals de prefrontale cortex, raken uitgehongerd.



Ik was eraan gewend om de expressie van dit soort pijn door cliënten te zien als een metafoor, maar het is meer dan dat. Emoties ‘zijn het vlees en ze verschroeien het vlees’, zei Frijda (1986). Tot voor kort werd gedacht dat de gelijkenissen tussen emotionele pijn, zoals afgewezen worden, en fysieke pijn, zoals je arm verbranden, enkel bestaan vanwege een gedeeld psychologisch lijden. Nu is het duidelijk dat er een neurale overlapping is in de wijze waarop we sociale en fysieke pijn verwerken en ervaren. Tylenol kan gevoelens van gekwetstheid verminderen en sociale steun kan fysieke pijn verminderen. Zoals voorspeld door de hechtingstheorie, lijken emotionele isolatie en de hulpeloosheid die ermee gepaard gaat, de kernelementen van deze emotionele pijn te zijn. Onze behoefte aan verbinding met anderen heeft vorm gegeven aan hoe we neuraal in elkaar zitten en aan de structuur van ons emotionele leven. Zodra we impliciete kernemoties kunnen benoemen, ze kunnen volgen door middel van de non-verbale communicatie van onze cliënten en op die manier geïntegreerde emotionele ervaringen kunnen creëren door alle elementen te identificeren en ze in een context van hechting te plaatsen, is het niet moeilijk om te werken met cliënten die normaal gezien weinig spraakzaam zijn of zich niet bewust zijn van hun gevoelens. Als cliënten bij hun kernemoties kunnen komen, worden ze zich bewust van impliciete cognities over het zelf, anderen en de aard van het leven en wordt het mogelijk daarbij stil te staan. Bijvoorbeeld, teruggetrokken partners delen vaak diepgewortelde negatieve overtuigingen over de ontoereikendheid van het zelf. Dus we kunnen de aard van emotie begrijpen, haar belangrijkste elementen, haar verschillende niveaus en hoe zij samenhangt met gedrag, gedachten en interactie, maar soms voelt het ronduit gevaarlijk om bij sterke emoties in de buurt te komen.


36

Eenvoudig gezegd: therapeuten en cliënten beschrijven problemen in termen van te veel emotie, te weinig emotie of tegenstrijdige emoties. Emoties kunnen overweldigend zijn en leiden tot een gevoel van desorganisatie of chaos. Sommige cliënten kunnen contact maken met verschillende aspecten van hun emotionele ervaring, maar kunnen ze niet ordenen in een geïntegreerd, samenhangend geheel; ze gebruiken woorden als gefragmenteerd en verward om hun innerlijke leven te beschrijven. Getraumatiseerde cliënten spreken over gekaapt worden door alomvattende emotionele ervaringen tijdens traumatische flashbacks. Andere cliënten rapporteren dat ze zich vlak of afgesneden voelen van enig helder bewustzijn van hun ervaring; hun onvermogen om emoties uit te drukken of te benoemen maakt hen doelloos, zonder een kompas om hen te sturen in de richting van wat ze verlangen of nodig hebben. Veel cliënten uiten tegenstrijdige emoties. In relatietherapie spreken ze van verlangen om dichtbij te zijn en angst om dichtbij te zijn. In individuele therapie kunnen zij de angst die in een vorige sessie omhoog kwam ontkennen, nu schaamte en kwetsbaarheid de erkenning van deze emotie in de weg staat. Specifieke strategieën voor het reguleren van emoties kunnen eveneens problematisch zijn, vooral als ze een gewoonte worden en ook worden toegepast in een nieuwe context. Therapeuten die werken met mensen die een trauma hebben overleefd, moeten valideren dat het, in bepaalde situaties, functioneel en noodzakelijk is om emotie in een hokje te stoppen of zelfs te onderdrukken. Alan, een veteraan uit de oorlog in Irak, vertelt me bijvoorbeeld: ‘Als je een helikopter moet landen terwijl er op je geschoten wordt, dan moet je je gewoon focussen op “onmiddellijke actie”. Zet de helikopter aan de grond. Negeer je angst. Stap er gewoon overheen en richt je op de taak.’ (Johnson, 2012). Dit redt Alans leven wanneer hij aan het werk is. Maar als het onderdrukken van emoties een algemene strategie wordt, verandert het in een val. Verdoving is de belangrijkste voorspeller van negatieve resultaten bij de behandeling van PTSS. Het doet ook Alans huwelijk in een spiraal van ellende terechtkomen, welke hem nog verder isoleert en overweldigt. Een helder model van emotionele gezondheid helpt therapeuten om hun weg te vinden wanneer deze problemen op het gebied van emotionele verwerking zich voordoen. Als rogeriaanse en op hechting georiënteerde therapeut heb ik vijf doelen voor mijn cliënten. Ik wil ze helpen: –– contact maken met hun diepere emoties en ernaar luisteren; –– hun emotionele ervaring ordenen tot een begrijpbaar geheel; –– een emotionele balans te houden zodat ze hun ervaring kunnen vertrouwen en hun innerlijke gevoel van wat ze nodig hebben kunnen volgen; –– duidelijke, congruente emotionele signalen naar anderen te zenden over deze behoeften; –– en wederzijds reageren op de behoeften van anderen. De boeddhistische leraar Jack Kornfield (2009) spreekt hierover in zijn boek ‘The Wise Heart’, waar hij suggereert: ‘We kunnen ons laten meesleuren door de rivier van gevoelens – want we weten hoe we moeten zwemmen.’

Emotie in de spreekkamer Dus wat zijn vanuit deze nieuwe emotierevolutie de belangrijkste boodschappen voor therapeuten? De eerste boodschap is dat emotie er toe doet. Wanneer ze wordt weggeduwd of buitenspel gezet, zullen we er vaak niet in slagen onze cliënten optimaal te betrekken of de werkwijzen van de therapie persoonlijk relevant te maken, en dus beperken we onze positieve resultaten. De tweede boodschap is dat als we de structuur en functie van emotie kennen, evenals welke vorm ze heeft binnen men-



We krijgen allemaal te maken met negatieve ervaringen en emoties; dat is simpelweg hoe het leven in elkaar zit. Maar mensen hebben een onschatbare eigenschap om te overleven: wanneer we onder emotionele druk staan en onze prefrontale cortex is ‘flauw’ van de honger, dan delen we onze problemen en wenden ons tot anderen voor ons emotionele en cognitieve levensonderhoud. Wanneer we kunnen leren – meestal met behulp van iemand anders die een ‘veilige haven’ voor ons is en die kan dienen als een extra prefrontale cortex – dat negatieve emoties te behappen zijn, dat we ze kunnen begrijpen en zinvolle manieren kunnen vinden om ermee om te gaan en ze te omarmen, dan verliezen ze heel wat van hun giftigheid. In feite worden ze dan een bron van levendigheid. Ontelbare studies op het gebied van hechting bij kinderen en volwassenen wijzen erop dat onze nabije ontmoetingen met dierbaren de plaats zijn waar de meesten van ons emotionele harmonie bereiken en leren vasthouden (Tronick, 2007). Hierin weerklinkt de oude boeddhistische wijsheid die beoefenaars stimuleert om te mediteren over de gezichten van dierbaren of over de ervaring van vastgehouden worden, als een manier om hun balans te vinden in een emotionele storm. Veilige verbinding met een hechtingsfiguur, of een surrogaat hechtingsfiguur – een therapeut bijvoorbeeld – is de natuurlijke plek om te leren onze emotionele reacties te reguleren. Het is wanneer we anderen niet kunnen bereiken of geen contact kunnen maken met innerlijke modellen van ondersteunende anderen in onze geest, dat we toevlucht nemen tot meer problematische manieren om onze emoties te reguleren, zoals verdoven, opblazen, of star proberen onze innerlijke wereld en onze geliefden te beheersen. Het perspectief van de hechting biedt therapeuten een blik voorbij deze secondaire strategieën om de diepere, meer primaire emoties aan het licht te brengen – de wanhopige eenzaamheid en het verlangen naar contact achter de ogenschijnlijk vijandige of afwijzende reacties, of het gevoel van afwijzing en hulpeloosheid dat schuil gaat achter de schijnbare apathie van een teruggetrokken persoon. Het perspectief van de hechting beweert wat neurowetenschappers als James Coan ontdekken in hun MRI’s (Coan, 2008): het reguleren van emoties samen met anderen is een basale overlevingsstrategie voor de mens. Effectieve zelfregulering, al jarenlang de mantra van gedragspsychologen, blijkt afhankelijk te zijn van en te ontstaan vanuit positieve sociale verbinding.


38

selijke relaties, we haar macht kunnen gebruiken om blijvende verandering teweeg te brengen op een doelgerichte, efficiënte manier. Dit geldt voor zowel individuele als relatietherapie en ik ben van mening dat voor beide het oude gezegde dat significante verandering een ‘corrigerende emotionele ervaring’ vereist, van toepassing is. Maar wat precies hebben ervaringsgerichte therapeuten geleerd van de wetenschap van emotie over het omgaan met emoties en het creëren van dergelijke corrigerende ervaringen? Tegenwoordig zijn bijna alle therapiemodellen het eens over de noodzaak van het creëren van veiligheid tijdens de sessie, al was het alleen maar om het open exploreren van hun problemen door cliënten te vergemakkelijken (Fosha, Siegel & Solomon, 2009). Deze veiligheid is vooral van essentieel belang als een cliënt moet omgaan met moeilijke emoties en ze moet verkennen. Voor een op hechting georiënteerde therapeut, heeft veiligheid een specifieke betekenis: binnen de sessie moeten therapeuten niet alleen maar aardig of empathisch zijn, maar echt emotioneel aanwezig en responsief. Dit creëert een steunende omgeving waarbinnen cliënten het risico kunnen nemen om zich over te geven aan wat Fritz Perls (1973), de grondlegger van de gestalttherapie, het ‘veilig avontuur’ van therapie heeft genoemd. Het therapeutisch aanwezig-zijn heeft gedeeltelijk te maken met transparantie: de bereidheid van de therapeut om gezien te worden als een persoon die soms onzeker of verward kan zijn, in plaats van een alwetende expert. Als ik emotioneel betrokken ben, zullen mijn spiegelneuronen mij helpen contact te maken met mijn eigen gevoelens om te begrijpen hoe de cliënt zich voelt. Bij de behandeling van problemen als depressie is vanuit verschillende modellen gebleken dat ‘collaboratieve’ emotioneel georiënteerde interventies tot betere resultaten leidden dan meer expert georiënteerde ‘coachinginterventies’. Collaboratief betekent dat therapeuten cliënten volgen waar ze ook gaan – in hun reactieve woede of verdoofde onverschilligheid – en dat ze een manier vinden om deze reacties te valideren alvorens te gaan zoeken naar ongeopende deuren of alternatieve invalshoeken. Rogers vertelde ons lang geleden dat hoe meer we onszelf accepteren en ons geaccepteerd voelen, hoe meer we open staan voor verandering. Vaak betekent dit dat therapeuten de druk moeten kunnen weerstaan om problemen meteen op te lossen, om zodoende de inherente logica te kunnen ontdekken in de manier waarop hun cliënt op dit moment voelt en handelt (Johnson, 2004). Hechtingstheorie en neurowetenschap benadrukken de impact van gebaren, blik, gezichtsuitdrukking en spreektoon op de emotionele werkelijkheid van iemand die angstig is en pijn lijdt, die de raad zoekt bij iemand die vermoedelijk ‘wijzer’ is. Het gebruik van een zachte, rustgevende stem door de therapeut is in dit geval zinvol. Emotie is snel, dus is het zinvol om te vertragen als we cliënten willen helpen hun emotie op een andere manier te verwerken. Het herhalen van eenvoudige, emotionele termen die cliënten voor zichzelf hebben gevonden lijkt de exploratie van emotioneel geladen ervaringen te stimuleren. Dit kan worden samengevat, voor degenen die van acroniemen houden, met behulp van de drie S’en slow, soft, simple en – om

Een emotionele focus Ervaringsgerichte therapeuten leren emotie gebruiken als ijkpunt om bij de emotionele ervaring te blijven, de aandacht erop te richten en ernaar terug te keren, terwijl ze voortdurend de emotionele reactie blijven volgen en deze verder uitwerken. Een corrigerende emotionele ervaring creëren begint met dit proces. Hier te blijven, in plaats van de aandacht te gaan richten op gedragsverandering, nieuwe inzichten te genereren of advies te geven, vereist een bereidheid om ongenadig te zijn bij het begeleiden van cliënten langs kwesties die hen in de kern raken. Dat is oneindig gemakkelijker als je een basale kennis hebt van de hier besproken wetenschap en een systematische manier van werken die empirisch is gevalideerd bij diverse typen cliënten. Dit alles biedt een veilige basis voor interventie, maar het is nog steeds niet gemakkelijk om de thema’s die naar voren komen uit de emotionele reacties van de cliënt te blijven reflecteren en herhalen tot er ordelijke patronen van ervaring en interactie zichtbaar worden en hun consequenties helder worden. Empathische reflectie is hierbij het meest belangrijke instrument, maar de veelzijdigheid ervan wordt vaak over het hoofd gezien. In één beweging kan een fijn afgestemde reflectie cliënten kalmeren en voor veiligheid zorgen, het therapieproces focussen, en de stroom van ervaringen en interactie afremmen, zodat het mogelijk wordt om de belangrijkste elementen ervan te bevatten. Het helpt om emotie te ordenen en distilleren tot iets dat expliciet en werkbaar is. Terwijl dit proces wordt herhaald en voorlopige, ‘frisse’ betekenissen ontstaan, vaak in de vorm van evocatieve beelden, wordt een nieuw,


In het geval van Mike en Emma zou ik zachtjes en langzaam tegen Mike zeggen: ‘Ik hoor hoe graag je dit probleem wil oplossen, Mike. Het moet zo moeilijk voor je zijn om je hersenen aan het werk te zetten en toch niet in staat te zijn om dit op te lossen. Het is moeilijk om je evenwicht te bewaren. Dus je probeert je gewoon stevig schrap te zetten als Emma boos op je wordt om iets van controle te houden, is dat juist?’ Na een tijdje zou ik vragen gaan stellen over hoe hij zich ‘schrap zet’ en hoe dat voelt. Dit beeld biedt mij een emotioneel handvat, een weg naar Mike’s ervaring van zichzelf en van zijn relatie.


een vierde S te creëren – emotionele safety. Als een cliënt overweldigd is, bijvoorbeeld tijdens een traumatische flashback, kan deze vorm van aanwezig-zijn en empathische reflectie hem aarden en hem helpen een ‘werkbare afstand’ te houden van zijn emotie. Gerichte empathische reflectie troost cliënten; ze voelen zich gezien en gehoord. In onderzoek naar EFT voor koppels is het oorspronkelijke lijdensniveau van een koppel geen significante voorspeller van de uitkomst van de therapie, maar de mate van betrokkenheid bij de behandeling is dat wel. De aard van de hier beschreven alliantie bevordert deze betrokkenheid bij de therapeut en de taken die hij of zij presenteert.

samenhangend beeld van de innerlijke en interpersoonlijke werkelijkheid gevormd. Gefragmenteerde en onuitgesproken elementen worden geïntegreerd in een nieuw geheel dat nieuwe handelingsmogelijkheden opent.

Susan Johnson

Dus in het geval van Mike en Emma kan de therapeut zeggen: ‘Kun je me helpen, Mike? Je zegt dat je magische woorden zou willen hebben die ervoor zouden zorgen dat Emma stopt met boos zijn? En je bent bang dat als we praten over emoties, het net zo zal zijn als de ruzies die jullie thuis hebben?’ Mike knikt instemmend. ‘Je gaat Emma over je horen klagen en zeggen dat ze teleurgesteld is in de relatie, en ondertussen begrijp je niet eens wat hier eigenlijk aan de hand is? Hierover praten is bijna als een gevaarlijk gebied waarvan je niet weet hoe je eruit moet ontsnappen. Dus je raakt gefrustreerd en wil gewoon dat alles opgelost is. En als je het niet kunt oplossen…?’ ‘Dan ga ik weg,’ zegt Mike. ‘Dan ga ik een wandeling maken. Wat heeft het voor zin om ruzie te gaan staan maken? Ik doe gewoon de deur voor haar dicht en ga een wandeling maken. Er is niets anders aan te doen.’

Wanneer we emoties begrijpen in een hechtingscontext, is het gemakkelijk om te voorspellen dat Emma Mike’s terugtrekking als een teken van opgeven ervaart en dat zij zal protesteren tegen de afstand die hij neemt door nog meer te klagen en kritiek te geven.


40 Inderdaad voegt ze er nu aan toe: ‘Precies, en dan zit ik helemaal alleen thuis overstuur te wezen. Jij loopt gewoon weg alsof ik er niet toe doe. Ik haat het om me altijd zo gekwetst te voelen. Dan spuw ik gif. Ik kan je gewoon niet zomaar laten weglopen.’ De therapeut kan het hele emotionele drama reflecteren door te zeggen: ‘En hoe meer jij je terugtrekt, Mike, om te proberen de emotionele chaos te stoppen, hoe meer jij je alleen voelt, Emma? Uiteindelijk ben jij gif aan het spuwen om te zorgen dat hij zich omdraait en je niet verlaat? Deze cirkel heeft als het ware de macht overgenomen. Het is pijnlijk voor jullie allebei.’

Ervaringsgerichte therapeuten zouden zorgvuldig Emma’s pijn blijven valideren en normaliseren, zodat ze de pijn zal blijven onderzoeken en toe-eigenen. Gekwetste gevoelens bestaan uit een combinatie van reactieve woede, verdriet over verlies en angst voor afwijzing en verlating. De hechtingstheorie voorspelt dat Emma’s kritische achtervolging wordt gevoed door angst en een gevoel van verloren verbondenheid met haar partner. Deze kennis vormt een leidraad voor de therapeut als hij of zij Emma’s emotionele signalen leest. Zodra Emma zich openstelt voor haar emoties, beweegt ze langs haar rigide, boze houding naar diepere emoties van verdriet en verbijstering, en begint ze Mike te vertellen over haar eenzaamheid. De expressie van nieuwe emoties roept dan nieuwe reacties op. Mike ziet haar verdriet en voelt opluchting en mededogen.

‘Mike, hier en nu vertelt Emma je dat ze kwaad is en dat het moment dat haar echt triggert het moment is waarop je je omdraait en wegloopt. Wat gebeurt er bij jou als je dit hoort?’ ‘Dat is precies wat ze gisteren deed’, antwoordt Mike en hij geeft een theorie dat alle vrouwen boos worden om heel kleine dingen. Ik probeer het opnieuw: ‘Op dit moment, hoe voel je je als ze, met een boze stem, zegt: “Je loopt gewoon weg.”?’ Mike schudt alleen maar met zijn hoofd. Hij begint: ‘Ik weet niet … weet niet welke kant op … ben mijn evenwicht kwijt.’ Ik leun naar voren en vraag: ‘Kun je dat gevoel van niet in de balans zijn op dit moment voelen?’ Hij knikt weer. ‘Hoe voelt het?’ Hij zakt achterover in zijn stoel en zegt: ‘Alsof ik ben verdwaald in de ruimte. Mijn wereld valt uiteen en ik weet niet wat ik moet doen.’ Hij zucht diep. Veel therapeuten die zich comfortabel voelen om naar de primaire scherpte van de emoties van de cliënt te gaan, gaan een stapje verder en maken kleine toevoegingen of interpretaties, zoals: ‘Vallen, je richting verliezen, geen balans – dat klinkt heel erg, eng zelfs.’ Als Mike de interpretatie zou accepteren en zichzelf zou toestaan zijn angst aan te raken, zou hij mogelijk antwoorden: ‘Ja. Ik ben bang. We vallen uit elkaar. Dus loop ik weg. Wat anders kan ik doen?’

Door de aandacht te blijven richten op Mike’s ervaring en deze voortdurend te verbinden met concrete, levendige en specifieke taal, helpt de therapeut hem een gevoelde


Therapieën die voorrang geven aan emotie, zoals EFT en Accelerated ExperientialDynamic Psychotherapy (Fosha, 2000), stellen dat de meest krachtige manier om te werken met emotie in het huidige moment is, terwijl het gebeurt en wordt gecodeerd in neuronen en synapsen. Werken met emotie vanaf het begin, terwijl die aan het ontstaan is, zorgt voor een levendige ontmoeting met de belangrijkste emotionele reacties. Cliënten beginnen een sessie gewoonlijk met het geven van een cognitief verslag van hun gevoelens of met het vertellen van emotionele verhalen uit het verleden. Maar om toegang te krijgen tot de ware kracht van het werken met emotie, moet de therapeut cruciale emotionele momenten en reacties in de sessie brengen. Dit zorgt voor een sterke schijnwerper op het proces, op de specifieke manier waarop emotie wordt gecreëerd, gevormd en gereguleerd. Meestal doen we net alsof emoties ons gewoon overkomen, we zien niet hoe wij onze eigen ervaring vormgeven en negatieve reacties bij anderen opwekken. Ervaring beschouwen als een actieve constructie geeft kracht. Cliënten zijn dan in staat om het ironische feit onder ogen te zien dat hun gebruikelijke manieren van omgaan met moeilijke emoties – manieren die hen door vele donkere nachten van de ziel hebben heen geholpen – hen nu gevangen houden en de oorzaak zijn van hun voortdurende pijn. Dus stel ik Mike vragen die hem helpen afstemmen op zijn eigen emotionele verwerkingsproces.


Zoals het in het hier en nu gebeurt

betekenis (felt sense) van zijn ervaring te creëren en deze uit te breiden. Voortdurende validatie van zijn ervaring en reflecterende samenvattingen stellen hem in staat betrokken te blijven bij, maar niet overweldigd te worden door zijn emoties. Hij kan beginnen met aandacht te schenken aan Emma’s boodschappen over de impact die zijn afstandelijkheid op haar heeft en beide partners kunnen inzien hoe ze de dans van eisen-terugtrekken tot stand brengen, die de trigger is van hun lijden. Zodra moeilijke emoties helder en werkbaar worden, kunnen cliënten beter luisteren naar en zich inleven in de andere partner. Ze beginnen hun problematische emoties toe te eigenen, bewegen langs oppervlakkige reacties naar diepere beweegredenen, en kijken vanuit een metaperspectief naar hun innerlijke verwerking en interpersoonlijke reacties. Maar dit is slechts de eerste stap in persoonlijke en relationele verandering.

Susan Johnson

Nieuwe emoties, nieuwe signalen, nieuwe stappen


42

Emotionally focused therapeuten moeten cliënten helpen om positieve patronen van effectieve emotionele regulatie en respons te creëren. Deze patronen geven een gevoel van doeltreffendheid en bevorderen positieve cycli van emotionele responsiviteit, die veilige banden met anderen vormgeven (Johnson, 2008). Deze, op hun beurt, versterken de effectieve regulering van emotie. Toegang vinden tot diepgevoelde kwetsbaarheden en deze op congruente wijze delen met een vertrouwde therapeut of geliefde leidt natuurlijkerwijs tot een nieuw bewustzijn van oprechte emotionele behoeften. Dit is de eerste cruciale stap om aan deze behoeften te voldoen op een positieve manier. In relatietherapie heeft de open, congruente expressie van dergelijke behoeften de neiging om de andere partner te raken en te ontroeren, en zo empathie en een verhoogde responsiviteit teweeg te brengen. Om emotie te verdiepen, kunnen therapeuten de emotionele beelden en zinsneden waarvan een cliënt gedurende de therapie gebruik heeft gemaakt reflecteren en herhalen, waarbij zij zorgvuldig de diep gevoelde elementen van een emotie aan de oppervlakte brengen om een cognitief coherente maar ook lichamelijk gevoelde werkelijkheid te creëren. Zodra deze kernemotie is erkend en geïntegreerd, verandert het bij de cliënt zijn of haar gevoel van eigenwaarde en betrokkenheid bij anderen. Na ongeveer twaalf sessies relatietherapie is Mike in staat om contact te maken met zijn vrouw door middel van een nieuwe openheid en duidelijkheid. Hij begint: ‘Ik weet dat ik je heb buitengesloten. Maar het was het enige dat ik wist te doen. Wanneer we in onze ruzies terechtkomen, voel ik me zo verloren [eerste waarneming]. Ik raak helemaal mistig in mijn hoofd en verward [lichamelijke reactie]. Dan zeg ik tegen mezelf dat je nooit van me gehouden hebt – mij met alleen mijn middelbare schooldiploma. Ik was gewoon niet goed genoeg voor je [catastrofale betekenisgeving]. Dus dan rende ik weg [actietendens]. Nou, ik wil niet op leven en

Een corrigerende emotionele ervaring Net zoals we nu de elementen van de emotionele ervaring kennen, kunnen we misschien ook proberen deze eeuwenoude frase en de essentie van verandering te vatten. Onderzoekers op het gebied van emotie herinneren ons eraan dat ‘corrigerend’ niet wil zeggen dat oudere ervaringen worden gewist of onderdrukt. Het emotionele systeem staat niet toe dat gegevens gemakkelijk worden verwijderd of aan de kant geschoven omdat de natuur de voorkeur geeft aan vals-positieven boven valsnegatieven wanneer het om overleving gaat. Maar er kan wel iets aan oude neurale netwerken worden toegevoegd of ze kunnen zelfs worden overschreven. Dus het is niet nodig ‘zich te ontdoen’ van negatieve emoties, nee, we moeten juist proberen om ze te verbreden. Als reactieve woede bestaansrecht krijgt en in de juiste context wordt geplaatst, komt de dreiging die een essentieel onderdeel van die woede is, op de voorgrond en dit bewustzijn verandert de manier waarop de woede wordt ervaren en uitgedrukt. Dit gevoel van bedreiging, of welke primaire emotie dan ook, kan het gemakkelijkst ontdekt, gedistilleerd, en tot een geïntegreerd geheel gemaakt worden binnen een emotioneel congruente, accepterende therapeutische relatie. Dit gevoel van veiligheid is noodzakelijk voor een corrigerende ervaring, maar het is niet voldoende. Om een corrigerende ervaring plaats te laten vinden, moeten we contact maken met en aandacht schenken aan onze emoties op nieuwe manieren en op diepere niveaus. Ik herinner me dat ik eens aan mijn therapeut vertelde dat ik, hoewel ik voortdurend vloog, toch nog steeds een beetje bang was. We onderzochten dit door van moment tot moment door mijn ervaring van het vliegen te gaan en de elementen te ordenen, zodat de structuur van deze ervaring duidelijk werd. Plotseling realiseerden we ons allebei dat ik zoveel technieken gebruikte om ‘om te gaan’ met in het vliegtuig zijn, dat ik nooit daadwerkelijk genoeg aanwezig was om iets nieuws te


Mike’s verlangens en behoeften zijn nu duidelijk, en hij zoekt toenadering tot Emma op een manier die een wederzijdse openheid teweegbrengt. Deze volledig doorvoelde emotionele momenten en interacties verooraken een stortvloed van positieve gevoelens en nieuwe betekenissen. Een nieuwe muziek van positieve emoties – verrassing en vreugde – begint te spelen. Nieuwe horizonten van veilige verbinding met de eigen ervaring en met anderen openen zich. Meer coherente emoties leiden tot meer coherente boodschappen naar anderen en beter georganiseerde, doeltreffende actie. Zoals de voorstanders van de Positieve Psychologie suggereren, leidt positieve emotie tot verbreding en versterking van de menselijke psyche.


dood zijn elke keer als je boos bent, maar ik wil dat je stopt met zo hard te duwen. Geef me wat ademruimte. Ik wil niet dat je je alleen voelt. Ik wil leren om bij je te zijn. Ik wil dat je dicht bij me bent.’


44

ervaren! Mijn uitgebreide copingmechanismen waren zelf het probleem geworden. Stel je mijn verbazing voor toen ik daadwerkelijk in een vliegtuig zat en de stem van mijn therapeut in mijn hoofd hoorde zeggen dat ik gewoon aanwezig moest zijn, en ontdekte dat ik het leuk vond om door de lucht te razen en naar nieuwe plaatsen te zweven! Een ander deel van de correctie is het creëren van nieuwe betekenissen. Vliegen werd een manier om mijn universum te verkennen, in plaats van een bijna-doodervaring die overleefd moet worden. Corrigerende ervaring herdefinieert degene die ervaart. Ik werd iemand die kon wennen aan vliegen en die zich in staat voelde om te vliegen. Met een nieuw gevoel van meesterschap komen nieuwe emoties; in dit geval opwinding. Nieuwe actietendensen volgen. Ik heb me met vreugde aangemeld voor een reis die veel vluchten in kleine vliegtuigen door vreemde landen bevatte! Corrigerend impliceert ook dat de emotionele boodschappen die ik naar anderen zend, evenals hun impact, zullen evolueren en veranderen terwijl ze worden ontvangen en beantwoord. Terwijl Emma steeds meer empathisch wordt, werkt haar aanvaarding als een tegengif tegen Mike’s erkende gevoel van falen, vooral wanneer hij deze gevoelens meteen deelt en haar tedere acceptatie toelaat. Wanneer Mike zich minder verloren en overweldigd voelt tijdens zijn interacties met zijn vrouw, kan hij haar uitingen van teleurstelling tolereren en afstemmen op haar pijn. Zij maakt contact met haar verlangen en vraagt om troost. Terwijl hij hierop reageert, creëren ze een krachtige hechtingsinteractie. Hun nieuwe veilige haven van verbinding blijft niet alleen hun oude gewoonten van defensief terugtrekken en reactieve kritiek hervormen, maar ook hun waakzaamheid voor mogelijke bedreiging. Een emotioneel corrigerende ervaring verandert niet alleen de manier waarop met emoties wordt omgegaan – of ze bijvoorbeeld onderdrukt of geherformuleerd worden -, het verandert hoe emotionele stimuli worden waargenomen. Gelieven die zich veiliger voelen, kunnen niet alleen effectiever omgaan met pijn en angst, maar ervaren signalen als minder schadelijk, niet alleen binnen hun relatie maar ook in de buitenwereld. Jim Coan, die gebruik maakt van fMRI-scans om de impact van gehechtheid op de hersenen te bestuderen, heeft aangetoond dat het vasthouden van de hand van een geliefde en betrouwbare partner een veiligheidssignaal is dat verandert hoe het brein bedreigingen waarneemt en codeert, zoals de dreiging van een elektrische schok, en dat zelfs de hoeveelheid pijn die zo’n schok doet, vermindert (Coan, Schafer & Davidson, 2006). Een corrigerende emotionele ervaring is benoemd als het gevolg van nieuwe inzichten, maar cognitief inzicht is slechts een onderdeel van de verandering. Romanschrijver Arnold Bennetts opmerking past hierbij: ‘Er kan geen kennis bestaan zonder emotie. We kunnen ons misschien bewust zijn van een waarheid, maar zolang we haar kracht niet hebben gevoeld, is zij niet van ons.’ Cruciale, kleine veranderingen in een levend systeem, zoals een persoon of een relatie, kunnen radicale, kwalitatieve verschuivingen teweegbrengen, zoals wanneer geleidelijk opwarmend ijs plotseling de grens van 0 graden Celsius overstijgt en water wordt. Een significante verschuiving in een besturend of organiserend element van een systeem – en primaire emotie

Correspondentieadres Susan Johnson E-mail: [email protected] Noten 1 Dit artikel is eerder verschenen in Psychotherapy Networker van mei/juni 2012 onder de titel ‘How to Harness this Great Motivator’. 2 God, bescherm mij tegen de gedachten die mannen denken met hun hoofd alleen. Hij die een lied zingt dat blijft, zingt in zijn botten. 3 Angst onvolkomen te zijn, zichzelf te verliezen, in de emotie te verdrinken of verworpen te worden.


is een dergelijk element – kan het hele systeem relatief abrupt reorganiseren. We bevinden ons middenin een revolutie van onze verhouding tot emotie. Het idee dat emotie niet het armzalige nichtje van de rede is, maar een ‘hogere orde van intelligentie’, bestaat al tientallen jaren, maar nu is er duidelijk bewijs voor deze bewering. Als gevolg van deze verandering van perspectief en het nieuwe begrip van de aard van emotie, kunnen therapeuten meer doelgericht gebruik maken van deze krachtige, merg-diepe reacties om de levens en de relaties van hun cliënten te transformeren. Het is tijd om emotie te zien voor wat zij is: niet een wazige kracht die moet worden geminimaliseerd en gewantrouwd, maar de grootste bondgenoot van de therapeut bij de creatie van duurzame verandering.

Bowlby, J. (1988). A secure base. New York: Basic Books. Coan, J. (2008). Towards a neuroscience of attachment. In J. Cassidy & P. Shaver, Handbook of attachment: Theory, research and clinical applications (2nd Ed., pp. 241-268). New York: Guilford. Coan, J., Schaefer, H., & Davidson, R. (2006). Lending a hand: Social regulation of the neural response to threat. Psychological Science, 17, 1032-39 Damasio, A.R. (2000). Descartes Error: Emotion, reason and the human brain. New York. Quill. Ekman, P. (2003). Emotions revealed. New York: Henry Holt. Fosha, D (2000). The transforming power of affect: A model for accelerated change. New York: Basic Books. Fosha, D., Siegel, D., & Solomon, M. (Eds.) (2009). The Healing Power of Emotion. New York: W.W. Norton. Frijda, N. (1986). The emotions. Cambridge: Cambridge University Press. Goleman, D. (2006). Social Intelligence: The new science of human relationships. New York: Bantam press. Gross, J., & Levenson, R. (1993). Emotional suppression. Journal of Personality and Social Psychology, 64, 970-986 Johnson, S. M (2004) The practice of emotionally focused therapy: Creating connection. New York: Brunner Routledge. Johnson, S.M. (2008). Hold me tight: Seven conversations for a lifetime of love. New York: Little Brown. Johnson, S.M. (2012). EFT in Action. Training DVD. Available through Psychotherapy.net or www.iceeft.com. Kornfield, J. (2009). The wise heart: A guide to the universal teachings of Buddhist Psychology. New York: Bantam Books.


45 Literatuur

Susan Johnson

Mikulincer, M., & Shaver, P. (2007). Adult attachment: Structure, dynamics and change. New York: Guilford. Panksepp, J. (1998). Affective neuroscience: The foundations of human and animal emotions. Oxford University Press. Perls, F. (1973). The Gestalt approach and eye witness to therapy. Palo Alto, CA. Science and Behavioral Books. Rogers, C. (1951). Client centered therapy. Boston: Houghton Mifflin. Tronick, E. (2007). The neurobehavioral and social-emotional development of infants and children. New York: W.W. Norton.


46

Singing in the marrow bone: werken met emotie binnen partnerrelatietherapie 1

Recommend Documents