03 7 FEBRUARI 2009
e 3,95
intervieW met toPman grontmij
Pfizer vlucht in fusie met Wyeth
SPread betting: voor gevorderden
DILEMMA voor
SHELL
blijft achter bij
concurrentie
advertentie
Ook uw jaarverslag in vertrouwde handen! az grafisch serviceburo staat in de startblokken voor de verzorging van uw nieuwe publicaties. Wij zijn gespecialiseerd in vormgeving en opmaak van tijdschriften en boeken voor de zakelijke markt. Daarnaast kan ons team van specialisten het gehele traject, van auteurs begeleiding tot aan de distri butie, voor u verzorgen. Kortom, uw project is in vertrouwde handen. Bel voor een afspraak.
a
z
az grafisch serviceburo Laan van Meerdervoort 144 2517 BE Den Haag telefoon (070) 346 73 96*
Ruim 15 jaar ervaring in vorm en druk!
[email protected] www.az-gsb.nl
huisstijlen • brochures • folders • tijdschriften • jaarverslagen • jubileumuitgaven • nieuwe media
inhoud
3
7 fEBruArI 2009 nummer
3
VISIE 4 5 11 12 14
kortweg AEX, Bos, ING, LIppEr oPeningsbel BEursfoNds vErsus coöpErAtIE? column EEN jAAr zoNdEr prEcEdENt ondernemingsnieuws Bod dIsNEy op jEtIX macro protEctIoNIsmE drEIGt
actuEEl
Fortis-aFFaire nadert climax
6
Komende week zijn er twee belangrijke aandeelhoudersvergaderingen
16 20 21
interview GroNtmIj voL GoEdE moEd beursbericht dvrG op strAfBANkjE china zorGINjEctIE IN EcoNomIE
aDVIES & aNalYSE 22 26 27 28 30 32
sectoranalyse pfIzEr vLucht IN fusIE mEt WyEth technische analyse BELANGrIjk sIGNAAL voor Goud column hEt jAAr vAN dE os EN voLAtILItEIt derivaten sprEAd BEttING grondstoffen stAALhArd oNzEkEr derivaten BEschErmING mEt optIEs
VEB NcVB 34
Philips blijft achter bij de concurrentie
ledenservice
BEurSoVErzIcht
Het totale aandeelhoudersrendement geeft een treurig beeld te zien
10
37 38 39 40 41 42
beursoverzicht INdIcEs beursoverzicht stIjGErs & dALErs beursoverzicht AEX beursoverzicht AmX beursoverzicht AscX & LokAAL koersen BELEGGINGsfoNdsEN
42
colofon
13
botsende doelstellingen shell
Kan Shell investeren en uitkeren blijven combineren? 03 7 FEBRUARI 2009
4
kortweg
ING duikt onder Binck
O
ndanks alle perikelen bij het moederbedrijf gaan ING Bank en Postbank gewoon door met de integratie. In de afgelopen weken vielen de folders met de nieuwe tarieven voor beleggen bij de rekeninghouders op de deurmat. De nieuwe ING gaat vanaf 1 maart verder met één tariefstructuur. En deze is inderdaad aanzienlijk scherper dan die was. Handel in eigen fondsen en een aantal geselecteerde beleggingsfondsen van derden wordt gratis via de beleggersgiro. De kostenopslag voor handel op de Amerikaanse beurzen verdwijnt, zodat het aankopen van aandelen in New York nu hetzelfde kost als in Amsterdam. ING Bank was in het kostenonderzoek dat de VEB vorig jaar deed met afstand de duurste bank voor beleggen via internet. Nu maakt vooral deze
Gespreid beleggen met Bos
B
eleggen voor de oude dag is normaal gezien typisch iets dat in principe geen overheidstaak is. Uit cijfers van DNB van een halfjaar geleden blijkt dan ook dat er veel belegd wordt. Alle Nederlandse huishoudens hebben samen liefst 94,7 miljard euro in effecten belegd. Dit is per huishouden een bedrag van ruim 13.000 euro. Inmiddels zal dit bedrag door de kredietcrisis flink zijn gedaald. Naar schatting zal hier nog ongeveer 8.000 euro van over zijn. Maar Nederlanders doen indirect natuurlijk ook mee met het gezamenlijke huishoudboekje van de staat. De overheid is inmiddels voor onze oude dag flink aan het beleggen geslagen, gefinancierd met staatsobligaties. Het begon in oktober met de overname van de Nederlandse onderdelen van Fortis. In totaal
03 7 FEBRUARI 2009
bank een flinke inhaalslag: een aandelenorder van 3.000 euro wordt bijna 47 procent goedkoper, een order van 20.000 euro zelfs 74 procent. Het nieuwe internettarief voor aandelen is 8
euro plus 0,08 procent van het bedrag, waarmee ING zelfs een fractie onder het starttarief van marktleider BinckBank duikt. Hebben we dan helemaal niets te klagen? Eén puntje: beleggen
Voorbeelden orders Euronext Koop 100 aandelen van 30 euro Koop 1000 aandelen van 20 euro Koop open 5 opties van 2 euro Koop open 50 opties van 1 euro
in aandelen bij de Postbank was vanwege het vaste tarief van 11,95 euro per order zeer voordelig voor grote orders. Deze groep gaat er dus op achteruit, voor zover die bestond bij de Postbank, want beleggen via de giroblauwe website was de laatste jaren geen pretje en met een groot vermogen zelfs een bijna onverantwoord risico, want op drukke beursdagen lag de site meestal plat. Hopelijk verbetert die situatie ook bij de nieuwe oranje bank. n
orderbedrag € 3.000
ING Bank € 19,50
Postbank € 11,95
'nieuwe' ING € 10,40
€ 20.000 € 1.000 € 5.000
€ 93,50 € 42,00 € 297,00
€ 11,95 € 17,50 € 175,00
€ 24,00 € 15,00 € 130,00
Als je het WOL-debacle vergelijkt met de aandelen van Fortis en ING van de laatste maanden, heeft World Online fantastisch gepresteerd. Het aandeel ging van 44 naar 23 euro. Pieter storms,
ecHtGeNOOt vAN NINA BrINk, IN de Pers
werd daar voor 16,8 miljard euro in geïnvesteerd plus nog eens 50 miljard euro in kortetermijnleningen als liquiditeitssteun. Per huishouden komt dat neer op 9.200 euro. Dit is al meer dan de waarde van de effectenportefeuille van het gemiddelde gezin. Maar de teller staat sindsdien niet stil. Bij eerste ronde kapitaalsteun kreeg ING 10 miljard euro, Aegon 3 miljard euro en SNS Reaal 1,25 miljard euro, ofwel 2.000 euro per huishouden. Twee weken geleden kwam
daar nog 80 procent van de portefeuille Amerikaanse hypotheken bij voor 22,2 miljard euro, ofwel ruim 3.000 euro per huishouden. Zo komt het totale bedrag per huishouden op liefst 14.340 euro. En dan zijn nog niet eens de door de overheid gegarandeerde obligatieleningen van ING, SNS, Leaseplan en NIBC voor in totaal 14,5 miljard euro meegerekend. Kleinere beleggers die nog enigszins gespreid willen beleggen kunnen maar beter uit de financials. n
twijfel aan zelfredzaamheid
V
oor fondsbeheerders was 2008 een zwaar jaar. Wereldwijd stroomde per saldo 320 miljard dollar weg en werden duizenden beleggingsfondsen opgeheven. Niet verwonderlijk gezien de prestaties, want vele beheerders bleven achter bij hun benchmark. De fondsenindustrie staat dan ook zwaar onder druk. Een aantal
openingsbel
leidinggevende partijen, waaronder Schroders en Invesco, roept nu op tot hervormingen omdat anders het voortbestaan van Europese fondsen in gevaar komt. Zware woorden. De sector dient zichzelf te redden door het uitvoeren van een zestal aanbevelingen. Meest in het oog springend is de op-
roep tot het reduceren van de kosten en het ontwikkelen van superieure producten voor de termijnen die passend zijn voor de doelgroepen. Nogal voor de hand liggende zaken, zou je denken. Toch lijken fondsaanbieders hun lesje nog niet geleerd te hebben. Fondsonderzoeker Lipper FMI voorspelde kortgeleden dat de kosten van beleggingsfondsen in aandelen dit jaar gemiddeld 0,05 tot 0,1 procent zullen stijgen. Voor obligatiefondsen is dit 0,01 tot 0,02 procent. Dit geeft te denken over de zelfredzaamheid van fondsaanbieders. n
aEX met de Franse slag
O
p 3 maart is het weer zover. Dan worden de meest verhandelde aandelen in de AEXindex opgenomen, ten koste van de fondsen die van de beurs af zijn of niet meer zo veel verhandeld worden. Vorige maand zijn echter de regels voor opname in de AEX veranderd. Was eerst het handelsvolume in Amsterdam en het Nederlandse gehalte bepalend, nu is de ‘market of reference’ doorslaggevend voor deelname aan de AEX. Heeft Amsterdam niet de hoofdnotering, dan kan het aandeel toch in de AEX worden opgenomen als het voldoende Nederlands is. Bij de samenstelling van de nieuwe index blijkt dat deze regel tot opvallende uitkomsten leidt. Zo wordt Fortis uitgesloten
van nieuwe deelname, omdat het onvoldoende Nederlands zou zijn. Dit terwijl Fortis na ING en Shell het best verhandelde aandeel in Amsterdam was, meer dan viermaal zoveel als in Brussel. Bovendien is Fortis nog altijd voor de helft een Nederlands bedrijf en heeft het waarschijnlijk meer Nederlandse aandeelhouders dan ArcelorMittal, UnibailRodamco en Air France-KLM te samen. Deze drie fondsen mogen namelijk van Euronext wel in de AEX. ArcelorMittal heeft vrijwel geen Nederlandse binding en bovendien wordt er in Parijs meer gehandeld in de staalfabrikant. Maar omdat ArcelorMittal Amsterdam als hoofdnotering heeft, mag het toch meedoen. Unibail-Rodamco en Air FranceKLM hebben geen hoofdnotering in Amsterdam, maar mogen toch in de AEX, terwijl ze ook al in de Franse CAC40 zitten. Het Nederlandse gehalte bij beide Franse aandelen is na de overname van respectievelijk Rodamco en KLM ver te zoeken. Air France-KLM heeft niet eens een Nederlandse bestuurder. De tijd dat de AEX een afspiegeling was van de beurs in Amsterdam is allang voorbij. n
5
Beursfonds versus coöperatie? Jan Maarten Slagter Directeur VEB
“H
et is niet genoeg om te slagen. Anderen moeten mislukken.” Niet de aardigste uitspraak van niet de aardigste Amerikaanse schrijver, Gore vidal (bijnaam “mij, mij”). maar de oneliner bevat net te veel waarheid om snel te vergeten. de economische wetenschap onderschrijft het door vidal omschreven principe: de meeste mensen geven boven een bepaald bestaansminimum de voorkeur aan een lager salaris als de directe omgeving nog minder verdient, boven een hoger inkomen wanneer dat achterblijft bij dat van de buurman en de zwager. Allemaal gedachten die door het hoofd gaan bij lezing van een recent interview in Het Financieele Dagblad met Ruud Galle, sinds kort directeur van de Nationale Coöperatieve Raad voor land- en tuinbouw (NCR) en daarnaast hoogleraar verenigings- en coöperatierecht in Tilburg. Kortom: dé Nederlandse coöperatie-expert. Als zodanig heeft Galle in het huidige klimaat de wind in de rug. En dat wil hij weten. “Beursgenoteerde vennootschappen zijn machines geworden waar geld tot doel is gemaakt. Coöperaties gaan niet voor de maximale winst, maar voor zo goed mogelijke condities voor haar leden.” “In tegenstelling tot aandeelhouders kunnen leden niet zomaar uit de coöperatie stappen. Zij moeten hun zeggenschap echt inhoud geven. De aandeelhouder is een consument, het coöperatielid een medeondernemer die voor lange termijn verbonden is aan de coöperatie.” Als verenigingsbestuurder voel ik natuurlijk geen enkele aandrang de coöperatieve gedachte aan te vallen. ‘Samen sterk’, ook het uitgangspunt van de VEB NCVB, is een krachtig beginsel waar sterke organisaties op zijn gebouwd. Maar het heeft volgens mij niet zo veel zin de coöperatie en de (beursgenoteerde) naamloze vennootschap op deze manier tegenover elkaar te zetten. Het zijn verschillende rechtspersonen die bedoeld zijn voor verschillende situaties. De coöperatie is een model voor langdurige samenwerking tussen zelfstandige beroepsgenoten. De beursvennootschap is bedoeld om snel toegang te verlenen tot grote hoeveelheden anoniem risicodragend kapitaal. De flexibiliteit van de aandeelhouders van de beursvennootschap – anderen spreken van trouweloosheid – is nu juist de grote kracht. Vrijwel altijd is er wel iemand te vinden die – tegen een prijs! – bereid is het risico van de onderneming te dragen. Hoe slecht de omstandigheden ook zijn. De coöperatie is voor haar kapitaalbehoefte aangewezen op de beperkte kring van haar leden. Dit maakt groei lastig en beperkt fusie- en overnamekansen grotendeels tot de coöperatieve wereld – zie de moeizame pogingen op dit terrein van de Rabobank de afgelopen tien jaar. En de leden zijn aangewezen op de coöperatie – ze kunnen inderdaad ‘niet zomaar uit de coöperatie stappen’. Ik kan mij persoonlijk omstandigheden voorstellen waarin dat geen voordeel is. Kortom: coöperatie en beursvennootschap hebben allebei hun rol. Maar ze vergelijken is net zo zinvol als van een fiets constateren dat je er minder mee kunt vervoeren dan met een kruiwagen. n
03 7 FEBRUARI 2009
6
actuele kwestie
Fortis-aFFaire nadert climax
de climax van de fortis-affaire tekent zich af. of eigenlijk anticlimax, want de 30 euro per aandeel van vroeger komt nooit meer terug. de schade zo veel mogelijk beperken is nu het belangrijkste. TeKST: PaTricK BeijerSBergen
D
e experts die door het Brusselse hof van beroep werden aangesteld om de transacties tussen Fortis, de Benelux-landen en BNP Paribas onder de loep te nemen hebben hun voorlopige conclusies openbaar gemaakt in een 94 pagina’s tellend rapport. Zij stelden dat voor de Nederlandse activiteiten een redelijke prijs lijkt te zijn betaald, maar dat de transactie met de Belgische staat en BNP Paribas zeker voor heronderhandeling in aanmerking komt. Omdat hiermee het goedkeuren van deze transacties op de aandeelhoudersvergaderingen van 11 en 13 februari nog iets meer op losse schroeven kwam te staan, sloten de partijen binnen enkele dagen een nieuwe deal, waarin het Belgische verzekeringsbedrijf voor 90 procent in het beursgenoteerde Fortis (de holding) blijft. Dat was overigens niet de enige optie die de experts voorstelden. Ook een deel van Fortis Bank had weer kunnen worden ondergebracht in de holding. Gezien de grote onzekerheid, met name rond bankbedrijven, lijkt het zelfstandig verdergaan van Fortis Bank een utopie. Dubieuze rol NeDerlaND
De experts schetsten in hun rapport een beeld van Fortis dat eind september aan de rand van de afgrond stond. De bank-verzekeraar had onvoldoende liquiditeiten om aan al zijn verplichtingen te voldoen en kon niet meer bij andere banken lenen. De overheden participeerden, maar ook dat mocht niet baten. De rol van Nederland wordt in het rapport hier en daar “dubieus” genoemd. Het terugtrekken van de aanvankelijke participatie
03 7 FEBRUARI 2009
van 49 procent in Fortis Bank Nederland zou direct het feitelijke einde van de Fortisgroep hebben ingeluid. In een opsomming van de bij Fortis betrokken partijen die hun belang in het geding zagen komen, worden de aandeelhouders als laatste genoemd. Belangen als de financiële stabiliteit van het land, het beheer van de openbare schuld, de vrijwaring van belastingbetalers, de deposito’s van klanten en de handhaving van de werkgelegenheid gingen voor.
in dit soort situaties zou de ecB een prominentere rol moeten spelen Uit de afsluitende zin van het rapport blijkt dat de financiële sector België eigenlijk in omvang ontstegen was: “In dit complexe economische debat zijn het belang van de staatsschuld tegenover het bruto binnenlands product, de omvang van de bankinstellingen ten opzichte van de omvang van het land en de omvang van de centrale bank doorslaggevende elementen.” Het feit dat de risicopremie op Belgische staatsleningen het afgelopen jaar scherp opliep, is een bewijs van deze stelling en rechtvaardigt de gedachte dat de ECB in
dit soort situaties wellicht een prominentere rol had moeten spelen, in plaats van dat twee landen met elkaar in de clinch liggen over wie welke delen redt of overneemt. Nieuwe overeeNkomst
Het rapport stelde concreet dat de operatie met de ‘cashes’ – een pakket van complexe converteerbare obligaties zonder afloopdatum van 3 miljard euro dat eind 2007 werd uitgegeven om het tier 1-kapitaal te versterken – opnieuw zou moeten worden onderhandeld omdat deze te voordelig voor BNP Paribas uitpakte. Naar aanleiding van het ‘expertenrapport’ kwamen BNP Paribas en de Belgische staat snel met een nieuwe deal, waarin de behandeling van de cashes inderdaad meer in het voordeel van de holding werd ingericht en waarin 90 procent van Fortis Verzekeringen België achterbleef in de holding. Hiermee werd direct de actuele waarde van het aandeel Fortis verhoogd en belangrijker nog, vooral het toekomstperspectief verbeterd. Er ontstaat, met de internationale verzekeringsactiviteiten die al in de holding zitten, een levensvatbare verzekeringsmaatschappij die op de middellange termijn weer aandeelhouderswaarde moet kunnen opleveren. Het meerderheidsbelang van Fortis in het ‘special purpose vehicle’ met ‘giftige’ kredieten en derivaten wordt teruggebracht van 66 naar 29,6 procent. Belangrijker nog is dat de Belgische staat een waarborg van 5 miljard euro afgeeft voor deze activa en ook nog 1 miljard euro aan Fortis leent om deze deelneming te financieren. Daarmee neemt
actuele kwestie
het risico op deze positie voor Fortis belangrijk af. Wel blijft van belang dat deze portefeuille op deskundige wijze zal worden beheerd, zodat op termijn de maximale waarde wordt gerealiseerd. De oorspronkelijk aangekondigde ‘coupon 42’ wordt vervangen door een recht voor Fortis Holding op de koerswinst van de Belgische staat op zijn aandelen BNP Paribas boven een koers van 68 euro. Dit repareert een aantal ongerechtigheden in de oorspronkelijke toezegging, die alleen een beperkte groep aandeelhouders ten goede kwam. Volgens optiemodellen is de waarde van deze calloptie in de huidige markt circa 600 miljoen euro.
De waarDe vaN De Nieuwe Deal
stap iN De goeDe richtiNg
Belangrijk positief element van de overeenkomst is ook dat deze is gesloten onder het voorbehoud van aandeelhoudersgoedkeuring. Dit was bij de oorspronkelijke transacties niet het geval. De nieuwe overeenkomst is een belangrijke stap in de richting die de VEB voorstaat. Fortis-aandeelhouders kunnen weer delen in de goede en kwade kansen van belangrijke (voormalige) Fortisonderdelen. Als de nieuwe deal op de aandeelhoudersvergaderingen van 11 en 13 februari wordt goedgekeurd, is de Nederlandse overheid aan zet. De Nederlandse verzekeringsactiviteiten zijn zonder noodzaak genationaliseerd. Door deze weer in Fortis Holding onder te brengen, zou het verzekeringsbedrijf van Fortis weer in zijn oude omvang worden hersteld. Fortis-aandeelhouders staan dan bloot aan de ongunstige marktomstandigheden waar verzekeringsmaatschappijen momenteel onder lijden. Maar op termijn kunnen ze ook weer profiteren van het marktherstel en de onderliggende waarde in deze ondernemingen. Samen met de internationale verzekeringsactiviteiten van
7
Fortis, die nu al eigendom zijn van de holding, biedt dat perspectief. Nog Niets DefiNitief
Hoewel de meningen over de actuele waarde van de verschillende onderdelen van Fortis zeer verdeeld zijn en dagelijks wijzigen, kan gesteld worden dat aandeelhouders Fortis er ten opzichte van de oude transactie met BNP Paribas circa 2 miljard euro op vooruitgaan, wat neerkomt op 0,80 euro per aandeel. Dit strookt ook met de koersbeweging van het aandeel in de weken tussen het verschijnen van het ‘expertenrapport’ en het bekend worden van de nieuwe overeenkomst. Het Belgische verzekeringsbedrijf werd in de oude deal verkocht voor 5,6 miljard euro. De huidige waarde moet vanwege de marktsituatie echter alweer lager worden ingeschat. Een belangrijke waarderingsmaatstaf voor verzekeraars is de ‘embedded value’. Deze waarde gaat uit van het vrije eigen vermogen, verhoogd met de contante waarde van de ingebouwde toekomstige uitkeerbare winst uit de bestaande verzekerings- en beleggingsportefeuille, na aftrek van belastingen. De embedded value van Fortis Verzekeringen België ligt op 4,5 miljard euro. Verzekeringsaandelen noteren vanwege de beurscrisis momenteel vaak onder hun embedded value, terwijl zij in het verleden eerder een premie hadden. Bij een koers van 1,60 euro is te berekenen dat beleggers nog maar de helft van de embedded value voor het verzekeringsbedrijf overhebben. Dat lijkt een wel heel ruime discount, die bovendien bij een marktherstel zou kunnen verdwijnen.
Op het moment dat deze Effect naar de drukker ging was de Fortis-zaak nog volop in beweging. De verhouding tussen de percentages die Fortis en BNP 90% in Fo rtis Verze Paribas van het verzekeringskering Verbeteri n g kaspositie en België bedrijf in handen krijgen Waarde c € 4,1 milja alloptie € rd zou nog in het belang van 68 BNP Paribas € 1,1 milja rd de aandeelhouders kunnen worden aangepast. Ook € 0,6 milja rd over de financieringsvoorA fn a waarden (rentepercentame bela Rentelast ng in SPV ges) van de verplichtingen en i.v.m. cashes -€ 3,0 mil over en weer waren nog jard -€ 0,8 mil niet alle details bekend. De jard VEB zal pas op basis van de Per aande el allerlaatste ontwikkelin+€ 2,0 M IljARD gen haar stemgedrag op + € 0,80 de komende buitengewone aandeelhoudersvergadering bepalen. n
p lu s s e N
miNNeN
sa l D o
03 7 FEBRUARI 2009
8
actuele kwestie
Het Bavariété Fortis in Brussel en utrecHt
TeKST: nielS lemmerS
komende week zijn de twee uitermate belangrijke buitengewone aandeelhoudersvergaderingen van fortis. aan de orde is de benoeming van bestuurders en goedkeuring van de verkoop.
O
p woensdag 11 februari zal in de buitengewone vergadering (bava) in Brussel worden afgetrapt met de gevraagde aandeelhoudersgoedkeuring en voorlopige benoeming van nieuwe bestuurders, waarna op vrijdag 13 februari te Utrecht bekend zal worden of de voorgestelde bestuurders ook echt worden benoemd. Een bestuurder bij Fortis, dat nog steeds bestaat uit twee moedervennootschappen, is pas benoemd als hij of zij door beide aandeelhoudersvergaderingen is verkozen.
uNicum iN brussel
Door de uitspraak van het hof van beroep van Brussel doet zich bij de aandeelhoudersvergadering in Brussel een unicum voor. Ten aanzien van alle in Brussel onder agendapunt 2 vallende besluiten geldt dat alleen aandeelhouders die reeds op 14 oktober 2008 aandeelhouder in Fortis waren, mogen stemmen voor het aantal aandelen dat zij toen en nu nog steeds hebben. Beleggers die pas na 14 oktober aandelen hebben gekocht, mogen dus niet stemmen over agendapunt 2, maar wel over de benoeming van bestuurders. Fortis moet dus twee soorten stemgerechtigde aandeelhouders onderscheiden en dat is praktisch gezien geen gemakkelijke opgave. gevolgeN vaN stemmiNgeN
Een veelgestelde vraag is wat de rechtsgevolgen van de stemmingen bij agendapunt 2 zijn. Fortis schrijft in de Circulaire van aandeelhouders van 29 januari 2009: “Indien het resultaat van de stemming over een of meerdere van de voorstellen van besluit 2.5, 2.7 en 2.9 negatief is, zou Fortis SA/NV desalniettemin contractueel gebonden blijven ten opzichte van de andere partijen.” Als het bestuur van Fortis een dergelijke beslissing van de aandeelhouders volgt en de contractspartijen niet direct nakoming
03 7 FEBRUARI 2009
actuele kwestie
van de overeenkomst vorderen, kan wellicht heronderhandeld worden over de aangegane transacties. De Nederlandse en Belgische staat kunnen zich niet zomaar terugtrekken uit de onderhandelingen. In de overeenkomsten is opgenomen dat alleen BNP Paribas zich op of na 28 februari 2009 kan terugtrekken uit de transacties als de opschortende voorwaarden niet zijn vervuld. Dit laat onverlet dat Fortis en de aandeelhouders van Fortis mogelijk nog andere wegen kunnen bewandelen om tot compensatie te komen. De VEB heeft de Nederlandse staat al laten weten dat zij de staat aansprakelijk houdt voor de schade van aandeelhouders wegens vermeend misbruik van omstandigheden en de verwerving van Fortis Verzekeringen Nederland en Fortis Corporate Insurance door de staat. tombola vaN bestuurDers
De afgelopen week is zowel de samenstelling van het huidige bestuur als de kandidatenlijst gewijzigd. De in december 2008 met grote meerderheid verkozen non-executive Louis Cheung (van Ping An) heeft op 1 februari 2009 met onmiddellijke ingang zijn functie neergelegd. Dit opstappen kwam als een verrassing. Andrew Spencer Doman, die door Ping An was voorgedragen als een van hun kandidaten voor de raad van bestuur van Fortis, heeft zijn kandidatuur ingetrokken. Na afloop van de aandeelhoudersvergaderingen zal het gehele oude bestuur van Fortis ontslag nemen. Alleen de in december benoemde Karel de Boeck blijft als ceo aan. Voor aandeelhouders blijft er wel wat te kiezen over voor het nieuwe bestuur. Naast de vier door de VEB en Deminor voorgestelde kandidaten – Georges Ugeux, Philippe Casier, Dirk van Daele en Jan Zegering Hadders – zijn nog drie heren verkiesbaar. Door Fortis zijn Ludwig Criel en Guy de Selliers de Moranville voorgedragen. Namens Ping An blijft Jozef de Mey kandidaat. De VEB zal alle kandidaten beoordelen op basis van de expertise, onafhankelijkheid en persoonlijke motivatie en toewijding. Van het bestuur van Fortis, hoe dat er na 13 februari ook uit zal zien, verwacht de VEB dat het zich zal inzetten voor het creëren van maximale aandeelhouderswaarde op basis van de activa die het op dat moment in de holding aantreft. De verhoudingen binnen de vennootschap en een goede corporate governance brengen met zich mee dat het bestuur van Fortis daarbij zijn eigen verantwoordelijkheid heeft. De VEB zal zich in ieder geval, zoals altijd, kritisch en onafhankelijk opstellen. n
9
twee ageNDa’s De agenda’s zien er in grote lijnen als volgt uit, waarbij de gegevens uit de oorspronkelijke aandeelhouderscirculaire van Fortis ten behoeve van de vergadering van 29 januari zijn aangepast met de gegevens uit het addendum van 31 januari 2009: BRUSSEl 2.2-2.3. Verslag College van deskundigen en reactie bestuur van Fortis
UTRECHT 2. Benoeming leden raad van bestuur (onder wie de vier door de VEB en Deminor voorgedragen kandidaten) 2.5. Stemmen over goedkeuring verkoop 100% 3. Statutenwijziging ter beperkte statutaire aandelen Fortis Bank Nederland (Holding) N.V., Fortis vrijwaring voor leden van de raad van bestuur Verzekeringen Nederland N.V. en Fortis Corporate ingaande op 3 oktober 2008 Insurance N.V. (Voor een statutenwijziging is een quorum vereist. Als dit quorum niet gehaald wordt zal voor dit besluit een nieuwe aandeelhoudersvergadering moeten worden gehouden) 2.7. Stemmen over goedkeuring verkoop 50%+1 aandelen Fortis Bank S.A./N.V en oprichting SPV 2.9. Stemmen over goedkeuring verkoop 10% aandelen Fortis Insurance Belgium S.A./N.V. aan BNP Paribas en oprichting SPV 3. Benoeming leden Raad van bestuur (onder wie de vier door de VEB en Deminor voorgedragen kandidaten)
wat blijft iN De holDiNg? Een ander aspect van de uitkomst van stemmingen bij agendapunt 2 is welke onderdelen er dan in de holding achterblijven. Op basis van de gegevens uit de aandeelhouderscirculaire en het addendum is het volgende schema samen te stellen: RESUlTAAT VAN DE STEMMINGEN OVER DE BESlUITEN
2.5
2.7
2.9
ja
ja
ja
ja
Nee
Nee
ja
ja
Nee
ja
Nee
ja
Nee
Nee
Nee
Nee
ja
Nee
ja
ja
Nee
ja
Nee
Nee
FORTIS ZAl (ONDER VOORBEHOUD) GAAN BESTAAN UIT:
(i) Fortis Insurance International, (ii) 90% in Fortis Insurance Belgium, (iii) 29,6% in SPV kredietportefeuille en (iv) de General Account. (i) Fortis Insurance International, (ii) Fortis Insurance Belgium en (iii) de General Account. (i) Fortis Insurance International, (ii) Fortis Insurance Belgium, (iii) onbekend belang in SPV kredietportefeuille en (iv) de General Account. (i) Fortis Insurance International, (ii) 90% in Fortis Insurance Belgium, (iii) 29,6% in SPV kredietportefeuille en (iv) de General Account. (i) Fortis Insurance International, (ii) Fortis Insurance Belgium en (iii) de General Account. (i) Fortis Insurance International, (ii) 90% in Fortis Insurance Belgium, (iii) 29,6% in SPV kredietportefeuille en (iv) de General Account. (i) Fortis Insurance International, (ii) 90% in Fortis Insurance Belgium, (iii) 29,6% in SPV kredietportefeuille en (iv) de General Account. (i) Fortis Insurance International, (ii) Fortis Insurance Belgium, (iii) onbekend belang in SPV kredietportefeuille en (iv) de General Account.
03 7 FEBRUARI 2009
ondernemingsnieuws
10
pHilips blijft achter bij concurrentie
TeKST: ronald van genderen
Philips verraste met een goede prestatie van healthcare, maar consumer lifestyle bleek eens te meer de zwakke broeder. het totale aandeelhoudersrendement geeft een treurig beeld te zien.
V
roeger werd gesproken over sterke tegenwind wanneer het minder goed ging met de economie. Inmiddels dekt die uitspraak de lading niet meer, volgens Gerard Kleisterlee, topman van Philips. “We bevinden ons in een orkaan en het schip moet drijvende gehouden worden.” Dramatische taal, zeker voor een kapitein van een solide schip dat niet zomaar zal zinken. Wanneer een bestuurder dergelijke taal gebruikt, mag je slechte bedrijfsresultaten verwachten. Bij Philips zat de pijn weer op de bekende plaatsen: afschrijvingen, reorganisatielasten en tegenvallende prestaties binnen de divisie Consumer Lifestyle. Beleggers raken er blijkbaar aan gewend en reageerden blij verrast met de goede prestatie van Healthcare. Vielen de ontwikkelingen hier de afgelopen kwartalen nog tegen, in het vierde kwartaal van vorig jaar werd een meer dan uitstekende omzetgroei geboekt van 9 procent.
DiviDeNDbeleiD gehaNDhaafD
harD geraakt Door recessie
De zwakke broeder in de Philips-familie, Consumer Lifestyle, werd in de laatste drie maanden van 2008 bijzonder hard geraakt door de economische teruggang. Vooral de resterende televisieactiviteiten presteerden slecht. De omzet liep maar liefst met 24 procent terug. De normaal gesproken stabiele divisie Lighting ontkwam eveneens niet aan de negatieve effecten van de recessie. Door de malaise in de bouw- en auto-industrie daalden de verkopen met 3 procent. Voor het eerste kwartaal van 2009 zijn de vooruitzichten niet bepaald rooskleurig. De markt voor medische apparatuur zal voorlopig zwak blijven, omdat afnemers maar moeilijk aan kapitaal kunnen komen.
03 7 FEBRUARI 2009
De consumentenbestedingen zullen zwaar onder druk blijven staan en de situatie in de auto- en bouwindustrie zal ook niet op korte termijn verbeteren. Dat belooft niet veel goeds nadat in het afgelopen kwartaal al een nettoverlies van 1,5 miljard euro resteerde. Hierdoor zijn ook de jaarresultaten met rode inkt geschreven. Het verlies wordt voor een groot deel verklaard door afschrijvingen op de belangen in chipmaker NXP en producent van platte beeldschermen LG Displays van in totaal 1,056 miljard euro. Onder de streep resteerde voor het hele jaar een verlies van 186 miljoen euro, terwijl in 2007 nog een winst van 4,16 miljard euro werd geboekt.
Om een maximale financiële flexibiliteit te behouden wordt het aandeleninkoopprogramma tijdelijk stilgelegd. Het dividendbeleid blijft wel gehandhaafd en over 2008 wordt een dividend voorgesteld van 70 eurocent per aandeel, gelijk aan vorig jaar. Volgens Kleisterlee bewijst de financiële crisis het ongelijk van op extra rendement beluste investeerders die in het verleden hadden gevraagd om het flexibeler inzetten van de balans. Door het handhaven van een zeer conservatieve balansverhouding is het bedrijf nu goed in staat de storm te trotseren. “In een periode dat cash king is, beschikt Philips over een sterke kaspositie. Terwijl sommige bedrijven er qua financiering minder goed voor staan, kunnen wij ‘prince charming’ zijn.” Daarmee doelend op mogelijke overnames. Het is de vraag of beleggers daar blij mee moeten zijn. In het verleden heeft Philips nogal eens een overname gedaan die achteraf aan de dure kant bleek. Afschrijvingen op goodwill volgden. Dat bleek ook dit kwartaal. In de afschrijvingen zat namelijk een post van 232 miljoen euro aan afboekingen op de goodwill die ontstond bij de overname van Lumileds. Het valt niet uit te sluiten dat dit en volgend jaar meer afschrijvingen zullen volgen op de totale goodwill van 7,7 miljard. Philips beschikt over een riante kaspositie van 3,6 miljard en kan ook nog eens 2,6 miljard aan extra middelen putten uit een kredietfaciliteit. Ter illustratie: daarmee zou het bedrijf ook 45 procent van zijn eigen aandelen in kunnen kopen, bij de huidige marktkapitalisatie van circa 13,7 miljard euro.
column
11
Door Alex Otto, directeur Beleggingen Delta Lloyd Asset Management
Een jaar zonder precedent
H
reNDemeNt impoNeert Niet
De roep van aandeelhouders om meer rendement is overigens niet zo vreemd. Philips vergelijkt zich met een groep van elf internationale concurrenten. Een vergelijking met deze groep speelt een belangrijke rol in de vaststelling van de variabele beloning van het management en is daarmee een relevante meetlat om het rendement van het aandeel langs te leggen. Een vergelijking geeft echter een treurig beeld te zien. Op basis van het totale aandeelhoudersrendement (TSR) over 2008 bungelt Philips onderaan. Alleen General Electric doet het nog slechter. Ook over langere termijn, sinds het aantreden van Gerard Kleisterlee in april 2001, imponeert het rendement niet. Het schip Philips zal niet zomaar zinken, ook niet in de huidige orkaan. Het is nu de taak van het management om richting aandeelhouderswaarde te koersen. De makkelijkste en veiligste weg is de sterke balans aanwenden voor uitkeringen aan aandeelhouders en gerichte kleine overnames. Dat laatste moet bij de huidige economische situatie tegen aantrekkelijke prijzen kunnen. Wellicht dat Philips de komende jaren dan wel in staat blijkt zijn concurrenten te verslaan. n
tsr philips & peer group 2008 APR 01-FEBR 09 johnson & johnson -3,6% -3,7% 3M -26,6% -30,6% Emerson Electric -30,6% -19,8% Matsushita -36,2% -46,2% Schneider -40,4% -20,6% Toshiba -42,0% -63,8% Honeywell -42,9% -46,4% Electrolux -44,9% -22,0% Hitachi -45,6% -79,0% Siemens -50,7% -38,7% General Electric -51,9% -79,3% Gemiddeld -37,8% -40,9% Philips -51,8% -50,2% Rendementen zijn inclusief dividend en in euro.
et afgelopen jaar zal ongetwijfeld als een van de slechtste beursjaren aller tijden opgetekend worden. de malaise begon met de credit crunch, waardoor beleggers massaal financials en de meer risicovolle ondernemingen in de verkoop deden. de crisis culmineerde echter in de tweede helft van 2008 met de economische teruggang en de sterk dalende prijzen van grondstoffen en olie. de rest is geschiedenis. hoewel het verdere verloop van de crisis natuurlijk ongewis is, worden op macroniveau de contouren van een basisscenario toch langzaam zichtbaar. de belangrijkste factor in dit scenario is natuurlijk de te hoge schuldlast in vooral de verenigde staten. die onevenwichtigheid moet rechtgetrokken worden en zowel de Amerikaanse overheid als de consument zal dat goed voelen. Waarschijnlijk leidt dit tot een periode van weinig groei. over het te voeren beleid is inmiddels ook consensus ontstaan: president obama zal de overheidsuitgaven op de korte termijn flink opschroeven. Amerika’s sterk verslechterende schuldpositie kan echter via verminderde kredietwaardigheid op termijn nadelig uitpakken. Wat de situatie bemoeilijkt is dat het reservoir van traditionele beleidsinstrumenten uitgeput raakt. de fed heeft de rente immers bijna tot nul verlaagd waardoor het rentewapen, op zijn zachtst gezegd, behoorlijk bot is geworden. centrale banken zullen dan ook inventiever moeten worden en meer uit de kast moeten halen om de geldmarkt te verruimen. Alleen, door de slechte conditie waarin veel banken verkeren, heeft monetair beleid op dit moment weinig effect. Een inherent gevaar van de verruiming van de geldmarkt is dat de geldcreatie niet tijdig teruggedraaid zal worden. En dat kan weer tot een hoge inflatie leiden. Beide maatregelen hebben dus hun risico’s. de slechte economische cijfers in combinatie met krachtige overheidsinterventies leidden vooral in de laatste twee maanden van 2008 tot ongekende fluctuaties op de financiële markten. met alle gevolgen van dien voor de belegger die zich heen en weer geslingerd zag tussen hoop en vrees. Een fikse tegenvaller was de terugvallende consumptie. die is nergens zo duidelijk als in de auto-industrie: in de verenigde staten tuimelden de autoverkopen met 30 procent, in Europa met ongeveer 20 procent. de beursbewegingen werden de laatste maanden dan ook sterk bepaald door de vraag of autofabrikanten en citigroup al dan niet voor steun bij de overheid konden aankloppen. die steun is er inmiddels. Een goede illustratie voor de volatiliteit op de aandelenmarkt is de graadmeter die de beweeglijkheid meet van de Amerikaanse aandelenindices. deze kwam over het hele kwartaal boven de 40 uit, terwijl een niveau van onder 20 in het verleden normaal was. Een klein lichtpuntje voor de beleggers was dat per saldo de meeste aandelenkoersen slechts licht daalden na de enorme correctie in de eerste helft van oktober. veel slecht nieuws is door de correcties van het afgelopen jaar immers al verdisconteerd in de aandelenprijzen. meevallers en teleurstellende berichten zullen ook de komende maanden elkaar verder afwisselen. En dat zal ongetwijfeld weer sterke koersuitslagen met zich meebrengen. het beurssentiment zal zich dan ook pas duurzaam verbeteren wanneer er meer duidelijkheid ontstaat over de duur en diepte van de economische recessie en de effecten van de kredietcrisis. de tijd zal het dus leren.
03 7 FEBRUARI 2009
12
ondernemingsnieuws
minnie innie mouse ouse BoB de Bouwer Bo disney biedt 11 euro per aandeel voor Jetix, dat wereldfaam verwierf met tv-series als bob de bouwer en Power rangers. TeKST: jaSPer janSen
T
ijdens de aandeelhoudersvergadering schitterden de commissarissen opnieuw door afwezigheid. Daarom hanteerde ceo Paul Taylor weer de voorzittershamer. Hij meldde de welgeteld drie aanwezige aandeelhouders dat Disney inmiddels 99,6 procent van de aandelen in handen heeft. De resterende 350.000 aandelen wil Jetix in de komende anderhalf jaar inkopen tegen maximaal 11 euro per aandeel. Lukt dat niet, dan wordt een wettelijke uitkoopprocedure gestart. Aandeelhouders die het niet eens zijn met de voorgestelde prijs kunnen dan verweer voeren om een hogere uitkoopprijs te bedingen. Voorts verzekerde Taylor dat Disney zich niet zal bedienen van aandeelhoudersonvriendelijke tactieken zoals de juridische fusie of het omzetten van Jetix in een bv waardoor aandelen nauwelijks verhandelbaar zijn. oNzichtbare commissarisseN
Het bod van 11 euro, dat Jetix waardeert op bijna 940 miljoen euro, is goed voor 25 keer de recordwinst over 2007 en 47 keer de winst over 2008. Door de overname wordt Disney in één klap een behoorlijke speler op de Europese markt en kan het bovendien flink wat synergie realiseren. Zo kan Disney nog meer gebruikmaken van zijn uitgebreide netwerk om Jetix-producten aan de man te brengen en kunnen de kosten voor het beheer van tv-kanalen gereduceerd worden. Toch lijkt het bod redelijk, gezien de dalende inkomsten uit contracten met televisiestations en de snel verslechterende advertentiemarkt. Niet dat de commissarissen zich nu zo inspannen voor een faire behandeling van
03 7 FEBRUARI 2009
minderheidsaandeelhouders. Zij hebben door hun voortdurende afwezigheid slechts desinteresse en minachting getoond. Liefst drie van de vijf commissarissen staan op de loonlijst van Disney. De redelijke overnameprijs lijkt dan ook eerder op het conto van John de Mol te komen, die voor het 18%-belang van zijn investeringsvehikel Cyrte een acceptabele prijs wilde hebben. Jetix kon hierdoor niet anders dan de minderheidsaandeelhouders eenzelfde uitkoopprijs voorschotelen. beloNiNgsbeleiD
Door hun afwezigheid konden commissarissen ook het beloningsbeleid niet verantwoorden. Hierdoor ontstond de absurde situatie dat Taylor de bonussen van zijn bestuur over 2008 moest uitleggen. Dit ging hem niet makkelijk af omdat zowel de lange- als kortetermijnbonus toegekend wordt op basis van voor aandeelhouders oncontroleerbare criteria. Taylor had zichtbaar moeite om uit te leggen waarom de beloning van bestuursleden vrijwel gelijk bleef, of zelfs steeg tot ruim 1,3 mil-
joen euro voor Taylor zelf (2007: 1,2 miljoen euro), terwijl de omzet achteruitging (-18%) en het operationeel resultaat bijna halveerde tot 20 miljoen euro. De VEB vond het voorts opmerkelijk dat het bestuur sinds de vorige vergadering de bonussen grotendeels uitgekeerd krijgt in Disney-aandelen. Hierdoor heeft het belang bij een zo hoog mogelijke koers van het aandeel Disney en dus een zo laag mogelijke overnameprijs van Jetix. Taylor wees erop dat alleen de in het verleden toegekende opties en aandelen Disney behouden mogen worden. Bovendien zou de deal door het verschil in omvang – Disney’s omzet is ongeveer 38 miljard dollar, terwijl Jetix niet verder komt dan 137 miljoen euro – nauwelijks invloed hebben op de aandelenkoers. Niettemin liet de VEB weten dat elke schijn van belangenverstrengeling bij een overname voorkomen dient te worden. geeN traaN
Hoewel het Damrak leegloopt, zullen weinig beleggers rouwig zijn om het ‘verlies’ van Jetix. Jetix was in handen van drie grote partijen: Disney (73,7%), Cyrte (17,94%) en hedgefonds H.E. Semler (5,15%). Dit maakte de free float wel heel beperkt en de toegevoegde waarde van de beursnotering nihil. Jetix heeft eigenlijk nooit wat op de beurs te zoeken gehad. n
ondernemingsnieuws
13
Botsende doelstellingen sHell TeKST: ronald van genderen
shell publiceerde als eerste grote oliemaatschappij de jaarcijfers. de ogen waren vooral gericht op de plannen voor de komende periode. kan shell investeren en uitkeren blijven combineren?
I
n het laatste kwartaal van vorig jaar leed Shell een verlies van 2,8 miljard dollar. De belangrijkste oorzaken waren de forse daling van de olieprijs en de afwaardering van voorraden. Het door Shell veelvuldig gebruikte winstbegrip ‘CCS earnings’, een soort geschoonde winst, bedroeg echter 4,8 miljard. Weliswaar een daling van 28 procent ten opzichte van de vergelijkbare periode vorig jaar, maar niettemin viel het resultaat mee. De markt had een nog grotere daling tot 4,13 miljard dollar verwacht. Over het vierde kwartaal wordt een dividend voorgesteld van 0,40 dollar, net als in de drie voorgaande kwartalen. Het dividend is daarmee 11 procent hoger dan in het voorgaande jaar. Voor het lopende kwartaal wordt een 5 procent hoger dividend voorzien van 42 dollarcent. Geen spectaculaire stijging, maar een uitspraak over het toekomstige dividend is wel een teken van vertrouwen.
wiNstgeveNDheiD waarborgeN
Scheidend bestuursvoorzitter Jeroen van der Veer was tevreden over de ontwikkelingen in het vierde kwartaal, gezien de teruglopende vraag naar olie en gas door de terugvallende wereldeconomie. De strategie blijft om een concurrerend en stijgend dividend te betalen en substantiële investeringen te doen om toekomstige winstgevendheid te waarborgen. Beide doelstellingen lijken elkaar de komende periode weleens te kunnen gaan bijten. De grootste zorg van de sector is de almaar afnemende olieproductie. Om deze trend te keren hebben oliemaatschappijen de afgelopen jaren de investeringen opgevoerd
3,5 miljard uit inkoop van eigen aandelen. Bij een gelijkblijvend bedrag aan aandeleninkopen zal ongeveer evenveel uit de ondernemingskas vloeien als vorig jaar. Voor investeringen en uitkeringen is dus ruim 44 miljard nodig. Een bedrag dat dit jaar niet zal binnenkomen uit operationele activiteiten. In het topjaar dat 2008 toch was ondanks het moeilijke laatste kwartaal, bedroeg de operationele kasstroom 43,9 miljard dollar; in de jaren daarvoor schommelde die rond de 30 tot 34 miljard dollar. lastige taak
en ze zullen dat ook in de toekomst blijven doen. Nu echter de olieprijs rond 40 schommelt, is niet alleen de vraag of investeringsplannen wel rendabel zijn, maar ook of alle plannen gefinancierd kunnen worden uit eigen middelen. Shell investeerde in 2006 en 2007 per saldo respectievelijk nog voor 21 en 24 miljard dollar. In het afgelopen jaar werd dat opgevoerd tot 32 miljard dollar, terwijl dat eigenlijk nog onder de doelstelling van 35 à 36 miljard dollar lag. Voor het lopende jaar is de doelstelling om ongeveer evenveel te investeren. Ondertussen verwachten aandeelhouders ook dat er geld naar hen teruggesluisd wordt. In 2008 ontvingen zij 13 miljard dollar, waarvan 9,5 miljard aan dividend en
Shell staat daarom voor een moeilijke keuze. Feitelijk zijn er drie mogelijkheden: uitkeringen aan aandeelhouders niet laten groeien of zelfs beperken, investeringen uitstellen of de balansverhoudingen laten verslechteren. Uitkeringen verlagen zullen aandeelhouders niet op prijs stellen, terwijl investeringen uitstellen de toekomstige winstgevendheid inperkt. Meer lenen lijkt de waarschijnlijkste optie. In het afgelopen jaar is de ‘gearing’, het percentage vreemd vermogen ten opzichte van het balanstotaal, al opgelopen. Aan het eind van het vierde kwartaal bedroeg deze ratio 23,1 procent tegen 16,6 procent een jaar eerder. Van der Veer zei tijdens de toelichting op de cijfers te streven naar een conservatieve balans. Daarvan is nog altijd sprake, maar Shell ontkomt er waarschijnlijk niet aan om de gearing verder op te laten lopen wanneer de twee belangrijkste doelstellingen dienen te worden bereikt. Aan Peter Voser, de huidige financiële topman en vanaf 1 juli de bestuursvoorzitter van Shell, de lastige taak om dit dilemma op te lossen. n
03 7 FEBRUARI 2009
macro
14
met protectionisme nog verder van Huis TeKST: ceeS rijSdijK (BeleggingSSTraTeeg SnS SecuriTieS)
overheden krijgen de kredietverlening door banken maar niet op gang, de fed erkent deflatiegevaar en wijdverbreid protectionisme dreigt. om de economie steun te geven en zakt de inflatie in sneltreinvaart in. Het grote verschil mag geen reden voor opluchting zijn. Op dit moment is er het risico van een vervaarlijke deflatiespiraal. De Amerikaanse centrale bank onderkent inmiddels zonder omwegen het risico van deflatie, getuige het persbericht na de vergadering van 28 januari. Geen struisvogelpolitiek dus. Met al het onheil aan de economische horizon is dat tenminste nog een lichtpunt. beter Door slechte baNk
De steunmaatregelen van de overheden voor de banken hebben voorkomen dat het financiële systeem ineengestort is. Ze hebben echter geen hervatting van de kredietverlening kunnen bewerkstelligen en dat laatste is es-
Euroland: rentes op 10-jarige staatleningen
VS: groei bbp en Chicago national activity index
I = Duitsland II = Italië III = Spanje
I = groei bbp qoq% geannualiseerd II = Chicago national activity index 20
6,5
15
6,0
10
5,5
5
5,0
0
4,5
-5
4,0
-10
3,5
-15
3,0
-20
sentieel omdat kredietverlening als het ware de bloedsomloop van de economie is. Recentelijk is een aantal landen overgegaan tot een tweede ronde van steun. Anders dan in de vorige acties speelt het garanderen van de slechte leningen op de actiefzijde van bankbalansen daarbij een centrale rol. Mogelijk richt de Amerikaanse overheid een zogenaamde ‘bad bank’ op die de leningen gaat opkopen. Dat legt een vloer onder de waarde van de activa, waardoor banken in theorie uit hun gestreste situatie kunnen komen en meer ruimte krijgen om weer geld uit te lenen. Of deze methoden gaan werken is ongewis. Maar ja, je moet wat. Oude recepten werkten niet en lijdzaam toezien hoe de economie steeds dieper wegzakt is ook geen aantrekkelijk alternatief.
IV = Griekenland V = Portugal
2,5 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08
03 7 FEBRUARI 2009
2008
2009
Bron: datastream
H
et bestuderen van de economische gang van zaken in de diverse regio’s is een weinig vrolijke aangelegenheid dezer dagen. In de Verenigde Staten, in grootte een kwart van de wereldeconomie, is de to totale productie in het vierde kwartaal met bijna 4 procent gekrompen. De zwaarte van de recessie doet denken aan die van midden jaren zeventig of begin jaren tachtig. Voordat we lessen proberen te trekken, is het echter wel goed te bedenken dat de situatie heel anders was dan nu. Toen was er hoge inflatie en knepen de centrale banken met renteverhogingen de economie af. Ook was en bleef (zeker in aanvang) de olieprijs erg hoog. Nu doen de centrale banken alles
macro
15
weg van een devaluatie van de eigen munt of een monetaire stimulans door de eigen nationale centrale bank. De aanpassing in de vorm van loonmatiging zal uiteindelijk worden afgedwongen via de reële economie, lees via een hogere werkloosheid. Ongetwijfeld zal de euro dan de schuld van de ellende krijgen. Drama japaN
eigeN iNDustrie eerst
In deze barre tijden gaan overheden er steeds meer toe over de eigen economie te beschermen tegen buitenlandse concurrentie. Zo krijgt in Frankrijk de auto-industrie alleen steun als de bedrijven geen banen verplaatsen naar het buitenland. In het beoogde stimuleringsplan van president Obama mag het geld voor bouwprojecten alleen aangewend worden als het benodigde ijzer en staal in de Verenigde Staten geproduceerd wordt. Mogelijk wordt het uitgebreid tot veel meer producten. De recente uithaal van de Amerikaanse minister van Financiën naar China – hij vindt het land een valutamanipulator – is tekenend voor het onbehagen dat uiteindelijk kan leiden tot nog meer importbarrières. In de huidige crisissituatie lokt dat uiteraard makkelijk tegenmaatregelen van andere landen uit. Dat is gevaarlijk. Bij een wijdverbreid protectionisme of zelfs een handelsoorlog raken we economisch pas echt ver van huis. Hopelijk zegeviert de rede en kunnen verkeerde reflexen onderdrukt worden, maar de voortekenen zijn niet gunstig.
Recent heeft kredietbeoordelaar Standard & Poor’s de schuld van Griekenland, Spanje en Portugal een minder hoge ‘rating’ gegeven. De diepere oorzaak van de problemen is dat de betreffende landen verzuimd hebben hun economieën concurrerend te houden. Zo zijn in Italië en Spanje de loonkosten per eenheid product sinds het begin van de euro in 1999 met ruim 25 procent gestegen ten opzichte van Duitsland. Met de euro hebben de landen niet meer de uitKORTE RENTE
31/12/05
31/12/06
Het economisch beeld voor de Verenigde Staten en Europa is verre van florissant, maar dat van Japan slaat alles. Precieze cijfers zijn nog niet bekend, maar we moeten er rekening mee houden dat de economie in het vierde kwartaal met niet minder dan 10 procent op jaarbasis gekrompen zal zijn. De terugval zal menigeen vies tegenvallen, want de Japanse economie is vrij ongevoelig geweest voor de kredietcrisis omdat banken in de afgelopen jaren veel minder risicovol geopereerd hebben dan hun concurrenten in het Westen. Wat Japan echter opbreekt is de eenzijdige oriëntatie op de export. Lang werd daarbij ook gedacht dat de onverzadigbare vraag vanuit China bescherming bood tegen een wegzakkende vraag vanuit de westerse landen. Dat blijkt echter een vergissing omdat China ook weer afhankelijk is van de mondiale vraag. Het is te hopen dat het jongste stimuleringspakket van de regering uitkomst biedt, maar voorlopig zal het kommer en kwel blijven in het land van de eens zo imposant rijzende zon. n 31/12/07
31/12/08
19/01/09
02/02/09
mut. 2 wkn
3 MND EURO
2,49
3,73
4,68
2,89
2,41
2,08
-13,8%
3 MND GB
4,58
5,28
5,95
2,63
2,13
2,13
0,0%
3 MND VS
4,54
5,36
4,70
1,43
1,13
1,23
8,2%
3 MND jAP
0,10
0,54
0,86
0,74
0,74
0,73
-0,8%
3 MND ZWI
0,91
2,02
2,76
0,20
0,18
0,18
0,0%
lANGE RENTE 10 jAAR Nl
3,37
3,80
4,41
3,53
3,72
3,95
6,2%
10 jAAR GB
4,10
4,74
4,55
3,09
3,43
3,69
7,7%
10 jAAR VS
4,40
4,71
4,03
2,25
2,30
2,72
18,0%
schaDuwzijDe vaN De euro
10 jAAR jAP
1,46
1,66
1,48
1,18
1,25
1,29
3,4%
De euro wordt in de huidige crisistijd als baken van stabiliteit erg geprezen, maar de munt kan landen niet beschermen tegen scepsis van beleggers. Binnen euroland zijn de renteopslagen ten opzichte van de Duitse rente op staatsobligaties namelijk fors toegenomen. De renteverschillen weerspiegelen twijfels over de vraag of de obligaties uiteindelijk wel afgelost kunnen worden.
10 jAAR ZWI
1,89
2,46
2,97
2,06
2,10
1,95
-7,5%
1,18
1,32
1,46
1,40
1,31
1,28
-1,9%
VAlUTA EURO/DOllAR
0,69
0,67
0,73
0,97
0,91
0,90
-0,2%
EURO/YEN
EURO/POND
138,73
157,26
162,95
127,82
120,00
113,92
-5,1%
EURO/CHF
1,55
1,61
1,65
1,49
1,48
1,49
0,4%
Bron: Datastream
03 7 FEBRUARI 2009
16
interview
grontmij is vol goede moed TeKST: marTin voorn
grontmij blijft vooralsnog gewoon groeien. een interview met bestuursvoorzitter sylvo thijsen. “veel waarde in deze business is nog niet ontsloten.” Vanaf oktober werd het klimaat guur, maar u voelt niets? “Grontmij heeft ook met het weer te maken, maar we hebben een orderportefeuille van dik een jaar omzet. Slechts een klein deel van onze omzet van 850 miljoen heeft direct met de bouw te maken. Ja, soms vallen projectontwikkelaars om of komen bouwprojecten vanwege financieringsproblemen stil te staan. Ik zie dat in een aantal landen en zeker in Engeland. Dat heeft bij ons tot nu toe geleid tot het afzeggen van twee van
ID Sylvo ThIjSen geboren: 1959 functie: ceo grontmij basissalaris: 400.000 euro
koersrendement: +281% sinds aantreden op 1–10-2003
externe functies: • lid en vice-voorzitter vrom raad • voorzitter commissie coaB vno-ncW • lid bestuur Platform Hout in nederland opleiding: landschapsarchitectuur, ruimtelijke planvorming, universiteit Wageningen werkervaring: 1984 - heden: grontmij burgerlijke staat: gehuwd hobby’s: fotografie, tennis, zeilen
03 7 FEBRUARI 2009
de 15.000 opdrachten die we per jaar doen. We hebben daar in 2008 dus geen schade van geleden.” Hoe kan dat? “Als bouwprojecten worden stopgezet dan is dat vooral in de bouwfase; de initiatiefen voorbereidingsfase, waar wij vooral actief in zijn, is dan al geweest. Onze gevoeligheid is dus beperkt. Voordat een project gerealiseerd wordt ben je trouwens gauw vijf tot zeven jaar verder. En 65 à 70 procent van Grontmij is bezig met dat voorbereidingstraject, slechts een beperkt deel met het managen van uitvoeringsprojecten.” Ondanks de malaise een recordorderportefeuille… “De orderportefeuille groeit met de omvang van de organisatie. Vijf jaar geleden waren we half zo groot. Uiteraard staat de orderportefeuille op recordniveau, elk jaar is een record. We hebben dat gewoon nodig omdat we groter zijn. En zeker in deze tijd is het prettig dat we een lange horizon hebben. Een aantal projecten loopt vijf tot zeven jaar en soms is er een bodemonderzoek van drie uur. De gemiddelde projectduur is de laatste jaren veel meer naar de middellange termijn doorgeschoven. De tijd is voorbij dat we maar drie tot zes weken vooruit konden kijken, zoals tien, vijftien jaar geleden. De gemiddelde opdrachtsom is groter geworden, het is meer multidisciplinair geworden, meer gebaseerd op langjarige klantrelaties met middelgrote overheden in Noordwest-Europa.” Ook in 2009 geen last van de economie? “Ik mag over 2009 niks zeggen, we komen op 12 maart met ons verhaal naar buiten.
Maar ik kan wel zeggen dat dik 40 procent van onze business met milieu, energie of water te maken heeft. We zien daar helemaal geen afname in, integendeel, we zien juist een toename. De nieuwe opdrachten uit bouw en industrie zie je temporiseren en aan de andere kant op het vlak van milieu, (rail)transport en water zien we nog een sterke vraag. Zo’n 70 procent van onze omzet komt uit overheidsopdrachten, 50 procent van gemeenten, provincies, regionale overheden, 20 procent van semioverheden, nutsbedrijven, geprivatiseerde waterzuiveringsschappen.” Is transport ook conjunctuurgevoelig? “Grontmij is actief in snelwegen, spoorwegen, kanalen, overslagstations. Veel landen in Europa willen de kwaliteit van het transportnetwerk verbeteren. Op tal van plekken is Grontmij met het trans-Europese netwerk aan de slag, allemaal projecten waar we jaren mee vooruit kunnen. Ook in centraal en Oost-Europa moet nog veel gebeuren. Het is een vrij zekere business, want al die projecten duren gauw vijf tot tien jaar. Een mooi voorbeeld is de Noord-Zuidlijn, de Betuwelijn (vijftien jaar betrokkenheid) en de HSL (zeven jaar).” U weet dus al wat omzet en winst in 2009 zijn? “De kwaliteit van de mensen is hier de belangrijkste factor, al zijn er ook externe factoren als inflatie, loonkosten en hoge brandstofkosten. We verwachten nog steeds eind 2010 op ons ebitadoel van 8 à 9 procent uit te kunnen komen. Grontmij geeft geen kwartaal, halfjaar of jaardoelstellingen, we kijken naar de langere termijn, daar willen we 10 à 15 procent groeien. Ik waag
interview
17
mij niet aan uitspraken over de resultaten van 2009. De wereld is veranderd door de toegenomen onzekerheid en je werkt met mensen, die fouten kunnen maken, je kunt er zomaar naast zitten. We kunnen de orderportefeuille voor 2009 goed overzien, de opdrachten zijn getekend. Wat wij niet precies kunnen overzien en waardoor wij ons niet wagen aan voorspellingen op de korte termijn, is de loon- en pensioenpremieontwikkeling. In het eerste halfjaar van 2009 vinden de onderhandelingen met sociale partners plaats. En de variatie in de looneisen is groot. Voor ons zijn ook belangrijk de verhouding tussen euro en Britse pond en tussen euro en Zweedse en Deense kroon. Zo’n 40 procent van onze omzet halen we in die landen.” De daling van het pond kost u veel geld? “Dat kost geld, dat heeft althans in 2008 geld gekost, al is het beperkt. De ponden zijn minder waard, dus in de conversie naar euro levert dat minder op. Maar als je leningen in ponden hebt, of amortisaties, dan wordt dat ook minder. Dus het heeft voordelen en het heeft nadelen in 2008, doch al met al niet van substantiële omvang.”
marK van den BrinK
Met welk bedrijf is Grontmij vergelijkbaar? “Qua filosofie met de Rabobank, wij zijn heel lokaal, hebben 170 à 180 kantoren in acht landen. Maar naar de aard van ons werk moet je ons beslist met Arcadis vergelijken. Arcadis is meer ‘global’, internati-
03 7 FEBRUARI 2009
18
interview modellen. Het ene is dat van de nomade: je richt je op bepaalde projecten, het is klaar en je gaat naar het an volgende project. Het andere is dat van de boeren: je hebt een stuk land en je ho gaat dat bewerken. Wij horen tot de laatste categorie, werken binnen een relatief klein geografisch gebied, waar we altijd blijven.”
onaler, ook buiten Europa. In vergelijking met Arcadis hebben wij een fijnmaziger kantorennetwerk, hebben we meer kleinere projecten en opereren we in een kleiner geografisch gebied. Onze kracht zit in dat lokale netwerk.” Met Arcadis gaat het niet zo goed, waarom doet u het beter? “Ik kan alleen maar over Grontmij spreken, met een beeldspraak over die grote bomen hier op het terrein. Een derde van de biomassa zit in de takken en de bladeren, een derde in de stam, een derde in de wortels. Die wortels zijn ons lokale netwerk. Een andere beeldspraak: je hebt twee business-
03 7 FEBRUARI 2009
Zal Grontmij daarom niet snel voor nare verrassingen zorgen? “We proberen projecten die qua complexiteit niet tot onze bekwaamheden horen van ons af te houden. Wat we niet kennen, doen we niet. En we hebben het aantal landen drastisch teruggeschroefd. Je ver verdiepen in de mores van het land en de manier waarop opdrachten tot stand ko komen vergt veel energie, zoveel dat er soms geen droog brood mee te verdienen valt. Het risicoprofiel is dan gewoon te groot of de kosten om een opdracht te krijgen zijn te hoog.” Dus schoenmaker, blijf bij je leest? “Ja, dicht bij je klanten blijven en bij de activiteit die je snapt en met acquisities verwante eigenschappen proberen te zoeken. Wezensvreemde bedrijven die op zich veel geld zouden kunnen opbrengen, maar geen relatie hebben met de rest, moeten we niet hebben. Ons ‘geheim’ is de eenvoud van de strategie. Te vaak worden strategieën na twee, drie jaar gewijzigd, terwijl het vaak
vijf tot tien jaar kost om achtduizend mensen op gang te brengen om relaties te ontwikkelen met overheidslagen, onderdeel te zijn van het sociaalmaatschappelijk en economisch bestel in acht Europese landen. Grontmij probeert een pan-Europese speler te worden die recht doet aan het Europa der regionen. Europa bestaat uit economischculturele regio’s die niet alleen in omvang en populatiedichtheid verschillen, maar ook in economische groeikracht. Wij analyseren al die regio’s en stemmen daarop onze groeistrategie af.” Uw ebita moet snel naar 8 procent. Dat klinkt ambitieus… “Wij verwachten dat de ebitamarge de 8 procent zal naderen. Dat wil zeggen: hoger dan 7,5 maar misschien iets lager dan 8. Dan heb je het over eind 2008. Vijf jaar geleden zaten we tussen de 1 à 1,5 procent. Toen hebben we de helft van onze balans verkocht, 10 procent van het personeel ontslagen in 2004 en zijn stap voor stap weer gaan opbouwen, van 3.600 man toen naar meer dan 8.000 man nu. Van 360 miljoen omzet naar 850 miljoen omzet.” Tevreden? “Nee, we moeten toch echt gelijkwaardig aan accountants en advocaten worden betaald. Voor bedrijven waar 80 procent van de mensen een hbo- of wetenschappelijke opleiding heeft moeten we naar marges boven de 10 procent. Ik vecht er al jaren voor: een prachtige constructie, tekening of een ontwerp dat honderd jaar moet staan, waar aannemers voor 200 miljoen werk aan verzetten… waarom moet ik dan genoegen nemen met 80 euro per uur voor iemand die vijftien jaar civieltechnisch ingenieur is. Dat moet minstens 160 à 200 euro per uur zijn.”
interview
minder lenen, een hogere rente, strengere ratio’s, meer zekerheden.”
marK van den BrinK
U wilt naar advocatentarieven? “Als je naar drie afgestudeerden van de universiteit kijkt, die van de economische faculteit krijgt meer dan 200 per uur, die van de juridische als advocaat meer dan 300 per uur en de ingenieur maar 100. We hebben stap voor stap de onderneming verdubbeld en de winstgevendheid van de onderneming verdubbeld. In 2015 à 2020 moeten we qua tarief toch een heel eind de goede kant op zijn.”
Waarom krijgen ingenieurs zo slecht betaald? “Eén oorzaak is dat er te veel kleine ingenieursbedrijven zijn, ‘papa-en-mamabedrijven’, waar slechts een klusje wordt uitgevoerd voor 60 euro per uur. Dat wordt dan de maatstaf, waar ook de grotere bureaus als Arcadis en Grontmij het mee moeten doen, want Rijkswaterstaat en overheden pakken dat dan als norm. We willen hogere tarieven bereiken door hoge professionele interne maatstaven te zetten. Door het stap voor stap opkopen van bedrijven die onze strategie en netwerk versterken. Daarmee verklein je het aantal spelers dat de marge kan bederven. En door selectief te zijn in het aannemen van mensen en projecten. We zoeken meer naar projectmanagement, naar multidisciplinaire opdrachten; meer de organisatorische, juridische en financiële aspecten van een project dan alleen maar hoe het technisch gemaakt kan worden. De ingenieur is meer de createur dan de uitvoerder, gaat meer nadenken over het voortraject, de adviserende en de organiserende kant wordt belangrijker.”
19
een sterk fort Europa. In een aantal landen zijn wij nog niet nummer één, twee of drie. We willen de komende jaren onze posities versterken, met name in de wat grotere landen, Duitsland, Engeland en Centraal- en Oost-Europa. Je moet in grotere landen in de top drie zitten om waarde te kunnen creëren.”
En daar hangt een prijskaartje aan? “Ja. In het voortraject worden immers de grote beslissingen over het geld en nieuwe projecten genomen. Een vertraging van twee, drie jaar van een omvangrijk project kan tot een verdubbeling van de kosten leiden. Als we de samenleving veel geld hebben bespaard is een hoger uurtarief toch maatschappelijk verantwoord?”
Daar gaat u dus aankopen doen? “Met name in de grote thuismarkten is voor Grontmij’s businessmodel nog ruimte voor groei. Daarna in de periode 2010 tot 2015 kan Grontmij met water, transport en energie ook in de rest van de wereld wat betekenen. Verstedelijkte gebieden in opkomende landen zitten met dezelfde problemen van waterzuivering en verkeerscongestie als in westerse landen. De groei kan autonoom zijn, maar we zullen ook kijken naar acquisities. Het is een kwestie van timing: in hoeverre laat het klimaat uitbreiding met vreemd vermogen toe. Het aantrekken van kapitaal, geleend of via een aandelenemissie, zal in 2009 niet makkelijk zijn, terwijl de omstandigheden er juist wel naar zijn, de koersen staan laag.”
Kunnen omzet en winst ook de komende vijf jaar verdubbelen? “Er is ruimte voor groei. Veel waarde in deze business is nog niet ontsloten. We moeten ergens tussen 2015 en 2020 op een uurtarief van zo’n 200 euro uitkomen. Als je dat realiseert, praat je voor de komende zeven, acht jaar toch ook weer over een verdubbeling. Voorlopig bouwen wij aan
Banken veroorzaken de crisis en verergeren die door niet te lenen… “Ik weet niet of in 2010 een normalere situatie op de kredietmarkt ontstaat. Er is nu ongelooflijk veel geld weg, verdampt. Ik stel mij voor dat die situatie niet zomaar binnen een jaartje gefikst is. Het aantal fusies en overnames zal de komende tijd beperkt blijven omdat er andere condities gesteld worden:
U heeft een hele conservatieve balans, u kunt toch lenen? “Onze solvabiliteit zit tegen de 30 procent en het rendement op het eigen vermogen zit boven de 20 procent, dat is netjes. We hebben een conservatieve balans, zijn solide gefinancierd, dus dat biedt mogelijkheden. Aan de andere kant ben ik juist in dit financiële klimaat voorzichtig. Natuurlijk verkennen we de markt, we praten altijd, overal, met iedereen. Natuurlijk praten we met onze banken, met iedereen die ertoe doet. Natuurlijk zijn de kansen toegenomen, gelet ook op onze balans. Er zijn meer dingen bereikbaar geworden die eerder onbereikbaar leken, die komen nu heel dichtbij. We kijken naar kansen om de onderneming te versterken. We zitten in Engeland en Duitsland nog niet in de top vijf. In onze business staat Grontmij qua omzet overigens in de top 20, in Europa zijn we nummer vijf.” Hoeveel kunt u lenen voor overnames? “Onder normale omstandigheden zouden we 150 tot 170 miljoen kunnen lenen. Een emissie zou eventueel ook kunnen. Ja, dat betekent verwatering, maar als de koers van de over te nemen partij harder gedaald is dan die van ons, en dat is zo, dan kan het misschien toch. De koers-winstverhoudingen van veel bedrijven zijn gezakt van rond de 15 naar 4.” Hoeveel schuld moet u in 2009 herfinancieren? “Geen. Wij hoeven alleen aflossingen te doen op de bestaande schuld van 70 à 80 miljoen euro, dat is op een balans van 600 miljoen geen issue. Wel letten we goed op onze kaspositie, dat is juist voor een ingenieursbureau van belang, we betalen elke maand 40 miljoen uit aan salarissen.” Analisten voorzien de komende tijd nauwelijks winstgroei… “Vanaf 2003 heeft Grontmij een enorme winsttoename gerealiseerd. We moeten nu nieuwe groeibronnen zoeken. Misschien hebben de analisten alleen de autonome groei ingecalculeerd. Ons doel over de jaren heen is 10 tot 15 procent. We zijn daar positief over, er is voldoende potentie om voor jaren waarde te creëren en ook voor de periode tot 2015 de groei vast te houden.” n
03 7 FEBRUARI 2009
beursbericht
20
dvrg op straFBankje het door tóth in elkaar gefrutselde kaartenhuis lijkt door voortdurend zwalkend beleid nu definitief te zijn ingestort. TeKST: aafje rieTveld en david Tomic´
D
e Vries Robbé Groep (DVRG) is verbannen naar het ‘strafbankje’ van Euronext. Het voormalige speeltje van George Tóth verkeert in financiële problemen en heeft op 28 januari zijn eigen surseance van betaling aangevraagd.
werd in de aandeelhoudersvergadering van 14 oktober gemeld. Precies een week later was de verkoop echter van de baan: het boekenonderzoek had onaangename verrassingen aan het licht gebracht en de slechte marktomstandigheden maakten een overname te riskant.
geeN strategie
roDe kaart
DVRG is in acute financiële problemen gekomen door zijn internetwinkel Shops at Work. Deze in februari 2007 met veel bombarie overgenomen ontwikkelaar en exploitant van webshops, onder andere die van Kijkshop, moest de belangrijkste pijler worden van het nieuwe DVRG. Oprichter Geert Budel kwam mee en werd in juni van dat jaar bestuursvoorzitter van DVRG. De trager dan gepland verlopende desinvestering van onroerend goed en het nakomen van een garantiestelling van bijna 400.000 euro aan drukkerij Leiter Nijpels, waarin eveneens in februari 2007 een belang van 50 procent was genomen, zorgden in de loop van 2007 voor een te krappe financiering van Shops at Work. Nadat eerdere avonturen in vastgoed, telecom, internet en infrastructuur (aanleg van kabels en leidingen) al op een fiasco uitdraaiden, is ook de onlineretailstrategie nooit van de grond gekomen.
Vanwege het nakomen van afgegeven garanties aan crediteuren van Shops at Work en de geringe huuropbrengsten van onroerendgoedobjecten is een surseanceaanvraag nu onontkoombaar. Voor beursbedrijf Euronext reden om de officiële notering van DVRG per 29 januari op te schorten. DVRG heeft een rode kaart gekregen en is in de krant inmiddels terug te vinden onder “fondsen met een noteringsmaatregel”. Ook digitalekaartenmaker AND, het inmiddels failliete KPNQwest en Econosto staan in dit oneervolle rijtje. Weliswaar is de surseanceaanvraag nog in behandeling bij de Rotterdamse rechtbank, maar een dergelijk verzoek eindigt vrijwel altijd in de verlening van de – in eerste instantie voorlopige, maar vervolgens definitieve – surseance van betaling. n
fiasco shops at work
Eind september 2008 maakte DVRG bekend alweer van Shops at Work af te willen. In 2007 was het bedrijf verlieslatend en ook in volgende jaren zouden rode cijfers geschreven worden. De daardoor benodigde aanvullende financiering zou DVRG niet kunnen opbrengen. Bovendien bracht een basis van alleen de onlineactiviteiten volgens Budel te veel risico met zich mee: bij de minste of geringste tegenslag zou DVRG geen middelen meer hebben om deze op te vangen. Een koper leek snel gevonden: Budel wilde Shops at Work best terugkopen. Het zelfver-
03 7 FEBRUARI 2009
klaarde groeipareltje zou met een boekverlies van 3,4 miljoen euro verkocht worden aan een andere onderneming van Budel, zo
NoteriNgsmaatregel Het opleggen van een noteringsmaatregel heeft niet direct tot gevolg dat er niet meer in het aandeel gehandeld kan worden. De maatregel is in eerste instantie bedoeld als waarschuwing voor beleggers en de onderneming zelf. Niet alleen surseance van betaling of faillissement van een fonds kan aanleiding zijn om het fonds op het strafbankje te plaatsen, maar ook bijvoorbeeld een negatief eigen vermogen. De noteringsmaatregel zoals nu opgelegd aan DVRG blijft van kracht zolang de surseance voortduurt en blijft uiteraard gehandhaafd in geval van faillissement. Een onderneming heeft exact twaalf maanden de tijd om het huis weer op orde te krijgen. lukt dat, dan zal Euronext het fonds weer opnemen in de index waar het in eerste instantie uit was gehaald. Slaagt de onderneming niet, dan wordt de notering definitief geschrapt en blijven aandeelhouders zitten met niet verhandelbare aandelen. Euronext deelde de VEB overigens mede dat het “niet uitgesloten” is dat binnenkort meer ondernemingen de rode kaart toebedeeld zullen krijgen.
china
21
zorginjectie in economie TeKST: BerT van dijK (freelancecorreSPondenT in SHangHai)
bij gebrek aan een sociaal vangnet is het aan de chinezen zelf om een buffer te vormen door geld opzij te leggen. modernisering van de zorgsector moet tot ontsparing leiden.
A
nders dan in Nederland is in China het begrip huisarts onbekend. Wie een kwaaltje heeft, zich niet lekker voelt of een consult wil, is aangewezen op het ziekenhuis. Voor elke ziekte lijkt wel een apart ziekenhuis te bestaan. Het huidziekteziekenhuis, het keel-, neus- en oorziekenhuis en het ziekenhuis voor seksueel overdraagbare ziektes. Wie ooit een Chinees ziekenhuis heeft bezocht, weet wat het kan betekenen als er geen schifting vooraf plaatsvindt. Overvolle wachtruimtes, slapende patiënten op de gang en chaos. Een afspraak maken is vaak niet mogelijk. Artsen bedienen hun klanten op een ‘first come first served’-basis. De druk op de artsen die tientallen patiënten per dag moeten helpen, is enorm en de beloning die daartegenover staat, is minimaal. verbeteriNg op komst
Omdat ziekenhuizen in China met winst moeten draaien en vergeleken met het Westen extreem veel patiënten moeten helpen, hebben veel ziekenhuizen niet de incentive om te investeren in de modernste technologieën. In plaats daarvan proberen ze geld te verdienen door dure medicijnen voor te schrijven. Omdat er geen basiszorgverzekering bestaat, moeten Chinezen zelf hun zorgkosten betalen. Ongeveer 50 procent van alle gezondheidszorgkosten wordt opgebracht door de patiënt zelf. Slechts 18 procent van de kosten wordt gedekt door de overheid.
patiënt en lage zorgverzekeringsdekking hebben de overheid ertoe gebracht om deze nieuwe ronde van hervormingen te lanceren”, zo berichtte het staatspersbureau Xinhua. coNsumptie stimulereN
De Chinese gezondheidszorg blijft daardoor al met al ver achter bij het Westen, vooral in de plattelandsgebieden. De overheid investeerde in 2006 minder dan 1 procent van het bruto binnenlands product in gezondheidszorg. China staat daarmee op de 156e plaats op een lijst van 196 landen, aldus een rapport van de Wereldgezondheidsorganisatie. Maar ook in deze sector is verbetering op komst. De Chinese regering kondigde onlangs aan de komende drie jaar 850 miljard yuan (bijna 100 miljard euro) te gaan investeren in de zorgsector. Met dat geld wil China een systeem optuigen dat 90 procent van alle Chinezen van een zorgverzekering voorziet in 2011. Bovendien moeten alle 1,3 miljard Chinezen toegang krijgen tot medische hulp. “Toenemende kritiek van het volk op de stijgende zorgkosten, een gebrek aan toegang tot betaalbare medische zorgverlening, een slechte relatie tussen dokter en
China hoopt met het plan twee vliegen in één klap te slaan. Niet alleen betekent de maatregel een flinke modernisering van de zorgsector, hij is ook bedoeld om de binnenlandse consumptie te stimuleren. Nu de wereldwijde financiële crisis zand in de motor van de Chinese anP economie heeft gestrooid, is het voor de Chinese regering prioriteit nummer 1 om de economie weer aan te zwengelen. Peking hoopt dat een basiszorgverzekering ervoor zal zorgen dat de spaarzieke Chinezen minder geld opzij hoeven te leggen als dekking voor eventuele toekomstige medische tegenvallers. Behalve deze indirecte stimulering van de binnenlandse vraag moet een modernisering van de ziekenhuizen ook leiden tot extra investeringen. Bedrijven die in de medische sector actief zijn zullen, zo verwachten analisten, moeten kunnen profiteren van deze verwachte investeringsgolf. Dat betekent wellicht goed nieuws voor de grote drie medische-apparatenbouwers General Electric, Philips en Siemens en voor lokale spelers als Mindray, dat een notering op Wall Street heeft, het aan de Nasdaq genoteerde China Medical Technologies en Neusoft (notering in Shanghai), waarmee Philips een joint venture heeft op het gebied van medische scanapparatuur. n
03 7 FEBRUARI 2009
22
sectoranalyse
pFizer vlucHt in
Fusie met wyetH
TeKST: jacqueS PoTuijT (financieel conSulTanT)
het is vooral angst die achter de overname van wyeth door Pfizer schuilgaat. Pfizer heeft de biotechnologische aansluiting gemist en moet nu een inhaalslag maken.
H
oe hoog de nood is, blijkt wel uit de opmerkelijk hoge boetes die Pfizer en Wyeth elkaar verschuldigd zijn als de deal op de klippen mocht lopen. Wyeth zal 2 miljard dollar moeten betalen als het zou ingaan op een concurre concurrerend bod en Pfizer stemde in met een breakup fee van zelfs 4,5 miljard dollar als de banken de deal bij nader inzien niet zouden willen financieren. Dat laatste niet uit te sluiten. Het qua omzet tweemaal zo grote Pfizer biedt bijna een heel (0,985) eigen aandeel plus 33 dollar in contanten voor een aandeel Wyeth. In totaal bedraagt het contante deel van deze transactie bijna 45 miljard dollar. Voor de helft hiervan benut Pfizer zijn eigen rijke liquiditeitspositie. De andere helft moet als overbruggingskrediet door een syndicaat van vijf Amerikaanse banken worden opgehoest. Elk van deze vijf – JPMorgan Chase, Bank of America, Barclays Citigroup en Goldman Sachs – is door de kredietcrisis zwaar gehavend. De Amerikaanse politiek wil niets anders dan dat het bancaire leven zijn normale gang hervat maar de fusie roept vragen op. Is dit nu de beste manier om het nieuwe kapitaal dat de Amerikaanse overheid aan de banken verstrekte tot heil van de economie te laten werken? De eerste daad die de nieuwe kolos zal verrichten is immers het naar huis sturen van zo’n 20.000 medewerkers. Beleggers zijn er niet gerust op en lieten het aandeel Pfizer in de eerste week na de fusieaankondiging met 15 procent dalen. Die koersdaling was niet alleen het gevolg van scepsis over de voorgenomen fusie. Pfizer werd ook getroffen door ongunstig
03 7 FEBRUARI 2009
sectoranalyse
nieuws. Een Amerikaanse rechter in New York had in hoger beroep twee zaken die Nigeriaanse families jaren geleden hadden aangespannen, ontvankelijk verklaard. Elf kinderen waren in 1996 overleden aan hersenvliesontsteking na gebruik van het geneesmiddel Trovan, waarmee Pfizer volgens de aanklagers op ongeoorloofde wijze had geëxperimenteerd. Deze processen effenen mogelijk de weg naar een schadeclaim van 8 miljard dollar van de Nigeriaanse overheid. Ten slotte liet Pfizer op 30 januari weten dat het Axitnib, een medicijn tegen pancreaskanker dat in een vergevorderde klinische testfase verkeert, uit het onderzoek terugtrekt. Ook dat is een fikse tegenvaller, want Pfizer is naarstig op zoek naar nieuwe
blockbusters die het omzetverlies uit cholesterolverlager Lipitor moeten helpen opvangen. Het patent op die kaskraker, waarin Pfizer vorig jaar een omzet behaalde van 12,4 miljard dollar, loopt in 2011 af en generieke producenten maken zich op om deze markt met goedkope alternatieven over te nemen. De problemen waarmee Pfizer kampt, zijn exemplarisch voor alle grote farmaceutische bedrijven. Die problemen zijn inmiddels genoegzaam bekend. Extreem dure klinische procedures om nieuwe medicijnen goedgekeurd te krijgen, aanzienlijke schadeclaims wanneer bijwerkingen worden geconstateerd, aflopende patenten, bezuinigende overheden die de kosten van de gezondheidszorg hopen in te perken, wat weer producenten van generieke medicijnen in de kaart speelt. Geeft de overname van een branchegenoot Pfizer inderdaad de verlichting van problemen die het zo naarstig zoekt? stagNereNDe omzet
Pfizer is met een omzet in 2008 van 48 miljard dollar, waarvan 58 procent buiten de Verenigde Staten, ’s werelds grootste farmaceut die een breed scala aan receptmedicijnen op de markt brengt op praktisch alle terreinen van ziektebestrijding. De geneesmiddelenportefeuille telde vorig jaar een negental blockbusters, dus medicijnen waarin meer dan 1 miljard dollar werd omgezet. Naast Lipitor, waarmee Pfizer ruim een kwart van de omzet behaalt, zijn Norvasc,
23
Lyrica en Celebrex elk goed voor een omzet van circa 2,5 miljard dollar. Bekend is Pfizer ook als producent van Viagra. Met dit medicijn ter behandeling van erectiele disfunctie werd vorig jaar een omzet van bijna 2 miljard dollar behaald. De productportefeuille is om twee redenen kwetsbaar. Ten eerste door de grote nadruk op blockbusters waarvan de patenten de komende jaren zullen verlopen. Ten tweede door het feit dat Pfizer zich geheel concentreert op ziektebestrijdende medicijnen op basis van traditionele chemische processen. Ziektevoorkomende medicijnen zoals vaccins of op biotechnologie gebaseerde geneesmiddelen ontbreken geheel. Juist de medicijnen op basis van betrekkelijk simpele chemische formules zijn makkelijk door generieke producenten te kopieren wanneer de patenten aflopen. Vaccins en medicijnen op biotechnologische basis genieten evenzeer slechts tijdelijke patentbescherming, maar de productie van deze op menselijke of dierlijke eiwitten gebaseerde medicijnen met hoog moleculair gewicht is voor generieke producenten aanmerkelijk lastiger. Zo vergt de bouw van een moderne biotechnologiefabriek vijf jaar en een investering van circa 1 miljard dollar. Pfizer heeft de afgelopen vijf jaar zijn omzet zien stagneren rond een niveau van 48 miljard dollar waarbij de winst sterk terugliep. De ontwikkeling van Torcetrapib, een cholesterolverlagende pil die de opvolger van Lipitor had moeten worden, moest door gebleken bijwerkingen worden gestaakt.
pfizer (pfe)
Omzet ($ mln) Operationeel resultaat (ebit) Nettowinst (gecont. activ.)
2004 48.988 17.146 10.936
2005 47.405 17.604 7.610
2006 48.371 17.543 11.024
2007 48.418 13.464 8.213
2008 48.296 17.702 8.104
PRO FORMA 2009T 68.881 24.202 11.129
Ebitmarge Rendement eigen vermogen
35,0% 17,7%
37,1% 12,0%
36,3% 28,2%
27,8% 11,9%
36,7% 11,9%
35,1% 11,9%
Rentedragend verm. ($ mln) Eigen vermogen ($ mln)
7.259 68.433
6.347 65.764
5.546 71.358
7.314 65.010
7.000 68.000
29.500 86.924
Uitst. aandelen (mln, ult.) Winst per aandeel Dividend Dividend rendement Koers ult. & 30/1/09 K/W Markkapitalisatie ($ mrd)
7.531 $1,45 $0,68 2,5% $26,89 18,5
7.361 $1,03 $0,76 3,3% $23,32 22,6
7.242 $1,52 $0,96 3,7% $25,90 17,0
6.917 $1,18 $1,16 5,1% $22,73 19,3
6.727 $1,19 $1,12 6,3% $17,71 14,9
8.032 $1,39 $0,56 3,8% $14,58 10,5 98,1
03 7 FEBRUARI 2009
24
sectoranalyse
Exubera, een insuline-inhaler, moest uit de verkoop worden gehaald en de omzet in de rookbehoefte-onderdrukkende Chantixpil duikelde nadat het gebruik hiervan in verband werd gebracht met zelfmoordgevallen. Vorig jaar trad over het hele jaar een winstdaling op van 1,5 procent. Dat lijkt mee te vallen maar in het laatste kwartaal van het jaar trad een winstdaling op van 90 procent. De bulk van de winstdaling komt op conto van de 2,3 miljard dollar die nodig was om rechtszaken te schikken over het onrechtmatig aanprijzen van de pijnstiller Bextra voor ongeoorloofde toepassingen. Daarnaast was er winstdruk door de opmars van generieke producenten in zowel de Verenigde Staten als Korea en Japan in marktsegmenten waar Pfizer tot nog toe volledige exclusiviteit bezat. De omzet van Norvasc, nog 3 miljard in 2007, daalde vorig jaar met 25 procent. Een medicijn als Zyrtec, in 2007 nog goed voor 1,5 miljard dollar, zag zijn omzet het afgelopen jaar ruim gedecimeerd worden. Vooral Zyrtec illustreert hoe snel de markt voor een gepatenteerd medicijn kan wegvallen als het patent eenmaal is geëxpireerd. Dat voorspelt weinig goeds voor Lipitor. Pfizer publiceert twee sets resultaten, een officiële en een die is aangepast voor tal van incidentele baten en lasten. Volgens die laatste berekening nam de winst per aandeel vorig jaar ondanks alles toe met 11 procent van 2,18 tot 2,42 dollar. Helaas blijken incidentele factoren de laatste vijf jaar bij Pfizer endemisch, waardoor aan de
03 7 FEBRUARI 2009
officiële berekeningswijze meer gewicht moet worden toegekend. De officieel gerapporteerde winst per aandeel steeg vorig jaar met 3 procent tot 1,20 dollar en de stijging was geheel te danken aan de terugkoop van eigen aandelen. Wat Lipitor betreft, ligt het lot van Pfizer min of meer in handen van het Indiase Ranbaxy. Pfizer en Ranbaxy kwamen medio 2008 overeen dat de entree van Ranbaxy’s product op de Amerikaanse markt met twintig maanden zal worden uitgesteld. Ranbaxy verkoopt al een generieke versie van Lipitor in een aantal landen en voert processen tegen Pfizer om de distributie ervan naar andere landen uit te breiden. In september gaan de markten in Canada en een groot aantal Europese landen, waaronder Nederland en Duitsland, voor de vervanger van Lipitor open. Vanaf november 2011 volgt ook de Amerikaanse markt. iNteressaNte perspectieveN
Qua omzet is Wyeth de negende farmaceut in de wereld. Het bedrijf ontwikkelt en produceert naast receptmedicijnen ook over-
the-countergeneesmiddelen, vaccins en diergeneesmiddelen. Van de omzet wordt 48 procent buiten de Verenigde Staten gerealiseerd. Het sterkst groeiende onderdeel (gemiddeld meer dan 20% per jaar) zijn medicijnen en vaccins die op basis van een biotechnologisch productieproces worden vervaardigd. In 2008 moet hun aandeel in de concernomzet zijn gestegen tot boven de 40 procent. Volgens bestaande plannen zal in 2012 driekwart van de omzet betrekking moeten hebben op biotechnologie. Dat zal van Wyeth dan na Amgen en Genentech/ Roche het derde biotechnologiebedrijf in de wereld maken. Van de blockbusters waarover Wyeth beschikt is Effexor, een antidepressivum met een omzet in 2008 van bijna 4 miljard dollar, de grootste. Het patent op dit traditioneel chemische product zal echter in 2010 aflopen en het afgelopen jaar steeg de omzet ervan nog slechts met 4 procent. Protonix, een maagzuurremmer, waarop het patent eveneens in 2010 afloopt, zag vorig jaar 58 procent van zijn omzet en tegelijkertijd zijn blockbusterstatus wegvallen. Deze twee
sectoranalyse
25
wyeth (wye)
producten waren in 2007 nog goed voor naar schatting ruim een derde van de concernwinst. Interessant zijn daarentegen Prevnar, een vaccin ter voorkoming van longontsteking bij kinderen (omzet 2,7 miljard dollar) en Enbrel, een eveneens op biotechnologiebasis geproduceerd medicijn, voor de behandeling van reumatoïde artritis. Dit samen met Amgen gedistribueerde product droeg vorig jaar al 3,8 miljard dollar aan de omzet van Wyeth bij. Beide producten beschikken over ruim groeipotentieel en vormen een welkom tegenwicht tegen de vermoedelijk na 2010 snel wegzakkende omzet in Effexor. Veel potentieel heeft ook Bapineuzumab, een medicijn voor de bestrijding van de ziekte van Alzheimer waarvan de omzet in 2015 tot 8 miljard dollar zou kunnen oplopen. Ook Wyeth ondervindt de nodige juridische problemen. Zo kampt het met 10.000 Amerikaanse vrouwen die het bedrijf verwijten dat de hormoonvervanger Prempro bij hen borstkanker heeft veroorzaakt. Wyeth heeft daardoor over 2008 eveneens magere resultaten moeten rapporteren. De nettowinst daalde met 4 procent over een slechts met 2 procent gestegen omzet tot 22,8 miljard dollar. Maar Wyeth staat er per saldo aanzienlijk beter voor dan Pfizer omdat het al in 2000 besloot de weg van biotechnologie op te gaan. Die beslissing heeft gunstig gewerkt op omzet en winst, die veel minder dan bij Pfizer de laatste jaren onder druk zijn gekomen. Het succes met de geleidelijke overstap naar biotechnologie heeft Wyeth ertoe aangezet dat proces te versnellen via een overname van het Nederlandse Crucell. De toenaderingspoging die op 10 januari bekend werd, moest echter worden gestaakt nadat Wyeth zelf overnamedoelwit werd.
Omzet ($ mln) Operationeel resultaat (ebit) Nettowinst
2004 17.358 4.150 1.234
2005 18.756 5.104 3.656
2006 20.351 5.708 4.197
2007 22.400 6.838 4.616
2008 22.834 6.302 4.418
2009T 23.000 6.500 4.600
Ebitmarge Rendement eigen vermogen
23,9% 13,7%
27,2% 35,7%
28,0% 34,6%
30,5% 31,0%
27,6% 25,5%
28,3% 24,1%
Rentedragend verm. ($ mln) Eigen vermogen ($ mln)
7.792 9.571
9.231 10.921
9.097 13.324
11.493 16.432
10.500 18.211
10.000 20.000
1.354 $0,91 $0,92 2,2% $42,59 46,8
1.363 $2,70 $0,94 2,0% $46,07 17,1
1.374 $3,08 $1,01 2,0% $50,92 16,5
1.374 $3,38 $1,06 2,4% $44,19 13,1
1.357 $3,27 $1,12 3,0% $37,51 11,5
1.325 $3,47 $1,12 2,6% $42,97 12,4 58,3
Uitst. aandelen (mln, ult.) Winst per aandeel Dividend Dividend rendement Koers ult. & 30/1/09 K/W Markkapitalisatie ($ mrd)
De overname van Wyeth moet Pfizer door het post-Lipitortijdperk loodsen. Pfizer verwerft een belangrijke positie in biotechnologie en vaccins waardoor het zich beter kan verweren tegen generieke producenten. Vooral Enbrel, Prevnar en op termijn Bapineuzumab zijn belangrijke op biotechnologie gebaseerde producten die een welkome aanvulling en compensatie voor Pfizers matig gevulde pijplijn van nieuwe producten vormen. Integratie van beide bedrijven moet volgens Pfizer, vooral als gevolg van de reductie van het gezamenlijk personeelsbestand met 15 procent, in het derde jaar na overname jaarlijks resulteren in 4 miljard dollar aan synergievoordelen. weiNig eNthousiasme
Ondanks de positieve aspecten aan deze bundeling en de in het vooruitzicht gestelde synergieën is de scepsis onder beleggers groot. Zij herinneren zich immers maar al te goed het uitblijven van synergieën uit eerdere grote acquisities die Pfizer deed, zoals Warner-Lambert in 2000 en Pharmacia in 2003. Ook de beslissing om mede ter financiering van de overname van Wyeth het dividend te halveren kan begrijpelijkerwijze op weinig enthousiasme rekenen. De scepsis overheerst en wordt onder andere ook gevoed door de bescheiden omzetprognose van 44 tot 46 miljard dollar die Pfizer zelf voor 2009, exclusief overnames, onlangs heeft afgegeven. De omzetbijdrage van Wyeth zal de komende jaren hard nodig zijn om verdere afkalving als gevolg van expirerende patenten op te vangen. Dat Pfizer
daarbij op termijn en passant zich geleidelijk transformeert naar een biotechnologiebedrijf is ongetwijfeld een plus maar zal de eerste jaren nog nauwelijks in de resultaten merkbaar zijn. Wat door de overname duidelijk wordt gedemonstreerd is de urgentie waarmee traditionele farmaceuten de weg van de biotechnologie op willen. Dat heeft geresulteerd in een snel toenemend aantal overnames van biotechnologiebedrijven. In de afgelopen twee jaar verloren op die wijze Organon BioSciences, MedImmune en Imclone Systems hun zelfstandigheid. Ook de belangstelling van Wyeth voor Crucell past in die trend. De teleurstelling van beleggers over het ingetrokken bod van Wyeth op Crucell heeft het grootste deel van de daardoor veroorzaakte koerswinst weer tenietgedaan. Dat lijkt voorbarig. De recente ontwikkelingen hebben Crucell, dat in het vierde kwartaal voor het eerst in zijn bestaan winst behaalde, flink in de schijnwerpers gezet. Die winst was meteen al van een behoorlijk niveau en belooft, gelet op het unieke productieproces en de omvangrijke orders, de komende jaren sterk te groeien. Een overname, wellicht door Pfizer dat daarmee de lijn van Wyeth volgt, of een andere farmaceut blijft daarom een zeer reële mogelijkheid. Een overnameprijs van rond de 20 euro lijkt geenszins onrealistisch. Wie uit is op snel rendement maakt meer kans met Crucell dan met Pfizer. n
03 7 FEBRUARI 2009
technische analyse
26
Belangrijk signaal voo GOUD (KORT)
1050
Deze koerspiek vormt een eerste weerstand rond $932
1000 950 900 850 800
A
750
B
700
De hogere bodems bij A en B wijzen op kopers 6
7
8
9
10
11
12
1
TeKST: royce ToSTramS (ToSTramS groeP)
O
2
© Bron: www.tostrams.nl
600
p de een of andere manier bedenkt men nooit dat er, buiten aandelen, andere interessante markten zijn waarin belegd kan worden. Elke belegger kan uitwijken naar staatsobligaties, vastgoed, bedrijfsobligaties of grondstoffen. Of gewoon nergens in beleggen en alleen liquiditeiten aanhouden op een ouderwets deposito. Geen positie is ook een positie, nietwaar? Nu het in aandelen is fout gegaan, krijgt altijd de markt schuld – alsof diversificatie of assetallocatie niet bestaan. Maar het zijn de beheerders, ook die van pensioenfondsen, die hebben liggen slapen. Hun dwangmatige aandacht voor aandelen laat diepe littekens achter.
400
geeN iNteNse verkoopDruk
GOUD (LANG)
De uitbraak boven de toppen X1 en X2 heeft een lange termijn koopsignaal opgeleverd
X1
Bodem Z is boven de toppen X1 en X2 gevormd, waarmee de opwaartse uitbraak is bevestigd
1400 1200 1000
X2
800 Z
200 1982 1985 1988 1991 1994 1997 2000 2003 2006 2009 © Bron: www.tostrams.nl
TosTrams modelporTefeuilles in 2008 Europese aandelenportefeuille (inclusief Nederland): + 4,83 procent. Europa (inclusief Nederland) versus Eurostoxx50 index: + 49,85 procent. Eind 2008 was de Europese aandelenportefeuille volledig liquide. Tostrams adviseerde op 31 december 2008 100 procent van het vermogen in kas aan te houden. Europese aandelenportefeuille (exclusief Nederland): + 8,83 procent. Europa (exclusief Nederland) versus Eurostoxx50 index: + 53,85 procent. Obligaties: + 6,43 procent. Obligaties vergeleken met aandelen: + 58,98 procent. Op 31 december 2008 was de World Asset Portefeuille voor 30 procent belegd in obligaties, Tostrams adviseerde de rest van het vermogen (70%) in kas aan te houden. Wall Street aandelen: +1,92 procent. Wall Street versus S&P500-index: + 41,16 procent. Eind 2008 was de Amerikaanse aandelenportefeuille volledig liquide. Tostrams adviseerde op 31 december 2008 100 procent van het vermogen in kas aan te houden.
03 7 FEBRUARI 2009
nog steeds geen duurzame kansen datzelfde geldt voor vastgoed en d bedrijfsobligaties komen binnenko goud.
Wij zijn nog steeds zeer behoedzaam in het aangaan van nieuwe posities in de aandelenmarkt. Die voorzichtigheid in 2008 heeft goed uitgepakt voor de performance van onze voorbeeldportefeuilles voor de lange termijn. Voor een koopmoment voor de hele aandelenmarkt wachten we rustig een koopsignaal af. Beleggers met een behoedzame strategie moeten aan de zijlijn blijven. Of gewoon beleggen in een van die andere categorieën, bijvoorbeeld in obligaties of misschien wel in goud. Goud heeft vorig jaar veel doorgemaakt. Hoewel de beginen eindstand van 2008 vrijwel gelijk zijn, zagen we toch hevige koersschommelingen. In maart noteerde goud de hoogste stand ooit op 1.032 dollar. Sindsdien vormt goud lagere koerspieken en koersbodems, de laagste stand lag in oktober rond 682 dollar. Het feit dat de oude koersbodems en de nieuwe koerstoppen elkaar overlappen, geeft aan dat de verkoopdruk in goud niet intens is. Pas bij een doorbraak en slotstand boven de weerstand 932 dollar (top van oktober) wordt goud weer interessant. In dat geval wordt een vlagformatie opwaarts afgerond. Het eerstvolgende koersdoel komt daarna rond de top van begin 2008 op 1.032 dollar te liggen. Breekt de goudprijs ook hierboven, dan kan het nog veel hoger. De oude opwaartse trend kan dan worden voortgezet, met een eerste twaalf-
column
or goud
27
Door Willem Burgers fondsbeheerder Add Value Fund
Het Jaar van de Os en volatiliteit
n voor aandelen. de meeste grondstoffen. ort bovendrijven. en ook
maands koersdoel van 1.400 dollar. Op langere termijn zou de goudprijs nog veel hoger kunnen spurten. Voorlopig doen we niets, totdat goud technisch uitbreekt. Gezien het langetermijnbeeld is het niet de vraag of, maar wanneer goud uitbreekt. In 2007 brak goud boven de toppen van 1980, waarmee een belangrijk opwaarts signaal werd gegenereerd. Dit gaf een omslagpunt weer waarbij het koersverloop van de voorgaande 27 jaar werd beeindigd. Mogelijk weerspiegelt dit koersniveaus van 3.000 tot 5.000 dollar. verschilleNDe methoDes
Goud wordt vaak gezien als een barometer voor onzekere economische tijden. Dan is er een typische vlucht naar veiligheid aangezien beleggers hun kapitaal willen beschermen. Ook wordt er vaak goud gekocht om de gevolgen van inflatie en wisselkoersschommelingen op te vangen. Er staan steeds meer methodes ter beschikking om mee te doen aan goudprijsbewegingen. Van gouden munten tot derivaten, zoals opties en turbo’s, kleine staven, op de beurs verhandeld goud, goudrekeningen, goudcertificaten, op goud georiënteerde beleggingsfondsen, goudmijnaandelen. Het onderscheid tussen het daadwerkelijk kopen van goud en het verwerven van mogelijkheden om deel te nemen aan bewegingen in de goudprijs is niet altijd duidelijk, vooral ook omdat het altijd mogelijk is geweest om te beleggen in goud zonder het fysiek te ontvangen. Op onze internetsite volgen wij onder andere goudmijnaandelen en turbo’s. Wie erover denkt om in goud te beleggen, moet dezelfde aandacht aan de aankoop besteden als bij elke andere belegging. n
I
n deze onzekere tijden laat ik mij gaarne inspireren door inzichten van buitenaf. zo weten mijn chinese contacten te melden dat wij ons sinds 26 januari in het jaar van de os bevinden. dit is buitengewoon positief nieuws, omdat van de ossen het volgende wordt beweerd: “ossen zijn rustige en erg geduldige mensen. ze zijn vlijtig, hebben een sterk doorzettingsvermogen en geven niet snel op. ossen zijn behoedzaam, doen de dingen doordacht en zijn enigszins conservatief van aard.” juist deze deugden komen van pas in de hedendaagse turbulentie die de wereldmarkten momenteel kenmerkt. zo bewoog de AEX-index zich in januari tussen de uiterste niveaus van 271 (op 6-1) en 234 (op 23-1) om uiteindelijk op 248,60 te sluiten, 1,1 procent boven de slotstand van eind vorig jaar. In één maand een maximale fluctuatie van bijna 14 procent. Ik denk dat dit het overheersende beeld van 2009 zal zijn. onder invloed van de effecten van de aanhoudende kredietcrisis – wij zitten midden in de tweede ronde van hersteloperaties door de centrale banken – en een schier oneindige reeks negatief bedrijfsnieuws weet de aandelenmarkt zich vooralsnog met moeite te handhaven op wat chartisten belangrijke steunniveaus noemen. van tijd tot tijd is er een sprankje hoop. de inauguratierede van Barack obama of een mogelijk knock-out bid op vaccinspecialist crucell. meteen zie je koersen vele tientallen procenten oplopen. veelal is de euforie van korte duur, er blijkt weer eens sprake te zijn van een sucker’s rally, een korte adempauze in een feitelijk aaneengesloten serie van koersdalingen. dit patroon zal, vrees ik, de koersschermen in 2009 blijven beheersen. Eerst dient een vorm van stabiliteit in het internationale bankwezen te worden herwonnen. misschien is daar wel een derde of vierde ronde hersteloperaties voor nodig of zelfs een paardenmiddel als een Bank holiday (zoals in de jaren dertig), dan wel een internationale Bad Loans Bank, die beleggers en ondernemers weer voldoende vertrouwen geeft om te besteden en te investeren. daarnaast is het wachten op het uitbodemen van de Amerikaanse vastgoedmarkt, de bron van alle instabiliteit. over de vraag wanneer er licht aan het eind van de tunnel verschijnt, zijn de kenners het zeer oneens. Wel wordt steeds vaker de verzuchting gehoord dat 2009 een verloren jaar is en dat er misschien, héél misschien, een klein herstel in 2010 staat aan te komen. dat is niet bepaald een heel lonkend perspectief. voor mij, als kleinefondsenspecialist, is er voldoende troost in de constatering dat er ook in economisch schrale tijden voldoende eersteklas ondernemingen zijn die naar behoren weten te presteren. omdat ze innovatief vooraanstaand zijn, zeer solide zijn gefinancierd en/of omdat hun businessmodel superieur is. Nu kun je deze ‘winnaars van de toekomst’ tegen zeer aantrekkelijke koersen kopen en leg je de basis voor outperformance in de toekomst. Ik spiegel mij daarbij aan de deugden die de os mij voorhoudt: geduld, behoedzaamheid en een tikkeltje conservatief.
03 7 FEBRUARI 2009
28
derivaten
‘wedden dat’ op de beurs
TeKST: gerBen HeTTinga (value8)
spread betting is in groot-brittannië enorm populair, maar in nederland nauwelijks bekend. in feite is spread betting niets anders dan een weddenschap dat een onderliggende waarde gaat stijgen of dalen.
S
pread betting lijkt erg veel op de iets bekendere cfd’s, ofwel ‘contracts for difference’, die weer sterk lijken op de in Nederland aangeboden turbo’s en speeders. De overeenkomst tussen al deze producten is dat met een relatief klein bedrag belegd kan worden in een groot scala van onderliggende waarden. Met een hefboom wordt er meer risico ingebouwd waardoor met een kleine inleg veel te winnen valt. Omgekeerd geldt natuurlijk dat er ook veel valt te verliezen.
allermiNst Nieuw
Spread betting heeft zijn oorsprong in de jaren zeventig. De Engelse bankier Stuart Wheeler sprak met zijn klanten een goudprijs voor de komende week af. Klanten konden bij hem voor een vaste prijs goud kopen en verkopen. Dit werd zo populair dat hij het bedrijf IG Index startte en daarmee is hij nog steeds de grootste speler in de spreadbettingmarkt. Maar geheel nieuw was het concept allerminst. Termijncontracten of futures die eenzelfde werking hebben, zijn al eeuwen oud. Spread betting is eerder een variant hierop dan een geheel nieuwe uitvinding. Hetzelfde geldt voor de cfd’s die in 1990 geïntroduceerd werden door USB Warburg, maar dan met name om risico’s in te dekken. Eind jaren negentig werden deze pro-
03 7 FEBRUARI 2009
ducten voor particuliere beleggers toegankelijk gemaakt. Aandelen, indices en grondstoffen: geen financieel product wordt overgeslagen. Er kan relatief eenvoudig worden belegd in effecten over de hele wereld, inclusief vele Nederlandse fondsen. Zelfs short gaan in
spreaD bettiNg op aholD Wie wil profiteren van een verwachte koersstijging van Ahold, kan op de beurs duizend aandelen Ahold kopen voor 9,50 euro per stuk: investering 9.500 euro. Als de koers dan met 20 procent stijgt, levert dat ook 20 procent op, ofwel 1.900 euro. Bij spread betting kan de belegger met een broker afspreken dat hij 10 euro ontvangt voor elke cent dat Ahold stijgt boven de 9,50 euro en 10 euro betaalt voor elke cent dat Ahold daalt onder de 9,50 euro. Hij hoeft geen 9.500 euro te investeren, maar slechts 950 euro als margin aan te houden. Ook hier resulteert een koersstijging van 20 procent in een winst van 1.900 euro, maar dan met een veel kleinere investering. Op de margin van 950 euro is dit een winst van 200 procent. Maar daalt de koers met 20 procent, dan resulteert dit in een verlies van 1.900 euro, het dubbele van de margin.
fondsen als Antonov of Octoplus behoort op papier tot de mogelijkheden, maar hier is het short gaan in financiële waarden nog altijd verboden. turbo’s maar DaN aNDers
Terwijl turbo’s in Nederland een grote vlucht hebben genomen, zijn cfd’s en spread betting hier nog relatief onbekend. Er zijn wel enkele partijen die cfd’s aanbieden, maar het is tekenend dat Van der Moolen in zijn nieuwe strategie om zich op cfd’s te richten juist de Nederlandse markt links laat liggen. Voor Nederlandse beleggers zijn er momenteel voldoende alternatieven met eenzelfde werking, zoals opties, turbo’s, speeders of futures. In alle gevallen is de belegger geen aandeelhouder en heeft hij ook niet de rechten van een aandeelhouder. Een belangrijke reden waarom spread betting zo populair is aan de overkant van het Kanaal is dan ook fiscaal. De Britse capital
zoek De verschilleN SPREAD BETTING long/short ja/ja Stoploss keuze Beursgenoteerd nee Spread groot Transactiekosten vaak geen Margin ja
CFD
TURBO
ja/ja keuze nee klein laag ja
ja/ja ingebouwd ja middel normaal nee
derivaten
gains tax (belasting op koerswinst) en de Britse stamp duty (aankoopbelasting) gelden namelijk niet voor spread betting. In Nederland spelen deze voordelen niet, onder de vermogensrendementheffing maakt het in de regel weinig tot niets uit in welk financieel product wordt belegd. Maar dat wil niet zeggen dat spread betting niet interessant kan zijn voor Nederlandse beleggers. Bij de verschillende aanbieders is zeer eenvoudig te beleggen in de meest uitlopende financiële waarden. Bij IG Index en CMC Markets worden Nederlandse beleggers echter om juridische redenen geweerd, andere grote spelers zoals City Index, E*trade en MG Global lijken hier op het eerste gezicht minder problemen mee te hebben. In elk geval is het nog wachten op het moment dat spread betting voor de Nederlandse markt groot gelanceerd wordt. miNDer traNsparaNt
Spread betting lijkt heel sterk op turbo’s. Maar er zijn een aantal belangrijke verschillen. Terwijl bij turbo’s een maximaal verlies is ingebouwd moet de belegger bij spread betting zelf de stoploss afspreken met de broker. Bovendien kan bij spread betting de hefboomwerking zelf gekozen worden, terwijl deze bij turbo’s vaak vaststaat. Ook is het aanbod van onderliggende waardes aanmerkelijk groter dan bij turbo’s. Daarmee is spread betting een stuk flexibeler dan turbo’s, maar ook risicovoller. Een ander verschil met turbo’s is dat
‘spread bets’ niet beursgenoteerd zijn. Het is slechts een contract tussen broker en belegger dat buiten de beurs tot stand komt. Daarmee zijn spread bets minder transparant, met een minder gecontroleerde prijsvorming. Terwijl turbo’s via elke effectenrekening te koop zijn, dient de belegger klant te worden bij een aanbieder van spread betting en hier geld naar over te boeken. verborgeN kosteN
Op het eerste gezicht lijken ook de kosten mee te vallen. De meeste aanbieders rekenen namelijk geen of lage transactiekosten voor het afsluiten van een spread bet. Toch moeten beleggers rekening houden met verborgen kosten. Ten eerste is het verschil tussen de bied- en de laatkoers (de spread) in verhouding met turbo’s en cfd’s vrij groot. Daarnaast worden voor elke dag verlenging van een long weddenschap extra rentekosten berekend, terwijl bij een shortpositie slechts een zeer kleine rentevergoeding wordt gegeven. Dit komt overeen met de relatief hoge rentemarges bij turbo’s en cfd’s. Bovendien moet verplicht een margin worden aangehouden, waarvan de hoogte afhankelijk is van de onderliggende waarde. Gemiddeld is dit slechts 10 procent. Als een weddenschap slecht uitpakt, moet de belegger wel verplicht bijstorten. Hoewel de aanbieders onder toezicht staan van de Britse toezichthouder FSA wil dat niet zeggen dat er geen risico’s zijn. Naast het tegenpartijrisico (de broker) is het tegoed op de rekening bij faillissement
29
slechts gegarandeerd tot 30.000 pond. Maar de grootste risico’s zitten ingebouwd in de producten zelf. Er wordt namelijk belegd met een grote hefboom, met grote financiele risico’s als de weddenschap niet uitpakt zoals voorspeld. Spread betting is dan ook alleen geschikt voor kortetermijnbeleggers met de nodige ervaring. n
az geeN kampioeN? Ook de wereld van sportweddenschappen heeft spread betting inmiddels omarmd. Terwijl eerder de bookmakers het tegenpartijrisico op zich namen, is spread betting nu razend populair op de vele websites waar de gokker zelf voor bookmaker kan spelen. Spread betting is vooral populair bij paardensport en voetbalwedstrijden, maar het is zelfs mogelijk om te wedden op de beste film bij de Oscarverkiezingen of op de winnaar van het Eurovisie Songfestival. Wie bijvoorbeeld denkt dat AZ dit jaar toch geen kampioen van de eredivisie wordt, kan voor 100 euro short gaan in AZ. AZ noteert op moment van schrijven 1,50 om 1,53. Dit betekent dat hij 100 euro ontvangt als hij gelijk krijgt en Ajax kampioen wordt. Maar als AZ toch de titel in de wacht sleept, kost hem dat 53 euro. Hij kan ook gokken op het kampioenschap van AZ: dan legt hij 100 euro in en wint 150 euro bij het kampioenschap. De aanbieder van spread betting verdient vooral aan het verschil tussen de bied- en laatkoers, ofwel de spread. In het voorbeeld van AZ is deze spread 3 euro. De positie is op elk moment weer te sluiten tegen de dan geldende noteringen.
03 7 FEBRUARI 2009
30
grondstoffen
staalHard onzeker de economische crisis zette het cyclische karakter van de staalindustrie nog maar eens in de verf. in enkele maanden stortte de vraag volledig in, wat aanleiding gaf tot een ongekende prijsdaling. TeKST: Koen lauWerS (financieel analiST)
D
e staalindustrie kan terugblikken op enkele schitterende jaren. Tussen 2000 en 2007 groeide de wereldwijde vraag met gemiddeld 7 procent per jaar. Ter vergelijking: in de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw bedroeg de jaarlijkse groei gemiddeld slechts 1 procent. De explosieve toename van de staalconsumptie loopt parallel met de opkomst van China als economische grootmacht. De industriële landen waren in 2000 samen nog verantwoordelijk voor meer dan de helft van de wereldwijde vraag. Vorig jaar was dit gedaald naar amper 34 procent. China neemt in zijn eentje 33 procent van alle geproduceerde staal af. Het land scheert niet alleen als verbruiker maar ook als producent hoge toppen. Als eerste land ooit overschreed
03 7 FEBRUARI 2009
China vorig jaar de productiegrens van 500 miljoen ton ruw staal, goed voor 37,9 procent van de totale wereldproductie. Uit cijfers van de World Steel Association blijkt dat de productie van ruw staal in 2008 met 1,2 procent op jaarbasis is gedaald. Tot en met vorige zomer leek de staalindustrie nog goed op weg voor een negende opeenvolgende jaargroei. Tussen januari en augustus werd nog 5 procent meer staal geproduceerd dan in dezelfde periode een jaar eerder. Daarna liep het mis, met in september nog een bescheiden daling van 3,6 procent die in december opliep tot maar liefst 24,3 procent. Met de prijs ging het nog harder naar beneden. Op de London Metal Exchange (LME) werd een ton staal in juni vorig jaar nog voor een recordprijs van 1.200 dollar per ton verhandeld. Eind okto-
ber was de prijs teruggevallen tot 275 dollar per ton, een daling van meer dan 75 procent in amper vier maanden tijd. vraagDestructie eN fiNaNciële crisis
De spectaculaire omslag in de staalindustrie is te wijten aan een combinatie van factoren. Vooreerst was er een sleutelrol weggelegd voor China. Tussen 2000 en 2007 groeide de Chinese vraag naar staal met gemiddeld 18 procent per jaar. In het derde kwartaal van vorig jaar werd de groei plots negatief. Daarnaast werd de staalsector het slachtoffer van zijn cyclische karakter. De economische recessie sloeg mondiaal toe, waarbij de impact van de crisis het grootst was in die sectoren waar staal het meest gebruikt wordt. Dit is met name het geval in de bouwsector (44% van de staalconsump-
grondstoffen tie), de industriële sector (22%) en de automobielsector (19%). Wat de bouwsector betreft, kunnen we verwijzen naar de vastgoedcrisis in de Verenigde Staten, waar de bouw van nieuwe woningen zo goed als stilgevallen is. Ook in het Midden-Oosten, bijvoorbeeld in Dubai, werden heel wat prestigieuze bouwprojecten geschrapt of uitgesteld. In Europa is de neergang weliswaar minder spectaculair dan in de Verenigde Staten, maar niettemin heeft ook bij ons de bouwsector betere tijden gekend. De industriële sector ondervindt eveneens de impact van de economische crisis. Ook hier was de Verenigde Staten de voorloper. Over 2008 daalde de industriële productie met 7,8 procent en ook het aantal nieuwe orders voor duurzame consumptiegoederen ging er fors op achteruit. Intussen zijn ook Japan, de Europese Unie en GrootBrittannië officieel in een recessie. De autosector, een andere belangrijke afnemer van staal, maakt momenteel de grootste crisis ooit door. Als gevolg van de lagere vraag kampen constructeurs met grote onverkochte voorraden, vandaar dat vrijwel alle grote autofabrikanten de voorbije maanden hun productiecapaciteit fors hebben afgebouwd. China was tot nog toe de enige markt die relatief goed kon standhouden, maar ook daar heeft de crisis intussen toegeslagen. In 2008 werden 7 procent meer auto’s verkocht dan een jaar eerder, maar in december was er een afname op jaarbasis met maar liefst 12 procent. 2009 belooft alvast geen goed jaar te worden voor de Chinese autoverkoop. Ten slotte speelde de moeilijke kredietverlening eveneens een niet te onderschatten rol in de lagere vraag. De snel verslechterende economische vooruitzichten en de toegenomen risicoaversie bij banken heeft de bereidheid om leningen toe te staan sterk doen afnemen. Daardoor ontstond al snel een liquiditeitsprobleem bij potentiele kopers. Deze situatie is niet alleen op de staalindustrie van toepassing, maar geldt eigenlijk voor alle grondstoffen. flesseNhals opgelost
De flessenhals aan de aanbodzijde was een van de redenen dat de staalprijs vorige zomer een recordprijs noteerde. De voorbije jaren stond bij de producenten dan ook alles in het teken van productieverhogingen en overnames om aan de steeds verder toenemende vraag te kunnen voldoen. Maar de producenten moesten zich gezien de snel afnemende vraag aan de nieuwe economische realiteit aanpassen. Dit gebeurde ook.
05/01/09 02/02/09 mutatie CRB-index* 372,61 360,45 -3,3% Aluminium ($/ton) 1.545,25 1.355,25 -12,3% Goud ($/tr.oz.) 853,50 918,25 7,6% Koffie ($-cts/lb) 107,70 119,75 11,2% Koper ($cts/pond) 144,20 142,35 -1,3% Nikkel ($/ton) 12.402,50 11.202,50 -9,7% Olie ($/vat) 49,62 43,82 -11,7% Suiker ($cts/lb) 12,81 13,59 6,1% Tarwe ($cts/bushel) 616,75 563,75 -8,6% Zilver ($/tr.oz.) 11,23 12,42 10,6% *CRB-index: grondstoffenfuturesindex van het Commodity Research Bureau
De meeste staalbedrijven verminderden de productie met 30 tot 35 procent en sommige zelfs met de helft. Voorbeelden zijn wereldmarktleider Arcelor Mittal, Nippon Steel, de grootste staalproducent van Japan, en Tata Steel, de eigenaar van Corus. Ook de inputkosten om staal te produceren zijn de voorbije maanden sterk teruggevallen. Te denken valt hierbij aan de prijzen van energie (ruwe olie, gas), steenkool en ijzererts. Indirect hadden ook de lagere vrachttarieven een impact. Moderne staalbedrijven maken daarom versneld werk van verticale integratie. Naast de staalproductie zelf proberen ze zo veel mogelijk controle te krijgen over de totale productieketen. Met name Arcelor Mittal is hierin al het verst gevorderd. Zo controleert de groep ongeveer de helft van het ijzererts dat het nodig heeft om staal te produceren. De uiteindelijke bedoeling is om de kosten te verlagen en de afhankelijkheid van de conjunctuurgrillen te doorbreken. eNkele lichtpuNtjes
De afbouw van productiecapaciteit is op langere termijn een goede zaak voor het evenwicht tussen vraag en aanbod. Die
31
aanpassing vermijdt dat de voorraden al te hoog oplopen en maakt het de producenten mogelijk om met een gezonde basis weer van start te gaan bij een opleving van de economische activiteit. En er is nog een reden om hoopvol te zijn. Eind vorig jaar besloot de Chinese State Council namelijk om de lokale economie een duwtje in de rug te geven. Op het eerste gezicht is dat niet nodig, want van een recessie is in China officieel nog geen sprake. De economie groeide er in 2008 met 9 procent, het laagste cijfer van de voorbije zes jaar. In 2007 was er nog een groei met 13 procent. De ontwikkeling is dus duidelijk negatief, want in het vierde kwartaal viel de groei zelfs terug naar 6,8 procent, het laagste cijfer sinds 2001. Voor 2009 gaan analisten uit van een groeicijfer tussen 5 en 7,5 procent. Toch heeft de lagere groei al een impact op de werkgelegenheid, want de voorbije maanden verloren miljoenen Chinezen hun baan. Om de sociale rust te bewaren, besliste de Chinese overheid om de komende twee jaar omgerekend bijna 600 miljard dollar te besteden. Dit bedrag komt overeen met 16 procent van het Chinese bruto binnenlands product en kan dus bezwaarlijk een peulenschil worden genoemd. Het geld zal de komende twee jaar gebruikt worden om grote infrastructuurwerken te financieren. De overheid selecteerde een aantal specifieke werkdomeinen waaronder met name nutsvoorzieningen (elektriciteitscentrales, waterzuivering), transport, milieu en moderne woningen op het platteland. Heel wat van die projecten zijn erg staalintensief. slecht Nieuws iNgeprijsD
Het Chinese infrastructuurplan alleen zal de effecten van de lagere vraag op wereldniveau natuurlijk niet compenseren. Een wondermiddel is het dus niet. Zolang de economische omstandigheden niet opklaren en de voorraden niet worden afgebouwd, kan de situatie in de staalindustrie niet duurzaam verbeteren. Er is dan ook geen enkele reden om aan te nemen dat de staalprijzen op korte termijn zullen herstellen. Dit betekent echter niet dat aandelen van staalbedrijven automatisch ook slechte beleggingen zijn. In de huidige koersen zit al heel wat slecht nieuws verrekend. Met de ingrepen aan de aanbodzijde, gekoppeld aan de lagere inputkosten en de toegenomen verticale integratie, moeten de meeste producenten deze crisis kunnen overleven of er zelfs versterkt uit kunnen komen. n
03 7 FEBRUARI 2009
32
derivaten
porteFeuilleBescHerming met opties TeKST: PaTricK BeijerSBergen
een aandelenportefeuille beschermen tegen grote koersdalingen. wie het goed doet, kan er in theorie de markt mee verslaan, maar het is belangrijk om rekening te houden met de kosten.
D
e beste bescherming tegen koersdaling van aandelen is natuurlijk de verkoop van de posities en de opbrengst op een (veilige) spaarrekening zetten. Het nadeel van verkoop is echter dat dan niet meer geprofiteerd kan worden van een periode van stijgende aandelenkoersen. Bovendien worden er transactiekosten gemaakt, die bij een eventuele terugkeer in de markt ook weer moeten worden gemaakt.
delen. Ten opzichte van de onderliggende waarde is dat een verzekeringspremie van 14,6 procent voor een periode van minder dan een jaar. Daarmee is Ahold nog een van de voordeligste aandelen om met putopties te verzekeren. Bij meer beweeglijke aandelen als ING en Arcelor Mittal kost het momenteel maar liefst 27 procent om een putoptie te kopen met een 1.400 aandelen Ahold dat bij een koers van 9,24 euro een
waarde heeft van 12.936 euro, kunnen uitoefenprijs die in de buurt ligt van de huidige koers. Nu zou bijvoorbeeld een pakket van worden verzekerd met veertien putopties met een uitoefenprijs van 9,20 euro. Daalt de koers van het aandeel Ahold bijvoorbeeld naar 5 euro, dan mag de bezitter van die veertien opties zijn 1.400 aandelen toch verkopen voor 9,20 euro. De opbrengst is
verzekereN met putopties
Het bekendste instrument om de portefeuille tegen koersdalingen te beschermen is de putoptie. Dit derivaat bestaat al sinds de oudheid en is niet meer dan een recht om iets, bijvoorbeeld een aandeel, tegen een bepaalde prijs (de uitoefenprijs) gedurende een bepaalde tijd (de looptijd) te mogen verkopen. Van dat recht hoeft men geen gebruik te maken, maar men betaalt er wel een prijs voor, de optiepremie. Aandelenopties hebben over het algemeen betrekking op een pakket van honderd aandelen. Een portefeuille met afwijkende aantallen is daarom moeilijk volledig te beschermen. Bovendien zijn er niet op alle aandelen opties beschikbaar. Wel zijn er verschillende looptijden en verschillende uitoefenprijzen. Een putoptie Ahold december 2009 € 9,20 (afgekort: put AH dec 09 9,20) is het recht om tot en met de derde vrijdag van december 2009 honderd aandelen Ahold te verkopen voor een prijs van 9,20 euro per stuk. Deze zijn te gebruiken als verzekeringsinstrument voor aandelen Ahold. Op de beurs kostte deze optie eind januari 1,35 euro per contract voor honderd aan-
03 7 FEBRUARI 2009
joSje van KoPPen
eeN actueel voorbeelD
derivaten
33
looptijDeN vaN opties
voorDeleN
optiebeschermiNg Voordelen individuele afdekking • Bescherming op maat mogelijk • 100% bescherming mogelijk (na kosten) • Uitschieters worden beter opgevangen Voordelen afdekking met indexopties • Voordeliger wat betreft optiepremie • Minder transacties • Goede verhandelbaarheid
dan 12.880 euro, terwijl de beurswaarde van deze aandelen nog maar 7.000 euro is. De putopties hebben de schade dan in belangrijke mate beperkt. Beleggers die hun portefeuille willen beschermen tegen de grillen van de markt die zich in 2009 best nog zouden kunnen voordoen, kunnen ook hun toevlucht zoeken in indexopties Aan het afdekken met indexopties zitten voordelen en nadelen. Belangrijkste voordeel zijn de lagere kosten, doordat de premies op indexopties lager liggen en er minder transacties nodig zijn. Een nadeel is dat één faillissement door een indexoptie nauwelijks wordt opgevangen, maar door een individuele aandelenoptie wel. Beschermen met indexopties is vooral aan te bevelen als men zich wil indekken tegen een algemene beursdaling. verzekereN is Nu Duur
Wie voor de lange termijn belegt, zal zijn aandelenportefeuille niet continu willen beschermen tegen koersdalingen, want hij zal dan waarschijnlijk achterblijven bij de markt. Op dit moment is er echter extreem veel onduidelijkheid over de economische ontwikkelingen voor de komende kwartalen. Wie vreest dat 2009 nog een malaisejaar kan worden, maar toch wil profiteren als de aandelen onverwacht een sterk herstel laten zien, kan ervoor kiezen zijn aandelenportefeuille te beschermen met putopties. De keuze voor de hoogte van de bescherming is altijd een afweging tussen het
Wie zijn aandelenportefeuille permanent wil beschermen met putopties doet er verstandig aan putopties met een zo lang mogelijke looptijd te kopen. Deze hebben per tijdseenheid (dus per maand of jaar) de laagste prijs en het scheelt in transactiekosten. Het steeds vernieuwen van de bescherming als de opties aflopen (ook wel doorrollen van opties genoemd) is namelijk een kostbare zaak: niet alleen vanwege de bankkosten maar ook vanwege de ‘onzichtbare’ kosten in de vorm van het verschil tussen bied- en laatprijs van de opties. Voor wie zich echter tijdelijk wil indekken omdat zich een eenmalige gebeurtenis zou kunnen voordoen die de koersen ernstig zou kunnen doen dalen (bijvoorbeeld kwartaalcijfers), zijn juist de kortlopende opties een beter alternatief. Men betaalt voor opties met een korte looptijd immers een lagere premie (hoewel een hoge per tijdseenheid). Elk aandeel en elke situatie vereist dus een eigen aanpak. De hoogte van de koers en de soorten opties die er voor het desbetreffende fonds bestaan, maken dat de mogelijkheden eindeloos zijn.
volatiliteit prijst opties Voor de tien aandelen in onderstaande portefeuille verschillen de premies voor het afdekken van het koersrisico tot en met de derde vrijdag van december 2009. De verzekeringspremie voor bijna elf maanden varieert van 14,6 procent voor het relatief stabiele Ahold tot 27,1 procent voor het geplaagde ING. Dit heeft alles te maken met de enorme volatiliteit (beweeglijkheid) van de beurskoersen de laatste tijd. Een hoge volatiliteit vertaalt zich in hoge optiekoersen. De portefeuille lijkt wat betreft sectorverdeling en aandelenselectie sterk op de AEX en is daarom ook te beschermen met indexopties. Een flinke stijging of daling van de index zal ongetwijfeld ook in een sterke stijging of daling in de portefeuille van tien fondsen resulteren. Bescherming van deze portefeuille ter waarde van 256.896 euro met tien putopties AEX met een uitoefenprijs van 260 geeft op portefeuilleniveau een vergelijkbare bescherming tegen een slecht beursklimaat als op fondsniveau. Bij een koers van 40,90 euro is de belegger op portefeuilleniveau 15,7 procent aan verzekeringspremie kwijt, tegen 18,7 procent bij bescherming op fondsniveau. Daarmee wordt ruim 7.000 euro bespaard. PORTEFEUIllE AANTAl Ahold Akzo Nobel Arcelor Mittal ING KPN Philips Royal Dutch Shell Reed Elsevier Unibail Unilever Totaal Indexopties AEX
1.400 400 1.200 4.500 2.000 1.800 3.000 2.400 100 2.200
AANDElEN PUTOPTIES DEC 2009 KOERS WAARDE WEGING AANTAl UITOEFENPRIjS KOERS KOSTPRIjS PREMIE (€) (€) (€) (€) (€) 9,24 12.936 5,0% 14 9,20 1,35 1.890 14,6% 29,57 11.828 4,6% 4 30,00 6,15 2.460 20,8% 20,19 24.228 9,4% 12 20,00 5,45 6.540 27,0% 6,82 30.690 11,9% 45 6,80 1,85 8.325 27,1% 10,68 21.360 8,3% 20 11,00 1,70 3.400 15,9% 15,26 27.468 10,7% 18 15,00 2,50 4.500 16,4% 19,16 57.480 22,4% 30 19,00 3,10 9.300 16,2% 9,06 21.744 8,5% 24 8,80 1,55 3.720 17,1% 102,22 10.222 4,0% 1 100,00 18,90 1.890 18,5% 17,70 38.940 15,2% 22 18,00 2,70 5.940 15,3% 256.896 100% 47.965 18,7% 257,16
260.000
maximale risico dat de belegger wenst aan te gaan en de optiekosten (premie) die deze ‘verzekering’ met zich mee brengt. Beleggers die de waarde van hun portefeuille zeker willen stellen, kiezen voor putopties met een uitoefenprijs die dicht bij de huidige beurskoers ligt (‘at-the-money’ opties) of met een wat hogere uitoefenprijs (‘in-themoney’). Beleggers die zich alleen willen indekken voor een extreme krach kopen de
10
260,00 besparing met indexoptie
40,90
40.900 7.065
15,7%
veel goedkopere putopties met een lagere uitoefenprijs (‘out-of-the-money’). In alle gevallen doet de belegger nog altijd mee met een koersstijging van het aandeel. Als het aandeel slechts beperkt stijgt, slokken de kosten van de putoptie een groot deel van de koerswinst op. Vooral beleggers die de risico’s sterk wilden indammen, zullen dan achterblijven bij de markt. Maar een goede nachtrust is ook wat waard. n
03 7 FEBRUARI 2009
34
ledenservice speciaal voor
veB-leden cursussen 2009
D
e VEB biedt in samenwerking met verschillende specialisten diverse cursussen aan voor de moderne belegger. U wordt geïnformeerd over de rode draad van het beleggen en ingewikkelde zaken worden helder vertaald, waarbij de voor- en nadelen van elk product worden besproken. Afhankelijk van uw kennis kunt u zelf bepalen welke modules u wilt volgen. Op www.veb.net vindt u alle actuele cursusaanbiedingen. Hieronder vindt u de informatie over de module opties. moDule opties
Graag willen wij u laten zien welke mogelijkheden opties u als belegger kunnen bieden. Daarom organiseren wij samen met de optiebeurs in Amsterdam speciaal voor leden van de VEB de Optiecursus op een aantal plaatsen in het land. Gedurende de cursus maken ervaren docenten van de optiebeurs u vertrouwd met de beginselen van opties. Ook leert u aan de hand van voorbeelden wat opties mogelijk voor u kunnen betekenen. Zo ziet u hoe opties zijn te
gebruiken als verzekeringsinstrument om uw portefeuille te beschermen, hoe u opties kunt gebruiken om het rendement op uw portefeuille te verhogen, hoe u met opties de aankoopprijs van aandelen kunt verlagen, en nog meer. Na afloop van de cursus krijgt u documentatie mee, zodat u het geleerde nog eens rustig kunt nalezen. Data voorjaar
De Optiecursus vindt plaats op de volgende dagen: • 11 maart 2009 Voorschoten • 19.00-21.30 uur • 23 maart 2009 Amsterdam (Beursplein 5)
• • • • • • •
10.00-12.30 uur 23 april 2009 De Bilt 19.00-21.30 uur 11 juni 2009 Assen 19.00-21.30 uur 17 juni 2009 Roermond 19.00-21.30 uur
Het doorgaan van de cursus is afhankelijk van het aantal inschrijvingen per cursusplaats. In elke groep is plaats voor maximaal 40 cursisten. Deelnemen aan de cursus is gratis voor de leden van de VEB. Kijk voor aanmelding op www.veb.net onder het kopje Voordeel.
oProEP
M
eewerken aan onderzoek naar geschiedenis van familieondernemingen die naar de beurs gaan? Familieondernemingen zijn erg belangrijk voor de Nederlandse economie. Op dit moment zijn de Erasmus Universiteit Rotterdam en de Universiteit van Utrecht bezig met een onderzoek naar de rol van grote Nederlandse familieondernemingen in de 20e eeuw. U kunt aan dit onderzoek meewerken! Het onderwerp van onderzoek zijn Nederlandse familieondernemingen die in de periode 1900-2000 naar de aandelenbeurs gingen. De veranderingen in deze ondernemingen zijn groot omdat families ervoor kiezen om buitenstaanders als aandeelhouders in de onderneming te laten participeren. De onderzoeksvraag is: hoe veranderen het bestuur en het toezicht in
03 7 FEBRUARI 2009
familieondernemingen bij een beursgang? En wat is de relatie tussen deze veranderingen en de prestaties van de ondernemingen? Er zijn honderden boeken geschreven over Nederlandse ondernemingen in de periode 1900-2000, die heel vaak deels over beursintroducties gaan. De aanpak van het onderzoek is om deze ondernemingsgeschiedenissen en gedenkboeken te bestuderen. Bij het Nederlands Economisch-Historisch Archief (NEHA) in Amsterdam zijn bijna alle boeken beschikbaar waaruit het deel over de beursintroductie zal worden ingescand, gelezen en samengevat. De opzet van het onderzoek is als volgt. Wij verzorgen in Rotterdam, Utrecht of Amsterdam in februari 2009 eerst een aantal colleges over het onderwerp en het onderzoek. U heeft dus geen kennis van familieondernemingen of bedrijfsgeschie-
denis nodig. Vervolgens wordt in februari en maart het onderzoek bij het NEHA uitgevoerd, waarvoor wij de faciliteiten verzorgen. In april zullen we in een aantal sessies de resultaten bespreken. Kortom, een unieke mogelijkheid om veel te leren over Nederlandse bedrijven en actief deel te nemen aan een interessant onderzoek!
meer informatie? neem contact op met prof. dr. abe de jong Hoogleraar ondernemingsfinanciering en corporate governance rotterdam School of management, erasmus universiteit Burgemeester oudlaan 50 3062 Pa rotterdam
[email protected] http://www.rsm.nl/adejong
ledenservice
35
De Kluwer Belastinggids 2009
D
e meest complete en actuele handleiding voor de aangifte inkomstenbelasting 2008 en premieheffing 2008. • Alles over hetzelfde onderwerp overzichtelijk bij elkaar • Toegankelijk taalgebruik en laagdrempelig door vele voorbeelden • Vol actuele informatie • Vele doorverwijzingen naar de vakliteratuur • Ook ná de aangifte nuttig als naslagwerk voor waardevolle informatie. • Gratis online updateservice: u beschikt altijd over de meest actuele gegevens! Inclusief fiscale tips over o.a: • Aftrek ziektekosten in 2008 en 2009: er kan meer dan u denkt • Eigen woning: nieuwe belastingvrije spaarmogelijkheden
auteurs: dick van den Hoeven en Wil fermont iSBn: 978 90 130 46847 Prijs: € 22,50 VEB-ledenprijs: € 17,50 (inclusief verzendkosten)
• Banksparen voor de oude dag met belastingaftrek • Zuinige auto van de zaak ook fiscaal voordelig
u kunt de gids tot 1 april 2009 via www.veb.net/ ledenvoordeel bestellen de veB-ledenprijs van € 17,50 (winkelwaarde € 22,50) inclusief verzendkosten.
25 jaar aEX
D
Ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de AEX-index in 2008 verscheen dit boek met daarin alles wat u over de eerste Europese bluechipindex wilt weten. Zo kunt u er alle AEX-ondernemingen van de afgelopen 25 jaar in terugvinden, evenals belangrijke gebeurtenissen die van invloed waren op de index. Daarnaast bevat dit boek verhelderende interviews met mensen die op de een of andere manier nauw verbonden zijn met de AEX. Duidelijke grafieken maken het verhaal compleet. De AEX-index is voor de één vooral een beleggingsinstrument en voor de ander een graadmeter van de beurshandel. Maar de index is ook een spiegel van de samenleving. Met al die facetten maakt dit boek u vertrouwd.
it nieuwe standaardwerk over de AEXindex beschrijft op levendige wijze het ontstaan en de geschiedenis van de AEXindex aan de hand van interviews, anekdotes en persoonlijke herinneringen, aangevuld met al het relevante cijfermateriaal zoals koersgrafieken, standen AEX-index aan het eind van elke maand over 25 jaar, top 10 stijgingen & dalingen AEX-index, etc. Het boek is toegankelijk van opzet en zeer leesbaar geschreven. De AEX-index is bekend bij beleggers en niet-beleggers. Regelmatig kijken mensen op internet, teletekst, het televisiejournaal of in de krant naar de stand van de index. Die belangstelling groeit nog als er iets bijzonders aan de hand is of als er economische onzekerheden zijn. Dan is vaak de eerste vraag hoe ‘de index’ reageerde. Maar wie is nu eigenlijk echt bekend met die AEX-index? Wie weet hoe hij wordt berekend? Wie kan zeggen welke ondernemingen erin zitten en hoe je als onderneming in de index terechtkomt? Wanneer was de grootste stijging of daling? Wat was
het hoogste punt dat de index ooit bereikte? En wat kun je als belegger doen met die index?
veB-leden kunnen het boek 25 jaar aeX via www.veb.net/ledenvoordeel met korting bestellen en betalen € 17,50 (i.p.v. € 24,75).
03 7 FEBRUARI 2009
www.insinger.com IdB MM Balanced 83.93 +35.2083.79 RobecoRobeco ZelfSel.Canada EURPrivate85.15 * 85 *+3.30 +30.73+35.83 27/0427/04 Robeco ZelfSel.Maleisie EUR C17.49 * EUR 17.1 +15.69 27/04 +3.36 +15.83 27/04 Equity 82.5 T 0513 48 22 22 F 0513 41 63 65 Private Equity RobecoEUR 81.5 * EUR82.5 81.5+5.84 +35.83+5.8427/04 EUR CompaniesEUR 14 * 12.37 +27.27 +58.73 27/04 DL Dollar Fonds EUR 10.12 * 10.1 TT+4.87 IdB MM Emerging * 29.55 27/04 ZelfSel.Cap.Goods EUR 37.5 ** EUR 36.45 +32.91 27/0427/04 IdB Fd +50.00 EUR+22.81 42 * 27/04 41.8 Robeco +7.69 +22.81 Robeco Safe Mix43.33 43.33+0.84 *+5.07 42.69 +0.8427/04 +4.30 www.intereffektfunds.nl 524 27/04Robeco ZelfSel.Med.BioT. IdB Eq.Income Fd 29.4 EUR 42Eq.Income *+13.08 41.8 +7.69 Robeco Safe27/04 Mix EUR 42.69 +4.30 PAG -5.07 Robeco ZelfSel.Media EUR 39.45 * 38.96 +1.41 +13.82 27/04 IdB Euro Alchemy EUR 27.6 * 27.4 +4.55 +10.40 27/04 Robeco Solid Mix EUR 42.54 * 42.38 +0.40 +6.14 27/04 DL Donau Fonds EUR 14.41 * 15.05 +13.46 +62.27 27/04 IdB MM EquityEURC IdB 108 EUR 63.08 EUR 62.94 27/04 27/04 RobecoRobeco ZelfSel.China EUR 19.29 -9.29+6.14 +62.82 Euro* Alchemy 27.6 * +5.77 27.4 +24.12 +4.55 +10.40 Solid Mix EUR 19.05 42.54 ** EUR 42.38 +0.40 27/0427/04 Robeco ZelfSel.Mexico 106.9 +17.67 +47.11 27/04 IdB Euro High Yld Lx EUR 100.27 95.42 +5.41 +17.12 26/04 Robeco YoungDynamic 11.41 * 11.27 +4.20 +14.67 27/04 Euro* High Yld Lx+0.21 EUR 95.42 +27.03 +5.41 DL Euro Credit FundJapanse Aand. EUR EUR11.49 +1.86 +5.03 Robeco YoungDynamic EUR 11.41 11.27 +14.67 T 020 21 MM 18 European
[email protected] IdB EUR 47 +24.94 * 100.27 46.8 27/04 ZelfSel.Comm.Tech. EUR 3.51 ** EUR 3.42 +56.00 27/0427/04 IdB Global+4.44 Convertible EUR+17.12 43.4 * 26/04 43.4 Robeco +4.58 +14.71 27/04 Robeco ZelfSel.Australie 67.75+4.20 * -7.14 67.55 +6.6627/04 +28.21 Intereffekt 14.31* * 11.5 14.2 +12.50 +59.71 27/04 27/04 Robeco594 ZelfSel.Nederland EUR IdBEquity 50.95 51.05 27/04 T 020 594 21 18
[email protected] IdB41.96 Global EUR 43.4 43.4 +4.58 Robeco ZelfSel.Australie EUR 67.75 67.55 +28.21 IdB MM* Asia ex Japan USD+14.71 151.96 152.41 Robeco +5.10 +51.94 27/04 Robeco ZelfSel.Brazilie 30.14+6.66 * 30.25 -11.9427/04 +46.92 * 20.65 +6.35 +23.58 DL 27/04Euro Fonds EUR EUR 6.51.69* * 6.52 -2.55 +29.48 Intereffekt Japanse Warr. 1.65 +19.87 +76.04 27/04 27/04Robeco ZelfSel.Polen * Convertible 42.99 167.5 +7.49 +42.10 27/04 IdB www.koerslijn.nl MM GlobalEUREquity EUR * 169.5 +5.35 +25.37 27/04 27/04 ZelfSel.Cons.Goods EUR 42.3 ** EUR 41.5 +10.24 +30.35 27/0427/04 IdB MM Balanced EUR+51.94 83.93 27/04 83.79 +3.36 +15.83ZelfSel.Brazilie 27/04 RobecoEUR 85.15-11.94 * +46.92 85 +3.3027/04 +30.73 27/04 MM Asia ex Japan+3.54 +32.44 USD 151.96 152.41C +5.10 Robeco 30.14 * EUR * 27.5 +1.66 +5.14 DL 27/04Investment Fund Robeco ZelfSel.Property EUR IdB66.65 * EUR 66.5 27/04 EUR 6.38 * 6.19www.koerslijn.nl +5.98 +21.99 DL27/04 IdB MMEURZeus10.12 113.527/04 113.5 +2.25 +7.55 31/03 ZelfSel.Duitsland EURZelfSel.Canada 55.3 * 30.25 53.9 +44.89+32.91 27/0427/04 Dollar Fonds ZelfSel.Singapore 10.1 +4.87 IdB MM Emerging 29.4 * 27/04 29.55 Robeco +13.08 +50.00 27/04 Robeco ZelfSel.Cap.Goods * -3.57 36.45 * 21.1 +2.16 +9.41 27/04 MM *Balanced EUR 83.93 83.79 CompaniesEUR +3.36 +15.83 Robeco ZelfSel.Canada EUR 85.15 * EUR 85 37.5+3.30 +30.73+5.0727/04 Robeco EUR *IdB26.08 25.95 C-5.07 +2.27 +49.60 27/04 DL Jade Fonds EUR +17.48 Donau Fonds -5.07 EUR Estate 14.41 Equity * 15.05 +13.46 +62.2764.427/04 IdB C +58.66 EUR+50.00 63.08 27/04 62.94 Robeco +5.77 +24.12 27/04 Robeco ZelfSel.China 19.05 *+4.26 -9.29 +62.82 27/04 IdB Real EUR * 29.4 65MM* Equity +8.60 27/04 ZelfSel.E-Business EUR 5.87 5.63 +39.76 DL Dollar7.46 Fonds* 7.33 EUR 10.12+72.69 * 10.1DL27/04 +4.87 27/04 MM *Emerging 29.55 +13.08 Robeco ZelfSel.Softw.&Serv EUR IdB8.76 8.59 CompaniesEUR -2.01 +23.38 27/04 Robeco ZelfSel.Cap.Goods EUR 37.5 ** EUR 36.45 +5.0719.29 +32.91 27/0427/04 DL27/04 Euro Credit Fund EUR 11.49 * 11.5 +1.86 +5.03 27/04 IdB MM European Equity EUR 27/04 47 * 46.8 +4.44 +27.03 27/04 Robeco ZelfSel.Comm.Tech. EUR 3.51 * 3.42 -7.14 +56.00 DL Mix Fonds EUR 9.93 * 9.92 +0.81 +9.12 IdB RentSelect EUR 38.5 * 38.5 +1.32 +0.58 RobecoRobeco ZelfSel.Energy EURZelfSel.Cons.Goods 55 ** EUR 56.2542.3 -9.29 +8.48 +29.34 27/0427/04 DL Donau Fonds EUR 14.41 * 15.05DL Euro +13.46 27/04 Robeco ZelfSel.Spanje EUR *IdB56.45 56.55C+29.48 +3.3027/04 +29.26 27/04 62.94 MM *Equity EUR 63.08 19.05 19.29 +62.82 Fonds +62.27 EUR 6.5 6.52 -2.55 IdB MM Global Equity +5.77 EUR+24.12 167.5 * 27/04 169.5 +5.35 +25.37ZelfSel.China 27/04 RobecoEUR * 41.5 +10.2427/04 +30.35 27/04 Robeco Fund ZelfSel.Telec.Serv. EUR *IdB28.28 28.18 +2.6927/04 +14.03 27/04 DL Nederland Fonds EUR DL Euro5.42 Credit*Fund 5.43 EUR-2.34 11.49+31.87 * 11.5DL27/04 +1.86 +5.03 27/04 MM *European Equity EUR 46.56 47MM* Zeus 46.8 +12.29 +4.44 IdB Total EUR+21.99 46.59 +4.04 27/04 Robeco EUR 3.51 ** EUR3.42 +56.00 ZelfSel.Financials EUR 39.38 39.855.3 -7.14 +24.57 27/0427/04 Investment EUR Mix6.38 6.19 +5.98 IdB EUR+27.03 113.5 27/04 113.5 Robeco +2.25 +7.55ZelfSel.Comm.Tech. 31/03 Robeco ZelfSel.Duitsland *+5.41 53.9 -3.5727/04 +44.89 ZelfSel.Ver.Staten EUR *IdB75.75 74.6Equity +5.7127/04 +17.95 27/04 DLen Euro * vEB 6.52DL27/04 -2.55 27/04 JadeRobeco Fonds +29.48 EUR 7.46 7.33 +17.48 +72.69 IdB Real* +0.82 Estate EUR 26/04 64.4 * 27/04 65 Robeco +8.60 +58.66 27/04 MM *Global EUR 129.28 167.5 169.5Equity+2.96 +5.35 ZelfSel.E-Business *+9.81 5.63 +4.26 +39.76 27/04 Robeco ZelfSel.Cons.Goods EUR 42.3fonds ** EUR41.5 +10.24 +30.35 27/04 DL Rentetweewekelijks Fonds EUR 13.43 13.45 EUR+0.98 +4.68 MM European Bond52.95 Afonds EUR 129.21 ZelfSel.Food&Agri EUR 42.35 41.95.87 +16.71 27/04 Effect verschijnt isFonds een* uitgave van6.5de NcvB. naam munt huidige aeX+25.37 koers return return datum Robeco naam munt huidige Robeco ZelfSel.Zuid-Afrika EUR 52.8 +9.12 +8.1127/04 +40.43 27/04 Mix+5.98 Fonds +21.99 EUR 9.93 *IdB 9.92 +0.81 IdB RentSelect EUR 38.5 * 31/03 38.53 mnd +1.32 +0.58ZelfSel.Duitsland 27/04 RobecoEUR ZelfSel.Energy 55 * 56.25 +8.4827/04 +29.34 koers 27/04 DL Investment * 6.19DL27/04 27/04 MM *Zeus EUR 113.5 113.5 Robeco 55.3 ** EUR53.9 +44.89 koers +2.25 +7.55 vorige 1 Jaar Delta Deelnemingen Fonds EUR 29.31 *Fund29.41 EUR +10.196.38+88.46 ZelfSel.Frankrijk EURZelfSel.Financials 74.85 72.6 -3.57 +37.41 27/0427/04 DL Nederland Fonds EUR 5.42 * 5.43 -2.34 +31.87 27/04 Robeco ZelfSel.Zwitserland EUR 71.1 * 70.25 +3.98 +27.79 27/04 IdB EUR+58.66 46.59 46.56 Robeco +4.04 +12.29 27/04 Robeco *+1.76 39.8 +24.57 www.vanlanschot.com DL Jade Fonds EUR 7.46 * 7.33 +17.48 +72.69 27/04 IdB Real Estate Equity EUR 64.4Total * Mix 65 +8.60 27/04 editie Robeco ZelfSel.E-Business EUR 5.87 * EUR5.6339.38+4.26 +39.76+5.4127/04 DL RenteRobeco Fonds u. EUR 13.43 * 13.45 +0.98 +4.68 27/04 MM European Bond A EUR 129.21 129.28 +0.82 +2.96 26/04 Robeco ZelfSel.Food&Agri EUR 42.35 * 41.9 +9.81 +16.71 EUR 22.5 * 22.64 +4.37 +19.93 27/04 RobecoRobeco ZelfSel.HealthCare EUR 48.59 * 56.25 47.75 +8.48 +8.97 +12.85 27/0427/04 DL www.kempen.nl Mix Fonds EUR 9.93 * 9.92Delta +0.81 +9.12 27/04 IdB RentSelect EUR 38.5 * 38.5 +1.32 +0.58 27/04 ZelfSel.Energy EUR 55 * +29.34 27/04 redactie Deelnemingen * 29.41 *+10.19 Robeco ZelfSel.Frankrijk EUR 74.85 * 72.6 +1.76 +37.41 27/04 Rolinco u. Fonds EUR 29.31 19.24+88.46 +5.6027/04 +24.15 27/04 ZelfSel.Hongkong EUR 35.75 35.25 -1.41 +41.71 27/04 DL Nederland Fonds EUR 5.42 * 5.43 -2.34 +31.87 27/04 EUR IdB19.12 Total Mix EUR 46.59 46.56 +4.04 +12.29 27/04 Robeco Robeco ZelfSel.FinancialsRobeco EUR 39.38 ** EUR39.8 +24.57 ZelfSel.HealthCare 48.59+5.41 * 47.75 +8.9727/04 +12.85 27/04 * 58 floris -5.88 hers, -5.49 27/04 Rorento k. EUR 39.89 * 39.82 +1.68 +3.48 27/04 e-mail:
[email protected] DL EUR Rente Fonds 13.45 +0.98 +4.68 27/04 Robecof ZelfSel.IT EURZelfSel.Hongkong 34.96 34.13 +31.68 27/0427/04 MM European Bond A EUR 129.21 129.28 +0.82 t+2.96 ZelfSel.Food&Agri 42.35 ** EUR41.9 +16.71 35.75+9.81 * -3.08 35.25 -1.4127/04 +41.71 * 50.2 +1.23 - 27/04 Orange Eur.Largecap Fund 6.64 * 6.5 EUR +4.58 13.43 +28.49* 27/04 0513 26/04 482 222 Robeco 0513 416 365 RobecoEUR martin voorn, e-mail:
[email protected] Robeco ZelfSel.IT EUR 34.96 * 34.13 -3.08 +31.68 27/04 Fonds EUR 29.41 +10.19 +88.46 27/04 ZelfSel.Frankrijk EUR EUR 74.85 +37.41 27/0427/04 RobecoRobeco ZelfSel.IT-Hardware 7.15 ** 72.6 7.12 +1.76-3.90 +43.00 24.6 -0.04 +5.38 27/04 Orange Eur.Midcap FundDelta u. EURDeelnemingen 15.39 * 15.15 +2.60 29.31 +48.45* 27/04 RobecoEUR ZelfSel.IT-Hardware EUR 7.15+8.97 * 7.12 -3.9027/04 +43.00 27/04 www.intereffektfunds.com Robeco ZelfSel.HealthCare 48.59 * 47.75 +12.85 * 26.83 -2.58 +19.29 27/04 Orange Eur.Smallcap Fnd u.EUR 15.6 * 15.25 +0.97 +47.14 27/04 Robeco ZelfSel.Japan RobecoEURZelfSel.Japan 39.76 * EUR38.71 27/0427/04 39.76 +16.43 * 38.71 +62.24 +16.43 +62.24 Robeco tt ZelfSel.Hongkong EUR 35.75 * EUR -1.41 +41.71 27/04 27/04 * 17.9 +1.77 +20.01 27/04 Orange Europ.Property EUR 14.05 * 14.02 +9.77 +53.00 27/04 pag 524 Robeco ZelfSel.Maleisie 17.49 +15.69 * 17.1 +35.20 +15.69 +35.20 ZelfSel.Maleisie EUR 17.49 * 35.25 17.1 27/04 48 41 22 22 0513Robeco 41 63 65 T F Robeco 0513 63 65 T 0513 48 22 22 F 0513 * 29.35 abonnement +10.78 +58.60 27/04 Orange Fund u. EUR 25.4 * 25 +8.30 +47.10 27/04 ZelfSel.IT 34.96 * EUR 34.13 14 -3.08 +31.68 RobecoEUR ZelfSel.Med.BioT. * 12.37 +27.2727/04 +58.73 27/04 www.intereffektfunds.nl 524 Robeco ZelfSel.Med.BioT. EUR 14Aand. 12.37 +27.27 +58.73 27/0427/04 TT Robeco PAG T 058-299 5599 china Warrant * 60.3 via +1.60 27/04 Orange Largecap FundvEB u. EURNcvB 6.35 * 6.35 -1.55 +25.74 27/04 het+3.37 lidmaatschap van de ohrA fonds Eur ZelfSel.IT-Hardware EUR 7.15 ** EUR7.12 +43.00 ZelfSel.Media 39.45 -3.90 * 38.96 +1.4127/04 +13.82 10,44 Intereffekt Eur 1,46 *5241,39 -0,68 -84,2 3,02 Robeco www.intereffektfunds.nl TT PAG T 058-299 5599 www.vastned.nl 010 242 43 33 F
[email protected] * 31.99 +4.17 +19.99 27/04 Orange SeNSe Fund EUR 13.85 * 13.75 +4.14 +52.20 27/04 RobecoRobeco ZelfSel.Media EUR 39.45 38.96108 +13.82 27/0412,92 Robeco ZelfSel.Mexico *+1.41 106.9 +17.6727/04 +47.11 27/04 ZelfSel.Japan EUR 39.76care ** EUR 38.71 +16.43 +62.24 fax 070-313 0099, e-mail
[email protected] ohrA fund50.95 Eur Intereffekt India Warrant EurJapanse0,38 * 14.31 0,38 -22,45 -90,13 * 9.09 tel. -3.81070-313 +18.20 27/040000, Intereffekt Aand. EUR * 14.2 +12.50 +59.71 27/043,02 Robeco ZelfSel.Nederland * 51.05 +0.2127/04 +24.94 Orange
[email protected] Fund EUR 109 * 109.8 +8.46 +31.01 27/04 Robeco ZelfSel.Maleisie EUR 17.49 +35.20 Robeco ZelfSel.Mexico EUR 108 ** EUR17.1 106.9+15.69 +17.67 +47.11 27/0427/04 48 22Warr.A 22 0513EUR*411.69 63 T20.650513 Bank Aandelen * 24.99 27/04 * 651.65 +19.87 -81,03 +76.04 27/043,02 Robeco ZelfSel.Polen EUR 41.96 * 42.99 +7.49 Eur +42.10 27/04 15.32 +0.53 - 27/04 ohrA14mil.tech. fonds 10,6 Sterrenstelsel Libra I EUR 42.45 42.45 -0.28 +2.61 31/03 FrieslandIntervest Offices FdsEUR 20.95 EUR * +6.35 24.92+23.58-0.44 +2.04 Intereffekt 27/04 Intereffekt japanse EurJapanseF Warr. 1,1 1,17 -21,43 Robeco ZelfSel.Med.BioT. EUR * 12.37 +27.27 +58.73 27/04 Intereffekt Japanse Aand. EUR 14.31 * 14.2 +12.50 +59.71 27/04 Robeco ZelfSel.Nederland EUR 50.95 * 51.05 +0.21 +24.94 27/04 FrieslandIntervest EuroRenteRetail Fonds EUR 27.55 27.5 Robeco ZelfSel.Property EUR 66.65 * 66.5 +3.54 +32.44 27/04 TT PAG 524 Sterrenstelsel Libra II EUR 51.24 51.24 T-0.10 +6.35 31/03 058-299 5599 EUR * www.intereffektfunds.nl 35 * +1.66 34.84 +5.14 +0.3427/04 +7.33 27/04 ZelfSel.Media EUR 39.45New ** EUR 38.96 +13.82 ohrA Energy fonds Eur 5,41 vietnam Eur 8,39 * 8,42 -1,87 -27,17 3,02 Robeco advertentie-exploitatie Mix FondsIntereffekt EUR Japanse 21.25Intereffekt 21.1 +2.16 ZelfSel.Singapore 26.08+1.41 *+7.49 25.95 +2.2727/04 +49.60 Friesland Bank Aandelen FdsEUR EUR20.95 20.65 -0.52 +6.35+4.32 +23.58 27/04VastNed Warr. 1.6927/04 * 1.65 RobecoRobeco ZelfSel.Polen EUR 41.96 42.99 +42.10 27/0427/04 Zonnestelsel Terra Prima 734.24* 734.24 31/03 Friesland Offices/Indus. EUR * 20.26 * EUR 20.35 +9.41 +7.73 +23.68 27/04 +19.87 +76.04 27/04
[email protected] Robeco ZelfSel.Mexico RobecoEUR 108 * 106.9 +17.67 +47.11 27/04 ZelfSel.Softw.&Serv EUR 8.76 * 8.59 -2.01 +23.38 27/04 ohrA obl. div.66.5 fonds+3.54 +32.44Eur27/04 30,55 recent Bv,Friesland prins hendrikkade 77b EuroRente FondsQuarta EUR 27.5 +0.86 +1.66+4.20+5.14 Zonnestelsel Terra EUR27.55 619.5* 619.5 31/03 27/04VastNed Retail EUR 43.95 * 43.23 +11.37 +27.01 27/04 ZelfSel.Property EUR 66.65 ZelfSel.Spanje * 56.55 +29.26 27/04 Intereffekt Japanse Aand. EUR 14.31 * 14.2 +12.50 +59.71 27/04 Robeco Robeco ZelfSel.NederlandRobeco EUR 50.95 ** EUR 51.0556.45+0.21 +24.94+3.3027/04 Zonnestelsel Terra Secun. EUR 885.44 885.44 -0.16 +4.16 31/03 Friesland Mix Fonds 21.25 ohrA Goed fonds Eur ZelfSel.Singapore EUR 26.08 25.95 +49.60 27/0436,77 ZelfSel.Telec.Serv. 28.28 *+2.27 28.18 +2.6927/04 +14.03 27/04 1012 AE Amsterdam, telefoonEUR 020-330 8921.1 98FdsEUR+2.16 Friesland Bank *Aandelen 20.95+9.41 * 20.6527/04 +6.35 +23.58 27/04 Intereffekt Japanse Warr. EUR 1.69 * 1.65 +19.87 +76.04 27/04 Robeco Robeco ZelfSel.Polen Robeco EUR 41.96onr. ** EUR 42.99 +7.49 +42.10 Zonnestelsel Terra Tertia EUR 720.52 720.52 -0.23 +3.16 31/03 ZelfSel.Ver.Staten 75.75 * -2.01 +5.71 +17.95 27/04 Friesland EuroRente Fonds EUR 27.55 * 27.5 +1.66 +5.14 27/04 RobecoRobeco ZelfSel.Softw.&Serv EUR 8.76spaardiv. 8.59 +23.38 ZelfSel.PropertyRobeco EUR 66.65 ** EUR66.5 +3.54 74.6 +32.44 27/04 ohrA fonds Eur27/04 21,03 contactpersoon joop slor Robeco ZelfSel.Zuid-Afrika EUR 52.95 * 52.8 +8.11 +40.43 27/04 Friesland Mix Fonds EUR 21.25 * 21.1 +2.16 +9.41 27/04 Robeco ZelfSel.SingaporeRobeco EUR 26.08 * 25.95 +2.27 +49.60 27/04 Robeco ZelfSel.Spanje EUR 56.45 * 56.55 +3.30 +29.26 27/04 ZelfSel.Zwitserland EUR 71.1trend * 70.25 +27.79 27/04 ohrA technology fund+3.98 Eur 5,21 www.vanlanschot.com T 0900 1737 ZelfSel.Softw.&Serv EUR 8.76 ** EUR8.59 +23.38 Robeco u. 28.28 22.5 -2.01 *+2.69 22.64 +4.3727/04 +19.93 RobecoRobeco ZelfSel.Telec.Serv. EUR 28.18 +14.03 27/0427/04 ollandbeleggingsgroep.nl fonds Eur www.kempen.nl u. ohrA 19.12+3.30 * 19.24 +24.15 19,04 27/04 basisontwerp en prepress Robeco ZelfSel.Spanje RolincoEUR 56.45totaal * EUR 56.55 +29.26+5.6027/04 www.wereldhave.nl Robeco ZelfSel.Ver.Staten EUR 75.75 * 74.6 +5.71 +17.95 27/04 Ducatus EUR 56 * 58 -5.88 -5.49 27/04 Rorento k. EUR 39.89 * 39.82 +1.68 +3.48 27/04 Robeco ZelfSel.Telec.Serv. EUR 28.28 * 28.18 +2.69 +14.03 27/04 az grafisch serviceburo bv, www.az-gsb.nl, den haag Van Lansch.Euro Credit Fd EURwww.wereldhave.com 50.25 * 50.2 +1.23 - 27/04 Orange Eur.Largecap Fund EUR 6.64 * +4.58 +28.49 27/04 Robeco ZelfSel.Zuid-Afrika 52.8 +5.71 +8.11 +40.43 * 2.91 +2.09 +20.58 27/04 Robeco ZelfSel.Ver.Staten EUR 52.95 75.75 ** 74.6 +17.95 27/0427/04 Wereldhave-0.04 Belgium Eur 52,44 * 51,94 6.510,4 11,4 3,02 EUR Van Lanschot Conv.Ptf +2.60 +48.45 27/04 * 4.96 +0.20 +9.62 27/04 0900 1737 Wereldhave BelgiumEUR 24.66 EUR 24.6 55 * 58.9 +5.38-0.6327/04 +13.37 Orange 27/04 Eur.Midcap Fund u. EUR 15.39 * 15.15 Robeco ZelfSel.Zwitserland EUR 71.1 ** 52.8 70.25 +8.11 +3.98 +27.79 Robeco ZelfSel.Zuid-Afrika EUR 52.95 +40.43 27/0427/04 www.vanlanschot.com T Van Lanschot Dutch Eq. EUR #9 26.84 *2004 26.83 -2.58 +19.2928-04-2004 27/04 Orange Eur.Smallcap Fnd u.EUR 15.6 * 15.25 +0.97 +47.14 27/043,02 effect 3 19:38 Pagina 31 Wereldhave Nv Eur 55,61 * 55,19 -12,3 -22,17 * 5.74 +0.35 +1.90 27/04 Wereldhave NV Eq. EUR 17.84 EUR * 65.1 * +1.77 63.65+20.01 +11.8727/04 +40.15 27/04 T +310900 (0)101737 2247000 Robeco ZelfSel.Zwitserland EUR 71.1 * 70.25 +3.98 +27.79 27/04 Robeco u. EUR 22.5 * 22.64 +4.37 +19.93 27/04 Van Lanschot European 17.9 druk Orange Europ.Property EUR 14.05 * 14.02 +9.77 +53.00 27/04 www.vanlanschot.com T * 3.75 -0.79 +15.53 27/04 www.robeco.com
[email protected] Van Lanschot Far East Eq. EUR 29.69 * 29.35 +10.78 www.kempen.nl +58.60 27/04 Orange Fund u. EUR 25.4 * 25 Rolinco +8.30 +47.10 Robeco EUR 19.12 22.5 ** 22.64 +19.93 27/0427/04 u. u. 27/04 EUR 19.24 +4.37 +5.60 +24.15 * 15.38 roularta, - België 27/04 www.kempen.nl Van Lanschot Global Bond EUR 60.15 * 60.3 +1.60 +3.37 27/04 Orange Largecap Fund u. EUR 6.35 * 6.35 -1.55 +25.74u. 27/04 Rolinco EUR 19.12 * 19.24 +5.60 +24.15 27/04 EUR 56 * 58 -5.88 -5.49 Van27/04 43 33 F 010 k. 27/04 EUR 242 39.89 * 39.82 +1.68www.vastned.nl +3.48 27/04 23.3 +0.00 +0.87 Ducatus 27/04 Eq.F 27/04 EUR 32.49 * 31.99 +4.17 +19.99 27/04 Orange SeNSe Fund EUR 13.85 * 13.75 Rorento +4.14 +52.20 Ducatus EUR 56 * 58 Lanschot -5.88 Global-5.49 Rorento k. EURIntervest 39.89 * offices 39.82 +1.68 +3.48 27/04 Eur 18,6 29.75 +4.35 -12.54 Van 27/04Lansch.Euro Robeco America EUR50.25 38.02* * 37.48 +0.96 +10.68 27/04 Lanschot ICT Fund EUREur.Largecap 9.35 * 9.09 Credit u.Fd EUR 50.2Fd EUR +1.23 -50.2Van27/04 Orange Wine Fund +28.49 EUR t27/04 109 * 109.8 +8.46 +31.016027/04 Fund -3.81 EUR+18.20Fund 6.6427/04 * 6.64 6.5 030-6077651 f 030 30 269 Van Lansch.Euro Credit 50.25 * 27/04 +1.23 Orange - 27/04 EUR * +4.58 6.5 I +4.58 * 24.17 coverfoto +0.91 +11.93 Van 27/04Lanschot Van Lanschot Vintage Bd PtfEUR 15.31 Orange 15.32 Eur.Largecap +0.53 - 27/04 Robeco Balanced Mix EUR EUR24.66 45.49 * 45.31 +2.48 +8.59 Sterrenstelsel Libra EUR+28.49 42.45 27/04 42.45 -0.28 +2.61 31/03 Intervest Offices EUR 24.99 * 24.92 -0.44 Eur +2.04 27/04 Intervest retail 30,8 Conv.Ptf 24.6 EUR -0.04 +5.38 27/04-0.04 +5.38 Orange Eur.Midcap Fund u. EUR 15.39 * 15.15 +2.60 +48.45 27/04 Van Lanschot Conv.Ptf 24.66 24.6 27/04 Orange Eur.Midcap Fund u. EUR 15.39 * 15.15 Sterrenstelsel Libra II +2.60 EUR+48.45 51.24 27/04 51.24 -0.10 www.allianz.nl +6.35 31/03 * 49.02 +3.05 +24.45 27/04 Intervest Retail EUR 35 * 34.84 +0.34 +7.33 27/04 Robeco Divirente EUR 24.4 * 24.34 +0.99 +5.34 27/04 ANp/rick Nederstigt vastNed offices/Indus. 7,3 Dutch Eq. EUR 26.84 * * 26.83 -2.58 +19.29 63827/04 82 26 Orange 16 VanEUR Lanschot Eq. EUR 26.84 * 27/04 26.8327/04-2.58 +19.29 T 020 Orange Eur.Smallcap FndEur.Smallcap u.EURF 020 15.6639 * 1515.25 +47.14 27/04 27/04 Fnd u.EUR 15.6 * +0.97 15.25 +0.97 Zonnestelsel Terra Prima EUR+47.14 734.24 734.24 -0.52 +4.32 31/03 VastNed Offices/Indus. EUR 20.26 * 20.35 +7.73 Eur +23.68 27/04 * 64.95 -1.14 +22.53 Van 27/04Lanschot Robeco DuurzaamAandelen 43.28Dutch 42.85 +4.74 +19.49 www.wijs.nl Zonnestelsel Terra Quarta EUR 619.5 619.5 +0.86 +4.20 31/03 VastNed Retail EUR 43.95 * 43.23 +11.37 +27.01 27/04 Van Lanschot European Eq. EUR 17.84 * 17.9 +1.77 +20.01 27/04 Orange Europ.Property 14.05 * +9.77 14.02 +53.00 +9.77 +53.00 27/04 European Eq. EUR EUR17.84 17.9 +4.82 +1.77 +20.01 29.9 +2.05 -2.13 Van 27/04Lanschot vastNed retail Eur 31,05 Robeco Dynamic Mix 35.66* * 35.42 +16.57 27/04 27/04 Orange Europ.Property EUR Amerika 14.05 EUR * 14.02 27/04 Allianz holland Eur Terra 11,65 * 885.44 11,66 885.44-14,4-0.16-29,09 Zonnestelsel Secun. EUR +4.16 31/033,02 VanEUR Lanschot Far East Eq. EUR 29.69 * 27/04 29.3527/04 +10.78 +58.60 27/04 * 68.7 +0.73 +4.50 Van 27/04Lanschot Orange Fund u. EUR 25.4 * 25 +8.30 +47.10 27/04 Robeco Economic Recovery 21.14 * 20.97 +7.86 +34.99 Pyramidefonds EUR 72.74 72.48 +0.58 +15.02 27/04 Far East Eq. EUR 29.69 * 29.35 +10.78 +58.60 Orange Fund u. EUR 25.4 * 25 +8.30 +47.10 27/04 aan dit nummer werkten mee: Zonnestelsel Tertia EUR 720.52 720.52 +3.16 31/032,02 holland Amerika Eur Terra 11,67 11,9827/04 -14,13-0.23 -30,2 Van Lanschot Global Bond EUR 60.15 * 60.3 +1.60 +3.37 27/04 Allianz u. EUR 6.35 6.35 -1.55 +25.74 Lanschot Global Bondronald EUR 60.15 *Genderen, 60.3 +1.60 +3.3731.9927/04 Orange27/04 Largecap Orange Fund u.Largecap EUR Fund6.35 * 6.35 ** -1.55 +25.74 27/04 27/04 www.vastned.nl F 010 242 43 33 vEB: patrickVanBeijersbergen, vanGlobal Van Lanschot Eq.F EUR jasper 32.49 * jansen, +4.17 +19.99 Orangeholland SeNSe Fund 13.7525,9+4.14 +52.20 koers koers www.vastned.nl Allianz cont.klikEUR 13.85Eur 25,89 0,39 242 2,02 43 33 F 0102,17 Van Lanschot Global Eq.F EUR 32.49 ICT * Fund 31.99 EUR+4.179.35+19.99 27/04‘-3.81 +18.20 Orange SeNSe Fund EUR 13.85 * 13.75 +4.14 +52.20 27/04 Van Lanschot * 9.09 27/04 Orange Wine Fund EUR 109 * 109.8 +8.46 +31.01 27/04 Niels Lemmers, Aafje rietveld, jan maarten slagter, david tomic huidige vorige return return huidige vorige return return Allianz holland dollar fds Eur 28,68 27,99 5,7 22,22 2,02 nummer 9, 1 mei 2004 31 030 6077651 www.hollandbeleggingsgroep.nl T Van Lanschot ICT Fund EUR 9.35 Vintage * 9.09 Wine FundSterrenstelselEUR * 109.8 27/04 31/03 Van Lanschot Bd PtfEUR-3.81 15.31+18.2015.3227/04 +0.53 Orange - 27/04 Libra I 109 EUR 42.45 +8.46 42.45 +31.01 -0.28 +2.61 Intervest Offices EUR 24.99 * 24.92 -0.44 +2.04 27/04 naamRetail munt35 www.wereldhave.com koers aex +0.34 3 maand 27/041 jaar datum naam fonds munt aex editie 3 +2.61 maand 131/03 jaar 31/03 datum -2 Intervest Allianz sel.EURkoers 26,83 26,81 -14,97 3,02 EUR Van Lanschot Vintage Bd PtfEUR 15.31 15.32 +0.53 - 27/04 Sterrenstelsel LibraEuro II42.45 51.24Eur -0.28 51.24 -0.10* +6.35 EUR 24.99 ** 34.84 Sterrenstelsel Libra I holland EUR 42.45 Intervest Officesfonds 24.92 editie-0.44+7.33 +2.04 27/04 Europe Fund EUR 2.93 * 2.91 +2.09 +20.58 27/04 Extern: marian van Agt, mark van den Brink, Willem Burgers,Allianz Zonnestelsel+0.20 TerraEurope Prima EUR 734.24 -0.52* +4.32 VastNed Offices/Indus. EUR Belgium 20.26 20.35 +23.68-0.6327/04 Allianz fd 40,75 40,8431/03 -12,34 -37,82 3,02 Wereldhave Libra EUR 51.2427/04 51.24Eur734.24 -0.10 +6.35 31/03 Intervest Retail EUR 35 ** EUR 34.84 55+7.73 27/0427/04 Allianz Mix Fund Sterrenstelsel EUR 4.97 * II4.96holland +9.62 *+0.34 58.9 +7.33 +13.37 Zonnestelsel Terra Quarta EUR 619.5 619.5 +0.86 +4.20 31/03 VastNed Retail EUR 43.95 * 43.23 +11.37 +27.01 Holland Pacific EUR *48.2 * 65.1 48.4 +50.63 27/04 Allianz Plus Fund Zonnestelsel EUR 5.75 * Prima 5.74holland +0.35 +1.90 Wereldhave NV20.26 EUR20.35 *+7.73 63.65+6.17 +11.8727/04 +40.15 27/04 Bert van dijk, Gerben hettinga, josje van koppen, koen Lauwers, T +31 Terra EUR fund 734.2427/04 734.24Eur -0.52 +4.32 31/03 VastNed-42,86 Offices/Indus. EUR delta +23.68 Allianz 38,44 * (0)10 38,862247000 -11,07 3,02Fund deelnemingen fonds Eur27/04 28,11 Terra+15.53 Secun. 27/04 EUR 885.44 885.44 -0.16
[email protected] 31/03 Allianz Top Fund EUR 3.78 *Zonnestelsel 3.75 -0.79 www.robeco.com Selectie Fonds EUR *70.543.23 * 70.2 -0.42 +13.03 Zonnestelsel Terra Quarta EUR 619.5 619.5Eur+0.86 +4.20 31/03 VastNedHolland Retail 43.95 +11.37 +27.01 27/04 27/04 Alex otto, jacques potuijt, cees rijsdijk, royce tostrams, Holland Amerika Fonds Allianz 27,35 26,8631/03 5,16 8,99 2,02 EUR dresdner EUR 15.73 *Zonnestelsel 15.38holland - Intl.rente - 27/04 Terra Tertia EUR 720.52 720.52 -0.23 +3.16 vpv Emerg.mkts Eur - 37,96 Holland Wereld Fonds EUR 26.15 * 25.8 27/04 Holland Continu KlikZonnestelsel Fds EUR 23.3 23.3 +0.00 Terra Secun. EUR +0.87 885.4427/04fd885.44Eur -0.16 +4.16* 31/03 Allianz 61,98 61,61 3,73 1,5 3,02 dresdner vpv Eur.value fd Eur 16,21 Holland Dollar Fonds EUR 30 29.75holland +4.35 obligaite Robeco America EUR 31/03 38.02 * 37.48 +0.96 +10.68 27/04 Zonnestelsel Terra Tertia EUR -12.54 720.5227/04 720.52 -0.23u. +3.16 Holland Euro Selectie Fds EUR 24.3 * 24.17 +0.91 +11.93 27/04 Robeco Balanced Mix EUR 45.49 * 45.31 +2.48 +8.59 27/04 disclaimer
99 5599 slandbank.nl
colofon
42
Holland Europe Fund
Allianz holland pacific fd
EUR 49.05 * 49.02
Eur
+3.05 +24.45 27/04
42,28
*
42,35
-8,13 -35,72
3,02
dresdner vpv Income fund
Eur
13,19
Robeco Divirente EUR 24.4 * 24.34 +0.99 +5.34 27/04 www.hollandbeleggingsgroep.nl T 030 6077651 dit nummer is met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samenge638 82fund 26 Allianz pacific27/04 fd Eur 42,41 EUR 43.28 43,62 -2,98 F 020 639 Holland Fund EUR * 64.95holland -1.14 +22.53 Eur15 16 11,45 Robeco DuurzaamAandelen +4.74-33,92 +19.49 27/042,02 T 020phoenix 1737 T65 0900 TT PAG 524 ** 42.85 www.wijs.nl Holland Int.Rentefonds EUR 29.9 +2.05 selectie -2.13 27/04 Robeco Dynamic64,56 Mix EUR +4.82 +16.57 Allianz29.9holland Eur * 35.66 64,65 35.42-4,72 -17,5 27/043,02www.wereldhave.com steld. de vEB NcvB aanvaardt echter geen enkele aansprakelijkheid phoenix fund Eur 11,34 Holland+2.09 Obligatie Fonds 27/04 EUR 68.85 * 68.7 +0.73www.biopharmafund.nl +4.50 27/04 Robeco Economic Recovery EUR 21.14 * 20.97 +7.86 +34.99 27/04 Pyramidefonds EUR 72.74 72.48 +0.58 +15.02 27/04 Allianz Europe Fund EUR 2.93 * 2.91 +20.58 6077651 www.hollandbeleggingsgroep.nl T 030 Allianz holland Wereld fds Eur 21,27 21,85 -9,67 -30,75 2,02 voor mogelijke gevolgen die zouden kunnen voortvloeien uit het Eur 14,12 Allianz Mix Fund EUR 4.97 * 4.96 +0.20 +9.62 27/04 Wereldhave Belgium EURvpv value 55 * fund 58.9 -0.63 +13.37 27/04 Allianz holland Wereld fds Eur 21,24 * 21,28 -9,91 -29,23 3,02 Plus Fund EUR 5.75 *de5.74 gebruik van de in deze uitgaveAllianz opgenomen informatie. vEB+0.35 +1.90 27/04 Wereldhave NV EUR 65.1 * 63.65 +11.87 +40.15 27/04 TEUR+3114.31 (0)10 www.wereldhave.com BioPharma Fund C * 2247000 13.63 +16.34 +31.89 27/04 020 521 50 00 F 020 521 503109 Allianz Top 3.78+20.58 * 3.7527/04-0.79 +15.53 27/04 Allianz zich Europehet Fundrecht EUR 2.93Fund* 2.91 EUR+2.09 www.robeco.com
[email protected] nummer 9,T1 mei 2004 NcvB behoudt voor aangeboden advertenties te Holland 4.97 Amerika* Fonds4.96 EUR+0.20 15.73+9.62 * 15.3827/04 - 27/04 Allianz Mix Fund EUR Wereldhave Belgium EUR www.insinger.com 55 * 58.9 -0.63 +13.37 27/04 weigeren. Een in dit nummer EUR geplaatste advertentie betekent geen Holland 5.75 Continu* Klik Fds EUR+0.3523.3 +0.00 +0.87 27/04 Allianz Plus Fund 5.74 +1.9023.327/04 Wereldhave t 020NV 594 2118 EUR 65.1 * 63.65 +11.87 +40.15 27/04 T America +31u.(0)10EUR2247000 Holland Dollar Fonds EUR 30 29.75 +4.35 -12.54 27/04 Robeco 38.02 * 37.48 +0.96 +10.68 27/04 IdB Eq.Income Fd EUR 42 * 41.8 +7.69 +22.81 27/04 aanbeveling vanTopdeFund vEB NcvB. Allianz EUR 3.78 * 3.75 -0.79 +15.53 27/04
Holland Euro Selectie Fds EUR
24.3 * 24.17
+0.91 +11.93 27/04 www.robeco.com Robeco Balanced Mix Robeco Divirente
Holland Amerika Fonds
EUR - * 49.02 - 27/04 Holland15.73 Europe* Fund15.38 EUR 49.05 +3.05 +24.45 27/04
Holland Obligatie Fonds
EUR 68.85 *
[email protected] EUR 45.49 * 45.31 +2.48 +8.59 EUR
24.4 * 24.34
[email protected] 27/04 IdB Euro Alchemy +0.99 +5.34 27/04 www.koerslijn.nl
EUR
27.6 *
aeX
*
10,36
-33,8
3,02
*
12,69 -10,53 -22,68
3,02
*
10,82 -13,19 -43,47
3,02
*
5,51 -12,03 -50,55
68.7 +0.73 +4.50 27/04
3,02
30,42
3,15
3,02
*
36,71 -19,36 -44,25
3,02
*
20,97
1,84
4,24
3,02
*
5,07
-11,7
-30,9
3,02
*
18,92
-3,15
-18,4
3,02
*
19,83 -23,99 -31,03
3,02
* * *
directie mr. j.m. slagter raad van toezicht prof. mr. drs. h.p.j. ophof (voorzitter), drs. p.c. van der Lugt (vice-voorzitter), drs. j.f. Leeuwerik rA, mr. p. Arlman, jhr. mr. G. hooft Graafland, mevr. A. Gram mBA cfA , prof. dr. L.r.t. van der Goot. mr. p.c.m.m. terporten, mevr. ing. L.f.j. herman, dhr. t. konijn lidmaatschap het lidmaatschap van de vEB NcvB kost voor Nederland en België € 62,50 en voor overige landen € 110 per jaar bij automatische incasso. u kunt zich telefonisch opgeven bij het secretariaat, tel. 070-3130000, of via www.veb.net/lidworden. het lidmaatschap wordt automatisch verlengd, tenzij uiterlijk één maand voor de vervaldatum schriftelijk een opzegging is ontvangen. voor uitgebreide informatie over het lidmaatschap en het doorgeven van adreswijzigingen en opzeggingen verwijzen wij u naar onze website, www.veb.net/lidmaatschap. copyright ©2009 Effect IssN 0165-6341
triodos meerw.Aandelen
Eur
14,94
*
15,03 -11,75 -37,29
3,02
triodos meerw.obligatie
Eur
27,87
*
27,76
3,38
0,76
3,02
triodos meerwaarde mix
Eur
22,54
*
22,53
-2,38
-14,7
3,02 friesland Bank Aandelen fds
Eur
14,71
Intereffekt Japanse Aand. EUR 14.31 * www.finles.nl Friesland Bank Aandelen FdsEUR 20.95 * 20.65 +6.35 +23.58 27/04 Intereffekt Japanse Warr. EUR 1.69 * finles Altern.Bond 102,5827/04 -5,42 0,21 31,12 Friesland EuroRente Fonds fund EUR 27.55 * Eur27.5102,58 +1.66 +5.14 finles fonds 101,4727/04 -4,75 -18,96 2,02 Friesland Mixcoll.Beheer Fonds EUR 21.25 * Eur21.1100,38 +2.16 +9.41 finles Europ.selector fds
Eur
89,01
89,01 -10,14 -24,35
finles Lotus fonds
Eur
21,33
21,61
-6,28 -37,94
2,02
finles star selector fds
Eur
90,46
90,46
-5,7 -22,26
31,12
14.2 +12.50 +59.71 27/04 1.65 +19.87 +76.04 27/04
31,12
www.vanlanschot.com
T 0900 1737
www.kempen.nl Ducatus EUR Van Lansch.Euro Credit Fd EUR Van Lanschot Conv.Ptf EUR Van Lanschot Dutch Eq. EUR Van Lanschot European Eq. EUR Van Lanschot Far East Eq. EUR Van Lanschot Global Bond EUR Van Lanschot Global Eq.F EUR Van Lanschot ICT Fund EUR Van Lanschot Vintage Bd PtfEUR
56 50.25 24.66 26.84 17.84 29.69 60.15 32.49 9.35 15.31
* * * * * * * *
58 50.2 24.6 26.83 17.9 29.35 60.3 31.99 9.09 15.32
-5.88 +1.23 -0.04 -2.58 +1.77 +10.78 +1.60 +4.17 -3.81 +0.53
-5.49 +5.38 +19.29 +20.01 +58.60 +3.37 +19.99 +18.20 -
27/04 27/04 27/04 27/04 27/04 27/04 27/04 27/04 27/04 27/04
Orange Eur.Largecap Fund EUR Orange Eur.Midcap Fund u. EUR Orange Eur.Smallcap Fnd u.EUR Orange Europ.Property EUR Orange Fund u. EUR Orange Largecap Fund u. EUR Orange SeNSe Fund EUR Orange Wine Fund EUR Sterrenstelsel Libra I EUR Sterrenstelsel Libra II EUR Zonnestelsel Terra Prima EUR Zonnestelsel Terra Quarta EUR Zonnestelsel Terra Secun. EUR Zonnestelsel Terra Tertia EUR
6.64 15.39 15.6 14.05 25.4 6.35 13.85 109 42.45 51.24 734.24 619.5 885.44 720.52
* * * * * * * *
6.5 15.15 15.25 14.02 25 6.35 13.75 109.8 42.45 51.24 734.24 619.5 885.44 720.52
+4.58 +2.60 +0.97 +9.77 +8.30 -1.55 +4.14 +8.46 -0.28 -0.10 -0.52 +0.86 -0.16 -0.23
+28.49 +48.45 +47.14 +53.00 +47.10 +25.74 +52.20 +31.01 +2.61 +6.35 +4.32 +4.20 +4.16 +3.16
27/04 27/04 27/04 27/04 27/04 27/04 27/04 27/04 31/03 31/03 31/03 31/03 31/03 31/03
8,83
3,78
3,02
33,47 -22,47 -50,22
3,02
K O E R S E N 3,02 BELEGGIN 8,82 -28,36 -61,04
koers vorige naam fonds munt koers aex editie www.dresdnervpv.nl huidige f 0182 59 77 59
Robeco Emerg. Markets u. EUR 60.5 * 61.8 3,02 Robeco Euro Oblig.Div. EUR 25.05 * 25.06
*
27,15 -14,79 -36,47
*
36,08 -4,67 Aandelen -44,83 EUR3,02 Robeco Euroland 36.67 * 36.43 15,98 -13,04u. -57,36 EUR3,02 Robeco Europe 29.14 * 29
* *
13,09 -28,76Mix-52,13 EUR3,02 Robeco Growth 47.58 * 47.01 Robeco High Yld Obligaties 28.89 * 29.19 11,61 -31,89 -58,6 EUR3,02
Robeco Hollands 20.86 * 20.31 11,49 -31,85 Bezit -59 EUR3,02 Robeco Hypotheekfonds EUR3,0250.05 Robeco Lux-o-rente EUR 90.06 Robeco Obligatierente EUR 55.94 Robeco Pacific u. EUR 62.65 Robeco Private Equity EUR 81.5 Robeco Safe Mix EUR 43.33 Robeco Solid Mix EUR 42.54 Robeco YoungDynamic EUR 11.41 Robeco 67.75 50,96 ZelfSel.Australie -6,5 -42,44 EUR3,02 Robeco ZelfSel.Brazilie EUR 30.14 Robeco ZelfSel.Canada EUR 85.15 Robeco ZelfSel.Cap.Goods EUR 37.5 t 0573 28EUR 98 88 Robeco ZelfSel.China 19.05
[email protected] Robeco ZelfSel.Comm.Tech. EUR 3.51 www.mei.nl Robeco ZelfSel.Cons.Goods EUR 42.3 Robeco ZelfSel.Duitsland EUR 55.3 28,86 ZelfSel.E-Business -1,54 10,83 EUR 30,095.87 Robeco 7,79 ZelfSel.Energy -30,84 -59,66 EUR3,02 55 Robeco Robeco 39.38 5,61 ZelfSel.Financials -40,91 -83,68 EUR3,02 Robeco 42.35 22,45 ZelfSel.Food&Agri -17,65 -37,72 EUR3,02 Robeco ZelfSel.Frankrijk EUR 74.85 Robeco ZelfSel.HealthCare EUR 48.59 Robeco ZelfSel.Hongkong EUR 35.75 Robeco ZelfSel.IT EUR 34.96 Robeco ZelfSel.IT-Hardware EUR 7.15 Robeco ZelfSel.Japan EUR3,02 39.76 14,85 -13,52 -32,45 Robeco ZelfSel.Maleisie EUR 17.49 23,92 1,09 -2,74 3,02 Robeco ZelfSel.Med.BioT. EUR 14 Robeco ZelfSel.Media EUR 39.45 Robeco ZelfSel.Mexico EUR 108 Robeco ZelfSel.Nederland EUR 50.95 Robeco ZelfSel.Polen EUR 41.96 Robeco ZelfSel.Property EUR 66.65 Robeco ZelfSel.Singapore EUR 26.08 Robeco ZelfSel.Softw.&Serv EUR 8.76 Robeco ZelfSel.Spanje EUR 56.45 Robeco ZelfSel.Telec.Serv. EUR 28.28 Robeco ZelfSel.Ver.Staten EUR 75.75 Robeco ZelfSel.Zuid-Afrika EUR 52.95 Robeco ZelfSel.Zwitserland EUR 71.1 Robeco u. EUR 22.5 Rolinco u. EUR 19.12 Rorento k. EUR 39.89
14,02 -12,89 -49,25
* * * *
*
22 65 * T 0513 48 22 friesland F 0513 41 Eurorente fonds Eur6324,11 www.intereffektfunds.nl TT PAG 524
T 058-299 5599
[email protected]
31,4
4,48
t 0182 59 77 77
27.4 +4.55 +10.40 27/04
DL Euro Credit Fund EUR 11.49 * 11.5 +1.86 +5.03 27/04 IdB MM European Equity EUR 47 * 46.8 +4.44 +27.03 27/04 dL Europa 4,73 * 27/04 4,77 -12,08 -36,17 3,02 EUR 72.74 Robeco Economic Recovery fonds EUR 21.14 20.97* Eur+7.86 72.48 +0.58 +15.02 27/04 DL Euro Fonds EUR * 6.5 6.52 +34.99 -2.55 +29.48 27/04Pyramidefonds IdB MM Global Equity EUR 167.5 * 169.5 +5.35 +25.37 27/04 dL Investment fund Eur 4,39 * 4,43 -12,72 -35,77 3,02 DL Investment Fund EUR 6.38 * 6.19 +5.98 +21.99 27/04 IdB MM Zeus EUR 113.5 113.5 +2.25 +7.55 31/03 dL Fonds jade fonds 4,6327/04 -7,75 -33,71 3,02Equity mEI Estate* Eur 28,86 DL Jade EUR 7.46 * Eur7.33 4,64 +17.48 *+72.69 IdB Real Estate EURreal 64.4 65 +8.60 +58.66 27/04 mix fonds Eur9.92 8,78 * +9.12 8,7627/04 -2,77 IdB -14,8 3,02 DL MixdLFonds EUR 9.93 *nummer +0.81 RentSelect EUR 38.5 * 38.5 +0.58 27/04 mEI rusland midcap fonds+1.32 Eur 9, 1 mei 2004 317,85 DL Nederland Fonds fondsEUR 5.42 * Eur5.43 4,36 -2.34 *+31.87 IdB Total Mix3,02 EUR 46.59 46.56 fds +4.04 +12.29 27/04 dL Nederland 4,3727/04 -9,92 -41,69 mEI-roemenie&Bulgarije Eur 5,07 DL Rente Fonds fonds EUR 13.43 * Eur 13.45 12,59 +0.98 * +4.68 European3,02 Bond A mEI-tsjechie&slowakije EUR 129.21 129.28 fds +0.82 Eur +2.96 22,11 26/04 dL rente 12,5327/044,57 MM2,65 Delta dL Deelnemingen Fonds EUR 29.31 * Eur 29.41 6,19 +10.19 *+88.466,327/04-9,9 -31,23 3,02 select dividend fonds
-10
*
Euro638 High Yld 95.42639+5.41 +17.12 26/04 82 Lx26 EUR 100.27 F 020 15 16 TIdB020 23.3 EUR+0.00 65+0.87 veb ncvbHolland Continu Klik Fds EUR Holland 23.3 Fund * 64.9527/04-1.14 +22.53 27/04 T 020 Robeco594 DuurzaamAandelen EUR 43.28 * 42.85 +4.74 +19.49 27/04 21 18
[email protected] IdB Global Convertible www.wijs.nl EUR 43.4 * 43.4 +4.58 +14.71 27/04 Holland Int.Rentefonds +2.05 -2.13 pyramidefonds Eur 49,63 Dynamic EUR 35.66 * +0.96 35.42 +10.68 +4.82 +16.57 27/04 Dollar240, Fonds 2501EUR 30 29.75 EUR+4.3529.9 -12.5429.927/04 Robeco27/04 Americadelta u.Robeco EUR Mix38.02 * 37.48 27/04 postadres:Holland postbus cE ’s-Gravenhage deelnemingen fonds Eur 28,11 * 27,15 -14,79 -36,47 3,02 www.koerslijn.nl IdB MM Asia ex Japan EUR USD +5.10 27/04 +51.94 27/04 Holland Obligatie Fonds 68.85+11.93 * 68.727/04 +0.73 +4.50 21.14 * +2.48 20.97 +8.59 +7.86 +34.99 Pyramidefonds 72.74 151.96 72.48 152.41 +0.58 +15.02 Holland Euro Selectie Fds 7,EUR 24.17 EUR+0.91 Robeco27/04 Balanced Robeco Mix Economic EUR Recovery 45.49 EUR * 45.31 27/04 27/04 Bezoekadres: Amaliastraat 251424.3 jc * ’s-Gravenhage dL dollar fonds Eur 10,26 * 10,08 8,69 IdB 25,51 3,02 C MM Balanced EUR 83.93 83.79 +3.36 +15.83 27/04 Holland Europe Fund EUR 49.05 * 49.02 +3.05 +24.45 27/04 Robeco Divirente EUR 24.4 24.34* +0.99 +5.34 -5.07 27/04 DL Dollar Fonds fonds EUR *10.12 +4.87 tel. 070-3130000, fax 070-3130099 IdB MM Emerging CompaniesEUR 29.4 * F 29.55 +13.0815 +50.00 dL donau Eur10.1 10,57 * 10,9827/04 -32,68 -65,3 3,02 638 82 26 020 639 16 27/04 T 020 Holland Fund EUR 65 * 64.95 -1.14 +22.53 27/04 Robeco DuurzaamAandelen EUR 43.28 * 42.85 +4.74 +19.49 27/04 DL Donau Fondscredit fundEUR 14.41 * Eur 15.05 10,13 +13.46 *+62.27 27/04 0,9 IdB MM Equity EUR 63.08 62.94 +5.77 +24.12 27/04 E-mail
[email protected], websiteEURwww.veb.net www.wijs.nl dLMix Euro 10,1 -1,78 3,02C nummer 1 mei 2004 31 Holland Int.Rentefonds 29.9 29.9 +2.05 -2.13 27/04 Robeco Dynamic EUR 35.66 * 35.42 +4.82 +16.57 9, 27/04
ledenservice telefonisch spreekuur maandag 10.00 tot 13.00 uur donderdag 10.00 tot 13.00 uur
koers return return datum vorige 3 mnd 1 Jaar editie
F 010 242 43 33
VEB NC VB: Voor elke belegger
03 7 FEBRUARI 2009
Intervest Offices Intervest Retail VastNed Offices/Indus. VastNed Retail
*
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
50.1 90.07 56.04 64.4 82.5 42.69 42.38 11.27 67.55 30.25 85 36.45 19.29 3.42 41.5 53.9 5.63 56.25 39.8 41.9 72.6 47.75 35.25 34.13 7.12 38.71 17.1 12.37 38.96 106.9 51.05 42.99 66.5 25.95 8.59 56.55 28.18 74.6 52.8 70.25 22.64 19.24 39.82
ww
EUR 24.99 * 24.92 EUR 35 * 34.84 EUR 20.26 * 20.35 EUR 43.95 * 43.23
T 030 6077651 www.hollandbeleggingsgroep.nl
www.wereldhave.com
Beleggingstips 2009 In Beleggingstips 2009 komt een nieuwe generatie experts aan het woord: elf professionele beleggers die vanuit verschillende invalshoeken de vinger aan de pols van de financiële markten houden. Dat maakt hun verwachtingen voor 2009 bijzonder interessant. Wat gaan de beurzen doen? In welke sectoren moet u nu beleggen? Welke aandelen hebben groot koerspotentieel? Bovendien vertellen deze experts hoe zij in het beleggingsvak gegroeid zijn en wat zij gaandeweg geleerd hebben.
Tips van toppers:
t.w.v. 14,95 Leden kunnen het boek gratis bestellen via: *
www.veb.net/beleggingstips2009 * Geldt alleen voor lidmaatschappen binnen Nederland en België en niet in combinatie met andere aanbiedingen.
Dennis van der Putten Sven Bouman Wouter Weijand Dirk-Jan Dirksen Mark Glazener Thijs Berkelder Edward Loef Jorik van den Bos Jack Jonk Bob Homan Patrick Beijersbergen
SNS Aegon Fortis Investments Delta Lloyd Robeco Petercam Theodoor Gilissen Kempen & Co Delta Lloyd ING VEB
