Serious Gaming in Nederland en in het buitenland: opleidingen en perspectieven

Serious Gaming in Nederland en in het buitenland: opleidingen en perspectieven

Terreinverkenning In opdracht van de Graduate School of Informatics Van de Universiteit van Amsterdam

Dr. K. de Leeuw Amsterdam, 31 juli 2013

Inhoudsopgave 1. Inleiding ........................................................................................................................................... 4 2. Conclusies en aanbevelingen ........................................................................................................... 7 3. Opleidingen in de regio Amsterdam ................................................................................................ 9 3.1. MBO-opleidingen .......................................................................................................9 3.1.1 Game Artist ...............................................................................................................9 3.1.2 Media- en Game-developer ......................................................................................9 3.2. HBO-opleidingen......................................................................................................10 3.2.1 Bachelor of Information and Communication Technology ....................................10 3.2.2 Bachelor of Film and Television.............................................................................10 3.3. Academische opleidingen ......................................................................................... 11 3.3.1 Msc Artificial Intelligence ..................................................................................... 11 3.3.2 Ba Algemene Cultuurwetenschappen ..................................................................... 11 3.3.3 BSc Informatie, Multimedia en Management (IMM) ............................................12 3.3.4 Msc Computer Science ..........................................................................................13 4 Opleidingen in de regio Utrecht ...................................................................................................... 14 4.1. MBO-opleidingen .....................................................................................................14 4.1.1 Game Artist en Game Developer ............................................................................14 4.2. HBO-opleidingen......................................................................................................14 4.2.1 Bachelor of Art and Technology in Game Design and Development ....................14 4.2.2 MA Creative Design for Digital Cultures (MA CDDC) .........................................15 4.3. Academische opleidingen .........................................................................................16 4.3.1 New Media & Digital Culture (NMDC).................................................................16 4.3.2 Bachelor Informatica, richting Game en Mediatechnologie ..................................17 4.3.3 Master Game and Media Technology ....................................................................17 5 Opleidingen in de rest van het land ................................................................................................. 19 5.1. MBO-opleidingen. ....................................................................................................19 5.1.1 Game Artist aan het Grafisch Lyceum Sint Lucas in Eindhoven ...........................19 5.1.2 Media- en Game-developer aan het Grafisch Lyeceum Sint Lucas in Eindhoven .19 5.1.3 Game Artist aan het Grafisch Lyceum Rotterdam ..................................................20 5.1.4 Media- en Game-developer aan het Grafisch Lyeceum Rotterdam ......................20 5.1.5 Game Artist en Game Developer aan het Frieslandcollege in Leeuwarden ...........20 5.1.6. Game Artist aan het ROC Noorderpoort te Groningen .........................................21 5.1.7 Game Developer aan het ROC Noorderpoort te Groningen...................................21 5.2. HBO-opleidingen......................................................................................................22 5.2.1 Professional Bachelor in International Game Architecture & Design in Breda .....22 5.2.2 Professional Bachelor ICT & Game Design and Technology bij Fontys in Eindhoven 23 5.2..3 Bachelor Technische Informatica/Robotica bij Windesheim in Zwolle. .........................................................................................................................................23 5.2.4 Bachelor in Game Creation & Producing bij Saxion in Enschede .......................24 5.2.5 Bachelor in Game Technology & Producing bij Saxion in Enschede ..................24 5.2.6 Master of Animation aan de AKV/ Sint Joost te Breda ..........................................25 5.2.7 Bachelor Communication & Multimedia Design (CMD) bij Avans Hogeschool in Den Bosch ...............................................................................................................................25 5.2.8 Bachelor Communication & Multimedia Design (CMD) bij de NHL in Leeuwarden . 25 5.2.9 Bachelor Informatica bij de NHL in Leeuwarden ................................................26 5.2.10 Bachelor Communicatiesystemen bij de Hanzehogeschool Groningen ..............26 5.2.11 Bachelor Mediatechnologie bij de Hogeschool Rotterdam .................................26 5.3 Academische opleidingen. .........................................................................................27

5.3.1 Master of Artificial Intelligence (Msc) in Maastricht. ............................................27 5.3.2 BSc. Industrial Design aan de TU/e in Eindhoven. ................................................28 5.3.3. MSc. Engineering and Policy Analysis aan de TU Delft. .....................................29 5.3.4 BSc. Creative Technology aan de Universiteit Twente in Enschede. .....................29 5.3.5 MSc Human Media Interaction aan de Universiteit Twente in Enschede. .............30 6 Opleidingen in het buitenland ......................................................................................................... 33 6.1.Academische opleidingen ........................................................................................33 6.1.1 MSc in Games in Kopenhagen ...............................................................................33 6.1.2 MSc in Internet and Game Studies in Tampere ......................................................33 6.1.3 MSc in Digital Games and Business Innovation in Coventry ................................34 6.1.4 BSc in Games Technology in Bristol.....................................................................34 6.1.5 BSc, Computer Science in Computer Game Design te Santa Cruz .......................35 6.1.6 MSc, Computer Science in Games and Playable Media te Santa Cruz .................35 6.1.7 MFA, Digital Arts and New Media (DANM) te Santa Cruz ................................36 6.1.8 BA Digital Media in Orlando .................................................................................36 6.1.9 Computer Game Development Certificate in Edmonton .......................................36 7 Bijlagen ........................................................................................................................................... 38 7.1. Opleidingen die niet in de opzet van de terreinverkenning passen .........................38 7.1.1 Center for Advanced Gaming and Simulation (AGS) ............................................38 7.1.2 Master of Applied Games aan de Professional School of the Arts Utrecht (PSAU)39 7.2.Interviews ..................................................................................................................39 7.2.1. Interview met Sander Bakkes ................................................................................39 7.2.2 Interview met Henk Maazen...................................................................................40 7.2.3 Interview met Joost Raessens .................................................................................41 7.3. Mailtjes van docenten en opleidingscoördinatoren .................................................41 7.3.1. J.I.L. Veugen ( docent Comparative Arts and Media Studies aan de VU) ............41 7.3.2 Igor Mayer, hoogleraar informatica aan de TU Delft .............................................41 7.3.3 Mark Overmars, hoogleraar Informatica te Utrecht ..............................................42

1. Inleiding Deze terreinverkenning brengt de opleidingen in beeld die zich richten op Game Studies in de brede zin van het woord. In die zin gaat het om een herhaling van een onderzoek, dat ik in 2005 ten behoeve van de Amsterdam School of ICT heb uitgevoerd. Dit leidde indertijd tot de conclusie, dat: “Binnen het academische bereik onderscheid [moet worden gemaakt] tussen de letteren-instituten en de informaticainstituten. De letteren-instituten of instituten voor cultuurwetenschappen zijn in sommige gevallen betrokken bij de ontwikkeling van professional master opleidingen die aansluiten op de de bachelor opleidingen Cultuur en Media van de hogescholen, maar hun inbreng is meestal sociaal-wetenschappelijk van aard. Vooral de maatschappelijke effecten worden in dit kader onderzocht, de narratieve structuur of de semiotiek van games wat minder, al zijn hierop wel uitzonderingen, bijvoorbeeld in Utrecht. Daarnaast zijn er in het kader van de cultuurwetenschappen wel eens werkgroepen of afstudeerprojecten met een meer reflectief karakter waarin games, al dan niet zijdelings, ter sprake komen. De informatici die op dit gebied actief zijn, zijn in de eerste plaats verbonden aan de universiteiten van Maastricht (de vakgroep van Van den Herik en Spronck) en van Utrecht ( de vakgroep van Overmars), maar ook in Delft ( bij de vakgroep van Rothkrantz) en in Twente (bij de vakgroep van Nijholt) studeren regelmatig studenten af op games-gerelateerde onderwerpen. Met uitzondering van Maastricht vormen games echter niet de focus van de interesse van deze vakgroepen. Het terrein wordt veelal als onderdeel gezien van veel bredere specialisaties op het gebied van graphics, robotica of artificiële intelligentie”.1

Deze conclusie geldt in grote lijnen nog steeds. De nieuwe opdrachtgever, de Graduate School of Informatics van de Universiteit van Amsterdam, heeft dit maal om een terreinverkenning gevraagd, waarin de focus wordt gelegd bij serious gaming en in het bijzonder gelet wordt op de rol van verschillende disciplines in de opleidingen. De achterliggende gedachte daarbij is, dat Game Studies vaak vanuit een dominante discipline, bijvoorbeeld de letteren of de informatica worden ondernomen, terwijl het terrein juist om een verbinding van disciplines vraagt. Daarnaast kwam de vraag naar voren, welke inhoudelijke indicatoren bepalend zijn voor een opleiding een academisch niveau. Mede om deze reden zijn er een aantal HBO-opleidingen in het overzicht opgenomen. In deze terreinverkenning zijn dus drie vragen leidend: (1) in hoeverre wordt er in de onderhavige opleiding iets gedaan met serious gaming ; (2) welke disciplines komen er aan bod en (3) wat zijn de eindtermen, of, anders geformuleerd: welke indicatoren zijn bepalend voor het niveau. Serious gaming onderscheidt zich sterk van het entertainment,waar gaming normaliter mee wordt geassocieerd. De Stichting Toekomstbeeld der Techniek onderscheidt drie varianten: simulatiegames,evidence-based games en serious sandbox games.2 In simulatiegames worden real life situaties nagespeeld voor trainingsdoeleinden. “Deze nieuw interactie-vormen,” schrijft de stichting, “doen meer dan het doorgeven van signalen van de speler aan zijn virtuele omgeving. (…) In deze games wordt niet alleen concreet gedrag gelogd, maar als dat relevant is voor de beoordeling van de speler kunnen tijdens de game ook cognitieve functies en fysiologische of emotionele reacties op specifieke omstandigheden on kaart worden gebracht. (...) Een scherpe diagnose hoeft niet het eindpunt te zijn. Een volgende en logische stap is de ontwikkeling van game-based leeromgevingen”.3

Over evidence-based games wordt opgemerkt: “Voor veel als serious gepresenteerde games bestaat de nodige twijfel over het real life-nut van in game accomplishments. Want als de game-omgeving, fysieke omstandigheden en te verrichten handelingen in geen enkel opzicht overeen lijken te komen met de dagelijkse werkpraktijk, dan is het moeilijk voor te stellen wat de professionele relevantie is. Anders dan bij simulatiegames is de transfer, juist vanwege de abstracte relatie tussen game en werkelijkheid, niet evident. Wetenschappelijke onderbouwing is hier de uitkomst”.4

1 K. de Leeuw, Opleidingen op het gebied van Gaming in Nederland en Vlaanderen. Een terreinverkenning ten behoeve van de Amsterdamse School voor ICT (Amsterdam, 13 mei 2005), p. 5 2 Stichting Toekomstbeeld der Techniek, Serious Gaming Vergezichten en mogelijkheden. (STT 76) Den Haag, 2011 3 Ibid., p.5. 4 Ibid., p. 7.

In Serious sandbox games staat het vermogen centraal staat om een vrije ruimte te scheppen waarbinnen nieuwe perspectieven op complexe vraagstukken kunnen worden ontwikkeld. De stichting schrijft: “De kwaliteit van serious sandbox games wordt bepaald door ons vermogen om de kracht van functioneel spelen ten volle te benutten. Dit type game laat goed zien hoe gamedesign eigenlijk het ontwerp van play is. Een mooie spelomgeving is een ding, maar hoe zorg je er voor dat mensen de gecreëerde vrije ruimte ook benutten? Op welke manier krijgen we spelers in beweging en faciliteren we een optimaal leerproces? Een belangrijke ontwikkeling is, dat gamedesigners zich steeds nadrukkelijker verantwoordelijk voelen voor het spelen en niet alleen voor het spel. In het verlengde hiervan wordt de gamedesigner naar verwachting meer contextdesigner: iemand die zich niet alleen richt op het spelmoment zelf, maar zich ook druk maakt om de inbedding van de gamewinsten in de praktijk van alledag”.5

Het moge duidelijk zijn, dat dergelijke games een totaal andere benadering vergen dan entertainment games, niet alleen qua ontwerp, maar ook voor wat betreft het denken in termen van rendement. Toch zijn er met de conventionele games meer dan genoeg raakvlakken. De voorliggende terreinverkenning zal, veel meer dan de vorige, in moeten gaan op de opzet van het curriculum en zal mede moeten onderzoeken, welke onderdelen van de beschreven opleidingen in de context van serious gaming van nut kunnen zijn. Dit rapport volgt, evenals het rapport uit 2005, een geografische indeling. Eerst komen de opleidingen in de regio Amsterdam aan bod, daarna de opleidingen in de regio Utrecht, daarna die in de rest van het land, daarna die in het buitenland. De leidende gedachte daarbij is geweest, dat de mogelijkheden tot samenwerking, maar ook de mogelijkheden tot concurrentie binnen een regio groter zijn dan daarbuiten. De naast liggende regio Utrecht komt in dit onderzoek een bijzondere plaats toe, omdat hier het zwaartepunt ligt van de games-industrie en van het games-onderzoek in Nederland. In dit overzicht komen verschillende typen opleidingen aan de orde: verschillend niet alleen qua niveau, maar ook qua oriëntatie. Sommige opleidingen zijn breed georiënteerd en beschikken alleen over een module, gericht op gaming; bij andere opleidingen ligt de focus wel op gaming, maar kan de invalshoek variëren van meer technisch tot meer artistiek, en van meer beschouwend tot meer praktisch. Eis voor opname was niet, dat de opleiding zich met serious gaming profileert, maar wel dat er sprake is van een regulier onderwijsprogramma, waarin structureel aan gaming aandacht wordt besteed, waarbij het niet uitmaakt of de focus ligt bij entertainment of bij serious gaming. De gekozen opzet brengt echter een belangrijke beperking met zich mee: de opleiding van onderzoekers blijft vrijwel buiten beeld. Met name in Utrecht, in het Center for Advanced Gaming and Simulation (AGS), een samenwerkingsverband tussen Universiteit, HKU en TNO, is er de laatste jaren veel onderzoek gebeurd, dat zich gedeeltelijk ook op het gebied van serious gaming beweegt. Een al te strikte uitvoering van de onderzoeksopdracht, zou er toe hebben moeten leiden, dat de activiteiten van het AGS geheel buiten beschouwing zouden zijn gebleven, terwijl het voor een goed begrip van de context natuurlijk wel relevant is. Ik heb er in dit geval voor gekozen, de informatie op te nemen in een aparte bijlage.6 Uit informatie van Anja van der Hulst van TNO, komt overigens naar voren dat het samenwerkingsverband inmiddels is opgeheven en dat de Europese subsidie die het centrum in de lucht hield is opgedroogd. Dit brengt mij op een andere beperking die uit het keurslijf van de opdrachtformulering voortvloeit: het elimineren van de factor tijd. De interesse van de opdrachtgevers gaat om begrijpelijke redenen naar bestaande opleidingen. Het toeval wil echter, dat de enige opleiding die zich ooit expliciet op serious gaming heeft gericht, de eenjarige Master of Applied Games aan de Professional School of the Arts Utrecht (PSAU) (een ander samenwerkingsverband tussen de Hogeschool voor de Kunsten en de Universiteit in Utrecht ), niet meer bestaat. De ervaringen die met deze afstudeervariant in het verleden zijn opgedaan, zouden echter wel degelijk van belang kunnen zijn voor de vormgeving van het Amsterdamse initiatief. Ik heb daarom ook in dit geval gemeend een bijlage te moeten opnemen, die aan dit 5 Ibid., p.8. 6 Zie bijlage 7.1.1.

onderwerp is gewijd.7 De toekomst kan echter ook belangrijke lessen bevatten. Zo heeft het Utrechtse College van Bestuur vorig jaar een bedrag van 30.000 euro ter beschikking gesteld aan een commissie bestaande uit geesteswetenschappers en informatici om, in samenwerking met vijf buitenlandse partijen, te komen tot een “internationale master” op het gebied van gaming. Het eindrapport wordt niet voor 1 april 2013 verwacht en is niet openbaar. Naar de inhoud blijft het voorlopig gissen, maar het valt op voorhand niet uit te sluiten, dat dit programma een variant bevat die zich richt op serious gaming. De bijlagen bevatten verder 3 interviews met deskundigen, die hebben geholpen met het op poten zetten van deze terreinverkenning, interviews die ook aanwijzingen bevatten voor verder onderzoek. Tenslotte worden er enkele mailtjes geciteerd die toelichtingen bevatten op de in het overzicht opgenomen programma's.

7 Zie bijlage 7.1.2.

2. Conclusies en aanbevelingen 2.1 Er is in Nederland geen enkele academische opleiding die zich expliciet richt in de zin van beperkt tot serious gaming. Dit geldt op Bachelor- en op Masterniveau.

2.2 Op HBO-niveau is er bij Fontys in het kader van het HBO ICT programma in Eindhoven een afstudeervariant op het gebied van serious gaming. Het gaat om een vierjarige Bachelor ICT & Game Design and Technology die open staat voor scholieren en studenten met MBO-4 uit alle richtingen. Deze opleiding heeft naast de gebruikelijke componenten van een Game Design and Technology-opleiding meer toepassingsgerichte aspecten die aan de orde komen in de stage en het afstudeerproject, maar kent geen sociaal-wetenschappelijke component. 2.3 De Hogeschool Windesheim kent wel een minor serious gaming als onderdeel van de studie informatica. De Hanzehogeschool Groningen kent ook een minor serious gaming, die naast een specialisatie game design in het kader van de opleiding “communicatiesystemen” , wordt aangeboden door het Instituut voor Communicatie, Media en IT. 2.4 Daarnaast kent de VU een bachelormodule en een mastermodule die zich met serious gaming bezig houdt, allebei gegeven door Eliens, respectievelijk in de context van Informatiekunde en Informatica. 2.5 Er heeft in Utrecht aan de Professional School of the Arts tussen 2004 en 2010 ook een Mastertrack Applied Games bestaan, maar dit is ter ziele gegaan, vermoedelijk door een gebrekkige aansluiting met de praktijk en een gebrek aan belangstelling van studenten. 2.6 Serious gaming komt wel aan de orde in promotie- en onderzoekstrajecten aan verschillende hogescholen en universiteiten, en is zelfs enige tijd een onderzoeksprioriteit geweest van het Center for Advanced Gaming and Simulation (AGS) te Utrecht. Daarnaast kennen Fontys en de HKU lectoren (respectievelijk Schouten en Rengers) die zich op dit terrein bewegen, maar bij de HKU gaat niet gepaard met een gestructureerd onderwijsaanbod. 2.7 De poging van de Universiteit van Utrecht om, in samenwerking met vijf buitenlandse universiteiten tot een “internationale master” op het gebied van gaming te komen, zou op termijn een bedreiging kunnen vormen voor het Amsterdamse initiatief, afhankelijk van de mate waarin in deze afstudeervariant aandacht wordt besteed aan serious gaming. Dit initiatief is echter, in verband met ontwikkelingen in het buitenland, voorlopig opgeschort. 2.8 Daarnaast bestaan er bij de Utrechtse informatici plannen om een eigen master op het gebied van serious gaming te lanceren, in het kader van het streven om Informatica en Informatiekunde dichter bij elkaar te brengen. Dit plan is nog niet definitief en een eventuele uitvoering moet in ieder geval wachten tot het studiejaar 2015-2016. 2.9 De analytische afstudeervariant van de tweejarige Msc van de IT University in Kopenhagen komt vermoedelijk inhoudelijk het dichtste bij wat de UvA voor ogen staat. 2.10 Aan de TU/e is een keuzevak van 15 ECTS in de maak op het gebied van Applied Games and Play Design. Dit vak zal vermoedelijk in 2013 van start gaan. 2.11 Alle opleidingen op MBO- en HBO-niveau zijn min of meer interdisciplinair van opzet, in die zin, dat programmeren en artistieke vormgeving allebei aan bod komen, waarna dan voor een specialisatierichting kan worden gekozen in de vervolgfase. Bij academische opleidingen is een discipline, bijvoorbeeld informatica of cultuurwetenschappen, in de regel dominant. 2.12 HBO-opleidingen onderscheiden zich in het algemeen van academische opleidingen, doordat een individuele toets voor het eindniveau ontbreekt. Doorslaggevend is meestal het vermogen om samen te werken in een multidisciplinair team, de individuele inbreng in deze teams kan niet altijd afdoende worden getoetst. Wel kan er, op basis van een stagebeoordeling, iets gezegd worden over de werkhouding. Academische opleidingen worden in de regel afgerond met een individuele scriptie, waarin het vermogen tot reflectie tot uitdrukking wordt gebracht.

2.13 De HKU, faculteit Kunst, Media en Technologie kent als enige HBO-opleiding in het land een (Engelstalige) Masteropleiding. Daarnaast kent AKV/StJoost in Breda een eenjarige, Engelstalige Master-opleiding op het gebied van Animatie. 2.14 Er komen in dit overzicht 14, in Nederland gesitueerde, Engelstalige opleidingen voor: twee MSc opleidingen in Amsterdam (aan VU en UvA), een MSc-opleiding en een MA-opleiding aan de Universiteit Utrecht, een MSc-opleiding aan de TU Delft, een MSc in Maastricht, een BSc aan de TU/e, een HBO-bachelor aan de Hogeschool voor Toerisme, en een eenjarige HBO Masteropleiding aan de AKV/StJoost, allebei in Breda en een Master of Creative Design for Digital Cultures aan de HKU in Hilversum, twee HBO Bachelor-opleidingen (Game Design en Game Technology) aan Saxion in Enschede en tenslotte een BSc en een MSc aan de Universiteit Twente. 2.15 De eenjarige MSc Serious Gaming aan de UvA is een unicum in de zin, dat er geen andere eenjarige masters op het gebied van gaming bestaan. Wel is er een eenjarige HBO Master op het gebied van Animatie aan de AKV/StJoost, waarin gaming aan de orde kan komen. In het buitenland is er wel echte concurrentie op dit gebied. Aan Coventry University wordt er een eenjarige MSc op het gebied van Digital Games and Business Innovation aangeboden. In Santa Cruz is er ook een eenjarig Msc-track, dat meer technisch-innovatief is georiënteerd. 2.16 Als instroomeis voor de master -opleidingen bij de technische universiteiten geldt in het algemeen een BSc, eventueel aangevuld met een nader te bepalen aanvullend programma. De Universiteit Twente gaat het verst door een eigen BSc. in creative of advanced technology, Informatica of Bedrijfskunde en IT voor te schrijven dan wel een aanvullend programma te eisen en daarbij nog te eisen, dat de BSc aan een technische universiteit is gehaald. 2.17 Van de Grafische Lycea besteedt alleen Rotterdam aandacht aan serious games en dus ook aan onderzoek naar doelgroepen. 2.18 De begrippen game design en game development zijn niet helder afgebakend. Soms wordt game design gebruikt in de zin van game art, soms ook in de zin van game programming, voorzover dit zich beperkt tot het leren omgaan met bestaande middle ware. Game development kan ook game programming betekenen, maar ook het hele productieproces dat tot een game leidt, inclusief project management en marketing. 2.19 De term Game Studies lijkt voornamelijk gebruikt te worden voor beschouwelijk georiënteerde vakken binnen het domein van de letteren. De keuze van deze term als naam voor de MSc aan de UvA is ds minder gelukkig.

3. Opleidingen in de regio Amsterdam 3.1. MBO-opleidingen 3.1.1 Game Artist (1) naam instelling: Media College Amsterdam (Ma), Contactweg 36, 1014 AN Amsterdam, tel.: 0208509500, e-mail: info@ ma-web.nl (2) naam opleiding: Game Artist (3) doelstelling/focus van de opleiding: het vormgeven van games. De nadruk ligt op het vormgeven van characters, environment en interface. De student is verantwoordelijk voor de ‘look and feel’ van de game, Het bedenken van games (game design) is niet waar Ma specifiek voor opleidt, maar de student heeft daar uiteraard wel mee te maken. Daarnaast komen audio, programmeren, 3-D en beeldbewerking aan de orde. Met dit geheel aan kennis en vaardigheden wordt hij in staat geacht een game te kunnen maken dat aan specifieke eisen voldoet. Dit gebeurt in teamverband. Het vermogen om samen te werken is dus belangrijk. (4) eindtermen van de opleidingen: het gaat om een vierjarige BOL-opleiding met twee stages van een half jaar, resulterend afleggen van een proeve van bekwaamheid. (5) inhoud/oriëntatie programma: In het eerste jaar ligt de nadruk op het trainen en vergaren van kennis en vaardigheden, die in het tweede jaar worden toegepast en uitgebouwd. In het derde jaar staat er na een half jaar op stage bij een gamebedrijf op het programma. De eerste helft van het vierde jaar staat er opnieuw een stage bij een (ander) gamebedrijf op het programma, om vervolgens in het laatste halfjaar het examen (proeve van bekwaamheid) voor te bereiden. (6)instroomprofielen/doelgroep: minimaal vmbo-kaderberoepsgericht met wiskunde, aanleg voor tekenen/visualiseren. (7)betrokken disciplines : programmeren, grafische vormgeving

3.1.2 Media- en Game-developer (1) naam instelling: Media College Amsterdam (Ma), Contactweg 36, 1014 AN Amsterdam, tel.: 0208509500, e-mail: info@ ma-web.nl (2)naam opleiding: Media- en Game-developer (3) doelstelling/focus van de opleiding: Een Media- of Gamedeveloper vormt de schakel tussen een creatief idee en een eindproduct. Een Mediadeveloper is verantwoordelijk voor het programmeren en implementeren van media-uitingen, zoals websites en mobiele applicaties. In het eerste jaar leert de student niet alleen veel over technologie, maar ook over de basis van vormgeving. Later leert hij samenwerken met mediavormgevers, zij zullen dan het grootste deel van de vormgeving voor hun rekening nemen. Verder gaat hij zich specialiseren in programmeertalen, zoals PHP, HTML / CSS en Javascript. Daarnaast leert hij zelfstandig problemen op te lossen met elk platform. De aankomende Gamedeveloper volgt hetzelfde basisjaar, waarin hij bekend raakt met techniek en vormgeving voor games en interactieve media-uitingen. Zo leert hij in verschillende programmeertalen animaties om te zetten in een spel. Later in de opleiding werkt dan hij in teamverband aan complete games voor bijvoorbeeld Android, iPhone of web. Hij leert om te gaan met pakketten zoals Unity 3D en specialiseert zich in programmeertalen, zoals C#, Actionscript of Javascript. (4) eindtermen van de opleiding: Vierjarige BOL-opleiding, twee stages en een proeve van bekwaamheid (5) inhoud/oriëntatie programma: realiseren en onderhouden van sites. games en applicaties, relevante programmeertalen (6)instroomprofielen/doelgroep: minimaal vmbo kaderberoepsgericht met wiskunde en natuur- en

scheikunde of mbo 3 met wiskunde, natuur- en scheikunde. (7)betrokken disciplines : programmeren, grafische vormgeving

3.2. HBO-opleidingen 3.2.1 Bachelor of Information and Communication Technology (1) naam instelling: Hogeschool van Amsterdam, Faculteit Media, Creatie en Informatie, Duivendrechtse Kade 36-38, 1046 AH Amsterdam8 (2)naam opleiding: Bachelor of Information and Communication Technology (richting Game Development); contactpersoon: Dr.Ir. Ben Kröse, lector Digital Life aan de HvA en hoogleraar Ambient Robotics aan de UvA. (3) doelstelling/focus van de opleiding: opleiding tot ICT-specialist in de creatieve industrie met aansluiting op mastertracks Forensic Science, Software Engineering en Gaming. Er zijn twee afstudeerrichtingen: Game Technology met het accent op programmeren en Game Design met het accent op ontwerpen. (4) studieduur en eindtermen: het gaat om een vierjarige ICT-gerichte bachelor met een afstudeerstage van een half jaar, waarin met andere junior-professionals kan worden samengewerkt in een project. (5) inhoud/oriëntatie programma: In de eerste anderhalf jaar ligt het accent op elementaire vakken, zoals Nederlands, Engels, wiskunde, programmeren en netwerken. Daarnaast komen vakken die specifiek zijn voor Development aan de orde, zoals Game Design, Actionscript en simulatietechniek. De verdiepingsfase bestaat uit vijf semesters: twee stage-semesters en drie thema-semesters, die het Game Development profiel verder vormgeven. Voorbeelden zijn: 3Dtechnologie, Adaptive Games, Business Intelligence, Big Data en Creative Producing. De opleiding is praktijk-gericht. Een semester wordt in beslag genomen door een minor die zowel binnen het domein van informatica als daarbuiten mag worden ingevuld. Ongeveer de helft van de tijd wordt besteed aan stages en practica. (6)instroomprofielen/doelgroep: Havo, vwo, mbo 4 met wiskunde; bij een mbo-diploma systeembeheerder, netwerkbeheerder, applicatiebeheerder/ontwikkelaar geldt een verkort programma met vrijstellingen. (7)betrokken disciplines: informatica, grafische vormgeving (8) reden van opname: serious games kunnen in de opleiding aan de orde komen, als de opdrachtgever daarom vraagt, maar de invalshoek is technisch, gericht op het programmeren van games. Het zwaartepunt ligt bij de ontwikkeling van entertainmentgames omdat de ontwikkeling van serious games veel moeilijker is.

3.2.2 Bachelor of Film and Television (1) naam instelling: Nederlandse Film- en Televisieacademie (NFTA), Markenplein 1 1011 MV Amsterdam, telefoon:020 527 7333, [email protected] , www.filmacademie.nl (2) naam opleiding: Bachelor of Film and Television (richting: Interactive Media and Visual Effects (IMVFX)) (3) doelstelling/focus van de opleiding: Nieuwe media, vormen het terrein van de studierichting IMVFX, die zich beweegt zich binnen dynamische grenzen waar vernieuwing en experiment centraal staan. De verhalende traditie van film is van belang voor de ervaringen die de gebruikers van interactieve media opdoen. En de technische ontwikkelingen vanuit de interactieve media zorgen voor een groot scala aan nieuwe visuele en conceptuele mogelijkheden binnen de filmvertelling. (4) eindtermen van de opleiding: vierjarige opleiding ter waarde van 240 STP (5) inhoud/oriëntatie programma: Bij Interactieve Media is de student verantwoordelijk voor het 8 Zie ook de mailwisseling met Ben Kröse in bijlage 7.3.4.

vertellen van een cinematografisch verhaal in interactieve vorm. Kennis van de software Unity3D, Maya en Houdini bouwt hij op gedurende de eerste twee jaar, samen met de studenten van VFX. In het derde jaar specialiseer hij zich verder in realtime-technieken. Deze realtime-technieken, die in de VFX-industrie al worden toegepast voor het interactief previsualiseren van filmscènes, worden inmiddels ook gebruikt om een interactieve eindproductie voor de gebruiker te maken. Daardoor wordt het mogelijk om ( met productie-tools als Unity3D, Houdini en motion capture) content leveren voor de VFX-industrie, maar ook om dramaturgische en/of educatieve content te leveren voor de game-industrie. Bij Visual Effects raakt de student onder meer vertrouwd met het maken van 2D- en/of 3Dbeelden in de computer en de integratie daarvan in gemaakte live action locatieen/of studio-opnames. Hierbij maakt hij intensief gebruik van compositing- en 3D-software. Met behulp van het Prevision virtueel camerasysteem leert hij om live acteurs in een greenscreen-studio of op locatie te combineren met onder andere virtuele sets; dit gebeurt in nauwe samenwerking met de afdeling Production Design. Ook leer je de basisprincipes van 3D-karakteranimatie en leer je organisch 3D-modelleren. (6)instroomprofielen/doelgroep: havo-vwo gediplomeerden met een bijzondere belangstelling voor film- en/of televisie. Naast een flexibele houding, brede interesse in software en nieuwe technische mogelijkheden, heeft de kandidaat vooral ook oog voor het vertellen van verhalen in beeld en geluid. (7)betrokken disciplines: game design, cinematografie

3.3. Academische opleidingen 3.3.1 Msc Artificial Intelligence (1) naam instelling: Universiteit van Amsterdam, Faculteit der Exact Wetenschappen, Graduate School of Informatics, Science Park 904, 1098 X , Amsterdam, contactpersonen: [email protected]; [email protected] (2)naam opleiding: Msc Artificial Intelligence (richting Gaming) (3) doelstelling/focus van de opleiding: Bij de afstudeervariant Gaming maken de studenten kennis met methoden en technieken voor het ontwerp en de toepassing van intelligente multimedia systemen, zoals games. Programmeren speelt een belangrijke rol, maar er wordt ookingegaan op leerprocessen tijdens het spelen van games, en de specifieke eigenschappen van multimediaomgevingen. Mens-computer interactie en visualisatie-technieken worden behandeld in de context van image processing, computer vision, virtual reality. Het zwaartepunt van dit programma ligt op de toepassing van machine learning, patroonherkenning en automated learning in games en de ontwikkeling van een goed begrip van de mogelijkheden van multimedia-toepassingen. (4) studieduur en eindtermen: tweejarige, Engelstalige master (120 ECTS) met een profielwerkstuk van 6 ECTS en een masterscriptie van 45 ECTS. (5) inhoud/oriëntatie programma: AI-technieken; mens-machine interactie; programmeren; 3-D Graphics/visualisatie; Games en multi-agent intelligent systems , waaronder robots; en design en implementatie van game-georiënteerde systemen. Verplichte modules voor alle AI-studenten zijn: Autonomous Agents; Machine Learning:Pattern Recognition; Information Retrieval; Elementen van Language Processing en Learning; Intelligente Multimedia Systemen. (6)instroomprofielen/doelgroep: Bachelor Kunstmatige Intelligentie of Informatica (7)betrokken disciplines: de opleiding kent twee afstudeervarianten: management en wetenschapscommunicatie. Dit suggereert dat er naast informatica ook sociaalwetenschappelijke componenten een rol spelen, maar ik heb daar in het programma niets over kunnen vinden.

3.3.2 Ba Algemene Cultuurwetenschappen (1) naam instelling: Vrije Universiteit, Faculteit der Letteren, De Boelelaan 1105, 1081 HV

Amsterdam9 (2)naam opleiding: BA Algemene Cultuurwetenschappen met tweede major Taal en Communicatie, richting Media (3) doelstelling/focus van de opleiding: De opleiding biedt een brede basis van waaruit de student kan kiezen voor een specifieke afstudeerrichting. Hij wordt opgeleid tot kritisch deskundige op het gebied van kunst en cultuur, die in de huidige multimediale cultuur processen van beeldvorming en vormgeving leert te doorzien. De student raakt bekend met de laatste internationale ontwikkelingen in de wereld van de kunst en entertainment en is in staat in staat vaardigheden en theoretische kennis toe te passen op onderzoeksvragen uit de academische en professionele wereld en kan daarover op wetenschappelijk niveau rapporteren. Afgestudeerden vinden een baan bij commerciële mediabedrijven, educatieve instellingen, tijdschriften en onderwijsinstellingen. (4) eindtermen van de opleiding: stage en scriptie (5) inhoud/oriëntatie programma: niet van toepassing (6)instroomprofielen/doelgroep: vwo-diploma 'oude stijl'; vwo-diploma met profielen: Natuur en techniek, Natuur en Gezondheid, Economie en Maatschappij, Cultuur en Maatschappij. (7)betrokken disciplines: letteren (8) reden van opname: in het tweede jaar wordt door J.I.L. Veugen het vak Analyzing Interactive Fiction (6 ECTS)gegeven. Dit heeft tot doel inzicht en vaardigheid te verschaffen in het analyseren van interactieve verhalen en verhalende computer games. Inzicht en kennis krijgen van de theorie en theorievorming met betrekking tot het interactieve verhaal. Kennis en inzicht verwerven over de verschillen tussen interactieve verhalen en literaire verhalen en films en daarmee gepaard gaande verschillen in theorie en analyse. Dit gebeurt aan de hand van een theoretisch kader met behulp van praktische opdrachten interactieve verhalen en verhalende computer games leren analyseren.

3.3.3 BSc Informatie, Multimedia en Management (IMM) (1) naam instelling: VU, Faculteit der Exacte Wetenschappen, De Boelelaan 1081, 1081 HV Amsterdam (2) naam opleiding: BSc Informatie, Multimedia en Management (IMM) (3) doelstelling/focus van de opleiding: De opleiding slaat de brug tussen enerzijds informatie- en communicatietechnologie (ICT) en anderzijds de praktische maatschappelijke omgeving (mensen, organisaties) waarin en waarvoor die technologie wordt ingezet. Daarbij wordt aandacht besteed aan de nieuwste ontwikkelingen in de ICT, zoals die rond Internet, World Wide Web, multimedia, intelligente systemen, en electronic business. Sociale en communicatieve vaardigheden zijn belangrijk in ons vakgebied. Tijdens de studie zullen de studenten regelmatig in projectteams samenwerken. Al vanaf het eerste jaar heeft de student te maken met 'echte' klanten en leert hij presentaties te houden en rapportages op te stellen voor opdrachtgevers en gebruikers. (4) eindtermen van de opleiding: in het project Informatiekunde komen zowel onderzoeksvaardigheden als beroepsmatige aspecten aan bod. (5) inhoud/oriëntatie programma: Het eerste jaar is gericht op het aanleren van basisvaardigheden, onder meer op het gebied van programmeren, webtechnologie, management en organisatie. Dit jaar wordt afgesloten met een project “Interactieve Multimedia”. In het tweede jaar legt de student de grondslag voor een professionele beoefening van het vakgebied met een aantal vaste vakken, zoals Human Computer Interaction, bedrijfsmodellering en requirements engineering, multimedia authoring, empirische methoden, sociale psychologie, intelligente systemen en software project management. In het derde jaar specialiseert hij zich via een minor, bijvoorbeeld op het gebied van Web Data & Services of Deep Programming. of Entrepreneurship. (6)instroomprofielen/doelgroep: vwo met wiskunde (7)betrokken disciplines: informatica, bedrijfskunde, communicatiewetenschappen (8)reden van opname: in het tweede jaar wordt door A.W.P. Eliens het werkcollege/ practicum: 9 Zie ook de mailwisseling met J. I.L. Veugen in bijlage 7.3.1.

“Project Interactieve Mutlimedia” aangeboden t.w.v. 6 ECTS. Doel is: het ontwerpen en ontwikkelen van een multimedia applicatie, met zowel educationele als spel-elementen, als middel in een communicatiestrategie ten behoeve van een maatschappelijk relevant doel of missie.

3.3.4 Msc Computer Science (1) naam instelling: VU, Faculteit der Exacte Wetenschappen, De Boelelaan 1081, 1081 HV Amsterdam, contactpersoon A.W.P. Eliens, tel. 0205987741 (2) naam opleiding: Msc Computer Science, research variant Multimedia (Engelstalig) (3) doelstelling/focus van de opleiding: Computer Science houdt zich bezig met noties, methoden en vaardigheden, samenhangend met de werking en toepassing van computers . De technische kant van Computer Science omvat onderwerpen als programmeren, operating systems, computer netwerken, data structuren, de theoretische fundamenten van Computer Science en het gebruik van wiskunde en logica. In het hart van Computer Science vinden we methodologische disciplines als software engineering, conceptuele modellering en specificatie methoden. Verder is er een rijk assortiment aan applicaties, zoals parallel computing, visualisatie, security, databases, internet en web, electronic commerce, artificiële intelligentie, multimedia, protocol validation en management aspecten. (4) studiebelasting en eindtermen: 120 ECTS, waaronder verplichte modules ter waarde van 87 ECTS (inclusief een Master Project of 36 ECTS), een verplichte module wiskunde ter waarde van 3 ECTS, een verplichte module theoretische informatica ter waarde van 6 ECTS, and keuzemodules ter waarde van 27 ECTS. (5) inhoud/oriëntatie programma: In de specialisatie Multimedia is er bijzondere aandacht voor het gebruik van 3D virtuele omgevingen ten behoeve van de weergave van multimediale informatie. Afhankelijk van belangstelling en ervaring, kan de focus gelegd worden bij problemen rondom authoring en design, of bij meer technische aspecten op het terrein van software architectuur, communicatie en 3D graphics. (6)instroomprofielen/doelgroep: BSc Informatica (7)betrokken disciplines: informatica (8) reden van opname: de studie bevat een vak Serious Games ter waarde van 6 ECTS. (8a) doel: Met elementaire technologische middelen op het gebied van game development zullen de studenten het potentieel van serious games in a social context exploreren, daarbij gebruik makend van casual game mechanics, en van wat recent is geidentificeerd als de dynamica van gamification. (8b)inhoud: De module omvat onder meer: (a) ee introductie tot game design; (b)practische vaardigheden op het gebied van game development ; (c)game mechanics; (c)elementaire game theorie; (d) media en communicatie theory; (e)game interactie patronen; (f) praktische toepassingen van serious games. De studenten werken in teams van 2 tot 4 personen, met als doel een serious game te ontwikkelen, met steun van een sociaal netwerk. De werkwijze is multidisciplinair, waarbij de uiteenlopende interesses en vaardigheden van de studenten aan bod kunnen komen. Er zijn hooren werkcolleges waarin de vorderingen van studenten aan bod kunnen komen. De studenten ontwikkelen twee games. Bij de eerste opdracht wordt gebruik gemaakt van een Unity-platform, bij de tweede wat meer ingewikkelde opdracht kan gekozen worden uit Unity, flex/as3, als een eenvoudig interactief videospelletje moet worden gerealiseerd of html5/canvas met Javascript.

4 Opleidingen in de regio Utrecht 4.1. MBO-opleidingen 4.1.1 Game Artist en Game Developer (1) naam instelling : Grafisch Lyceum Utrecht,Vondellaan 178, 3521 GH Utrecht (2) naam opleiding: Game Artist en Game-developer | niveau 4 | BOL | 3-4 jaar (3) doelstelling/focus van de opleiding: Met dit diploma kan men aan het werk in de gameindustrie of bij reclamebureaus, webdesignbureaus, communicatiebureaus en marketingbedrijven. Daarnaast zou men verder kunnen leren in het hbo. Daar heeft men de keus uit verschillende richtingen. Men kan zich verdiepen in het ontwerpproces, de techniek of in de commerciële kant van gaming. De opleiding is echter zo opgezet, dat de schoolverlater ook buiten de Games-industrie als programmeur of als grafisch vormgever aan de slag kan. (4) eindtermen van de opleiding: de afstudeerprojecten vinden in teamverband plaats, en dienen uit te monden in de ontwikkeling van een prototype. (5) inhoud/oriëntatie programma: er zijn twee studierichtingen: Game Artist en Game developer. In het eerste jaar volgt men een gemeenschappelijk programma. Men leert welke spelelementen belangrijk zijn en men verdiept zich in de techniek. Men krijgt les in animatietechnieken, 3D modelling, texturing, Flash en beeld- en geluidsediting. Men bedenkt goede verhaallijnen, maakt personages en leert scripts schrijven en programmeren. In het tweede jaar kiest men een richting. Als Game Artist heeft men een belangrijke rol in het ontwerpproces. Men houdt van games en weet uit ervaring wat een game leuk maakt om te spelen. Men is creatief en beeldend ingesteld. Men werkt in 2D of 3D en kunt goed overweg met geluid en beweging. Als Gamedeveloper weet men alles van de techniek. Men programmeert een game zodat hij doet wat de bedoeling is. Men schrijft scripts en programmeert. Men kan goed samenwerken en bedenkt creatieve oplossingen om de ideeën van de opdrachtgever mogelijk te maken. (6)instroomprofielen/doelgroep: de kandidaat heeft tenminste een vmbo-diploma (kaderberoepsgerichte, gemengde of theoretische leerweg), Mbo diploma niveau 3 of een overgangsbewijs van 3 naar 4 havo/vwo. Wiskundig inzicht is noodzakelijk omdat je leert programmeren. De opleiding duurt vier jaar. Als een kandidaat over een hogere vooropleiding beschikt en/of de juiste motivatie en ambitie heeft, kan die in aanmerking komen voor het versnelde traject van drie jaar. (7)betrokken disciplines: In beide programma's zijn dezelfde vier modulelijnen te vinden (Art + Design, 3D modelleren, game design en game development), maar met wisselend onderling gewicht.

4.2. HBO-opleidingen 4.2.1 Bachelor of Art and Technology in Game Design and Development (1) naam instelling: Hogeschool voor de Kunsten Utrecht (HKU): Faculteit Kunst, Media & Technologie (KMT), Oude Amersfoortse Weg 131, 1212 AA Hilversum (2) naam opleiding: Bachelor of Art and Technology in Game Design and Development (3) doelstelling/focus van de opleiding: leidt creatieve talenten op voor verschillende functies binnen de game- industrie, met name game designer en level designer. Daarbij staat de ontwikkeling van vaardigheden op het gebied van conceptontwikkeling, game design en level design centraal. Daarnaast je specialiseer je je in een tweede discipline: art of development. (4) studiebelasting en eindtermen: Het gaat om een vierjarige voltijdsopleiding. De student werkt individueel en in teams aan console- en pc-games maar ook aan webgames, alternate reality games

en games voor de mobiele telefoon. (5) inhoud/oriëntatie programma: De student wordt opgeleid om te kunnen werken in een multidisciplinair game-team, waarbinnen hij een duidelijke eigen rol heeft. Naast kennis op het gebied van game design en level design beschikt hij als afgestudeerde ook over een gedegen kennis van vormgeving, modelling, texturing, animatie, techniek en productie. Hij werkt met professionele game engines en ontwikkelsoftware. Daarnaast leert hij als ontwerper kritisch nadenken over de games en de rol hiervan in onze maatschappij. Hij leert als game designer alle disciplines in een ontwerpteam zodanig samen te voegen, dat de speelbaarheid van een game een hoog niveau bereikt. De opleiding is globaal gesplitst in twee delen van ieder twee jaar. In de eerste twee jaar ontwikkelt de student specifieke talenten maar wordt hij ook uitgedaagd om zijn kennis en kunde te verbreden. Deze twee jaar zijn opgebouwd uit onderwijsblokken van acht weken. In ieder blok van acht weken werkt hij, behalve aan afzonderlijke modules, ook in een projectteam aan (een deel van) een game. Het onderwijs wordt gegeven in de vorm van hoorcolleges, werkcolleges en begeleidingsgesprekken met projectteams waarin uitwerkingen van individuele en/of groepsopdrachten worden besproken. In de laatste twee jaar specialiseert de student zich verder door het doen van design research, door stage te lopen en door deelname aan groepsopdrachten voor professionele opdrachtgevers. In het derde en vierde jaar kan hij met de brede basis vanuit de eerste twee jaar aan de slag om zijn eigen talenten verder te ontwikkelen. (6)instroomprofielen/doelgroep: De kandidaat dient minimaal te beschikken over een vwo-, havo-, mbo (niveau 4)- of een gelijkwaardig diploma. Daarnaast moet hij tevens over voldoende artistieke aanleg beschikken. Hij dient geïnteresseerd te zijn in ontwerpen, vormgeven, programmeren en games, creatief te zijn, graag in groepsverband te werken en het leuk te vinden om op projectmatige basis aan de slag te gaan en om een concept vanuit verschillende invalshoeken te bekijken, waarbij de gebruiker een centrale rol inneemt. (7)betrokken disciplines: grafische vormgeving, programmeren

4.2.2 MA Creative Design for Digital Cultures (MA CDDC) (1) naam instelling: Hogeschool voor de Kunsten Utrecht (HKU): Faculteit Kunst, Media & Technologie (KMT), Oude Amersfoortse Weg 131, 1212 AA Hilversum (2) naam opleiding: De MA Creative Design for Digital Cultures (MA CDDC) is een master programma bedoeld voor toekomstige specialisten in de creatieve industrie. De MA DDC kent 3 afstudeervarianten: Games and Interaction Design, Film, Animation and Media Design, Music and Sound Design. (3) doelstelling/focus van de opleiding: De opleiding richt zich op het zoeken naar en ontwerpen van creatieve toepassingen voor de verschillende media en de oplossingen die zij kunnen verschaffen. De verschillende programma's volgen hetzelfde curriculum, waarin alle disciplines samenwerken. Het is mogelijk om te specialiseren door middel van keuzevakken en -projecten, en de rol die men op zich neemt in het project team. De student studeert af door middel van een door hem zelf geformuleerd eindproject, dat hij van een toelichting dient te voorzien. (3) studiebelasting en eindtermen: Het programma duurt een jaar en dient te resulteren resulteert in de ontwikkeling van een game engine en een computer game in teamverband. (4) inhoud/oriëntatie programma: in het eerste project leren de studenten te reflecteren op game play en dit in verband te brengen met een door henzelf te ontwikkelen design concept door kritische factoren aan te wijzen in het spel, en deze te modelleren als parameters. Binnen een breed scala aan genres, maakt men kennis met nieuwe media technieken en leert nieuwe en innovatieve concepten en toepassingen te ontwikkelen. In het programma komen verschillende platforms, zoals handhelds en consoles aan de orde en worden de specifieke mogelijkheden van deze platforms geëxploreerd. Gedurende het programma leren de studenten te onderscheiden tussen verschillende genres en maken zij kennis met de theorie, verschillende typen software (tool kits, middleware, game engines), en 2d en 3d design en animation tools. (5)instroomprofielen/doelgroep: een portfolio ter beoordeling van een selectie comité

(6)betrokken disciplines: het programma heeft 4 afstudeervarianten: concept artist, game designer, programming, animation and design (7) reden van opname: in het programma kunnen ook serious games aan de orde komen

4.3. Academische opleidingen 4.3.1 New Media & Digital Culture (NMDC) (1) naam instelling:Departement van Media en Cultuurstudies van de Universiteit van Utrecht, Muntstraat 2A 3512 EV Utrecht, tel. 0302536298 (2) naam van de opleiding: New Media & Digital Culture (NMDC) (3) doelstelling/focus van de opleiding: studenten worden geacht develop een eigen kritisch vocabulair te ontwikkelen over de betekenis en werking van nieuwe media en digitale culturen om hen te laten uitgroeien tot de kritische burgers, journalisten, onderzoekers, docenten, schrijvers, ontwerpers en beleidsmakers van de toekomst. (4) studiebelasting en eindtermen: (a) scriptie op basis van onafhankelijk onderzoek, die een bijdrage vormt tot een debat binnen het domein van de nieuwe media en digitale cultuur; (b) een verplichte onderzoeksstage (15 ECTS) met als doel test de heersende praktijk in de nieuwe media in verband te brengen met theorievorming op dit gebied. Het resulterende verslag dient het resultaat te zijn van een kritische analyse van de opgedane ervaring vanuit academisch perspectief. (5) inhoud/oriëntatie programma: het programma bestaat uit of cursussen, individuele modules en extra-curriculaire activiteiten zoals lezingen, seminars and conferenties op het gebied van nieuwe media en digitale culturen. Diverse digitale phenomenen komen aan bod zoals games, Internet, kunst en nieuwe media, interactive televisie, mobiele technologie en digitale muziek. (6)instroomprofielen/doelgroep: studenten met een bachelor. (7)betrokken disciplines: Afhankelijk van de context, hanteren wij een interdisciplinaire benadering waarin media studies, communicatie studies, cultuurstudies, filosofie, sociology, anthropologie, (kunst) geschiedenis, musicologie, gender studies, politieke wetenschappen en rechten kritisch met elkaar in verband kunnen worden gebracht. (8)reden van opname in de lijst: Onderdeel van dit mastertrack zijn de vakken “Game Studies: Serious/Game/Play” en “Game Studies: Rules of Play”, ter waarde van 7,5 ECTS. Het doel van Game Studies: Serious Game/Play is drievoudig: (a)te onderzoeken of, en zo ja, in welke mate en op wat voor manieren, digitale gaming technologieën de constructie van de persoonlijke en culturele identiteit transformeren; (b) te onderzoeken of, en zo ja, in welke mate en op wat voor manieren game design kan bijdragen to het verbeteren van leerresultaten van entertainment en serious games; en (c)te onderzoeken of, en zo ja, in welke mate en op wat voor manieren de notie “spel” gebruikt kan worden als een conceptueel framework voor een analyse van het gebruik van media. In Game Studies: Rules of Play concentreren studenten zich op online games zoals multiplayer online role-playing games. De studenten onderzoeken formele en informele regels van online gaming en de wijze waarop deze tot stand komen en ten eigen bate worden gehanteerd door spelers through door middel van uiteenlopende praktijken zoals vals spelen, verandering en het aannemen van rollen. Het doel is om het spelgedrag binnen het domein van complexe virtuele werelden kritisch te leren analyseren. Doel van de hele cursus is het begrip te bevorderen van thema's als playful identity, serious gaming, en van de noties “spel” en “spelregels”. Studenten moeten in staat zijn zich de literatuur op dit terrein goed en kritisch eigen te maken, deze in verband te brengen met theoretische discussies en nieuwe manieren van conceptualiseren te ontwikkelen. De cursus wordt afgesloten met een paper die aan hoge academische eisen moet voldoen.

4.3.2 Bachelor Informatica, richting Game en Mediatechnologie (1) naam instelling: Departement Informatica aan de Universiteit van Utrecht, Buys Ballotlaboratorium, Princetonlaan 5, 3584 CC Utrecht, tel. 0302532819; contactpersoon: drs. Hans

Philippi, email: [email protected] (2) naam opleiding: Bachelor Informatica, richting Game en Mediatechnologie10 (3) doelstelling/focus van de opleiding: In deze opleiding leert men alle basistechnieken uit de Informatica die belangrijk zijn bij het maken van computer games en virtuele werelden, en leert men samenwerken met ontwerpers van games. (4) studiebelasting en eindtermen: Het gaat om een driejarige Bachelor. In een groot project bouwt de student met een groep van ongeveer tien studenten gedurende een half jaar een omvangrijke game. Hij doet dit samen met studenten van een grafisch lyceum. De game wordt gemaakt voor een externe opdrachtgever. Elk team krijgt een eigen kamer en een budget voor speciale apparatuur of software. In dit project kun hij alles wat hij geleerd heeft toepassen. (5) inhoud/oriëntatie programma: Gedurende het eerste studiejaar worden er in totaal acht vakken van elk 10 weken aangeboden. De student volgt dus altijd twee vakken tegelijkertijd, waarbij er een steeds specifiek gericht is op gametechnologie. Het gaat daarbij onder meer om: (a) programmeren in C#; (b) Computer Architectuur en Netwerken; (c) basisbeginselen van de logica; (d) game ontwerp waarbij onder meer wordt ingegaan op zaken als spelregels, balans, beloningsstructuren, leercurves, verhaallijnen, visueel ontwerp, en level design; (e) databases, waarbij query-talen en de basis van relationele databases worden behandeld; (f) computer graphics, waarbij wordt onder meer ingegaan op het maken van 3D-modellen en de onderliggende wiskunde rasterisatie, belichting, texture mapping, ray tracing, en shaders; en tenslotte (g) datastructuren. Tijdens het tweede en derde jaar zijn de volgende onderdelen verplicht: (h)functioneel Programmeren taal Haskell; (i) modelleren en systeemontwikkeling, waarbij onder meer wordt ingegaan op object-georiënteerde ontwerpprincipes en op de modelleertaal UML; en (j) onderzoeksmethoden op het gebied van de gametechnologie, waaronder het opzetten van experimenten, de statistische technieken die nodig zijn voor de analyse, en rapportage. In de keuzeruimte kiest de student (minimaal) vijf vakken, bijvoorbeeld: (k) driedimensionaal modelleren met Maya; (l) kunstmatige intelligentie; (m) beeldverwerking; (n) het ontwerpen van interactieve systemen vanuit gebruikersperspectief, bijvoorbeeld voor onderwijs en training; en (o) interactie-technologie. De profileringsruimte bestaat uit 45 ECTS; dat zijn typisch zes vakken, waarin het onder meer mogelijk os om een samenhangend programma (een minor) te volgen. Daarbij ligt het voor de hand een minor Game Studies te kiezen bij Geesteswetenschappen of Game Design bij de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht. (6)instroomprofielen/doelgroep: vwo-diploma met wiskunde B. (7)betrokken disciplines: informatica (programmeren, graphics, kunstmatige intelligentie, databases en netwerken), game design en game studies (geesteswetenschappelijk)

4.3.3 Master Game and Media Technology (1) naam instelling: Departement Informatica aan de Universiteit van Utrecht, Buys Ballotlaboratorium, Princetonlaan 5, 3584 CC Utrecht, tel. 0302532819; contactpersoon: drs. Hans Philippi, email: [email protected] (2) naam opleiding: Master Game and Media Technology 11 (3) doelstelling/focus van de opleiding: Het programma Game en Media technologie richt zich op de moderne technologie die nodig is om games en multimedia applicaties te bouwen. Belangrijke onderwerpen hierbij zijn game design, pad-planning, computer graphics, animatie, fysische modellering, beeldverwerking, patroonherkenning, multimedia retrieval, en virtuele werelden. (4) eindtermen van de opleiding: het gaat om een tweejarig, Engelstalig programma van 120 ECTS, opgebouwd uit modules van 7.5 ECTS, en een experiment van 15 ECTS . De studie wordt afgesloten met een scriptie, ter waarde van 45 ECTS. (5) inhoud/oriëntatie programma: motion planning, game engine programming, computer animation, game physics, multimedia retrieval, pattern recognition, computer vision, geometric 10 Zie ook de informatie van Mark Overmars in bijlage 7.3.3. 11 Zie ook de informatie van Mark Overmars in bijlage 7.3.3.

algorithms, geographic dataprocessing. (6)instroomprofielen/doelgroep : De opleiding is primair bedoeld voor diegenen die al een bacheloropleiding of HBO opleiding Informatica hebben afgerond. Ook studenten met een bachelordiploma in de Wiskunde, Informatiekunde of Kunstmatige Intelligentie kunnen toegelaten worden mits ze een minor Informatica gevolgd hebben. (7)betrokken disciplines: informatica (programmeren, graphics, kunstmatige intelligentie, robotica, databases en netwerken)

5 Opleidingen in de rest van het land 5.1. MBO-opleidingen. 5.1.1 Game Artist aan het Grafisch Lyceum Sint Lucas in Eindhoven (1) naam instelling: Grafisch Lyceum Sint Lucas, Von Flotowlaan 1, 5653 AD Eindhoven; tel. 0402591391, e-mail: [email protected] (2) naam opleiding: Game Art (3) doelstelling/focus van de opleiding: het vormgeven van games van de ontwikkeling van een spelconcept tot en met de artistieke uitwerking. Daarnaast komen audio, programmeren (Actionscripte en C#), softwarepakketten, zoals 3-D MAX en Maya en Photoshop en Flash aan de orde. Met dit geheel aan kennis en vaardigheden wordt de student in staat geacht een game te kunnen maken die aan specifieke eisen voldoet. Dit gebeurt in teamverband. Het vermogen om samen te werken is dus belangrijk. (4) eindtermen van de opleidingen: het gaat om een vierjarige BOL-opleiding met twee stages van een half jaar, resulterend afleggen van een proeve van bekwaamheid. (5) inhoud/oriëntatie programma: In het eerste jaar ligt de nadruk op het trainen en vergaren van kennis en vaardigheden, die in het tweede jaar worden toegepast en uitgebouwd. In het derde jaar staat er na een half jaar op stage bij een gamebedrijf op het programma. De eerste helft van het vierde jaar staat er opnieuw een stage bij een (ander) gamebedrijf op het programma, om vervolgens in het laatste halfjaar het examen (proeve van bekwaamheid) voor te bereiden. (6)instroomprofielen/doelgroep: minimaal vmbo-kaderberoepsgericht of een overgangsbewijs van klas 3 naar klas vier van het havo/vwo, beoordeling van geschiktheid en motivatie aan de hand van een portfolio en een test.

5.1.2 Media- en Game-developer aan het Grafisch Lyeceum Sint Lucas in Eindhoven (1) naam instelling: Grafisch Lyceum Sint Lucas, Von Flotowlaan 1, 5653 AD Eindhoven; tel. 0402591391, e-mail: [email protected] (2)naam opleiding: Vormgeven, Media- en Technologie, richting Media- en Game developer (3) doelstelling/focus van de opleiding: Een Media- of Game developer vormt de schakel tussen een creatief idee en een eindproduct. Hij is verantwoordelijk voor de technische realisatie van interactieve media van media-uitingen, zoals websites, mobiele applicaties en games. (4) eindtermen van de opleiding: Vierjarige BOL-opleiding, twee stages en een proeve van bekwaamheid (5) inhoud/oriëntatie programma: In het eerste jaar leert de student niet alleen veel over technologie, maar ook over de basis van vormgeving en leert hij samenwerken met game artists. Verder gaat hij zich specialiseren in programmeertalen, zoals PHP, en jQuery. Daarnaast leert hij zelfstandig problemen op te lossen met elk platform. De aankomende game developer volgt hetzelfde basisjaar als de game artist, waarin hij bekend raakt met techniek en vormgeving voor games en interactieve media-uitingen. Zo leert hij in verschillende programmeertalen animaties om te zetten in een spel, waarbij hij zich primair richt op de integratie van grafische en audiovisuele aspecten. Later in de opleiding werkt dan hij in teamverband aan complete games voor bijvoorbeeld Android, iPhone of web. Hij leert om te gaan met pakketten zoals 3D MAX en Maya, animatie, video en geluid en specialiseert zich in programmeertalen, zoals C#, Actionscript of Javascript. (6)instroomprofielen/doelgroep: minimaal vmbo kaderberoepsgericht , of overgangsbewijs van klas naar vier van havo/vwo, beoordeling van motivatie en geschiktheid aan de hand van een portfolio, een gesprek en de afname van een test.

5.1.3 Game Artist aan het Grafisch Lyceum Rotterdam (1) naam instelling: Grafisch Lyceum Rotterdam, Heer Bokelweg 255, 3032 AD Rotterdam; tel. 0882001500, e-mail: [email protected] (2) naam opleiding: mediavormgeving richting Game Art (3) doelstelling/focus van de opleiding: het vormgeven van games van de ontwikkeling van een spelconcept, uitgaande van een doelgroep tot en met de artistieke uitwerking. Daarnaast komen audio, game engines, en softwarepakketten, zoals 3-D MAX en Maya en Flash aan de orde. Met dit geheel aan kennis en vaardigheden wordt de student in staat geacht een game te kunnen maken dat aan specifieke eisen voldoet. Dit gebeurt in teamverband. Het vermogen om samen te werken is dus belangrijk. (4) studiebelasting en eindtermen: het gaat om een vierjarige BOL-opleiding met twee stages en af te ronden met een afstudeerproject (5) inhoud/oriëntatie programma: In het eerste jaar ligt de nadruk op het trainen en vergaren van kennis en vaardigheden, die in het tweede jaar worden toegepast en uitgebouwd. In het derde jaar staat er na een half jaar een stage bij een gamebedrijf op het programma. De eerste helft van het vierde jaar staat er opnieuw een stage bij een (ander) gamebedrijf op het programma, om vervolgens in het laatste halfjaar het examen (proeve van bekwaamheid) voor te bereiden. (6)instroomprofielen/doelgroep: minimaal vmbo-kaderberoepsgericht of een overgangsbewijs van klas 3 naar klas vier van het havo/vwo; beoordeling van geschiktheid en motivatie aan de hand van een gesprek en een test. (7) reden van opname: er wordt in de opleiding aandacht besteedt aan serious games

5.1.4 Media- en Game-developer aan het Grafisch Lyeceum Rotterdam (1) naam instelling: Grafisch Lyceum Rotterdam, Heer Bokelweg 255, 3032 AD Rotterdam; tel. 0882001500, e-mail: [email protected] (2)naam opleiding: Mediatechnologie, richting Game developer (3) doelstelling/focus van de opleiding: Een Game developer vormt de schakel tussen een creatief idee en een eindproduct. Hij is verantwoordelijk voor de technische realisatie van interactieve media-uitingen, zoals websites, mobiele applicaties en games. (4) eindtermen van de opleiding: Vierjarige BOL-opleiding (5) inhoud/oriëntatie programma: In het eerste jaar leert de student niet alleen veel over technologie, maar ook over de basis van vormgeving en leert hij samenwerken met game artists. Verder gaat hij zich specialiseren in programmeertalen. Daarnaast leert hij zelfstandig problemen op te lossen met elk platform. De aankomende game developer volgt hetzelfde basisjaar als de game artist, waarin hij bekend raakt met techniek en vormgeving voor games en interactieve mediauitingen. Zo leert hij in verschillende programmeertalen animaties om te zetten in een spel, waarbij hij zich primair richt op de integratie van grafische en audiovisuele aspecten. Later in de opleiding werkt dan hij in teamverband aan complete games voor bijvoorbeeld Android, iPhone of web. Hij leert om te gaan met pakketten zoals 3D MAX en Maya, animatie, video en geluid en specialiseert zich in programmeertalen, zoals C#, Actionscript of Javascript. (6)instroomprofielen/doelgroep: minimaal vmbo kaderberoepsgericht , of overgangsbewijs van klas naar vier van havo/vwo, beoordeling van motivatie en geschiktheid aan de hand van een portfolio, een gesprek en de afname van een test. (7) reden van opname: er wordt aandacht besteed aan serious games

5.1.5 Game Artist en Game Developer aan het Frieslandcollege in Leeuwarden (1) naam instelling : Friesland College, afdeling Media, Games & IT, FC-campus, gebouw Triangel, Julianaweg 97, 8931 AH Leeuwarden; opleidingscoördinator: Pieter Miedema, tel. 0880602916, e-mail: [email protected]

(2) naam opleiding: Game Artist en Game-developer | niveau 4 | BOL | 3-4 jaar (3) doelstelling/focus van de opleiding: Met dit diploma kan men aan het werk in de gameindustrie of bij reclamebureaus, webdesignbureaus, communicatiebureaus en marketingbedrijven. Daarnaast zou men verder kunnen leren in het hbo. Daar heeft men de keus uit verschillende richtingen. Men kan zich verdiepen in het ontwerpproces, de techniek of in de commerciële kant van gaming. (4) studiebelasting en eindtermen: het gaat om een vierjarige BOL-opleiding. De afstudeerprojecten vinden in teamverband plaats, en dienen uit te monden in de ontwikkeling van een prototype; er zijn twee bedrijfsstages van twintig weken in het derde jaar. (5) inhoud/oriëntatie programma: er zijn twee studierichtingen: Game Artist en Game Developer. In het eerste jaar volgt men een gemeenschappelijk programma. Men leert welke spelelementen belangrijk zijn en men verdiept zich in de techniek. Men krijgt les in animatietechnieken, 3D modelling, texturing, Flash en beeld- en geluidsediting. Men bedenkt goede verhaallijnen, maakt personages en leert scripts schrijven en programmeren. In het tweede jaar kiest men een richting. De Game Artist heeft een belangrijke rol in het ontwerpproces, houdt van games en weet uit ervaring wat een game leuk maakt om te spelen. Hij is creatief en beeldend ingesteld, werkt in 2D of 3D met Photoshop. Maya of 3DMAX, en kan goed overweg met geluid en beweging. De Game Developer is verantwoordelijk voor de technische realisatie. Hij kiest een platform, programmeert, en zorgt meer in het algemeen voor de integratie van de animatie met grafische, audiovisuele en functionele componenten. Hij kan goed samenwerken en bedenkt creatieve oplossingen om de ideeën van de opdrachtgever mogelijk te maken. (6)instroomprofielen/doelgroep: de kandidaat heeft tenminste een vmbo-diploma (kaderberoepsgerichte, gemengde of theoretische leerweg), MBO diploma niveau 3 of een overgangsbewijs van 3 naar 4 havo/vwo. (7)betrokken disciplines: In beide programma's zijn dezelfde vier modulelijnen te vinden (Art + Design, 3D modelleren, game design en game development), maar met wisselend onderling gewicht.

5.1.6 Game Artist aan het ROC Noorderpoort te Groningen (1) naam instelling: ROC Noorderpoort, School voor de Kunsten, Verzetsstrijderslaan 2, 9727 CE Groningen; contact (locatie) tel. 050-5205500; e-mail: de [email protected]; (studieadviseur) tel. 0800-6677885; e-mail: [email protected] (2) naam opleiding: Game Artist (3) doelstelling/focus van de opleiding: het programma leidt op tot gamedesigner, leveldesigner, simulatie-ontwikkelaar, developer serious gaming, 3Dmodeler, of animator, niet alleen in de entertainment industrie, maar ook ten behoeve van educatieve games of games als promotie van een product of dienst. (4) studiebelasting en eindtermen: het gaat om een vierjarige BOL-opleiding met twee bedrijfsstages van een half jaar, af te ronden met een afstudeerproject. (5) inhoud/oriëntatie programma: In het eerste jaar ligt de nadruk op het trainen en vergaren van kennis en vaardigheden op het school, die in het tweede jaar tijdens een stage worden toegepast en uitgebouwd. In het derde jaar staat er na een specialisatieronde een tweede stage bij een gamebedrijf op het programma. Het vierde jaar is gewijd aan een afstudeerproject. Aan de orde komen onder meer: het maken van spiles en models voor 3D games, één of meer programmeertalen, een game ontwerpen, projectmatig werken, een eigen onderneming opstarten. (6)instroomprofielen/doelgroep: minimaal vmbo-techniek of MBO niveau 3. De kandidaten moeten creatief zijn, abstract en logisch kunnen denken, handig en sociaal vaardig.

5.1.7 Game Developer aan het ROC Noorderpoort te Groningen (1) naam instelling: ROC Noorderpoort, School voor de Kunsten, Verzetsstrijderslaan 2, 9727 CE Groningen; contact (locatie) tel. 050-5205500; e-mail: de [email protected];

(studieadviseur) tel. 0800-6677885; e-mail: [email protected] (2) naam opleiding: Game Developer (3) doelstelling/focus van de opleiding: het programma is gericht op de technische realisatie van games en simulaties, niet alleen ten behoeve van uitvoerende functies in de entertainmentindustrie, maar ook voor bedrijven die zich richten op simulaties. met een educatieve doelstelling. (4) studiebelasting en eindtermen: het gaat om een vierjarige BOL-opleiding met twee bedrijfsstages van een half jaar, af te ronden met een afstudeerproject. (5) inhoud/oriëntatie programma: In het eerste jaar ligt de nadruk op het trainen en vergaren van kennis en vaardigheden op het school, die in het tweede jaar tijdens een stage worden toegepast en uitgebouwd. In het derde jaar staat er na een specialisatieronde een tweede stage bij een gamebedrijf op het programma. Het vierde jaar is gewijd aan een afstudeerproject. Aan de orde komen onder meer: één of meer programmeertalen, het vertalen van een idee voor een game naar een technisch concept, het programmeren van (onderdelen van) games en testen en optimaliseren. (6)instroomprofielen/doelgroep: minimaal vmbo gemengde leerweg of een overgangsbewijs van hav/vwo 3 naar 4. De kandidaten moeten creatief zijn, abstract en logisch kunnen denken, technisch inzicht hebben, handig zijn en zelfstandig kunnen werken.

5.2. HBO-opleidingen 5.2.1 Professional Bachelor in International Game Architecture & Design in Breda (1) naam instelling: Nederlandse Hogeschool voor Toerisme en Verkeer (Breda University of Applied Sciences), Reduitlaan 41 (Pakhuis) 4861 DC Breda, tel. 0765332770, [email protected] , 076 533 220 (2) naam opleiding: Professional Bachelor in International Game Architecture and Design (3) doelstelling/focus van de opleiding: de ontwikkeling tot een allround game developer, inclusief commerciële, technologische en artistieke aspecten. (4) studiebelasting en eindtermen van de opleiding: 4 jarig, Engelstalig voltijds-programma, resulterend in een portfolio met in een Gamelab ontwikkelde producties, afgerond met een bedrijfsstage van twintig weken in het vierde jaar en een eindproduct. (5) inhoud/oriëntatie programma: het programma kent 4 opleidingsvarianten: 3D Visual Art, programmeren, design en productie en Indie Game Development. De eerste variant is gericht op het voortbrengen van visuele effecten die in laatste generatie console- en PC- games gevraagd worden. Daarbij gaat het in de eerste plaats om het leren modelleren, tekenen, en animeren in 3D. In de tweede variant gaat het vooral om het vermogen om abstract te denken en is gericht op het programmeren van games voor de industrie, waarbij vooral gebruik gemaakt wordt van C++. Daarbij gaat het om het ontwikkelen van wiskundig inzicht, leren programmeren, kennis van hardware van diverse gaming platforms en game engines, graphics, en mobiele en multiplayer technologieën. In de derde variant gaat het om een design- en management-training voor game designers, level designers, narrative designers en game producers, voor alle genres en platforms, inclusief console- en online development. Aan de orde komen onder meer: design theory, entertainment theory, concept development, production management en business management. Bij de Indie Game Development- (IGD) variant gaat het om een combinatie van casual gaming, sociale media en de ontwikkeling van applicaties voor de smartphone en tablets. De focus ligt hier op de exploratie van mogelijkheden die gegeven zijn met de sociale media en de ontwikkeling van massive multiplayer gaming. (6)instroomprofielen/doelgroep: havo, vwo of mbo-4, in alle profielen, met een voldoende score voor Engels of de TOEFL of IELTS-testen, afgelegd met bevredigend resultaat. (7)betrokken disciplines: informatica, design en bedrijfskunde.

5.2.2 Professional Bachelor ICT & Game Design and Technology bij Fontys in Eindhoven (1) naam instelling: Fontys Hogescholen, Rachelsmolen 1, 5612 MA Eindhoven; contactpersoon: Mark van Kuijk ( lector enonderwijscoördinator); e-mail: [email protected] (2)naam opleiding: Bachelor ICT & Game Design and Technology (3) doelstelling/focus van de opleiding: opleiding tot ICT-specialist op het gebied van Serious Games, in staat om ICT-kennis te koppelen aan creativiteit en design. Daarbij wordt in teamverband gewerkt wordt ten behoeve van echte opdrachtgevers. (4) studieduur en eindtermen: het gaat om een vierjarige ICT-gerichte bachelor. Na een inleidend jaar, waarin een keuze voor een van de hoofdprofielen wordt gemaakt ( dat wil zeggen: Software Engineering, Technische Informatica, Media Design of Bedrijfskundige Informatica), volgen drie jaren met 110 EC op het gebied van game design & technology en 130 EC in het hoofdprofiel, mede omvattend een stage van een half jaar en een onderzoeksproject onder begeleiding van de lector Serious Gaming. De projecten zijn daarbij deels van het bedrijfsleven afkomstig, deels van het lectoraat. De stage en het afstudeerproject dienen binnen een gamecontext te worden doorlopen om voor het diploma in aanmerking te komen. (5) inhoud/oriëntatie programma: conceptual design; tools (Flash en Unity 3D); 3D Design; Sound Design; game design advanced (MDA, Flow, Industry); serious games (procedurele retoriek); game basics ( fenomenologie, narrativiteit, striptechnieken); level design; Artificiële Intelligentie; design consult; innovations in game design (6)instroomprofielen/doelgroep: Havo, vwo, mbo- 4 in alle richtingen (7)betrokken disciplines: informatica, game design

5.2..3 Bachelor Technische Informatica/Robotica bij Windesheim in Zwolle. (1) naam instelling:Windesheim, Campus 2-6, 8017 CA Zwolle. Contactpersoon: Dr. Alma Schaafstal, hogeschoolhoofddocent Serious Gaming en manager van de School of Information Sciences, tel. 088-4698579; email: [email protected] (2)naam opleiding: Bachelor Technische Informatica- Robotica (3) doelstelling/focus van de opleiding: opleiding tot technisch georiënteerd ICT-specialist, waarbij de ontwikkeling van vijf competenties voorop staan: analyseren, adviseren, ontwerpen, realiseren, beheren. Daarnaast komt de ontwikkeling van communicatieve vaardigheden aan de orde, onder meer door het werken in projectteams. (4) studieduur en eindtermen: het gaat om een vierjarige ICT-gerichte bachelor met een afstudeerstage van een half jaar, waarin met andere junior-professionals kan worden samengewerkt in een project. (5) inhoud/oriëntatie programma: In de eerste jaar ligt het accent op het ontwikkelen van een webapplicatie, waarbij onder meer wordt kennisgemaakt met organisatieprincipes van databases en het leren werken met databasetalen, zoals SQL, het maken van een functioneel ontwerp en security-aspecten. In het tweede jaar wordt de keuze gemaakt voor productieautomatisering en robotica. Daarbij ligt het accent op het ontwerpen en bouwen van netwerksystemen of embedded systems, maar ook vakken als elektronica en het programmeren van microprocessoren komen aan de orde. In het derde jaar wordt een semester wordt in beslag genomen door een minor. (6)instroomprofielen/doelgroep: Havo met wiskunde, vwo of een volledig afgeronde opleiding mbo- 4 in alle richtingen (geen certificaten). (7)betrokken disciplines: informatica (8)reden opname: het is mogelijk om in het derde jaar een minor op het gebied van serious gaming te kiezen. De focus in deze minor ligt in de ontwikkeling van een serious game, waarin vormgeving en inhoud nauw op elkaar worden afgestemd. Er wordt gewerkt voor concrete opdrachtgevers, bijvoorbeeld afkomstig van defensie of uit de gezondheidszorg en het gaat erom te leren

doorgronden, wat die opdrachtgever precies wil. In de projectteams leren studenten uit de bedrijfskundige en de technische informatica samenwerken met studenten die op het gebied van de content een studie volgen, bijvoorbeeld verpleegkunde of logistiek, afhankelijk van de opdracht. De voornaamste asset die de studenten informatica is hun vermogen om games te programmeren.

5.2.4 Bachelor in Game Creation & Producing bij Saxion in Enschede (1) naam instelling: Saxion Hogescholen, Academie Creatieve Technologie (ACT), van Galenstraat 19, 7511 JL Enschede; contact: academiebureau, e-mail: [email protected] , tel. 0535376363. (2) naam opleiding: Bachelor in Art & Technology (richting Game Creation and Producing) (3) doelstelling/focus van de opleiding: de ontwikkeling tot een allround game designer en game artist, met het accent op visualisatie. (4) studiebelasting en eindtermen van de opleiding: 4 jarig, Engelstalig voltijds-programma, afgerond met een bedrijfsstage in het vierde jaar en een eindproduct. (5) inhoud/oriëntatie programma: gedurende de eerste twee jaar wordt door middel van een mix van theoretische vakken en praktijkvakken een brede basis gelegd. Aan de orde komen onder meer: storyboarding, 2D en 3D-animatie, modelling, interaction design, tekenvaardigheid, fotografie. Het derde en vierde jaar staan in het teken van verdieping en specialisatie. Er is ruimte voor een bedrijfsstage, een minor, en er moet in overleg met de begeleider een afstudeerproject worden gekozen. (6)instroomprofielen/doelgroep: vwo, havo met wiskunde of mbo-4. Er wordt geselecteerd op geschiktheid. De kandidaten moeten een motivatiebrief schrijven en in groepsverband een spelconcept ontwikkelen, waarbij gelet zal worden op creativiteit, affiniteit met techniek, sociale en communicatieve vaardigheden, voorkennis en presentatie. (7)betrokken disciplines: informatica, art and design ,sociale wetenschappen.

5.2.5 Bachelor in Game Technology & Producing bij Saxion in Enschede (1) naam instelling: Saxion Hogescholen, Academie Creatieve Technologie (ACT), van Galenstraat 19, 7511 JL Enschede; contact: academiebureau, e-mail: [email protected] , tel. 0535376363. (2) naam opleiding: Bachelor Informatica (richting Game Technology and Producing) (3) doelstelling/focus van de opleiding: de ontwikkeling tot een allround game-technoloog, met het accent op visualisatie. (4) studiebelasting en eindtermen van de opleiding: 4 jarig, Engelstalig voltijds-programma, afgerond met een bedrijfsstage in het vierde jaar en een eindproduct. (5) inhoud/oriëntatie programma: gedurende de eerste twee jaar wordt door middel van een mix van theoretische vakken en praktijkvakken een brede basis gelegd. Aan de orde komen onder meer: actionscript, 3D-programmeren, mobile device programming, interaction design, audio technieken, databases, netwerktechnieken en games engines. Het derde en vierde jaar staan in het teken van verdieping en specialisatie. Er is ruimte voor een bedrijfsstage, een minor, en er moet in overleg met de begeleider een afstudeerproject worden gekozen. (6)instroomprofielen/doelgroep: vwo, havo met wiskunde of mbo-4. Er wordt geselecteerd op geschiktheid. De kandidaten moeten een motivatiebrief schrijven en in groepsverband een spelconcept ontwikkelen, waarbij gelet zal worden op creativiteit, affiniteit met techniek, sociale en communicatieve vaardigheden, voorkennis en presentatie. (7)betrokken disciplines: informatica, art and design ,sociale wetenschappen.

5.2.6 Master of Animation aan de AKV/ Sint Joost te Breda (1) naam instelling: Academie voor Kunst en Vormgeving/Sint Joost, Beukenlaan 1, 4834 CR Breda, tel. 0765250302, e-mail: [email protected] (2) naam opleiding: HBO- Master of Animation (3) doelstelling/focus van de opleiding: het programma concentreert zich op de rol van animatie in de context van media, kunst, wetenschap, design en games en biedt de mogelijkheid om een individuele specialisatie te ontwikkelen in een van deze richtingen. (4) eindtermen van de opleidingen: het gaat om een eenjarige, Engelstalige Master-opleiding, mede gericht op de ontwikkeling van academische vaardigheden en af te ronden met een publicabel werkstuk. (5) inhoud/oriëntatie programma: geen informatie beschikbaar (6)instroomprofielen/doelgroep: bachelor of vergelijkbaar, selectie op basis van artistieke en analytische aanleg, technische kennis, communicatieve vaardigheden, motivatie, en strategische visie. (7) betrokken disciplines: art en design. (8) reden van opname: het is mogelijk om in het kader van het aangeboden programma een specialisme op het gebied van gaming te ontwikkelen.

5.2.7 Bachelor Communication & Multimedia Design (CMD) bij Avans Hogeschool in Den Bosch (1) naam instelling: Avans Hogeschool, Onderwijsboulevard 215, 5223 DE, Den Bosch, tel. 0736295230, e-mail: [email protected] (2) naam opleiding: Bachelor Communication & Multimedia Design. (3) doelstelling/focus van de opleiding: het programma concentreert zich op ontwikkeling van interactieve diensten en producten, die er toe moeten leiden, dat mensen effectiever, makkelijker en met meer plezier kunnen leren, denken en werken. (4) eindtermen van de opleidingen: het gaat om een vierjarige Bachelor-opleiding, met een stage van een half jaar, af te ronden door middel van een afstudeerproject en een individueel eindverslag. (5) inhoud/oriëntatie programma: het onderwijs vindt in team-verband plaats en is projectgeoriënteerd. Naast algemene vakken op het gebied van informatica, psychologie en kunstgeschiedenis worden er project-ondersteunende modules aangeboden op het gebied van actionscript, visualiseren, motion en audio design, interactie-ontwerp, multimedia-design en scenario-schrijven. (6)instroomprofielen/doelgroep: vwo, havo met wiskunde, of mbo-4. (7) betrokken disciplines: informatica, psychologie, art & design. (8) reden van opname: het is mogelijk om in het kader van het aangeboden programma iets met gaming te doen.

5.2.8 Bachelor Communication & Multimedia Design (CMD) bij de NHL in Leeuwarden (1) naam instelling: Noordelijke Hogeschool, Rengerslaan 10, 8917 DD Leeuwarden, tel. 0582511888, e-mail: [email protected] (2) naam opleiding: Bachelor of Communication & Multimedia Design. (3) doelstelling/focus van de opleiding: het programma is gericht op de ontwikkeling van interactieve diensten en producten, die er toe moeten leiden, dat mensen effectiever, makkelijker en met meer plezier kunnen leren, denken en werken. (4) eindtermen van de opleidingen: het gaat om een vierjarige Bachelor-opleiding, met een stage van een half jaar, af te ronden door middel van een afstudeerproject. (5) inhoud/oriëntatie programma: het onderwijs is project-georiënteerd en competentie gericht. Het vindt in team-verband plaats, en biedt veel ruimte voor individuele invulling.

(6)instroomprofielen/doelgroep: vwo, havo met wiskunde, of mbo-4. (7) betrokken disciplines: informatica, psychologie, art & design. (8) reden van opname: het is mogelijk om in het kader van het aangeboden programma een minor game design te doen.

5.2.9 Bachelor Informatica bij de NHL in Leeuwarden (1) naam instelling: Noordelijke Hogeschool, Rengerslaan 10, 8917 DD Leeuwarden, tel. 0582511888, e-mail: [email protected]; voor het voorbereidende programma techniek: Wouter van der Ploeg, tel 0582511132, e-mail: [email protected] (2) naam opleiding: Bachelor Informatica. (3) doelstelling/focus van de opleiding: het programma bereidt voor op een carrière in IT, bijvoorbeeld als programmeur, systeem-ontwikkelaar of ICT-consultant in brede zin. (4) eindtermen van de opleidingen: het gaat om een vierjarige Bachelor-opleiding, met een stage van een half jaar, af te ronden door middel van een afstudeerproject. (5) inhoud/oriëntatie programma: het onderwijs, legt met vakken als programmeren, database systemen, netwerkbeheer, kunstmatige intelligentie, embedded systems en internet, een basis op het gebied van software engineering. Het onderwijs vindt onder meer in team-verband en in projectvorm plaats, vaak in samenwerking met studenten elektrotechniek, werktuigbouwkunde, maritieme techniek of CMD. In het derde jaar is het mogelijk om de specialisatie Games Development te kiezen, waarbij het accent ligt op de ontwikkeling van nieuwe game engines. (6)instroomprofielen/doelgroep: vwo, havo of mbo-4, eventueel aangevuld met een voorbereidingsprogramma techniek, als de kennis van wis- en natuurkunde te wensen overlaat. (7) betrokken disciplines: informatica.

5.2.10 Bachelor Communicatiesystemen bij de Hanzehogeschool Groningen (1) naam instelling: Hanzehogeschool, Instituut voor Communicatie, Media & IT, Zernikeplein 7, 9747 AS Groningen, tel. (secretariaat) 05952944; studieadviseur Vicky Mulder, e-mail: [email protected] (2) naam opleiding: Bachelor of Communication, specialisatierichting Game Design & Development. (3) doelstelling/focus van de opleiding: het programma is gericht op de ontwikkeling van nieuwe interactieve diensten en producten, in het bijzonder webapplicaties en games. (4) eindtermen van de opleidingen: het gaat om een vierjarige Bachelor-opleiding, met een stage van een half jaar, af te ronden door middel van een afstudeerproject. (5) inhoud/oriëntatie programma: het eerste jaar is in het algemeen gericht op vormgeving van websites en educatieve multimedia, in het tweede jaar komen alle thema's die specifiek zijn voor games aan bod, in het derde jaar wordt er stage gelopen en komt er een minor aan bod, en he vierde jaar is gewijd aan een individueel afstudeerproject. (6)instroomprofielen/doelgroep: vwo, havo met wiskunde, of mbo-4. (7) betrokken disciplines: informatica, psychologie en pedagogiek, art & design. (8) reden van opname: het is mogelijk om in het kader van de minor game on in samenwerking met studenten pedagogiek een project op het gebied van serious games te doen, gericht op opvoeding en conditionering van jonge kinderen. De voertaal in deze minor is het Engels.

5.2.11 Bachelor Mediatechnologie bij de Hogeschool Rotterdam (1) naam instelling: Hogeschool Rotterdam, Wijnhaven 107, 3011 WN Rotterdam, contact: sutdievoorlichting: tel. 0107944400, e-mail: [email protected] (2) naam opleiding: Bachelor Mediatechnologie (3) doelstelling/focus van de opleiding: het programma is gericht op de ontwikkeling van nieuwe interactieve diensten en producten, in het bijzonder webapplicaties en games en bereidt voor op een

beroep in de games industry. (4) eindtermen van de opleidingen: het gaat om een vierjarige, technisch georiënteerde Bacheloropleiding, met een stage van een half jaar, af te ronden door middel van een afstudeerproject. (5) inhoud/oriëntatie programma: het eerste jaar staat in het teken van de ontwikkeling van van webapplicaties met behulp van PHP, JQuery en dotnet en wordt aandacht besteedt aan user centred design. In het tweede jaar komen de talen XNA/C+ en Objective-C aan bod, en wordt specifiek ingegaan op de ontwikkeling van games. Daarnaast komen er enkele beroepsspecifieke vakken aan de orde, zoals programmeren, database ontwerpen, interactie ontwerpen en informatie- en systeemanalyse. In het derde jaar wordt er stage gelopen en komt er een minor aan bod, en het vierde jaar is gewijd aan een individueel afstudeerproject. (6)instroomprofielen/doelgroep: vwo, havo met wiskunde, of mbo-4. (7) betrokken disciplines: informatica, sociale wetenschappen, art & design. (

5.3 Academische opleidingen. 5.3.1 Master of Artificial Intelligence (Msc) in Maastricht. (1) naam instelling: Maastricht University, Faculty of Humanities and Science, Department of Knowledge Engineering, Bonnefantenstraat 2, Maastricht, contact: Claudine Jeurissen, tel. 0433882677, [email protected] (2)naam opleiding: Master of Artificial Intelligence (Msc)(2 jarig, Engelstalig programma, 120 ECTS) (3) doelstelling/focus van de opleiding: Het programma Artificial Intelligence houdt zich bezig met de ontwikkeling van intelligente systemen, dat wil zeggen systemen die kunnen leren, redeneren en kunnen samenwerken. Deze vermogens stellen intelligente systemen in staat hun taken efficienter en dus beter, maar ook gedistribueerd, uit te voeren. Practische toepassingen kunnen variëren van planning en medische diagnosen tot beeldherkenning, van traditionele spelen, zoals schaak tot moderne interactieve computer games, en van information retrieval tot data mining. (4) eindtermen van de opleiding: twee jaar voltijds (120 ECTS), thesis (practicum, stage, hoorcollege, zelfstudie, onderzoek, traineeship, groepsopdracht) (5) inhoud/oriëntatie programma: Tijdens het eerste jaar nemen studenten deel aan twee research projecten die kennis van de bachelormodules veronderstellen op het gebied van: machine learning, multi-agent systems, intelligente zoektechnieken, games en AI, knowledge retrieval en text mining. Tijdens de eerste helft van het tweede jaar krijgt de student de gelegenheid zijn persoonlijke interesses vorm te geven door aan een eigen onderzoek te werken en de basis te leggen voor zijn master thesis, waaronder begrepen: het selecteren van keuzevakken, deelnemen aan lopende research projecten van de academische staf, stage lopen bij een bedrijf of deel te nemen aan een uitwisselingsprogramma met een buitenlandse universiteit. Tijdens de tweede helft van het tweede jaar, werkt de student aan zijn eigen onderzoek en aan zijn eindscriptie onder supervisie van een medewerker. Het onderzoek kan intern of extern gebeuren, bij een bedrijf of een andere universiteit. The thesis moet in publiek worden verdedigd aan het eind van het studiejaar. (6)instroomprofielen/doelgroep: Bachelor Knowledge Enginering of vergelijkbaar, met een Graduate Record Examination (GRE) van vier of hoger (7)betrokken disciplines: informatica (8) reden van opname: deze master kent het keuzevak “Games en AI” van 6 ECTS, waarin specifiek wordt ingegaan op de rol van AI bij het programmeren van games. Daarbij wordt niet alleen ingegaan op de rol van AI bij klassieke two-person zero-sum perfect information games, maar ook de rol van AI bij meer complexe games met meerdere, paralel spelende deelnemers, imperfecte informatie, en realistische omgevingen. Daarnaast wordt ingegaan op Combinatorial Game Theory, waaronder het Sprague-Grundy Theorem. Doel van dit vak is de studenten te laten zien dat veel AItechnieken toepasbaar zijn in complexe omgevingen. Aan het eind van de module moeten de

studenten in staat zijn om zelfstandig AI -technieken te ontwikkelen, programmeren, analyseren en toe te passen in een grote verscheidenheid aan Games. Als literatuur wordt onder meer gebruikt: Berlekamp, E.R., J.H. Conway and R.K. Guy, Winning Ways in Mathematical Games, 2nd edition (2001-2004), 4 delen; Millington, I. en J. funge: Artificial Intelligence for Games 2nd edition (2009); Rabin, S., AI Programming Wisdom (2003), 4 delen; Russel, S. J. en P. Norwig, Artificial Intelligence. A Modern Approach, 2nd of 3rd edition (2003). Het programma wordt afgerond met een schriftelijke examinering. Contactpersoon is: M.H.M. Winands: tel. 0433882677, [email protected] .

5.3.2 BSc. Industrial Design aan de TU/e in Eindhoven. (1) naam instelling: Department of Industrial Design aan de Technische Universiteit Eindhoven, Den Dolech 2, 5612 GZ Eindhoven, tel. 0402473922; contactpersonen: Dr.ir. Miguel Bruns, tel. 0402474704, e-mail: [email protected] ; of Jeanette Schoumacher, tel. 0402475388, [email protected] (2) naam opleiding: BSc Industrial Design. (3) doelstelling/focus van de opleiding: In deze opleiding leert men intelligente producten, diensten en systemen te ontwikkelen die aansluiten bij de zich snel ontwikkelende informatietechnologie, en is gebaseerd op drie pijlers: technologie, gebruikersonderzoek en ontwerp. In de afstudeervariant playful interactions ligt het accent daarbij op de ontwikkeling van games. Het programma onderscheidt zich van vergelijkbare programma's die door de TU Delft en de TU Twente worden aangeboden, door competentiegericht onderwijs en zelfsturend leren. (4) studiebelasting en eindtermen: Het gaat om een driejarige BSc. met een studiebelasting van 180 ECTS en met Engels als voertaal. Een bedrijfsstage is een mogelijk onderdeel in het derde jaar en de studie wordt afgerond met een showcase portfolio en een publiek te verdedigen selfevaluation. (5) inhoud/oriëntatie programma: Gedurende het eerste studiejaar worden er in totaal vier projecten van elk 10 weken aangeboden, gerelateerd aan verschillende thema's. De focus ligt daarbij op de ontwikkeling van “ontwerpbewustzijn”. Daarnaast is er sprake van acht leeropdrachten of assignments, gericht op de ontwikkeling van specifieke competenties. Het tweede jaar staat in het teken van diepgang: er worden twee lange projecten uitgevoerd en wordt er diepgaander onderzoek verricht. In het derde jaar ligt het accent op de ontwikkeling van individualiteit. Er ruimte voor een bedrijfsstage, het volgen van een minor of deelname aan een uitwisselingsprogramma met een buitenlandse universiteit. Het accent ligt echter bij de uitwerking van een individueel project, waarbij het hele traject van concept tot de ontwikkeling van een prototype aan de orde dient te komen. (6)instroomprofielen/doelgroep: vwo-diploma met wiskunde B en Natuurkunde. (7)betrokken disciplines: informatica, psychologie, industrial design. (8) reden van opname: in het kader van deze opleiding is het mogelijk een samengesteld, uit drie modules bestaand, keuzevak van 15 ECTS te kiezen op het gebied van Design for Games and Play. Het doel daarvan is studenten vertrouwd te maken met het ontwerp en de techniek van computerspelletjes, maar ook met analytische aspecten, zoals theorieën met betrekking het maatschappelijk functioneren van games, kortweg DAT: Design, Analysis and Technology. De analytische component maakt het mogelijk een verband te leggen met persuasive gaming: de ontwikkeling en evaluatie van computerspelletjes als leermiddelen. Het accent ligt daarbij op ambient gaming : games die niet afhankelijk zijn van een computerscherm, maar die de vorm kunnen aannemen van speeltjes, of zich kunnen aandienen door middel van sociale media dan wel hybride, intelligente omgevingen nodig hebben. Daarmee onderscheidt het studietraject zich van vergelijkbare opleidingen in Utrecht en Delft. Het is mogelijk om dit keuzevak in modules van 5 ECTS verdeeld over drie jaar te volgen. Toetsing vindt plaats aan de hand van een daadwerkelijk ontwerp en een schriftelijk verslag, waarin het verband wordt gelegd tussen ontwerpbeslissingen en doelstellingen. De studenten werken in multidisciplinaire teams aan reële projecten, die door het

bedrijfsleven zijn geformuleerd, of die samenhangen met onderzoeksvragen van de onderzoeksgroepen die verbonden zijn aan de faculteit. Aan de orde komen in het eerste jaar onder meer: spelconcepten, interaction design, narrativiteit, evaluatietechnieken ontologieën en de geschiedenis van Games and Play. In de tweede module komen applied games aan de orde en sociale doelstellingen die daar mee samen hangen en wordt nader ingegaan op technische aspecten, zoals levelling en scaffolding. Daarnaast kan de student zich vertrouwd maken met een ontwerpmethodiek als Scrum, en leert werken met AI, 3D-Graphics, en game engines, zoals UNITY. In het derde deel wordt onder meer ingegaan op verschillende vormen van zintuigelijke interactie (haptisch, auditief, visueel), en embodiment van games. In alle modules staat het ontwerpen van games centraal: in het eerste jaar gaat het om een eenvoudig, interactief, monolevel spel, in de tweede module gaat het om een applied game met verschillende levels, in het derde om de ontwikkeling van een tangible, sensor-based game, speeltje of intelligente spelomgeving.

5.3.3. MSc. Engineering and Policy Analysis aan de TU Delft. (1) naam instelling: Faculteit Technologie, Beleid en Management aan de Technische Universiteit Delft, Jaffalaan 5, 2628 BX Delft; contactpersonen: Marja Brand, e-mail: [email protected] ; of Tom Valk, e-mail: [email protected] ; algemeen: e-mail: [email protected] ; tel. 0152787100; inhoudelijk voor vragen op het gebied van serious gaming: prof. dr. Igor Mayer, e-mail: [email protected] (2) naam opleiding: MSc. Engineering and Policy Analysis (EPA). (3) doelstelling/focus van de opleiding: In deze opleiding ontwikkelt de student niet alleen de technische vaardigheden die bij een ingenieursopleiding horen, maar ook de management skills en het analytisch en probleemoplossend vermogen die het hem in staat zullen stellen complexe, maatschappelijke vraagstukken op te lossen. De focus ligt in deze opleiding bij interculturele communicatie en project management. (4) studiebelasting en eindtermen: Het gaat om een tweejarige MSc. met een studiebelasting van 120 ECTS, die wordt afgerond met een Master Thesis van 30 ECTS en met Engels als voertaal. (5) inhoud/oriëntatie programma: Gedurende het eerste studiejaar ligt het accent bij de vakken economie, bestuurskunde, statistiek de modellering van systemen en management. Het onderwijs is in deze fase interactief van opzet. In het tweede jaar is er ruimte voor specialisatievakken en wordt de Master Thesis geschreven. Die specialisatie kannen liggen op het terrein van Supply Chain Management, Safety en Security, Economy en Finance, ICT-Management, en Modelling, Simulation en Gaming. (6)instroomprofielen/doelgroep: BSc. in technologie; voldoende beheersing van het Engels, getoetst aan de hand van IELTS, TOEFL, CAE of CPE. (7)betrokken disciplines: ingenieurs- en beleidswetenschappen. (8) reden van opname: De specialisatie Modelling, Simulation en Gaming is gericht om organisaties beter te leren omgaan met complexe systemen waar zij vaak zelf deel van uitmaken, onder meer door modellen te ontwikkelen die beslissingsprocessen kunnen ondersteunen. In dat verband worden er twee modules op het gebied van serious gaming aangeboden. Deze modules maken de student vertrouwd met de concepties, die aan Serious Gaming ten grondslag liggen en stellen hem in staat hands-on ervaring op te doen met de ontwikkeling van simulaties, maar het accent ligt niet bij de techniek.

5.3.4 BSc. Creative Technology aan de Universiteit Twente in Enschede. (1) naam instelling: Faculteit Electrochniek, Wiskunde en Informatica aan deUniversiteit Twente, Drienerlolaan 5, 7522 NB Enschede; e-mail: [email protected]; contactpersonen: Thea de Kluyver (studieadviseur), tel. 0534893697, e-mail: [email protected] ; Dr. Gerrit van der Hoeven (directeur), tel. 0534893708, e-mail: [email protected] ; voor de inhoud van het programma: Dennis Reidsma, e-mail: [email protected] (2) naam opleiding: BSc Creative Technology.

(3) doelstelling/focus van de opleiding: In deze opleiding gat het om de ontwikkeling van producten voor de creatieve industrie en entertainment, waaronder webdesign, gamedesign, motion design, interaction design, visuele communicatie en grafische vormgeving. Daarbij worden elementen uit de informatica, zoals programmeren, webtechnologie, sensoren en systeemontwikkeling, verbonden met kennis en vaardigheden op het gebied van vormgeving. De ontwikkeling van persuavive technologies in serious gaming wordt uitdrukkelijk als aandachtsgebied aangemerkt, zonder dat hier het accent wordt gelegd.. Het gaat om leren door doen. (4) studiebelasting en eindtermen: Het gaat om een driejarige BSc. met Engels als voertaal en een studiebelasting van 180 ECTS, die wordt afgerond met een ontwerp, resulterend in een prototype of een proof of concept en een scriptie, aan de hand waarvan de gekozen oplossingsstrategie kan worden verdedigd. (5) inhoud/oriëntatie programma: Gedurende het eerste studiejaar ligt het accent bij inleidende cursussen op het gebied van informatica, wiskunde en modelleren, nieuwe media en design. In het tweede jaar worden deze terreinen verder uitgediept, en dient er een keus te worden gemaakt tussen smart systems of new media als verdiepingsmodule. Degenen die new media kiezen, krijgen het vak Game Development, dat ingaat op concepten, ontwikkelprocessen en spelmechanismen van Games, mede op basis van The Art of Games van Schell. Daarnaast krijgen de studenten een vak Serious Games , waarin ook daadwerkelijk een serious game wordt ontwikkeld. In het derde jaar is er ruimte om een minor te kiezen, een stage te doen, of een half jaar in het buitenland te studeren. Daarnaast moet er worden gewerkt aan een project, dat het hele ontwerptraject dient te omvatten, van initieel idee tot prototype of proof of concept. Daarbij kiezen de studenten die belangstelling voor Gaming hebben vaak voor de vakken Entertainment Education of E-health, die allebei worden gegeven door docenten, afkomstig uit de gedragswetenschappen. Tenslotte kan het terrein ook aan de orde komen in individuele projecten die de studenten kiezen, bijvoorbeeld op het gebied van interactive playgrounds, waarbij gebruik kan worden gemaakt van expertise van de docenten, afkomstig van de vakgroep Human Media Interaction. (6)instroomprofielen/doelgroep: VWO- diploma met Engels en wiskunde. (7)betrokken disciplines: informatica, sociale wetenschappen, industriële vormgeving. (8) reden opname: de module new media van 15 ECTS bevat componenten op het gebied van gaming.

5.3.5 MSc Human Media Interaction aan de Universiteit Twente in Enschede. (1) naam instelling: Faculteit Electrochniek, Wiskunde en Informatica aan de Universiteit Twente, onderzoeksgroep Human Machine Interaction Design, Drienerlolaan 5, 7522 NB Enschede; tel. :0534893740 ; contactpersonen: mevrouw A, Schotmeijer, e-mail: [email protected] en mevrouw C.G. Bijron, e-mail: [email protected] voor de inhoud van het programma: Dr. Dennis Reidsma, e-mail: [email protected]; Prof. Dr. D. Heylen: e-mail: [email protected] ; tel. 0534893745. (2) naam opleiding: MSc Human Media Interaction. (3) doelststelling/focus van de opleiding: In deze opleiding gaat het om een verbinding van de technische aspecten van interaction technology en user oriented design methodologies. Daarbij worden elementen uit de informatica verbonden met kennis en vaardigheden op sociaalwetenschappelijk gebied en op het van art en design. Daarbij ligt het accent op de ontwikkeling van intelligente, multimodale systemen en op thema's als spraakherkenning, de verwerking van natuurlijke taal, robotica en AI. (4) studiebelasting en eindtermen: Het gaat om een tweejarige MSc. met Engels als voertaal en

een studiebelasting van 120 ECTS, die wordt afgerond met een stage en een scriptie, waaraan een half jaar mag worden gewerkt. (5) inhoud/oriëntatie programma: Gedurende het vierde studiejaar komen er vakken aan de orde op het gebied van machine learning, multi-agent systems, language/speech processing , brain computer interaction, imageprocessing en op het gebied van mens, media en maatschappij. In het tweede jaar worden deze terreinen in het kader van een onderzoeksproject verder uitgediept, wordt er stage gelopen en wordt er een scriptie geschreven. (6)instroomprofielen/doelgroep: studenten van de UT met een BSc. Creative Technology, Informatica, Advanced Technology, Business en IT; met een aansluitprogramma van 30 ECTS ook studenten van de UT met een BSc. Toegepaste Wiskunde, Toegepaste Natuurkunde, Elektrotechniek, Werktuigbouwkunde en Industriële Vormgeving; studenten met een BSc. Van andere technische universiteiten onder bepaalde randvoorwaarden; studenten met een HBO BSc. alleen met een pre-master van 30, respectievelijk 60 ECTS; studenten met een BSc. uit het buitenland, alleen na beoordeling van hun studieprogramma. (7)betrokken disciplines: informatica, sociale wetenschappen, arts and design. (8) reden van opname: het programm bevat veel onderwijsgebonden onderzoek naar entertainment computing.

6 Opleidingen in het buitenland 6.1.Academische opleidingen 6.1.1 MSc in Games in Kopenhagen (1) naam instelling: IT University of Copenhagen; Rued Langgaards Vej 7 DK-2300 Copenhagen; Tel: +45 72 18 50 00; Fascimile: +45 72 18 50 01;E-mail: [email protected] (2)naam opleiding: MSc in Games (3) doelstelling/focus van de opleiding; The MSc in Games benadert computer games zowel van een theoretische als van een praktische kant. De student verdiept zich in de culturele vetekenis van computer games, leert hoe hij kan bijdragen tot de ontwikkeling van een computer game en hoe hij het commerciële potentieel van games in verschillende domeinen het beste kan benutten. (4) studiebelasting en eindtermen: tweejarige, Engelstalige opleiding, af te sluiten met een scriptie ter waarde van 30 ECTS. (5) inhoud/oriëntatie programma: het programma kent drie afstudeervarianten: game design, game technologie en game analyse. De game designer richt zich op de ontwikkeling van ideeën, scripts en user interfaces. Naast kennis van theoretische en methodologische fundamenten, verwerft hij vaardigheden op het gebied van project management en leert hij evaluatie-instrumenten hanteren. Degene die zich specialiseer op Game technology leert alles wat nodig is om games te programmeren en de analytische afstudeervariant houdt zich vooral bezig met de rol en toepassingsmogelijkheden van games in de maatschappij. (6)instroomprofielen/doelgroep: een academische of professionele bachelor, voor de afstudeervariant games technologie moet die op het terrein van de informatica liggen; goede kennis van het Engels (7)betrokken disciplines: informatica, (grafische) vormgeving, sociale wetenschappen

6.1.2 MSc in Internet and Game Studies in Tampere (1) naam instelling: School of Information Science, University of Tamere; Kalevantie 4, Tampere, Fl-33014 Finland. Contactpersoon: mevrouw Kirsi Tuominen, tel. +358503186688; e-mail: [email protected] (2)naam opleiding: MSc in Internet and Gamestudies (3) doelstelling/focus van de opleiding; het programma is er op gericht diepgaand inzicht te verschaffen in de ontwikkeling van games en het internet. Daarbij staat analyse, ontwerp en toepassing van online services en digital games centraal, gezien van het perspectief van de gebruikers en hun cultuur. De student moet, na voltooiing van het studieprogramma in staat zijn : (a) interactieve media in verschillende hoedanigheden te identificeren, definiëren en analyseren; (b) zelfstandig wetenschappelijk onderzoek te verrichten en daarvan verslag te doen, (4) studiebelasting en eindtermen: tweejarige, Engelstalige opleiding ter waarde van 120 ECTS, af te sluiten met een scriptie van 40 ECTS. (5) inhoud/oriëntatie programma: het programma behandelt theoretische en onderzoeksliteratuur op het gebied van interactieve media, onderzoeksmethoden naar gebruik en gebruikers van interactieve media, de belangrijkste benaderingswijzen bij het ontwerpen van online services en digital games; en de planning, evaluatie en verslaglegging van onderzoeksprojecten op het gebied van interactieve media. (6)instroomprofielen/doelgroep: een bachelor in de sociale- of cultuurwetenschappen of een bachelor op het gebied van Information Studies; goede kennis van het Engels, blijkend uit een TOEFL of IELTS-test, die met goed gevolg is afgelegd. (7)betrokken disciplines: informatica, (grafische) vormgeving, sociale- en cultuurwetenschappen.

6.1.3 MSc in Digital Games and Business Innovation in Coventry (1) naam instelling: Coventry University, Serious Games Institute, Coventry Innovation Village, Cheetah Road, Coventry CV1 2TL UK, tel.: +44(0)2476158201; e-mail: [email protected] (2)naam opleiding: MSc in Digital Games and Business Innovation (3) doelstelling/focus van de opleiding; De opleiding is interdisciplinair georiënteerd, legt het verband tussen gamificatie en business innovation en richt zich op de ontwikkeling van een portfolio met interactive content, die relevant is voor het bedrijfsleven. Daarbij gaat het om het ontwikkelen van kritisch vermogen, maar ook om het ontwikkelen van besluitvaardigheid en het vermogen tot creatief denken, pro-actief handelen, en het vermogen om verantwoordelijkheid te nemen in teamverband. (4) studiebelasting en eindtermen: eenjarige, Engelstalige opleiding, af te sluiten met een bedrijfsstage en een afstudeerproject, bijvoorbeeld de ontwikkeling van een serious game. (5) inhoud/oriëntatie programma: het programma kent een module die laat zien hoe en waarom succesvolle digital games functioneren, een module Game Design & Development, een module met betrekking tot de ontwikkeling en toepassing van digital content, een module gericht op management, innovatie en verandering, het programmeren van Games en dan vooral met betrekking tot de grafische aspecten, bijvoorbeeld OpenGL of DirectX, en onderzoeksmethoden op het gebied van digital games en Business Innovation. Tijdens het afstudeerproject kan de verdieping worden gezocht. (6)instroomprofielen/doelgroep: een bachelor of vergelijkbaar in een relevante discipline, bijvoorbeeld informatica, psychologie, business administration of arts and design; goede kennis van het Engels, blijkend uit een TOEFL-score van 600 of meer, een IELTS-score van 6,5, een GCSE English grade B of het Cambridge Certificate of Proficiency in English. (7)betrokken disciplines: informatica, arts & design, bedrijfskunde, psychologie en sociologie.

6.1.4 BSc in Games Technology in Bristol (1) naam instelling: Department of Computer Science and Creative Technologies, University of the West of England, Franchay Campus, Coldharbour Lane, Bristol BS16 1QY, UK, contactpersoon: Dr. Simon Scarle (senior lecturer in Games Technology en programma leider), [email protected] ; tel. +44(0)1173285512. (2)naam opleiding: BSc in Games Technology (3) doelstelling/focus van de opleiding: het programma leidt op voor technische functies in de games industrie, maar kan ook voorbereiden op een postgraduate traject op het gebied van software engineering of aanverwante terreinen. Het is gericht op de ontwikkeling en toepassing van concepten en technieken voor console games en mobile devices. De leerstof wordt regelmatig gecontroleerd op industry relevance. (4) studiebelasting en eindtermen: driejarige, Engelstalige voltijdsopleiding, resulterend in een portfolio en af te sluiten met afstudeerproject, een stage bij een bedrijf dat entertainment games maakt en een scriptie over een onderwerp van eigen keuze. (5) inhoud/oriëntatie programma: het eerste jaar is gericht op ontwerpen en programmeren (C++) van software voor de entertainment industry, de bestudering van de geschiedenis van electronische games en de kennismaking met actuele technologieën, en, tenslotte, de ontwikkkeling van eigen spelscenario's. In het tweede jaar komen achterliggende theorieën aan bod, wordt dieper ingegaan op game engines en worden de eerste stappen gezet op het gebied van level design en de simulatie van real world environments. In het derde jaar wordt er stage gelopen en wordt er een specialisatiereichting gekozen, bijvoorbeeld graphics, AI, networking of mulit-processor programming. (6)instroomprofielen/doelgroep: diploma middelbare school (GCSE) met Wiskunde en Engels op niveau C en een vakkenpakket georiënteerd op wetenschap en technologie.

(7)betrokken disciplines: informatica, (grafische) vormgeving, sociale wetenschappen

6.1.5 BSc, Computer Science in Computer Game Design te Santa Cruz (1) naam instelling: University of California Santa Cruz (UCSC), Jack Baskin School of Engineering, 1156 High Street, Santa Cruz, California 95064, tel. +1(831)459-5840, e-mail: [email protected] (2)naam opleiding: BSc, Computer Science in Computer Game Design. (3) doelstelling/focus van de opleiding: De opleiding richt zich op de ontwikkeling van een diepgaand begrip van de constructie van interactieve computerspellen in technische zin. Daarnaast komen narratieve en dramatische aspecten aan bod en wordt ingegaan op de artistieke vormgeving van computerspellen, in de zin dat er daarmee een brede basis wordt gelegd voor de uitoefening van een beroep in de Games Industry. Daarbij kan gedacht worden aan computer game engineering, animation and graphics programming, maar ook aan computer system design, development and administration , computer game producer, software engineering, of web developer. (4) studiebelasting en eindtermen: vierjarige, Engelstalige opleiding, af te sluiten met een bedrijfsstage en een afstudeerproject van een jaar, waarin wordt gewerkt aan de ontwikkeling van een substantieel video game. (5) inhoud/oriëntatie programma: het programma kent modules op het gebied van Computer Graphics, Computer Animation, Game Engines Game AI en Interactive Storytelling, en legt daarnaast een solide basis op het gebied van computer engineering in meer algemene zin. Het zwaartepunt ligt bij een intensief ontwikkeltraject van een video game van een jaar. (6)instroomprofielen/doelgroep: middelbare school diploma met vier jaar wiskunde (algebra en trigonometrie) en drie jaar natuur- en scheikunde, programmeerervaring is een pré, maar geen eis. (7)betrokken disciplines: informatica, arts & design.

6.1.6 MSc, Computer Science in Games and Playable Media te Santa Cruz (1) naam instelling: University of California Santa Cruz (UCSC), Jack Baskin School of Engineering, 1156 High Street, Santa Cruz, California 95064, Computer Science, Statistics and Applied Mathamtics Graduate Office, tel. +1(831)459-5737, e-mail: [email protected] (2)naam opleiding: MSc, Computer Science in Games and Playable Media. (3) doelstelling/focus van de opleiding: De opleiding richt zich op studenten met een bachelor of professionals werkzaam in de industrie die hun kennis willen verdiepen op terreinen die relevant zijn voor de ontwikkeling van Games, bijvoorbeeld AI-technieken. (4) studiebelasting en eindtermen: eenjarige, Engelstalige opleiding, af te sluiten met een afstudeerproject en een scriptie. (5) inhoud/oriëntatie programma: het programma kent modules op het gebied van media creation, zoals Game Art, Game Sound, en Game Narrative, maar ook Deep Tech Electives uit het reguliere curriculum van Computer Science, zoals robotica, machine learning en computational cinematography. Het zwaartepunt ligt echter bij een intensief ontwikkeltraject van een innovatief computerspel in teamverband onder leiding van een Art Director. De achterliggende gedachte van dit programma is, dat informatica professionals een vocabulaire moeten leren, dat hen in staat stelt met Game Artists te communiceren. (6)instroomprofielen/doelgroep: BSc in Computer Engineering, Statistics en Applied Mathematics met kennis van Games. Daarnaast hangt toelating af van inlevering van drie aanbevelingsbrieven, de strekking vaneen motivatiebrief, de beoordeling van een portfolio, GRE-scores om het niveau van de kennis op het gebied van informatica te kunnen beoordelen en, indien van toepassing, de uitslag van een TOEFL-test. (7)betrokken disciplines: informatica, arts & design.

6.1.7 MFA, Digital Arts and New Media (DANM) te Santa Cruz (1) naam instelling: University of California Santa Cruz (UCSC), Digital Arts Research Center, 1156 High Street, Santa Crz, CA 95064 (2)naam opleiding: MFA Digital Arts and New Media. (3) doelstelling/focus van de opleiding: De opleiding richt zich op studenten met een BA die aantoonbare belangstelling hebben voor techniek, of studenten met een BSc die een duidelijke belangstelling hebben voor de kunsten (4) studiebelasting en eindtermen: tweejarige, Engelstalige opleiding, af te sluiten met een afstudeerproject en een scriptie. (5) inhoud/oriëntatie programma: het programma is gericht op onderzoek naar het functioneren van Digital Arts & New Media in de brede zin van het woord. Trefwoorden zijn daarbij: “kritiek” en “dialoog”, die de practioner van de morgen in staat moeten stellen vanuit eigen doelstellingen te werken in teamverband. Op theorievorming georiënteerde seminars worden afgewisseld met gemeenschappelijke onderzoeksprojecten, resulterend in publicaties en tentoonstellingen. Daarbij zijn verschillende specialisaties mogelijk. Het terrein van de Playable Media is specifiek gericht op het potentieel van computer systemen voor de ontwikkeling van nieuwe op spel gerichte mediavormen. Daarbij wordt er verband gelegd tussen uiteenlopende terreinen., zoals Game Design, AI, en creative writing. (6)instroomprofielen/doelgroep: BSc in Computer Engineering, Statistics en Applied Mathematics met kennis van Games. Daarnaast hangt toelating af van inlevering van drie aanbevelingsbrieven, de strekking van een motivatiebrief, de beoordeling van een portfolio, GRE-scores om het niveau van de kennis op het gebied van informatica te kunnen beoordelen en, indien van toepassing, de uitslag van een IELTS of TOEFL-test. (7)betrokken disciplines: informatica, arts & design, creative writing .

6.1.8 BA Digital Media in Orlando (1) naam instelling: University of Central Florida (UCF), College of Arts and Humanities, School of Visual Arts and Design, 500 West Livingston Street, Orlando, Fl. 32801-1416; contactpersoon: Stella Sung, tel. +1(0)407-235-3603; email: [email protected] ; of: admission department: tel.: +1(0)407-823-2676, e-mail: [email protected] (2)naam opleiding: BA in Digital Media (3) doelstelling/focus van de opleiding; De opleiding is interdisciplinair georiënteerd, legt een verband tussen visuele vormgeving, vertelkunst en technologie en legt een solide theoretische en technische basis in één specialisatierichting. Daarnaast verschaft het programma een brede achtergrond op het gebied van de kunsten, de letteren en de technologie. Het programma kent twee afstudeervarianten: Game Design en Web Design. (4) studiebelasting en eindtermen: niet bekend. (5) inhoud/oriëntatie programma: het programma kent inleidende modules op het gebied van kunstgeschiedenis, wiskunde en informatica en tekenen. Het zwaartepunt ligt echter bij Digital Culture & Narrative en de vormgevingsaspecten van Digital Media, waaronder web- en interactiedesign. Daarnaast komen onder meer object-georiënteerd programmeren, animatie, Game Design en Media Business Practices aan bod. (6)instroomprofielen/doelgroep: geen (7)betrokken disciplines: informatica, arts & design, letteren.

6.1.9 Computer Game Development Certificate in Edmonton (1) naam instelling: University of Alberta, Department of Computing Science, 2-32 Athabasca Hall, Edmonton, Alberta T6G 2E8 Canada; contact: Dr, Vadim Bulitko (instructor); e-mail: [email protected]

(2)naam opleiding: Computer Game Development Certificate (3) doelstelling/focus van de opleiding; De module is interdisciplinair georiënteerd en is gericht op de vervaardiging van een complete spelmodule met behulp van de Neverwinter Nights game engine. Dat gebeurt in teamverband met studenten afkomstig uit verschillende disciplines, zoals Art & Design, Humanities Computing en Computing Science. De docenten zijn afkomstig uit verschillende kennisdomeinen en de games industry. (4) studiebelasting en eindtermen: laboratorium examen, presentaties, verslaglegging, de ontwikkeling van een game module in teamverband. Het certifcate moet worden gezien als een toevoeging aan een regulier BA- of Bsc-diploma. (5) inhoud/oriëntatie programma: laboratorium oefeningen, gericht op het leren werken met een game engine. (6)instroomprofielen/doelgroep: geen (7)betrokken disciplines: informatica, arts & design, letteren.

7 Bijlagen 7.1. Opleidingen die niet in de opzet van de terreinverkenning passen

7.1.1 Center for Advanced Gaming and Simulation (AGS) The Center for Advanced Gaming and Simulation (AGS) is a leading edge research center that advances the state-of-the-art in gaming, simulation en virtual reality. The goal of the center is to create technology for highly effective learning and training experiences. For this purpose Utrecht University, the Utrecht School of the Arts and TNO combine their creative talents and unique professional skills in the fields of computer science, information science, psychology, liberal arts and game design. The ambition of AGS is to be the most productive and most cited research center in Europe and to be the preferred supplier of knowledge for companies dealing with gaming and simulation for education, training, and entertainment. The scientific program concentrates on advanced research in gaming and simulation, with a focus on the application fields of training and education. Success factors for effective gaming and training transfer are: (a)Realistic and challenging problem situations and scenarios; (b) realistic behavior of computer controlled entities; (c). realistic modeling, visualization, and simulation of the environment.; (d) a high level of interaction; (e)analysis of skills, and effectiveness of procedures, in correspondence with the training goals; (f). Excitement for creating intrinsic motivation to try and learn. The following eight research themes will be central in AGS: (I) Modeling the world. This theme involves all that is required to create and visualize realistic models of the world. The challenges are to create digital models of real-world objects, both natural objects and man-made objects. Typical techniques to be investigated are reverse engineering and automatic scene generation from geographic information systems; (II) Virtual characters. This theme deals with the modeling of the characters that will inhabit the virtual worlds. Virtual characters can be either software driven autonomous agents or avatars driven by instrumented humans. Challenges are the true-to-life modeling of the human body, posture and physical movements. Agents must show convincing cognitive behavior and autonomously sense their environment, respond and plan their actions;.(III) Simulating the world. This theme studies the (physical) simulation of the virtual world. It includes real-time simulation of the dynamics of moving objects but also the simulation of changes in clouds, flames, and liquids. Besides the visual aspects it is also important to simulate other sensory data, like sound, temperature, and tactile experience; (IV) Interacting with the world. This theme studies the high-level interaction between the user and the world, including navigation, manipulation, and multi-sensory interfaces. The study of next generation interfaces includes torso mounted tactile displays and head mounted visual displays for multimodal feedback, brainwave driven devices and body instrumentation for intuitive control, automatic sensing of natural user behavior and cognitive user interaction models. Further, we want to create experiences that go beyond the physics of the simulation (cross-modal sensations and perceptual illusions); (V)Affective appraisal. The term affective appraisal in the context of gaming and simulation refers to the influence that a simulated environment has on the mood and level of responsiveness of the subject experiencing the simulation. We want to investigate the main factors contributing to the involvement and emotional reactions, that are evoked by a virtual environment, and to the effectiveness of simulations and enjoyment of serious gaming;. (VI) Adaptive game play. This theme deals with the high-level behavior of the simulated environment in response to user behavior. The environment should automatically adapt to the capabilities and reactions of the user and to the learning experience required. This poses for example challenges in deducing intentions, goals and emotions from the actions of the user, balancing local autonomy of the elements that interact with the user and the global goal of the system, and context and expectation management; (VII) Learning with simulated worlds. This theme studies how to use virtual environments and games for learning

and training purposes most effectively. Training scenarios, including multiple participants and cooperating teams, are extremely complex. This complexity not only entails the building and management of training scenarios, but also how to monitor scenario progress, when and how to make interventions and freeze scenarios, and when and how to provide additional instruction and feedback; (VIII) The X-factor. This theme involves the artistic design aspects and user experience factors (challenge, fantasy and curiosity). These make an application fun, enjoyable, rewarding and motivating, but are poorly understood. Knowledge from the areas of cinematography, drama and story understanding will be used to better understand the emotional effects of narratives, pace, identification and involvement with characters that occur in games. Theoretical and empirical studies of the effects of emotional and cognitive interest are crucial in creating the right experience of users and learners in games and educational software.

7.1.2 Master of Applied Games aan de Professional School of the Arts Utrecht (PSAU) De PSAU was een samenwerkingsverband tussen de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht (HKU) en de Universiteit van Utrecht (UU) Het typische voor de PSAU master was het opleidingsformat: een deel groepsproject, een ander deel individueel project. De achtergrond van de student bepaalt welk format gekozen wordt. Iemand met een w.o. dramaturgie kon ervoor kiezen in zijn individuele project een scriptie te schrijven en kreeg dan een academisch diploma dramaturgie; een student uit Hilversum met een BA game design kon er in de individuele opleidingscomponent een spelletje maken en kreeg dan een master in het kader van EMMA. De eenjarige Master in Applied Games was uniek in Nederland en was gericht op het gebruik van computergames in wetenschap, onderwijs, management, marketing, beleid en openbaar bestuur, gezondheidszorg, defensie. In deze sectoren staat niet de entertainmentwaarde van de game centraal, maar heeft de game een extern doel: het overbrengen van een boodschap, kennis, vaardigheden, of het bewerkstelligen van een gedragsverandering. De Master-opleiding leidde op tot professional in het kunnen werken op het kruispunt van design en onderzoek, specifiek op het gebied van applied games. De opleiding was een combinatie van theorie (wetenschappelijk onderzoek) en praktijk (concept en design), gericht op teamwork en gerelateerd aan concrete opdrachten uit het bedrijfsleven. Het programma werd ontwikkeld door de opleiding Nieuwe Media en Digitale Cultuur van de UU en de opleiding Kunst & Techniek van de HKU en is van start gegaan op 1 september 2004 en weer opgeheven in 2010, vanwege een gebrek aan belangstelling van studenten, een stroef verlopende samenwerking tussen de betrokken instellingen en een slechte aansluiting op de markt.

7.2.Interviews 7.2.1. Interview met Sander Bakkes Interview met Sander Bakkes op het Science Park in Amsterdam. Sanders specialisme is AI in Games; hij heeft Games in the City bezocht, maar voelt zich er niet bijzonder thuis. Het is hem allemaal “te commercieel”. Sander vestigt de aandacht op Joris Dormands die aan de HvA game design doceert. Voor zover hij weet is het “Medialab” aan de HvA niet meer in bedrijf, maar de website bestaat nog wel, misschien is de naam ook alleen veranderd in “Studio HvA”. Sander noemt verschillende tijdschriften die hem van belang lijken en die ik in de lijst verder beneden heb opgenomen. Van de buitenlandse centra, zijn hem vooral het Center for

Computer Games Research opgevallen aan de IT University (of Applied Sciences) in Kopenhagen, met Jesper Yield, Julian Togelius en Georgios Yannakakis, die zich bezig houden met psychologische input en adaptief gedrag in spellen. De groep van Shaeffer in Alberta is meer op general gameplaying en is AI-georiënteerd. Shaeffer is een vriend van Jaap van den Herik en deelt met hem de belangstelling voor schaakspelen. Verder lijkt hem van belang de groep van Michael Matteas uit Santa Cruz in Californië die zich in het Center for Games and Playable Media met interactive story-telling bezig houdt.

7.2.2 Interview met Henk Maazen Interview met Henk Maazen op het Grafisch Lyceum Utrecht Het GLU heeft twee samenhangende afstudeersvarianten: een tot Game Artist en een tot Game developer. De eerste is voornamelijk met tekenen en 3D-simulatie bezig, de laatste vooral met het programmeren van Games. In beide programma's zijn dezelfde vier modulelijnen te vinden (Art + Design, 3D modelleren, game design en game development), maar met wisselend onderling gewicht. De afstudeerprojecten vinden in teamverband plaats, en dienen uit te monden in de ontwikkeling van een prototype. De opleiding is zo opgezet, dat de schoolverlater ook buiten de Games-industrie als programmeur of als grafisch vormgever aan de slag kan. Vijftig procent van de afgestudeerden gaat overigens door naar de HKU, vijftig procent solliciteert meteen naar een baan. De ingangseisen zijn duidelijk: dat is een VMBO-diploma, een enkele keer zit er een verdwaalde HAVO-er of VWO-er tussen die het HAVO/VWO-onderwijs te ver van het leven vindt afstaan. Maazen kent nog drie andere MBO-opleidingen met een enigszins vergelijkbaar programma: Het Media College in Amsterdam, het Grafisch Lyceum Rotterdam en het Grafisch Lyceum Sint Lucas in Eindhoven. Sint Lucas staat het dichtste bij het GLU. Van de vervolgopleidingen heeft hij het meeste te maken met de HKU en de NHTV in Breda. Het Grafisch Lyceum Rotterdam onderhoudt vooral contacten met de Willem de Kooning academie. Maazen is overigens erg onder de indruk van de HOWEST: de Hogeschool van West-Vlaanderen, die ook een opleiding op dit gebied verzorgt. Hij raadt mij aan daar te gaan kijken. Contactpersoon daar is een mevrouw Dufour. Maazen werkt liever samen met de UvA dan met de HKU, waar een concurrentieverhouding mee bestaat, bijvoorbeeld op het gebied van stageplaatsen. Hij meent dat de opleiding Games Design bij de HKU geen bedreiging vormt voor een opleidingstrack op het gebied van Serious Gaming bij de UvA omdat de HKU heel erg op vormgeving in esthetische zin focust, terwijl functionele aspecten onderbelicht blijven. Het mastertrack Serious Gaming moet naar zijn mening sociaal-wetenschappelijke componenten bevatten, maar ook laten zien hoe Games zijn opgebouwd, zodat psychologische of, meer algemeen, leer-effecten concreet in verband kunnen worden gebracht met componenten van games. Maazen heeft Games in the City bezocht en zelfs het diner bijgewoond. Hij karakteriseert het milieu als een “ons-kent-ons” wereldje, dat nog wel een kwaliteitsslag te maken heeft. Desondanks zou hij de sfeer “positief” en “open” willen noemen. Naar zijn indruk is ongeveer de helft van de Nederlandse bedrijven actief op het terrein van Serious Gaming en ongeveer de helft richt zich op entertainment. De kleinschaligheid van veel Nederlandse bedrijven heeft daar ook mee te maken; bij de ontwikkeling van een commercieel game zijn vaak honderden mensen betrokken. De investeringsmogelijkheden zijn in een land als Nederland ook beperkt. Maazen vestigt de aandacht op E-SEMBLE STUDIOS (die simulaties op het gebied van rampenbestrijding maken) als belangrijke speler, en, eventueel gesprekspartner voor de UvA. Verder noemt hij Alma Schaafstal, die bij Windesheim een opleiding op het gebied van Serious Gaming in de grondverf zet. Andere belangrijke personen in het veld zijn: Ben Schouten uit Eindhoven, Ate Beverdam van het Grafisch Opleidingscentrum, waarin de grafische lycea samenwerken en Richard Kaye die bij de Unity Conference betrokken is, waarin ook Shell, KPN en TNO samenwerken.

7.2.3 Interview met Joost Raessens Interview met Joost Raessens, hoogleraar Game Studies aan de Universiteit Utrecht en oprichter van het Center of Digital Games and Play: het GAP, (email: [email protected]; tel. 0611340241). Ik heb met Raessens contact gezocht om informatie in te winnen over de masteropleiding Applied Games bij het PSAU, dat inmiddels ter ziele is gegaan. De Faculteit der Geesteswetenschappen zou volgens berichten in de pers de levensvatbare elementen uit de PSAU-inboedel hebben moeten overnemen en het leek mij de moeite waard om na te gaan of de afstudeervariant Applied Games daar ook onder valt. Dat is niet het geval, zo liet Raessens mij tijdens een telefoongesprek weten, er zijn bij GAP wel AiO's die zich in het kader van individuele projecten bezig houden met Serious Games. Anders dan zijn collega Paul van den Hoven is Raessens zelf niet betrokken geweest bij het PSAU, maar hij meent dat de formule nooit helemaal van de grond is gekomen om de twee werelden te veel van elkaar verschillen en de afstand tot de praktijk te groot was. De achterliggende gedachte was, dat studenten met een meer theoretische belangstelling in het kader van projectteams zouden leren samenwerken met designers en programmeurs. Veel verder dan de ontwikkeling van een game voor de NS is men niet gekomen: de aansluiting met de industrie en de behoeftes die daar leven, wist men niet te maken. Zelf doet Raessens dat heel anders: hij heeft à raison van 1000 Euro een tafel gehuurd bij het feestelijke diner waarmee de eerste dag van Games in the City werd afgerond, maar hij was ook de enige vertegenwoordiger van een universiteit. De overheid gaf wel acte de présence, onder meer was er een functionaris van de Gemeente Amsterdam die tot taak heeft Aziatische Games-bedrijven naar Amsterdam te lokken. Raessens acht de Informatica ongeschikt om een afstudeervariant op het gebied van Serious Games te trekken, omdat het de informatica aan concepten op dat gebied ontbreekt: het gaat vanuit het perspectief van de Informatica in feite om een combinatie van Artificiële Intelligentie, Graphics en Robotica, maar die terreinen ontwikkelen zich verder zelfstandig. De Geesteswetenschappen ontwikkelen wel relevante concepten op dat gebied.

7.3. Mailtjes van docenten en opleidingscoördinatoren 7.3.1. J.I.L. Veugen ( docent Comparative Arts and Media Studies aan de VU) J.I.L. Veugen schrijft ons: “Alleen naar de vakken kijken, vertekent het beeld een beetje. Het onderwerp games is een vast onderdeel van verschillende colleges in zowel BA als MA, dit zal m.i.v. de nieuwe brede opleiding Media, Kunst, Design en Architectuur (die vanaf komende september start) enkel toenemen en ook bij de opleiding Journalistiek zal er aandacht voor games zijn. Bij MKDA zal de nadruk liggen op Gaming en narrativiteit en games in relatie tot andere media, bij Journalistiek zal er meer naar serious games gekeken worden m.n. naar news games (ingeluid met een uitvoerige masterscriptie afgelopen zomer). Ook bij de opleiding Design (nu nog enkel een master, maar vanaf komende september ook BA) is er aandacht voor games. Wij zullen binnen de faculteit echter niet zo ver gaan een aparte opleiding of master aan te bieden. Andere faculteiten waar games en/of gaming aan de orde komen in onderwijs en onderzoek zijn sociale wetenschappen (met name Elly Konijn), bewegingswetenschappen en uiteraard Exacte wetenschappen (Anton Eliens)”.

7.3.2 Igor Mayer, hoogleraar informatica aan de TU Delft Mijn antwoorden op uw vragen:

TU Delft heeft geen game opleiding in de Bachelor fase. We zijn niet van plan een zelfstandige Master op te zetten. Ik vermoed dat die in NL over een aantal jaren bezien niet sustainable is. We hebben een populaire Master specialisatie Modeling, Simulation & Gaming (19 ects) waarin 2 vakken serious gaming; Game Design project binnen de faculteit Techniek, Bestuur en Management. Dit vak verzorg ik sinds 2003. Building serious games bij EWI (Bidarra) sinds ongeveer 2008. zowel bij Industrieel Ontwerpen als Bouwkunde is aandacht voor gaming. TBM doet geen hard gamma of zacht alfa onderzoek / onderwijs naar gaming. Alle proefschriften hebben relevantie voor toepassing van serious gaming op het gebied van beleids, bestuur, complexiteit, infrastructuren. Hieronder de titels van recent voltooide en nog lopende aio's op het gebied van serious gaming.

7.3.3 Mark Overmars, hoogleraar Informatica te Utrecht Mark Overmars schrijft over de ambities van zijn vakgroep: “Informatica Utrecht heeft games en in het bijzonder game technologie aangewezen als haar speerpunt. Dit komt terug in zowel onderzoek als onderwijs. Binnen de Informatica is dit zeer sterk ingezet met een speciale track binnen de bachelor die 100-120 studenten per jaar trekt en een master programma Game and Media Technology. In onderzoek gaan we investeren in drie nieuwe leerstoelgroepen op dit gebied. In dit kader zijn we aan het kijken hoe we ook de informatiekundige aspecten van games sterker in het onderwijs naar voren kunnen laten komen. Dit is een logisch gevolg van onze focus en van onze wens om sterkere verbanden aan te leggen tussen de Informatica en de Informatiekunde. Hierbij zal het accent vermoedelijk komen te liggen op het ontwerp en de toepassing van serious games. Dit zou potentieel kunnen conflicteren met de Amsterdamse plannen”.