18
TvC | juni nr. 2 2013
DIMENSIE
Serious business! Een zachtaardig grapje van een cliënt om de spanning te breken, de sarcastische grap waarmee een cliënt dominantie probeert te winnen, de cynische grap vol zwarte humor die iemands uitzichtloze perspectief verraadt… Humor kent binnen coaching en therapie vele gezichten. auteur: ROBERT STAMBOLIEV Humor combineert twee of meer inconsistente en incongruente delen of omstandigheden. Hierdoor ontstaat een verschuiving in perspectief, resulterend in een nieuwe derde positie. Die derde positie heeft veelal een functie. Het is niet voor niets dat we humor dagelijks tegenkomen in de praktijk van de coach. Morreall (1983) en Bergson (1993) onderscheiden drie belangrijke functies van humor in coaching en therapie: • op speelse, stimulerende, creatieve en onverwachte wijze veroorzaken van incongruentie; • op agressieve en vijandige manier beïnvloeden van de machtsrelatie tussen spreker en luisteraar ter bevordering van superioriteit;
LEREN
Humor in coaching
de ontlading van de lach, om de opwinding en opgebouwde spanning te doorbreken. Een gezonde vorm van humor heeft genoeg aan zichzelf; die humor duidt op lichtheid, creativiteit, oorspronkelijkheid en wordt ingezet als talent. Maar er bestaat ook humor met een bijsmaakje, bijvoorbeeld gebruikt ter ontsnapping aan de uitnodiging om op eigen handelen te reflecteren of in de vorm van vileine steken onder water gebruikt om de strijd aan te gaan met de coach. •
Verbaal en non-verbaal Niets pijnlijker dan humor die niet herkend wordt als humor. De indeling naar verbale en non-verbale humor in tabel 1 kan de coach behulpzaam zijn bij de identificatie van humor in de coachsetting. Gezichtsexpressies verdienen extra aandacht. Humor in deze vorm kan zich heel subtiel toen: een vinger langs de zijkant van een neus voorspelt een grapje en een pruillip verraadt een innerlijke dialoog of een stout grapje dat niet langer meer mogelijk lijkt te zijn. Lacht de cliënt om iets wat hij zelf zegt of denkt, of om een opmerking die de coach maakt, dan bevat deze lach doorgaans waardevolle informatie. De coach kan hier rechtstreeks naar vragen: “Waarom moest je lachen?”
TvC | juni nr. 2 2013
19
Tabel 1. Verbale en non-verbale humor Verbaal
Non-verbaal
Verbaal en non-verbaal
Stijlfiguur Hyperbool of overdrijving Noëma Understatement Zeugma Oxymoron Droge humor Woordspeling Grap of mop Non sequitur One-liner Sarcasme Grappige accenten of versprekingen
Gezichtsexpressies Slapstick Overdreven en onverwachte bewegingen en gebaren Practical joke Lachen
Parodie of imitatie Karikatuur Typetjes Sketches Platte humor (Zelf)spot Satire Zwarte humor Geveinsde domheid Absurdisme Antihumor Onbedoelde humor
Humorvolle ikken Het is belangrijk dat de coach doorziet vanuit welk deel van de psyche de humor voortkomt; bij zichzelf en bij de cliënt. De Psychology of Selves gaat ervan uit dat een mens uit delen bestaat, ook wel ikken of subpersoonlijkheden genoemd. Deze subpersoonlijkheden zijn gehecht aan hun eigen ‘domein’ en zijn ieder op zoek naar hun eigen uitkomst (Stamboliev, 1991; Stone & Stone, 2006). Humor kan hen
daarbij helpen. Zodra humor een gehechtheid toont of een doel dient, kun je ervan uitgaan dat een subpersoonlijkheid deze humor aanstuurt. Alle subpersoonlijkheden zijn – op hun eigen manier – bezig om ofwel negatieve emoties te vermijden ofwel om een doel te bereiken. Zo wil de Controller graag controle houden, de Pleaser wil het anderen graag naar de zin maken en de Strijder wil graag winnen (tabel 2). In Voice Dialogue wordt ernaar
Tabel 2. Opbrengst humor voor ikken Functie humor
Subpersoonlijkheid
Opbrengst
Bewust Ego
Incongruentie
Trickster
Verstrooien/verwarren: hoe zorg ik ervoor dat de ander geen grip op mij krijgt?
Grappige humor, zonder dat de diepgang in het contact kwijtraakt. Essentie blijft overeind in het contact.
Superioriteit
Controller
Innerlijke criticus Controle en regie houden
Ontlading
20
Strijder
Machtsstrijd aangaan: wie heeft het voor het zeggen?
Innerlijke criticus
Geen fouten maken: welke kritiek kan ik hierop leveren?
Pleaser
Spanningsreductie: hoe kan ik de ervaren spanning zo snel mogelijk kwijtraken?
TvC | juni nr. 2 2013
Sarcastische laag verdwijnt uit deze humor of wordt meervoudig: zowel spot als zelfspot. Minder fixatie.
Humor krijgt iets van de milde glimlach van Boeddha. Herkenning: ‘I’ve been there’.
gestreefd om cliënten, die gevangen zitten in één van hun subpersoonlijkheden, te begeleiden naar een nieuwe positie, die het mogelijk maakt vrijelijk te kiezen uit de kwaliteiten die al hun ikken herbergen. Deze nieuwe positie noemen we vrije middenpositie of Bewust Ego. Afhankelijk van de subpersoonlijkheid krijgt de humor zijn lading en betekenis. Zo kan zwarte humor opluchting brengen bij lijden en voor een gezonde dosis zelfspot en relativeringsvermogen zorgen. Verschillende stand-upcomedians gebruiken deze vorm van humor om taboeonderwerpen aan te snijden. Zo maken ze energie vrij die tot dat moment geblokkeerd was; energie van verstoten subpersoonlijkheden komt vrij. Wordt deze humor echter door een andere subpersoonlijkheid gekanaliseerd, dan raakt de humor vervormd tot een cynisch signaal, zonder dat er enige vorm van bevrijding optreedt. Trickster De subpersoonlijkheid die humor het subtielst gebruikt is de Trickster, degene die de boel in de maling neemt. Jung schaart onder dit archetype mede de Idioot, de Harlekijn en de Clown. Van nature niet slecht, zijn de resultaten van de Tricksters activiteiten soms wel onaangenaam; zo brengen ze verborgen domheid of leugens aan het licht. De Trickster is ook het onverwachte ‘idiote’ voorval dat zonder aanwijsbare reden ons zorgvuldig gearrangeerde leven verstoort. Een ‘shape shifter’ die vele vormen aan kan nemen en kan transformeren; hierin toont zich de ongrijpbare kant van dit archetype. De Trickster kan ook creatief zijn op een schijnbaar toevallige manier; niet serieus een doel of idee nastrevend, kan dit innerlijke aspect ons leiden tot iets nieuws, een verandering van richting. De Trickster is in staat om te lachen om de dwaasheid van het leven, maar ook om op een acceptabele manier door onze sociale gewoontes en hypocrisie heen te snijden. Het type kan ons net zo vaak tot tranen als tot lachen brengen en toont ons de menselijke gevoelens die ten grondslag liggen aan de
maskers die wij dragen in het dagelijks leven. Liefde, verlies, succes en mislukking: deze hebben allemaal hun diep menselijke kant en de Trickster openbaart deze thema’s aan ons. De Trickster kan echter ook – met zijn kennis over wat de mens drijft en waar zich zijn kwetsbaarheden bevinden – manipuleren en zich als kwelgeest onthullen (Jung, 1972).
Victor is opgegroeid met een dominante en narcistische vader. De Trickster hielp hem zijn eigen kwetsbaarheid zo ver mogelijk buiten de invloed van zijn vader te houden. Zo wist Victor thuis te overleven. Zijn Trickster heeft ertoe bijgedragen dat Victor een succesvolle carrière heeft weten te realiseren.
Herkennen Als ik de Trickster als subpersoonlijkheid niet herken en aan de orde stel, komt er van het begeleidingstraject niets terecht. De Trickster is ongrijpbaar en kan zich goed vermommen, waardoor op Victor en zijn gedrag lange tijd in objectieve zin niets aan te merken lijkt. Komt de Trickster hiermee weg, dan bepaalt deze subpersoonlijkheid de agenda. Erkennen Het is zaak de Trickster te eren op de functie die hij in het verleden gehad heeft. Reageert Victor vanuit zijn Trickster, dan weet ik dat daar iets gevoeligs aan ten grondslag ligt wat voorzichtig benaderd dient te worden. Benoemen Zodra de Trickster zich manifesteert, confronteer ik Victor met deze subpersoonlijkheid: “Telkens wanneer ik gevoelige onderwerpen aansnijd, ontwijk je die met een grapje. Wat ik ook probeer, je lijkt de boot af te houden.” Stem geven Ik stel Victor voor om te praten met degene die de boel voor het lapje houdt: de Trickster.
TvC | juni nr. 2 2013
21
Ik nodig hem uit om zelf op een andere plek te gaan zitten. Heeft de coach de Trickster herkend, dan voelt deze zich als het ware gezien. Mits het vertrouwen is geborgd, vindt de Trickster die ontmaskering wel interessant. Hij kan dan – eindelijk eens voor een groter publiek – laten zien wat hij allemaal bereikt voor de cliënt, als een goochelaar die zijn kunsten vertoont.
Coach: “Welkom, hoe doe je dat?” Trickster (trots): “Ik ben degene die aan de touwtjes trekt. Wat anderen ook proberen, ik houd het overzicht en zorg ervoor dat zij geen grip op Victor krijgen.” Coach: “Ben je er nu ook?” Trickster: “Ik houd altijd een oogje in het zeil bij coachingstrajecten en heb vrij snel door wat de bedoeling is. Meestal speel ik het spelletje keurig mee.” Coach: “Hoe ziet jouw dag eruit? Wanneer kom jij bijvoorbeeld voor het eerst om de hoek kijken?” Trickster: “Als Victor wakker wordt, kijk ik eerst of zijn vrouw al is opgestaan. Als zij beneden is, maak ik naar haar toe het eerste grapje als ik de trap afkom.” Coach: “Welke hulp bied jij daarmee aan Victor?” Trickster: “Ik zorg dat het psychologisch veilig genoeg is en peil de sfeer.” Coach: “Is de sfeer dan vaak niet goed aan het begin van de dag tussen jou en je vrouw?” Trickster: “Eigenlijk is die sfeer altijd wel goed. Maar je weet maar nooit.”
Uitinterviewen In eerste instantie stel ik Victor concrete vragen, ga fenomenologisch te werk en hanteer een beschrijvende aanpak. Aan Victor vraag ik wat de Trickster doet als hij thuis is en hoe hij dat doet als hij op zijn werk is. Vervolgens ga ik na wat de beleving is van de Trickster. Voert hij zijn taak vol verve uit of wordt hij ook wel eens moe? Is dit beeld helder, dan
22
TvC | juni nr. 2 2013
leg ik de verbinding met het verleden: “Wanneer ben jij in Victors leven gekomen?” Dit raakt aan de Tricksters kwetsbaarheid en hij is dan ook aangedaan: “Victor werd thuis vaak gepest door zijn vader. Het ging er heel grillig aan toe en Victor wist nooit wat te verwachten. Toen kwam ik om de hoek kijken. Ik werd er steeds beter in om de grillen te pareren en bouwde die rol uit voor mijn zusje en zelfs voor mijn moeder.” Aan het eind van dit gesprek vraag ik wat de Trickster gedaan heeft voor Victor: “Ik heb Victor en de rest van het gezin beschermd tegen Victors vader.” Onderhandelen Na de kennismaking met Victors ‘primaire kant’ – het deel dat zo sterk is dat het andere delen verdrukt – ga ik na wie er nog meer in Victor wonen en nog niet aan het woord zijn geweest. Erkenning en waardering voor de Trickster maken Victor voor het eerst bewust van deze energie. De Trickster gaat akkoord met een introductie van Victors andere delen, mits hij in mag breken als hij dat wil. Dit is het begin van separatie met deze rol. De coach en Trickster werken samen. Andere ikken Nu andere subpersoonlijkheden het podium wordt geboden, spreken deze vrijer dan voorheen en komt er meer energie vrij. Zo stapt de verstopte Kwetsbare kant naar voren. Victor moet het Verdriet dat hierbij vrijkomt zoveel mogelijk toelaten en voelen; het is helend om de kwetsbaarheid te ervaren. Ook andere kanten die verdrongen zijn, zoals Vertrouwen of Egoïsme, kunnen nu aanbod komen. Middenpositie De Kwetsbaarheid krijgt een nieuwe plek binnen Victor en hij ondervindt er beter op een andere manier voor te zorgen. De principes van geweldloze communicatie kunnen hierbij van dienst zijn. Victor leert om eerder te adresseren als hij iets niet leuk vindt (begrenzen) en uit te spreken wat hij juist wel wil (behoeften). Bewust Ego De laatste fase bij coaching van de Trickster
TOEKOMST
Niets pijnlijker dan humor die niet herkend wordt als humor betreft het verder uitbouwen van de middenpositie. Er wordt ruimte gecreëerd voor de ontwikkeling van een zogenaamd Bewust Ego, een ‘vrije middenpositie’, van waaruit er contact is met de andere subpersoonlijkheden. Vanuit die vrije positie kiest Victor zelf en bewust wie op welk moment bepalend is. Genieten Zodra wij om onze blokkades en onze pijn kunnen lachen, overstijgen we onze gebrokenheid, waardoor ook gekneusde relaties en verbrokkelde samenhangen hersteld kunnen worden (De Blot, 2013). Bij de ontwikkeling van het Bewuste Ego heeft de coach bijzondere aandacht voor het contact met de eigen kracht en kwetsbaarheid. Achter de humor van de subpersoonlijkheden gaat altijd kwetsbaarheid schuil. De cliënt kan leren voor deze kwetsbaarheid te zorgen door een Bewust Ego te ontwikkelen en vanuit dit Bewuste Ego te handelen. Dan kan de humor positief en vrij worden ingezet (tabel 2). Humor vanuit het Bewuste Ego is onbezwaard, aangezien de grappen niet langer gemaakt worden om iemand te beschermen of iets te verdedigen. Humor vanuit het Bewuste Ego mag gewoon humor zijn, en kan vreugde en plezier brengen via onverwachte en geestige grappen. Bij deze humor gaat het puur om de vreugde zelf en het genieten: humor zoals
humor bedoeld is. ■ Robert Stamboliev studeerde Psychologie in Californië. Hij bekwaamde zich sinds 1982 in Voice Dialogue bij dr. Hal en dr. Sidra Stone en is voortrekker bij de introductie van Voice Dialogue in Nederland, Europa, Azië en Zuid-Amerika. Robert is oprichter en directeur van het Instituut voor Transformatie Psychologie (ITP). www.voicedialogueworld.com/nl Referenties • Bergson, H. (1993). Het lachen: Essay over de betekenis van het komische. Meppel: Boom. • Blot SJ, P. de Chauvigny de (2013). Reflectie van Paul de Blot SJ in nieuwsbrief rondom werkcolleges 2012-2013. Breukelen: Nyenrode Business University. • Halbertsma, E.H., & Stamboliev, R. (2002). Polariteiten in personal coaching. Opleiding & Ontwikkeling, nr. 10: pp. 24-27. • Jung, C. G. (1972). Four archetypes: Mother, Rebirth, Spirit, Trickster. Vert. R.F.C. Hull. London: Routledge & Kegan Paul. • Morreall, J. (1983). Taking Laughter Seriously. New York: SUNY Press. • Stone, H. & Stone, S. (2006). Thuiskomen in jezelf (new ed.). Groningen: De Zaak. • Stamboliev, R. (1988). De Energetica van Voice Dialogue. Groningen: De Zaak.
TvC | juni nr. 2 2013
23
