Schoolkosten binnen het MBO

Schoolkosten binnen het MBO De stand van zaken en de wet Versie 2

Korte samenvatting In dit rapport wordt ingegaan op de vele klachten die JOB krijgt over het onterecht doorbereken van kosten door instellingen aan studenten. Verder wordt de conclusie getrokken dat de hoge schoolkosten in de afgelopen tien jaar niet is verbeterd ondanks de goede voornemens. Daarom wordt het gevoerde beleid geëvalueerd en wordt advies gegeven om de situatie te verbeteren.

JOB (Jongeren Organisatie Beroepsonderwijs) feb 2012 Sander Nelissen

1

Inhoudsopgave Inleiding 1. Klachten van studenten 2. De wet 2.1 Verdrag van de Verenigde Naties 2.2 Europees Sociaal Handvest 2.3 Wet Educatie Beroepsonderwijs 2.4 Jurisprudentie 2.5 1 Minderjarige studenten 2.De rechten van het kind 2.6 Conclusie 3. Beheersing van schoolkosten 3.1 knelpunten 3.2 maatregelen 4. Schoolkosten nader bekeken 4.1 kosten 4.2 conclusie 5. Evaluatie knelpunten 5.1 transparantie 5.2 kloof tussen betaler en beslisser 5.3 inspraakrecht 5.4 conclusie 6. Evaluatie maatregelen 6.1 servicedocument mbo-raad en JOB 6.1.1 tegenstrijdigheden filosofie en uitwerking 6.1.2 de aanbevelingen van het servicedocument 6.2 Onderwijsinspectie 6.3 conclusie 7. Conclusie en advies 8. Literatuurlijst

Bijlage 1. Servicedocument 2

Inleiding Tien jaar geleden is er ophef geweest over de stijgende extra schoolkosten (SP, 2001). Zowel in de media als in verschillende rapportages is hierover gesproken. JOB heeft toen in samenwerking met de SP een zwartboek opgesteld en aangeboden aan de toenmalige minister Hermans. Naar aanleiding van alle ophef is er besloten om onderzoek te doen naar de mogelijkheden om de kosten te beheersen (SEO,2002). Eén van de maatregelen was het maken van een servicedocument. Indertijd is aangegeven dat het effect van de maatregelen geëvalueerd moet worden. Nu, zeven jaar later, krijgt JOB nog steeds veel klachten over extra schoolkosten. Ook is er onlangs een onderzoek gepubliceerd dat aangeeft dat studenten moeilijk rond kunnen komen en schulden maken (Nibud, 2011). Aanleiding genoeg om nu eens kritisch te kijken of de situatie aangaande schoolkosten wel is verbeterd en of de maatregelen hebben geholpen. In dit onderzoek probeert JOB hier antwoord op te geven. We hopen dat dit onderzoek de politiek zal motiveren om tot een oplossing te komen voor de problemen rondom de ‘extra schoolkosten’. In aanvulling op versie 1 ‘Schoolkosten binnen het mbo: De stand van zaken’ is in dit onderzoek een deel besteed aan de wet. In hoofdstuk 1 geven we een schets van de klachten die we binnenkrijgen. In hoofdstuk 2 bekijken we welke knelpunten tien jaar geleden zijn vastgesteld en welke oplossingen toen zijn aangedragen. Hoofdstuk 3 geeft een overzicht van de huidige schoolkosten in vergelijking met tien jaar geleden. Het daaropvolgende hoofdstuk bekijkt of de knelpunten inmiddels zijn opgelost. In hoofdstuk 5 worden de maatregelen die indertijd zijn genomen geëvalueerd. Vervolgens sluiten we af met een korte conclusie en advies.

1. Aanleiding: klachten van studenten Bij JOB kregen we in 2010 1314 klachten binnen waarvan 7% ging over onjuiste extra kosten die worden doorberekend door de school. In 2009 was dat 4%. In de laatste cijfers blijkt dat in 2011 zelfs 12% van de klachten ging over de onjuiste schoolkosten. Gezien de grote verscheidenheid aan mogelijke klachten is dit een hoog percentage. Wat ons opvalt is dat er veel scholen geen specificatie sturen, kosten verplicht maken en onjuiste kosten doorberekenen. Tevens blijkt dat de scholen er niet voor terugdeinzen om incassobureaus of deurwaarders in te schakelen. Een verschuiving van klachten vindt plaats wat betreft de type kosten. ICT wordt binnen de school steeds belangrijker en we zien dit terug in klachten over opleidingen die de ICT-kosten doorberekenen naar de student. Zo krijgen we signalen dat er steeds meer studenten moeten bijdragen aan de licenties van de computers op school. Een ernstigere klacht is dat er steeds meer opleidingen zijn die studenten verplichten laptops mee te nemen of aan te schaffen via school. Naar aanleiding van de ‘laptop-klacht’ hebben we via onze website 353 studenten gevraagd of school hun verplicht heeft een laptop aan te schaffen. 60% gaf aan van niet terwijl 40% wel verplicht werd een laptop aan te schaffen. Van die 40% zei een kwart een media/ICT-opleiding te volgen.

3

Tevens merken we op dat er relatief veel rekeningen niet gespecificeerd zijn. Tot slot “vergeten” scholen ook nog eens om de vrijwillige kosten ook echt als vrijwillig te benoemen (Sardes, 2010). Hieronder hebben we twee klachten om te illustreren wat voor kosten studenten op hun bord kunnen krijgen: Koksopleiding Rob doet de tweejarige BBL koksopleiding. Dit is 1 dag naar school en 4 dagen werken. Voor deze opleiding moet hij boeken, kleding en gereedschappen kopen. Nu krijgt hij van school een rekening van 2121 euro. Hieronder: diverse materiaalkosten van 1600euro . Hij vertelt ons dat hij de rekening niet wil betalen. Het betreft namelijk ingrediënten van de kooklessen. De school heeft op dit moment een incassobureau ingeschakeld. Bloembinden Koen doet een opleiding bloembinden. Naast 1031 lesgeld, kosten voor zijn gereedschappen, boeken, een rekening van 262 euro moet koen ook elke week verse bloemen meenemen ( 35euro/week). Onder de rekening van 262 euro valt: abonnementen, software, gebruik mediatheek, klein materiaalexcursie, diplomering, ouderavonden, kosten introductiedagen, praktijkleren en praktijkschool. De ouder van deze jongen heeft JOB gebeld om hulp want de school verplichtte deze kosten. JOB heeft de vader bijgestaan met behulp van advies en brieven. De vader heeft gesprekken gevoerd tot en met het CvB en kreeg na 7 maanden eindelijk gelijk. De school koopt nu de bloemen voor de zoon. Ook heeft de vader een groot deel van de “vrijwillige” bijdrage niet hoeven betalen. Maar de school heeft zijn beleid helaas niet veranderd. Koen is nu de enige in de klas die bloemen krijgt.

4

2. De Wet Laten we de verschillende wetboeken en verdragen even langslopen. Allereerst de internationale verdragen en dan onze Nederlandse wetten. 2.1 Verdrag van de Verenigde Naties In het Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten in art. 13 lid 2 sub b wordt bepaald dat: “2. De Staten die partij zijn bij dit Verdrag erkennen dat, ten einde tot een volledige verwezenlijking van dit recht te komen: (...) b. Het secundair onderwijs in zijn verschillende vormen, waarbij inbegrepen het secundaire technische onderwijs en het beroepsonderwijs, door middel van alle passende maatregelen en in het bijzonder door de geleidelijke invoering van kosteloos onderwijs algemeen beschikbaar en voor allen toegankelijk dient te worden gemaakt;” Door de doorwerking van artikel 93 van de Grondwet, de verbindend kracht van internationale verdragen zou dit artikel direct toegepast kunnen worden. Immers het artikel wijst een specifieke groep aan, het beroepsonderwijs, en heeft een specifieke opdracht, het kosteloos aanbieden daarvan. De overheid voldoet dus niet aan art. 13 van het Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten. 2.2 Europees Sociaal Handvest In het Europees Sociaal Handvest wordt in art. 10 lid5 sub a, recht op vakopleiding bepaald: “Teneinde de doeltreffende uitoefening van het recht op vakopleiding te waarborgen, verbinden de Partijen zich: (...) 5.Door het nemen van passende maatregelen het volledige gebruik van doelmatige voorzieningen te bevorderen, zoals: a. Verlaging of afschaffing van alle kosten. “ Hierin wordt door de Leden van de Raad van Europa, waar Nederland onder valt, bepleit om een zo laag mogelijk tarief voor schoolkosten in het geval van een vakopleiding, in dit geval mbo, dan wel totale afschaffing van de schoolkosten te bewerkstelligen.

2.3 Wet Educatie Beroepsonderwijs ‘Artikel 8.1.4. Onderwijsbijdragen’ in de WEB gaat over de schoolkosten binnen het mbo. Deze luidt: “De inschrijving wordt niet afhankelijk gesteld van een andere dan een bij of krachtens de wet geregelde geldelijke bijdrage.” In artikel 8.1.4 is een met artikel 27 tweede lid van de WVO overeenkomende bepaling neergelegd, die de deelnemers tot waarborg strekt dat voor de inschrijving geen aanvullende eigen bijdrage vereist mag worden (bron: memorie van toelichting)xx. Ook niet als het in de onderwijsovereenkomst vermeld staat.

5

2.4 Jurisprudentie In de uitspraak LJN: BP1810, Sector Kanton rechtbank Breda, van 19-01-2011, wijst de rechter een eis van het ROC, die een leerling verplicht om schoolkosten te betalen van de hand. De rechter stelt in rechtsoverweging 3.3.1. vast dat er slechts een bijdrage kan worden gevraagd aan wanneer dit gaat over een buiten het kerncurriculum gegeven onderwijs. Indien een leerling hier niet aan deel wenst te nemen, worden de kosten niet in rekening gebracht, en kan de leerling worden uitgesloten van de activiteit. 2.5.1 Minderjarige studenten Met betrekking tot minderjarige studenten is de praktijk nog ernstiger dan voor meerderjarige studenten. Minderjarige studenten zijn namelijk verplicht naar school te gaan. Ze moeten daar wel, in tegenstelling tot bij de havo of vwo, verplichte kosten maken. De kwalificatieplicht (art. 4a lid 1 leerplichtwet) is van kracht voor jongeren tot 18 jaar indien zij nog geen startkwalificatie hebben behaald. Dit betekent dat je geen keuzevrijheid hebt en dus verplicht bent schoolkosten te betalen. In artikel 2, eerste lid, zijn de bedoelde personen verplicht te zorgen dat deze overeenkomstig de bepalingen van deze paragraaf ingeschreven staan als leerling deelnemer bij een school of instelling die volledig dagonderwijs dan wel een bij de wet geregelde combinatie van leren en werken verzorgt en dat hij deze school of instelling na inschrijving geregeld bezoekt, als: a. ten aanzien van de jongere de leerplicht, bedoeld in paragraaf 2 van deze wet is geëindigd, en b. de jongere geen startkwalificatie heeft behaald. De kwalificatieplicht zorgt er namelijk voor dat leerlingen na het voortgezet onderwijs geen keuzevrijheid hebben om wel of niet deel te nemen aan het onderwijs. In het voortgezet onderwijs, de VAVO en onderwijsinstellingen volgens de WEB in de agrarische sector, krijgen leerlingen een tegemoetkoming in de schoolkosten, als geregeld in art. 3.5 Wet Tegemoetkoming Onderwijsbijdrage en Schoolkosten. Het is vreemd dat er in de WEB niets is geregeld over de schoolkosten in het mbo. Ook in de Wet op de Studiefinanciering is niets opgenomen t.a.v. minderjarigen op het mbo. Er lijkt dus een enorme discrepantie te bestaan tussen de regelingen voor het Hoger Onderwijs en het Voortgezet Onderwijs t.o.v. minderjarigen op het mbo. Ook hebben minderjarigen in het mbo geen recht op een OV-jaarkaart, dit houdt verband met het geen recht hebben op studiefinanciering. Dit is gelijk met minderjarigen in het VO. Maar als men in het VO geen schoolkosten gevraagd wordt zou in het kader van gelijke behandeling ook geen schoolkosten gevraagd mogen worden aan minderjarigen in het mbo. Opmerkelijk is dat deze discrepantie nog niet in de wet is geregeld, waardoor we ons zullen moeten wenden tot de internationale verdragen en jurisprudentie.

6

2.5.2 De rechten van het kind In het internationaal verdrag inzake “De rechten van het kind’ staan in artikel 28 en 29 onderwijscriteria. Hierin is in artikel 28 lid 1 sub a het volgende opgenomen: “De Staten die partij zijn, erkennen het recht van het kind op onderwijs, en teneinde dit recht geleidelijk en op basis van gelijke kansen te verwezenlijken, verbinden zij zich er met name toe: (...) e. Maatregelen te nemen om regelmatig schoolbezoek te bevorderen en het aantal kinderen dat de school vroegtijdig verlaat, te verminderen. Het argument dat de oud-staatssecretaris Van Bijsterveldt voor de kwalificatieplicht ontleende was gelijk aan artikel 28 lid 1 sub e Verdrag inzake de rechten van het kind. Door schoolkosten in rekening te brengen bij minderjarige mbo’ers, zonder tegemoetkoming, als geregeld in WTOS, wordt de drempel tot het volgen van onderwijs juist verhoogt. 2.6 Conclusie Extra schoolkosten voor mbo-studenten zijn in strijd met de Nederlandse wet en de internationale verdragen. Voor minderjarige mbo-studenten kunnen we zelfs stellen dat alle schoolkosten in strijd zijn met de internationale verdragen. In de Nederlandse wet is voor de minderjarigen niets geregeld. Tot slot ben je verplicht om een startkwalificatie te halen. Het is daarom absurd om deze groep schoolkosten te laten betalen. Zeker gezien het feit dat je op de havo of vwo niets hoeft te betalen.

7

3. Beheersing van Schoolkosten 3.1 Knelpunten Zo´n tien jaar geleden is er veel bezorgdheid geuit dat de studiekosten niet nog meer mogen stijgen. Daarom is er een onderzoek gedaan naar de extra schoolkosten “Kennis over kosten” (SEO, 2002 ). Uit dit onderzoek kwamen drie knelpunten naar voren die maken dat studiekosten onbeheersbaar zijn. In het onderzoek werden tevens mogelijke oplossingen beschreven. De knelpunten en oplossingen staan hieronder beschreven. 1e knelpunt Transparantie Schoolkosten Schoolkosten zijn slecht opvraagbaar. Schoolleidingen weten zelf vaak niet eens wat de extra kosten zijn. Tevens zijn studenten en ouders niet goed op de hoogte wat de extra kosten zijn wanneer ze aan de opleiding beginnen.

Oplossing “Indien zou blijken dat de scholen niet op grote schaal overgaan tot het geven van informatie over de schoolkosten in de schoolgids of -site, is het ook mogelijk om voor schoolkosten een systeem à la de kwaliteitskaart op te zetten. De Onderwijsinspectie kan dan de vereiste informatie bij de schoolleidingen (dwingend) opvragen en in een ‘schoolkostenkaart’ zetten.”

2e knelpunt Kloof tussen beslisser en betaler te groot. De personen die bepalen welke boeken gekocht worden zijn niet degene die moeten betalen. Dit zou maken dat de beslisser het kostenplaatje niet goed in het oog houdt. Oplossing Een vast boekenbedrag. Komt school eroverheen dan is het eigen verantwoordelijkheid.

3e knelpunt Onderbenutting inspraakmogelijkheden Scholen maken minimaal gebruik van de inspraakmogelijkheden van de medezeggenschapsraad.

Oplossing De centrale studentenraden krijgen instemmingsrecht met betrekking tot de vrijwillige bijdrage.

8

3.2 Maatregelen In 2001 is onderzoek gedaan naar de schoolkosten. Deze bleken fors gestegen te zijn in vergelijking met de monitor uit 1999. Deze kennis in combinatie met de resultaten uit het onderzoek “Kennis over kosten” (SEO, 2002) heeft ertoe geleid dat de minister in een brief aan de Tweede Kamer (Van der Hoeven, 2004) belooft dat er maatregelen genomen worden. Allereerst moet de Onderwijsinspectie de schoolkosten gaan inspecteren: “Het onderwerp schoolkosten zal binnenkort ook met de Inspectie BVE worden besproken. De insteek daarbij zal zijn dat de Inspectie scherp toeziet op de naleving van de regelgeving inzake de vrijwillige bijdrage. Daarnaast zou het goed zijn als de Inspectie zoveel mogelijk informatie verzamelt over de totale schoolkosten op een instelling en daarover inzicht verschaft op haar website met de daar recent gestarte kwaliteitskaart BVE.”

Ten tweede werd er actie ondernomen vanuit de MBO-raad en JOB. Er is daarom in 2004 een servicedocument gemaakt waarin richtlijnen voor scholen staan wat betreft de kosten die scholen wel en niet mogen doorberekenen aan studenten. “Voor het BVE-veld geldt dat JOB en de Bve Raad in mei een service- document vrijwillige bijdrage hebben vastgesteld en aan de instellingen hebben aangeboden. Hoewel de status van een servicedocument een minder dwingende is dan een branchecode, is er vertrouwen van mijn kant dat dit document, juist doordat het ook door de deelnemersorganisatie is opgesteld, zijn werking zal hebben. (…) Ik zal de effecten van het service-document monitoren, mogelijk door het inschakelen van de Inspectie van het onderwijs.”

9

4. Schoolkosten nader bekeken Laten we nu eens kijken of de maatregelen de kosten hebben teruggedrongen. De cijfers in dit hoofdstuk komen uit de “Schoolkostenonderzoek” (Nibud, 2001) en de “Schoolkostenmonitor 20092010” (Sardes) 1. Het is geen volledig overzicht kijk daarvoor in de schoolkostenmonitor, maar we bekijken alleen de meest relevante kostenposten. Het is belangrijk op te merken dat de categorie vrijwillige bijdrage in de schoolkostenmonitor onjuist wordt weergegeven. De onderzoekers nemen de bedragen over die de scholen aanleveren. De verplicht gestelde kosten die in werkelijkheid vrijwillig zouden moeten zijn worden niet als zodanig meegerekend. In werkelijkheid is de vrijwillige bijdrage dus véél hoger dan in het rapport staat aangegeven. 4.1 Kosten Als we naar de totale extra schoolkosten kijken zien we dat de ‘extra schoolkosten’ in 2001-2002 weinig verschillen met de gemiddelde ‘extra schoolkosten’ die de studenten nu moeten betalen. De totale schoolkosten liggen in de bol, afhankelijk van sector en niveau, tussen € 700euro en ruim € 1.100euro per jaar2. Hier komt ook nog eens €900,- aan reiskosten bij. Boekenkosten De boekenkosten waren in 2001 gemiddeld 305 euro per persoon. Nu tien jaar later zijn de gemiddelde boekenkosten zo goed als gelijk, namelijk 290euro . Echter is het goed mogelijk dat de werkelijke kosten voor ‘boeken’ hoger zijn geworden als de kosten voor software applicaties, welke moeten worden aangeschaft als vervanging voor boeken, ook onder boekenkosten worden gerekend3.

ICT-kosten 20% van de BOL-studenten en 16% van de BBL-studenten betalen mee aan de ICT-kosten van school. Zij betalen respectievelijk 135 euro en 119 euro per jaar. Waaraan dit precies gespendeerd wordt is niet geheel duidelijk. Naast deze kosten geven ouders/studenten zelf ook nog eens gemiddeld 200euro per jaar uit aan ‘ICT’. JOB vindt dit opmerkelijk hoge kosten. De scholen dienen zelf een studieruimte in te richten en hun les van digitaal lesmateriaal te voorzien. Helaas krijgen we steeds meer signalen dat er opleidingen zijn die hun studenten verplicht laptops laten aanschaffen of meenemen naar school. Daarbij moeten studenten steeds vaker meebetalen aan de licenties van de computers in de studieruimtes. JOB vindt dit een zorgwekkende ontwikkeling. Scholen dienen zelf studieruimtes in te richten met computers. Als er in de les een computer nodig is dient school deze zelf te verschaffen. Het verplicht stellen van het meenemen van een laptop is naar onze mening in strijd met de regels over de 1 De scholen die ondervraagd zijn in de schoolkostenmonitor hebben vrijwillig meegewerkt. De onderzoekers geven verder aan dat niet alle scholen bereidwillig waren om mee te werken. Dit is negatief voor de representativiteit van het onderzoek. 2 Een minderjarige mbo-student is daarbij ook nog eens gemiddeld 900,- aan reiskosten per jaar kwijt (Sardes, 2010). 3 Het zou belangrijk zijn om kritisch te kijken naar dergelijke applicaties. Nadelen zijn dat er een computer nodig is om de applicatie te draaien. Maar belangrijker nog, de licenties van de applicaties gaan per jaar. Je kunt na dat jaar dus niet iets opzoeken. Daarbij kunnen ze prijzig zijn.

10

schoolkosten. Daarnaast geven de studenten/ouders zelf ook nog eens €210,- uit aan ICT. Leermiddelen en gereedschappen Gemiddeld betalen ouders/studenten 50 euro aan zelfaangeschafte materialen/gereedschappen en 75 euro aan de school voor materialen/gereedschappen. We kunnen niet vergelijken of de kosten van deze post minder of meer zijn geworden in vergelijking met tien jaar geleden. Wij hebben signalen dat er met regelmaat kosten binnen deze categorie worden doorberekend die de school zelf zou moeten betalen. Eenmalige uitgaven De eenmalige uitgaven zoals rekenmachines en atlassen bedraagt gemiddeld €100,- . Extra schoolactiviteiten Gemiddeld komen deze uitgaven op €116,- per jaar ‘Vrijwillige bijdrage’ De vrijwillige bijdrage zoals genoemd in de schoolkostenmonitor bedraagd €30,-. Echter, in werkelijkheid ligt deze veel hoger. Want onder de vrijwillige bijdrage vallen alle kosten buiten het lesgeld. Zonder de boeken is de vrijwillige bijdrage ongeveer gemiddeld: 30 + 210 +50 +75 + 100 + 116 = €581,- 4 4.2 Conclusie De totale kosten zijn ondanks de voornemens om terug te dringen de afgelopen tien jaar hetzelfde gebleven, namelijk zo’n €1000,-. De vrijwillige bijdrage is erg hoog en bedraagt zo’n €580,- . Deze vrijwillige bijdrage wordt voor het grootste gedeelte verplicht gesteld. Daarbij stellen we vast dat veel kosten, die de school zelf zou moeten betalen onterecht worden doorberekend aan de student.

5. Evaluatie knelpunten In het vorige hoofdstuk hebben we vastgesteld dat de schoolkosten nog even hoog zijn. We gaan nu bekijken in hoeverre de knelpunten met betrekking tot de beheersing van de schoolkosten zijn opgelost.

5.1 Transparantie Schoolleiding Schoolleidingen zeggen vaak zelf niet precies op de hoogte te zijn van de kosten. Veel is er op dit gebied dus niet veranderd. Geen specificatie Uit de schoolkostenmonitor (Sardes, 2010) blijkt dat 69% van de scholen géén specificatie stuurt maar een rekening met één kostenpost. Verkeerde kostenposten Verder blijkt dat veel scholen kosten die onder de vrijwillige bijdrage plaatsen niet in deze categorie 4 Omdat het onduidelijk is of de uitgaven aan ict voor de pc thuis is of aan licenties en daarbij het feit dat bepaalde opleidingen niet wilde meewerken aan het onderzoek is dit bedrag enkel indicatief.

11

plaatsen. Dus deze brengen ze apart in rekening. Wat in veel gevallen de schijn geeft dat het verplichte kosten zijn. Zo is bijvoorbeeld de gemiddelde vrijwillige bijdrage bij BOL techniek 26euro, maar daarnaast brengt school ook nog 215euro ICT, 92euro leermiddelen, 134euro extra schoolactiviteiten in rekening. Dus de eigenlijk vrijwillige bijdrage is gemiddeld 467euro en niet 26euro (Sardes, 2010). Dit was in het verleden ook al geconstateerd (Regioplan, 2004) Studiegids Volgens de onderwijsinstellingen geeft 94% inzicht in de te verwachten kosten (Sardes, 2010). Onbekend is of dit in de studiegids staat. Maar gezien het feit dat maar 31% gespecificeerde rekeningen stuurt lijkt ons dat een gedetailleerd overzicht in de studiegids bij de meeste opleidingen niet voorkomt. 5.2 Kloof tussen betaler en beslisser In het onderzoek “kennis van kosten” is vastgesteld dat de kosten voordeliger uitpakken wanneer degene die betaalt ook degene is die beslist wat er gekocht wordt. Deze kloof tussen beslisser en betaler is niet kleiner geworden. Het resultaat is dat veel scholen niet gemotiveerd zijn om de kosten te drukken. De onderzoeksresultaten onderbouwen dit. Zo blijkt dat 38% van de studenten meemaakt dat ze boeken/materiaal moeten aanschaffen die ze vervolgens niet gebruiken (JOB-Monitor 2010). Dat 36% van de scholen weinig gebruikte boeken niet schrappen van de boekenlijst en te veel betaald geld wordt maar door 58% van de scholen teruggestort (Sardes, 2010). De toentertijd voorgestelde oplossingen zijn mondjesmaat toegepast. We hebben geen signalen dat er studentenraden betrokken zijn bij de vaststelling van de boekenlijst. Ook het beter organiseren van het inkopen van boeken wordt slechts door 6% van de scholen gedaan (Sardes, 2010). 5.3 Inspraakrecht Vanaf afgelopen maart 2011 is elke school verplicht om een centrale studentenraad geïnstalleerd te hebben. Deze raden hebben een instemmingsrecht met betrekking tot het wijzigen van de vrijwillige bijdrage. Aangezien per opleiding en misschien wel per klas er verschillende kosten worden doorberekend is het voor een centrale studentenraad een behoorlijke taak dit allemaal te controleren. De verantwoordelijkheid voor juiste rekeningen ligt wat JOB betreft bij het bestuur van de school en uiteindelijk bij de minister. 5.4 Conclusie Het inspraakrecht is gerealiseerd. Het is overigens niet zonder meer aangenomen dat dit inspraakrecht direct leidt tot de beheersing van de schoolkosten. Zeker gezien het feit dat de transparantie minimaal is. Tot slot is de kloof tussen beslisser en betaler nog niet verholpen welke leidt tot hogere kosten dan nodig is.

12

6. Evaluatie maatregelen De minister schrijft in een brief van juni 2004 aan de voorzitter van de Tweede Kamer: Nu we hebben vastgesteld dat de schoolkosten niet minder zijn geworden en de knelpunten niet zijn opgelost is het verstandig eens te kijken naar de maatregelen die genomen zijn. 6.1 Servicedocument mbo-raad en JOB In mei 2004 heeft JOB in samenwerking met de MBO-raad een servicedocument opgesteld. In dit document zijn aanbevelingen gedaan aan de scholen. We zullen eerst eens kijken naar de uitgangsfilosofie van het document en vervolgens naar de aanbevelingen en in hoeverre daar iets van terecht is gekomen (zie bijlage 1 voor het servicedocument). 6.1.1 Tegenstrijdigheden uitgangspunt onderwijs en uitwerking Het Nederlandse onderwijs moet toegankelijk zijn voor iedereen. Dit standpunt is nog eens in 2001 door Minister Ritzen (brief uit 2001) kenbaar gemaakt. Het vormt vervolgens de uitgangsfilosofie voor het servicedocument: “ De wetgever gaat uit van een sobere doch doelmatige bekostiging van het gesubsidieerde onderwijs. Dit betekent onder meer, dat onderwijsdeelnemers binnen het gesubsidieerde onderwijs in staat gesteld moeten worden de eindtermen van de gekozen opleiding te behalen zonder dat een eigen bijdrage in de kosten van het te volgen onderwijs noodzakelijk is. Vanzelfsprekend kunnen extra programmaonderdelen worden aangeboden, die naar keuze kunnen worden gevolgd. Het deelnemen daaraan en dus financiële verplichtingen, die deze activiteiten met zich meebrengen berust altijd op vrijwilligheid. Primair blijft gelden, dat het gehele programma voor de afronding van de opleiding moet kunnen worden gevolgd en afgesloten zonder een extra bijdrage vanuit de onderwijsdeelnemer (…).” Als we kijken naar de praktische uitvoering van het beleid met betrekking tot schoolkosten moeten we vaststellen dat dit niet overeenkomt met het bovenstaande statement. 6.1.2 De aanbevelingen van het servicedocument Hieronder behandelen we welke aanbevelingen in het servicedocument zijn gedaan en wat daar nu zeven jaar volgens JOB van terecht is gekomen. 1.communicatie en informatie Geef de deelnemer via brochure en de internetsite informatie over de vrijwilligheid van de bijdrage en een specificatie van de kosten. Maak duidelijk dat de deelnemer vrijwillig kan besluiten om mee te doen aan de gezamenlijke inkoop van (verplichte) leermiddelen. Deze informatie kan zowel in de brochure van de opleiding staan als op internet. Zoals eerder in dit document besproken is versrekken maar 31% van de scholen gespecificeerde rekeningen. Hieruit kan geconcludeerd worden dat de informatievoorziening veel te wensen overlaat.

13

2.inspraak De deelnemer krijgt via de deelnemersraad invloed op de hoogte en besteding van de vrijwillige bijdrage. Het definitieve wetsontwerp moet nog door de Kamer worden aangenomen. Het is aan de Bve instelling om de vrijwillige deelnemersbijdrage vast te stellen. In deze vaststelling worden de deelnemers betrokken via de deelnemersraden. Nu acht jaar later is de centrale studentenraad eindelijk verplicht. De vraag is in hoeverre de scholen de rekeningen voor gaan leggen. Ook voorzien wij problemen met de hoeveelheid aan rekeningen die de studentenraad moet gaan beoordelen

3. apart regelen van de onderwijsovereenkomst Het betalen van de vrijwillige bijdrage dient geregeld te worden buiten de onderwijsovereenkomst in een aparte overeenkomst. De vrijwillige bijdrage is een afspraak voor de periode van een jaar. Dit verhoudt zich niet met de onderwijsovereenkomst die een langere termijn bestrijkt. We hebben signalen van de Onderwijsinspectie dat er nog steeds opleidingen zijn waarbij de vrijwillige bijdrage gekoppeld is aan de OOK.

4.wat te doen bij niet betalen Niet betalen leidt tot uitsluiting van de extra kwalitatieve voorzieningen. Helaas krijgt JOB nog steeds signalen dat scholen incasso’s en soms zelfs deurwaarders op de studenten afsturen.

5.vrijwillige bijdrage zo laag mogelijk houden De Bve instellingen doen al het mogelijke om de vrijwillige bijdrage zo laag mogelijk te houden. Het verdient aanbeveling om als instelling actief beleid te ontwikkelen om de kosten voor de deelnemer zoveel mogelijk te beperken. Dit geldt niet alleen voor de vrijwillige deelnemersbijdrage maar ook voor de boeken en de overige leermiddelen. Dit beleid kan jaarlijks na het installeren van de deelnemersraad met de laatste besproken worden. Helaas zien we hier bij te veel opleidingen niks van terug. De gemiddelde kosten per student in Nederland zijn hetzelfde gebleven. Daarbij worden nu steeds meer kosten niet als vrijwillige bijdrage doorberekend maar als verplichte kosten. Daarbij worden er nog veel te vaak rekeningen doorberekend aan de student die de school behoort te betalen. Tevens wordt er veel te weinig gedaan aan het terugdringen van de boekenkosten.

6. individueel betaalsysteem ICT maakt het mogelijk om via een studentchipkaart de vrijwillige bijdrage veel meer uit te splitsen op behoefte van de deelnemer. Dit soort systemen zijn nu nog volop in ontwikkeling. Principieel is het afstemmen van de vrijwillige bijdrage op de behoefte van de deelnemer een goede zaak, zonder goede (ICT) mogelijkheden om dit in goede banen te leiden, geeft dit echter nu (te) veel (controle) administratieve beheerslast. De Bve Raad is daarom op dit moment voorstander van een vrijwillige bijdrage die voor de gehele opleiding voor elke deelnemer hetzelfde is. Op het moment dat ICT 14

systemen een gedifferentieerde keuze mogelijk maken en de Bve instelling een dergelijk systeem heeft aangeschaft is een differentiatie mogelijk. JOB heeft van een dergelijk systeem in de praktijk nog niets gezien.

7. beperk de administratieve last Aangezien het pakket voor de vrijwillige bijdrage (inclusief de gezamenlijke inkoop) bepaald wordt op opleidingsniveau is het voor de instellingen raadzaam om de administratie van baten en lasten rond de vrijwillige bijdrage ook op dat opleidingsniveau vorm te geven. De administratie van de opleidingsunit staat veel dichter bij de deelnemer en kan dan ook beter overzien wat het probleem is bij het eventueel niet betalen daarvan door de deelnemer en de mogelijke consequenties hiervan. Bij het niet leveren van een dienst waarover wel afspraken zijn gemaakt en waarvoor wel betaald is, betekent dit voor de instellingen dat zij op privaatrechtelijke gronden gehouden kunnen worden tot terugbetaling. Uit de schoolkostenmonitor 2009-2010 blijkt dat maar 58% overgaat toch teruggave van te veel betaald geld. Tevens hebben wij de ervaring uit ons contact met studenten dat het soms hard tegen hard gaat. Dat terugbetaling nog regelmatig wordt afgedwongen met behulp van incassobureaus.

8. toegankelijkheid De toegankelijkheid van de opleiding moet te allen tijde gewaarborgd zijn. Een niet betalende deelnemer kan echter uitgesloten worden van de extra voorzieningen welke uit de vrijwillige deelnemersbijdragen betaald worden. Deze toegankelijkheid lijkt gewaarborgd. 6.2 Onderwijsinspectie De Onderwijsinspectie controleert nu ook het beleid van scholen wat betreft extra kosten. Dit is opgenomen in het toezichtskader. Als leidraad wordt het servicedocument gebruikt. Als er kosten niet kloppen dan kan de onderwijsinspectie van de school eisen dat ze hun beleid aanpassen. Het jaar daarop bekijkt de onderwijsinspectie of de opleiding zich aan de regels houden. De onderwijsinspectie geeft naar eigen zeggen geen prioriteit aan de vrijwillige bijdrage behalve wanneer de studenten klagen. De onderwijsinspectie kan theoretisch sancties opleggen maar heeft dit in de praktijk nog nooit gedaan. De minister van OCW heeft de afgelopen 15 jaar verschillende malen beloofd streng te controleren en op te treden bij misstanden rondom de schoolkosten. Bijvoorbeeld in de brief van minister Ritze (1994), in de beantwoording van Kamervragen van Van Bommel (2001), in een brief van minister Van der Hoeven (2004) en in het antwoord op Kamervragen van de kamerleden Van Dijk, Smit en Beertema (2011) (zie bijlage 2. Pg 33).

15

6.3 Conclusie We kunnen concluderen dat het servicedocument slecht wordt nageleefd. De oorspronkelijke idealen zijn nauwelijks ten uitvoer gebracht. Op het punt van digitale middelen behoeft het document enige revisie. Het toezicht van de onderwijsinspectie met betrekking tot schoolkosten is beperkt en sancties worden nooit uitgevoerd. Dit terwijl JOB al 10 jaar klachten binnenkrijgt over verkeerde rekeningen.

16

7. Conclusie en advies Er zijn tien jaar geleden verschillende onderzoeken gedaan die aantonen dat de extra schoolkosten te hoog waren en dat er kosten werden doorberekend die niet doorberekend mochten worden. Er zijn toen drie knelpunten vastgesteld: ‘transparantie’, ‘kloof tussen beslisser en betaler’ en ‘inspraakrecht’. Om deze knelpunten op te lossen is er een servicedocument opgesteld en is de Onderwijsinspectie ingeschakeld. Helaas is geen van de knelpunten echt verholpen. De transparantie laat veel te wensen over en de kloof tussen de betaler en beslisser is nog even groot. Met betrekking tot het inspraakrecht heeft JOB hoge verwachtingen van de studentenraden. Maar de controlepotentie van de studentenraden zijn beperkt. Daarom is het belangrijk dat de andere twee knelpunten op een andere manier worden opgelost. De maatregelen die indertijd zijn genomen blijken niet effectief. De Onderwijsinspectie geeft geen prioriteit aan controle op het gebied van schoolkosten. De meeste scholen blijken dus niet intrinsiek gemotiveerd te zijn om zich aan de regels te houden. JOB wil daarom dat er actie wordt ondernomen. Te veel studenten betalen kosten die ze niet horen te betalen. We vragen daarom aan de minister om structurele veranderingen teneinde deze problemen op te lossen. De volgende punten vinden wij van belang:

1. Strenge handhaving en borging op de wet. Hoge sancties als preventief middel inzetten. De onderwijsinspectie moet grondiger en vaker controleren of scholen zich aan de regels houden. Is dat niet het geval, dan dienen er snel sancties te volgen. 2. Het is vanzelfsprekend dat geld dat onterecht geïnd is terugbetaald moet worden. Daarnaast zou een schoolbestuur ook een boete opgelegd kunnen krijgen. 3. Goed fatsoen moet je doen. Geen incassoprocedures, deurwaarders en dagvaardingen meer. Het is geen verplichte bijdrage, scholen moeten ook niet doen alsof dat wel zo is. 4. Duidelijk specificeren. Als er al gekozen wordt om extra kosten vrijwillig in rekening te brengen, geef dan aan waarvoor een student betaalt. Geef daarbij ook een keuzemogelijkheid. Als een student niet mee wil gaan op excursie hoeft hij/zij dat ook niet te betalen. 5. Een oplossing kan gevonden worden in een uniform systeem waarmee de student gefactureerd wordt. Te denken valt aan één website waarmee de scholen de rekeningen versturen. Binnen dit systeem is een beperkt aantal mogelijkheden waarmee de handhaving van de regels wordt bewerkstelligd. 6. Transparantie van de schoolkosten die in rekening worden gebracht is stap één. Wij willen dat scholen verplicht zijn hun rekeningen te specificeren én openbaar te maken op hun website en studiegids. 7. Scholen lijken niet genoeg gemotiveerd te zijn om de kosten (o.a. boeken) voor studenten laag te houden. Het zou goed zijn om eens te kijken naar een constructie om scholen te motiveren de kosten laag te houden. 17

8. Literatuurlijst Onderzoek Schoolkostenonderzoek NIBUD (1999). Zwartboek klachtenweek ouderbijdrage JOB, LAKS en SP (2001).

Schoolkostenonderzoek Schoolkosten in het voortgezet onderwijs en de BOL 2000-2001 (NIBUD, 2001). Kennis over kosten. De beheersing van schoolkosten in het voortgezet onderwijs en de BOL (SEO, 2002). Schoolkostenonderzoek. Schoolkosten in het voortgezet onderwijs en MBO/BOL 2003-2004 (Research voor Beleid, 2004). Kennis over kosten. De beheersing van schoolkosten in het voortgezet onderwijs en de BOL (SEO, 2002). Stijging van de schoolkosten. Verklarend onderzoek (Regioplan, 2004). Schoolkostenmonitor 2006-2007. Schoolkosten in het voortgezet onderwijs en de mbo-bol. (Radboud Universiteit Nijmegen, 2007) Schoolkostenmonitor 2009-2010. (Sardes, 2010). JOB-Monitor 2010. Studententevredenheid in het mbo. (Researchned, 2010) Mbo’ ers in geldzaken. Een onderzoek naat het financieel gedrag van mbo-studenten. (Nibud, 2011) Richtlijnen Heffingen naast cursus- en lesgeld (BVE/ABA/BO-9398968) (Minister Ritze, 2001) Servicedocument vrijwillige bijdragen. (mbo-raad/JOB, 2004) Schoolkosten: wat zijn de regels over extra kosten op het mbo? (JOB, 2010) Brieven aan de Tweede Kamer Aanvullend onderzoek schoolkosten SFB/2004/30097. (Minister van der Hoeven, 2004) vragen van het Kamerlid Leijten over de hoge studiekosten. HO/CBV/2008/4785 (Minister Plasterk, 2008) Sardes Schoolkostenmnoitor 2009-2010. 222207. (Minister Van Bijsterveldt, 2010)

Kamervragen Van Bommel (SP, 2001) Jasper Van Dijk-tk-20092010-1063 (SP, 2010) 18

Bijlage 1.

Inhoudsopgave

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Inhoudsopgave………………………………………………………………1 Wat zijn vrijwillige deelnemersbijdragen?……………………………....….2 Inleiding: politieke ontwikkelingen rond de vrijwillige bijdragen…….…....2 De deelnemersraad…………………………………………..……….……..3 Conclusies………………………………………………………………..…5 Onderzoek SEO………………………………………………………….….5 Onderzoek Research voor Beleid………………………………….…….…..5 Aanbevelingen aan de leden……………………………………….…….…..6 Monitoren…………………………………………………………..…….…..7 Bijlage 1: wat kan onder de vrijwillige bijdrage vallen?………………….…8 Bijlage 2: wat valt niet onder de vrijwillige bijdrage……………………….10 Bijlage 3: modelreglement deelnemersraad: instemming en adviesrecht…...12

19

Servicedocument vrijwillige deelnemersbijdragen

Wat zijn vrijwillige deelnemersbijdragen? Dit zijn kosten voor extra voorzieningen die niet wettelijk zijn vastgelegd en die tot stand komen doordat de Bve instelling op een specifieke manier invulling geeft aan het onderwijs. Het gaat daarbij om zaken waartoe de Bve instelling niet verplicht is, maar die wel in sterke mate een kwaliteitsimpuls geven aan de beroepsopleiding van de deelnemer. Naast de vrijwillige deelnemersbijdrage zijn er ook andere schoolkosten zoals les en cursusgeld en kosten voor leermiddelen5. De leermiddelen worden vaak via gezamenlijke inkoop aangeschaft. Dit drukt immers de kosten voor de deelnemer. In de praktijk wordt de vrijwillige bijdrage voor de extra voorzieningen en het vrijwillige besluit om mee te doen aan de gezamenlijke inkoop niet van elkaar gescheiden.

Inleiding: Politieke ontwikkelingen rond de vrijwillige bijdrage Dit onderwerp duikt met enige regelmaat in het nieuws op. Dit heeft er in het verleden toe geleid dat de minister en later de staatssecretaris aandrong op een branchecode over dit onderwerp. Minister Hermans heeft indertijd aan de Kamer beloofd om bij de Bve Raad aan te dringen op een dergelijke branchecode. Op 28 februari 2002 heeft de Bve Raad het volgende standpunt ingenomen en aan de leden kenbaar gemaakt. Dit standpunt is het vertrekpunt:

´De wetgever gaat uit van een sobere doch doelmatige bekostiging van het gesubsidieerde onderwijs. Dit betekent onder meer, dat onderwijsdeelnemers binnen het gesubsidieerde onderwijs in staat gesteld moeten worden de eindtermen van de gekozen opleiding te behalen zonder dat een eigen bijdrage in de kosten van het te volgen onderwijs noodzakelijk is. Vanzelfsprekend kunnen extra programmaonderdelen worden aangeboden, die naar keuze kunnen worden gevolgd. Het deelnemen daaraan en dus financiële verplichtingen, die deze activiteiten met zich meebrengen berust altijd op vrijwilligheid. Primair blijft gelden, dat het gehele programma voor de afronding van de opleiding moet kunnen worden gevolgd en afgesloten zonder een extra bijdrage vanuit de onderwijsdeelnemer.

5 Deze leermiddelen (denk aan boeken, gereedschap en werkkleding) zijn verplicht. Het is aan de Bve instelling om deze kosten zo laag mogelijk te houden. Dit kan door gezamenlijke inkoop van (verplichte) leermiddelen ten einde dit goedkoper voor de deelnemer te maken. De deelnemer kan zelf vrijwillig voor deze gezamenlijke inkoop kiezen, hij/zij kan zelf ook individueel de (verplichte) leermiddelen aanschaffen.

20

Het voorgaande houdt in, dat de verplichting tot betaling van een extra bijdrage nooit kan worden gekoppeld aan de af te sluiten onderwijsovereenkomst. In de onderwijsovereenkomst wordt immers geregeld op welke wijze de betreffende deelnemer de opleiding kan volgen om de eindtermen daarvan te kunnen behalen. Naast de mogelijkheid extra programmaonderdelen te kunnen volgen is er vaak sprake van het in rekening brengen van specifieke kosten voor bijvoorbeeld kopieën, verzekeringen, breekgeld en dergelijke. Voor deze kosten geldt, dat de aantoonbare werkelijke kosten in rekening kunnen worden gebracht. Deze aantoonbaarheid zal al snel leiden tot het afrekenen per individu, bijvoorbeeld via een chipkaart.

In een aantal gevallen is er sprake van centrale inkoop, waarvan de onderwijsdeelnemers kunnen profiteren. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn bij softwareaanschaf en gereedschapsets. Om onjuiste beeldvorming te voorkomen is het noodzakelijk duidelijk de vrijwilligheid tot deelname aan deze centrale inkoop met de onderwijsdeelnemers te communiceren. Indien een deelnemer heeft ingestemd met de centrale inkoop en zich tot afname heeft verplicht zal de instelling kosten maken om deze inkoop te realiseren. Indien de deelnemer zijn (schriftelijke overeengekomen) afnameverplichting niet na komt kan de instelling uiteraard tot invordering van het bedrag overgaan waardoor ook de leveringsverplichting van de betreffende goederen moet worden nagekomen.

Indien de onderwijsdeelnemer zich tot afname van centraal in te kopen zaken heeft verplicht kan nakoming van de betalingsverplichting worden afgedwongen, zelfs door in uiterste instantie de deurwaarder in te schakelen. Het is aan te bevelen dit zoveel als mogelijk te voorkomen. In de eerste plaats levert dit extra kosten op, in de tweede plaats zal het moeilijk zijn voldoende nuancering aan te brengen in de beoordeling van de onderwijsdeelnemers in welke gevallen dit wel en niet kan gebeuren. Aflevering tegen contante betaling of betaling vooraf via bank of giro, kan vaak al een groot deel van de problemen oplossen.

Tot zover het standpunt van 28 februari 2002.

De Bve Raad heeft aan de JOB en het ministerie duidelijk gemaakt eind 2003 dat een branche-code zich slecht verdraagt met de Bve Raad als branche-organisatie. Het is immers niet aan de Bve Raad om nieuwe regelgeving te maken waaraan de leden van de vereniging zich dienen te houden. 21

De deelnemersraad De Bve Raad wil dit onderwerp nu onderbrengen bij de deelnemersraden op de instelling zelf. De JOB ziet de waarde van een branchecode maar is er zeker niet op tegen om de vrijwillige schoolkosten onder te brengen bij de deelnemersraden. Bij de invoering van de Wet op de Ondernemingsraden in de Bve sector zullen de regels over de MR vervallen. In feite wordt de MR opgesplitst in een OR voor de medewerkers en een deelnemersraad voor de leerlingen in het Bve onderwijs. Het is aan de leden om het deelnemersstatuut en het reglement deelnemersraad vast te stellen. Hierbij kan gebruik gemaakt worden van de modellen die de Bve Raad in overleg met de JOB hiervoor heeft ontwikkeld. Deze beide modellen zijn aangenomen door de Algemene Ledenvergadering van de Bve Raad op 20 en 21 april 2004. Op dit moment (mei 2004) is echter de wet die het ontstaan van deelnemersraden mogelijk moet maken nog niet door het Parlement vastgesteld. Hieronder volgen de passages uit de beide modellen aangaande de vrijwillige deelnemersbijdrage:

Uit het model deelnemersstatuut: Hoofdstuk 13 Vrijwillige deelnemersbijdrage 1. De deelnemers hebben recht op goede en tijdige informatie over de vrijwillige deelnemersbijdrage 2. De deelnemersraad heeft instemmingsrecht over de hoogte en de besteding van de vrijwillige deelnemersbijdrage 3. Het betalen van de vrijwillige deelnemersbijdrage mag niet gekoppeld zijn aan de onderwijsovereenkomst. 4. De vrijwillige deelnemersbijdrage moet worden besteed aan extra activiteiten buiten het normale onderwijsprogramma, waarvoor de lesgelden en cursusgelden bestemd zijn. 5. De instelling heeft het recht om deelnemers, die de vrijwillige deelnemersbijdrage niet betalen, uit te sluiten van de extra activiteiten waarvoor de bijdrage bestemd is. Uit het model deelnemersraden: artikel 11 instemmingsrecht Het bevoegd gezag heeft vooraf de schriftelijke instemming van de deelnemersraad nodig voor het vaststellen of wijzigen van de hoogte en bestemming van de vrijwillige deelnemersbijdrage in de schoolkosten. (voor een volledig overzicht van het instemmingsrecht en het adviesrecht van de deelnemersraad in het modelreglement zie bijlage 3)

In februari 2004 is Research voor Beleid met een nieuw onderzoek over de vrijwillige bijdrage naar buiten gekomen. De politieke aandacht lag hier met name op de dure 22

schoolboeken en het voortgezet onderwijs. Hernieuwde druk vanuit de Kamer kan leiden tot de wens van de staatssecretaris om alsnog aan te dringen op een branchecode over dit onderwerp voor de Bve sector. Gezien de geringe omvang van de steekproef in het bve onderwijs heeft de Bve Raad grote vraagtekens gezet bij de kwaliteit van dit onderzoek.

Naast de inspraak rond de vrijwillige bijdrage wil de Bve Raad met dit servicedocument de leden van dienst zijn met meer informatie over dit onderwerp. Er zijn nogal wat instellingen die contact hierover met de Bve Raad opnemen en dus behoefte hebben aan informatie. Het staat elke instelling vrij om het servicedocument te gebruiken en aan te passen aan de eigen instelling. Het servicedocument doet niets af aan de verantwoordelijkheid van de instelling zelf.

23

Conclusies: 1. De opleiding moet kunnen worden gevolgd zonder extra financiële verplichtingen. Koppeling van extra betalingen aan de onderwijsovereenkomst is dan ook niet toegestaan. 2. Extra kosten kunnen worden afgerekend op basis van daadwerkelijke uitgaven. Ontwikkeling van een individueel betalingssysteem is daarvoor aan te bevelen. 3. Afwikkeling van betalingen in verband met centrale bestellingen vindt bij voorkeur plaats door contante betaling bij levering of betaling vooraf via bank of giro. Deelname hieraan is altijd vrijwillig. 4. De deelnemersraad krijgt instemmingsrecht over dit onderwerp en dit servicedocument kan leden behulpzaam zijn in het vormgeven van de vrijwillige bijdrage.

Onderzoek SEO De stichting voor economisch onderzoek van de Universiteit van Amsterdam heeft in maart 2002 een onderzoek afgerond naar schoolkosten in het VO en de BOL van de Bve sector. Afgezien van de totale onvergelijkbaarheid van beide schooltypen levert het onderzoek het volgende op: De onderzoekers constateren drie grote knelpunten:  

Het gebrek aan transparantie over de hoogte van de schoolkosten Degene die de kosten bepalen zijn andere dan die de kosten betalen (geen prikkel tot matiging)  Onderbenutting van de inspraakmogelijkheden door ouders en deelnemers Daarnaast zijn er nog een tweetal subknelpunten:  De steeds korter geworden afschrijvingstermijn van boeken  Het wordt moeilijker om als instelling een boekenfonds te organiseren De problemen in het VO zijn op het vlak van vrijwillige bijdrage groter te noemen. Een aantal VO scholen vragen meer dan € 500 per jaar voor algemene kosten. Deze geluiden zijn in de Bve sector onbekend, daarnaast speelt de invoering van het studiehuis, de leerwegen ook een prijsopdrijvende rol. Het onderzoek levert door het ontbreken van informatie over de BBL dan geen goed beeld van de bve sector op.

Onderzoek Research voor Beleid 24

Uit het onderzoek blijkt dat de totale schoolkosten voor zowel het voortgezet onderwijs als het middelbaar beroepsonderwijs, vergeleken met de vorige meting en gecorrigeerd voor inflatie, fors zijn gestegen. In het voortgezet onderwijs zijn de totale kosten het hoogst voor havo en vwo; in het middelbaar beroepsonderwijs is de stijging het sterkst voor de sectoren Economie en Handel en Gezondheid en Verzorging. Bovendien liggen de totale schoolkosten voor zowel het voortgezet als middelbaar beroepsonderwijs ruim boven de eerdergenoemde WTOS-vergoeding. Deze toename van de schoolkosten wordt met name veroorzaakt door een stijging van de kosten voor schoolboeken: Deze bedraagt voor beide onderwijstypen meer dan 50% (na correctie voor inflatie). De brancheorganisatie van educatieve uitgeverijen (GEU) gaat nader onderzoek doen naar de achtergronden van deze kostenstijging. De Bve Raad heeft gezien het zeer beperkt aantal respondenten (slechts enkele tientallen) grote vraagtekens bij dit onderzoek.

Aanbevelingen aan de leden 1. communicatie en informatie Geef de deelnemer via brochure en de internetsite informatie over de vrijwilligheid van de bijdrage en een specificatie van de kosten. Maak duidelijk dat de deelnemer vrijwillig kan besluiten om mee te doen aan de gezamenlijke inkoop van (verplichte) leermiddelen. Maak bij de consumenteninformatie over de opleiding en het inschrijvingsproces het volgende duidelijk: 

De deelnemersbijdrage is een vrijwillige bijdrage voor zaken die volgens de instelling in sterke mate een kwaliteitsimpuls geven aan de beroepsopleiding van de deelnemer. Daarnaast kan de deelnemer ook vrijwillig kiezen voor gezamenlijke inkoop van (verplichte) leermiddelen.  Welke kosten worden betaald uit de deelnemersbijdrage. Deze kosten moeten zoveel mogelijk per opleiding worden gespecificeerd.  Aangegeven moet worden waar meer informatie over de vrijwillige bijdrage ingewonnen kan worden.  Hoe de regeling loopt over de inning van deze kosten (in één keer of in termijnen) Deze informatie kan zowel in de brochure van de opleiding staan als op internet.

2. inspraak De deelnemer krijgt via de deelnemersraad invloed op de hoogte en besteding van de vrijwillige bijdrage. Het definitieve wetsontwerp moet nog door de Kamer worden aangenomen. Het is aan de Bve instelling om de vrijwillige deelnemersbijdrage vast te stellen. In deze vaststelling worden de deelnemers betrokken via de deelnemersraden.

25

3. apart regelen van de onderwijsovereenkomst Het betalen van de vrijwillige bijdrage dient geregeld te worden buiten de onderwijsovereenkomst in een aparte overeenkomst. De vrijwillige bijdrage is een afspraak voor de periode van een jaar. Dit verhoudt zich niet met de onderwijsovereenkomst die een langere termijn bestrijkt.

4. wat te doen bij niet betalen Niet betalen leidt tot uitsluiting van de extra kwalitatieve voorzieningen.

5. vrijwillige bijdrage zo laag mogelijk houden De Bve instellingen doen al het mogelijke om de vrijwillige bijdrage zo laag mogelijk te houden. Het verdient aanbeveling om als instelling actief beleid te ontwikkelen om de kosten voor de deelnemer zoveel mogelijk te beperken. Dit geldt niet alleen voor de vrijwillige deelnemersbijdrage maar ook voor de boeken en de overige leermiddelen. Dit beleid kan jaarlijks na het installeren van de deelnemersraad met de laatste besproken worden.

6. individueel betaalsysteem ICT maakt het mogelijk om via een studentchipkaart de vrijwillige bijdrage veel meer uit te splitsen op behoefte van de deelnemer. Dit soort systemen zijn nu nog volop in ontwikkeling. Principieel is het afstemmen van de vrijwillige bijdrage op de behoefte van de deelnemer een goede zaak, zonder goede (ICT) mogelijkheden om dit in goede banen te leiden, geeft dit echter nu (te) veel (controle) administratieve beheerslast. De Bve Raad is daarom op dit moment voorstander van een vrijwillige bijdrage die voor de gehele opleiding voor elke deelnemer hetzelfde is. Op het moment dat ICT systemen een gedifferentieerde keuze mogelijk maken en de Bve instelling een dergelijk systeem heeft aangeschaft is een differentiatie mogelijk.

7. beperk de administratieve last Aangezien het pakket voor de vrijwillige bijdrage (inclusief de gezamenlijke inkoop) bepaald wordt op opleidingenniveau is het voor de instellingen raadzaam om de administratie van baten en lasten rond de vrijwillige bijdrage ook op dat opleidingsniveau vorm te geven. De administratie van de opleidingsunit staat veel dichter bij de deelnemer en kan dan ook beter 26

overzien wat het probleem is bij het eventueel niet betalen daarvan door de deelnemer en de mogelijke consequenties hiervan. Bij het niet leveren van een dienst waarover wel afspraken zijn gemaakt en waarvoor wel betaald is, betekent dit voor de instellingen dat zij op privaatrechtelijke gronden gehouden kunnen worden tot terugbetaling.

8. toegankelijkheid De toegankelijkheid van de opleiding moet ten allen tijde gewaarborgd zijn. Een niet betalende deelnemer kan echter uitgesloten worden van de extra voorzieningen welke uit de vrijwillige deelnemersbijdragen betaald worden.

Monitoren Om de twee jaar zullen de JOB en de Bve Raad de gang van zaken rond de deelnemersbijdragen evalueren en toetsen of de gezamenlijke afspraken worden nagekomen. Hierbij zal onder meer de informatie uit ODIN en het inspectietoezicht worden gebruikt.

27

Bijlage 1. Wat kan onder de vrijwillige bijdrage vallen? Hieronder is een lijst van onderwerpen gemaakt die kunnen vallen onder de vrijwillige bijdrage. Let wel, het gaat hier altijd om zaken die een belangrijke extra kwaliteitsimpuls geven aan de beroepsopleiding van de deelnemer maar zonder deze zaken moet een deelnemer ook in staat zijn om het onderwijs te doorlopen (de toegankelijkheid moet gewaarborgd zijn). De lijst is zeker niet uitputtend maar geeft een eerste indicatie.

Wat kan onder de vrijwillige bijdrage vallen?

Op welke manier?

Chip/pas

Wanneer de deelnemer het alleen kan gebruiken voor mediatheek, kopiëren, repro, kantine, telefoon en kortingen bij openbare instellingen, kortom wanneer de pas gebruikt wordt om de kosten te differentiëren.

Excursies, buitenschoolse activiteiten en feesten, introductiedagen

Wanneer deze activiteiten geen voorwaarden zijn om de opleiding met goed gevolg af te leggen.

Diploma uitreiking

Wanneer er een feest bij georganiseerd wordt waarbij de deelnemer de keuze heeft om te komen of niet

Gebruik mediatheek

Wanneer de deelnemer er boeken, video´s en vaktijdschriften kan lenen (die je ook bij een openbare bibliotheek kan lenen) en er mag studeren.

Gebruik openleercentrum

Wanneer de deelnemer er buiten het programma om gebruik maakt van de computers.

Internet

Wanneer de deelnemer er buiten het programma gebruik van kan maken.

Vergoeding licenties van software en auteursrechten

Wanneer de deelnemer buiten het programma om gebruik maakt van bepaalde programma´s op de computer of thuis, of wanneer in plaats van boeken (verplichte leermiddelen) de school gebruik maakt van specifieke software en deze gezamenlijk inkoopt. De Deelnemer kan zelf bepalen of hij van deze inkoop gebruik wil maken.

Gebruik speciale apparatuur en ander aanvullend

Bv. gereedschap op school: hier kan de school een vergoeding voor vragen. Als de deelnemer het zelf moet 28

lesmateriaal

aanschaffen is hij/zij waarschijnlijk duurder uit.

Schoolkrant

Wanneer het niet specifiek met de instelling te maken heeft (er staan bv. geen roosters in).

Gezamenlijke inkoop boeken

Boeken (leermiddelen) zijn wel verplicht. De deelnemer dient deze zelf aan te schaffen. De instelling kan ze echter (goedkoop) gezamenlijk inkopen. De deelnemer kan zelf voor deze optie kiezen.

Extra materialen

Bv. computer diskettes, multomappen etc. Deze kan de instelling goedkoper inkopen.

Test/uitgebreid gesprek bij intake

Extra service naar de deelnemer die zich moet vertalen in zeer beperkt aantal wisselingen in opleiding en van niveau.

Verzekeringen

Aansprakelijkheidsverzekering Ongevallenverzekering Ziektekostenverzekering

Lesmateriaal behoort in principe niet betaald te worden via de vrijwillige bijdrage (is immers verplicht). Soms kan het echter wel onder de vrijwillige bijdrage vallen met de volgende criteria: Kopieerkosten/auteurs (repro) Wanneer kopieën worden gemaakt en dit een aanvulling is kosten op het verplichte lesmateriaal. Het verplichte lesmateriaal behoort altijd op de boekenlijst te staan. Aanvullend lesmateriaal

Benodigdheden die de deelnemer nodig heeft om het beroep later uit te kunnen oefenen maar niet verplicht zijn om het onderwijs te kunnen volgen.

Leermiddelen die de deelnemer al in het bezit heeft

Indien de school een gezamenlijke inkoop heeft geregeld is de deelnemer niet verplicht om hier gebruik van te maken. De deelnemer moet dit zelf beslissen.

29

Van het Servicedocument de Bijlage 2 Wat valt onder het regulier onderwijsaanbod en kan dus niet onder de vrijwillige bijdrage vallen? Hieronder is een lijst van onderwerpen gemaakt die niet kunnen vallen onder de vrijwillige bijdrage. Deze lijst is al snel bijzonder lang te maken. De deelnemer moet immers het gehele programma kunnen afronden en afsluiten zonder een extra bijdrage van de deelnemer. Hieronder zijn dan ook een aantal onderwerpen genoemd die in het grijze vlak liggen maar toch primair onder het bekostigde regime horen te vallen.

Wat valt onder het Reguliere onderwijsaanbod en moet bekostigd worden uit de Rijksbijdrage

Wanneer

Collegepas

Indien deze pas hoofdzakelijk gebruikt wordt om de deelnemer te identificeren of registreren.

Excursies/introductiedagen

Wanneer deze activiteiten direct verbonden zijn aan het onderwijsprogramma. Is dat het geval dan is de school verplicht een vervangende opdracht aan te bieden, behalve als de activiteit gezien kan worden als verrijkingsstof.

Gebruikt mediatheek

Wanneer er bepaalde boeken, video´s en vaktijdschriften (die alleen daar zijn) gebruikt moeten worden om een opdracht voor het onderwijsprogramma te kunnen vervullen.

Gebruik openleercentrum

Wanneer de deelnemer alleen onderwijs krijgt in het openleercentrum of dit centrum een wezenlijke rol speelt in het leerproces.

Internet

Wanneer de deelnemer in het onderwijs internet nodig heeft om opdrachten te maken

Vergoeding licenties van software en auteursrechten

Wanneer er bepaalde programma´s op de computer alleen in de les nodig zijn. 30

Diploma uitreiking

Wanneer het puur om de uitreiking gaat (geen feest ed.)

Schoolkrant

Wanneer er gerelateerd nieuws in staat dat betrekking heeft op de lessen (bv. roosters)

Onderhoud en vervanging inventaris (bv. de benodigde computers, stoelen, tafels, etc.) Personeel/gastdocenten Toetspapier Onderhoud en huur van gebouwen en terreinen Administratie beheer en bestuur Schoonmaken Energie Inkoop van diensten (bv. beveiliging) Inschrijfkosten Examenkosten

31

Van het Servicedocument de Bijlage 3 Modelreglement deelnemersraden JOB/Bve Raad Advies en instemmingsrecht

Artikel 11: Instemmingsrecht 1. Het bevoegd gezag heeft vooraf de schriftelijke instemming van de deelnemersraad nodig voor het vaststellen of wijzigen van in ieder geval:  het reglement van de deelnemersraad  het deelnemersstatuut, inclusief klachtenregeling;  het model voor de onderwijsovereenkomst;  het model voor de praktijkovereenkomst;  de onderwijs- en examenregeling;  het privacyreglement m.b.t. de deelnemers;  de vaststelling of wijziging van de hoogte en de bestemming van de vrijwillige deelnemersbijdrage in de schoolkosten.

2. Het bevoegd gezag heeft vóór het vaststellen of wijzigen van beleid voor in ieder geval de volgende onderwerpen de schriftelijke instemming nodig van de deelnemersraad:  voorkoming en bestrijding van racisme, seksuele intimidatie en ander geweld;  veiligheid.

3. Het bevoegd gezag heeft in ieder geval vooraf de schriftelijke instemming nodig van de deelnemersraad bij het nemen van een besluit over:  het beleid voor het niet toelaten van deelnemers;  de procedure bij klachten over ongewenste intimiteiten;  huisregels voor gebruik van ruimten en andere voorzieningen;  het systeem waarmee studievorderingen worden vastgelegd;  de instelling van een deelraad . 4. Als de deelnemersraad van plan is om niet in te stemmen met een besluit dat is genoemd onder 1, 2 of 3, dan moet hij dat binnen vier weken aan het bevoegd gezag kenbaar maken en schriftelijk voldoende motiveren.

Artikel 12: Adviesrecht

1. Het bevoegd gezag heeft voorafgaand in ieder geval advies nodig van de deelnemersraad bij het nemen van een besluit over de gevolgen voor de deelnemers van (wijzigingen in):  de organisatie van de opleidingen;  de organisatie van de school;  het onderwijsaanbod, waaronder in elk geval het beëindigen van opleidingen;  de huisvesting, waaronder in ieder geval het aantrekken van nieuwe of het afstoten van bestaande gebouwen;  het personeelsbeleid binnen de school. 32

2. Het bevoegd gezag heeft in ieder geval voorafgaand schriftelijk advies nodig over een besluit over  regelingen met betrekking tot openheid en openbaarheid in de school ;  regelingen en besluiten die van invloed zijn op de werkomstandigheden van de deelnemers;  regelingen ter bevordering van gelijke behandeling en het tegengaan van discriminatie .

Bijlage 2. Beloftes de Onderwijsinspectie te laten handhaven: 1994 Brief van Minister Ritzen Geschreven naar aanleiding van problemen rondom schoolkosten. Waarin hij afsluit met: “Voor alle duidelijkheid wijs ik u erop dat ik de Inspectie van het Onderwijs heb verzocht toe te zien op de naleving van deze regels.” 2001 Antwoord op Kamervragen van Van Bommel ingezonden op 22 mei Antwoord op vraag 6: “Indien de Inspectie constateert dat een instelling in strijd handelt met de wet, dan wordt de instelling daar ook op aangesproken. Tot op heden heeft dit geleid tot afspraken over verbeteracties van de instellingen. De Inspectie controleert ook of de gevraagde acties daadwerkelijk worden uitgevoerd.” 2004 Brief van minister Van der Hoeven (kenmerk: SFB/2004/30097) In 2001 is onderzoek gedaan naar de schoolkosten. Deze bleken fors gestegen te zijn in vergelijking met de monitor uit 1999. Deze kennis in combinatie met de resultaten uit het onderzoek “Kennis over kosten” (SEO, 2002) heeft ertoe geleid dat de minister in een brief aan de Tweede Kamer (Van der Hoeven, 2004) belooft dat er maatregelen genomen worden. Allereerst moet de Onderwijsinspectie de schoolkosten gaan inspecteren: “Het onderwerp schoolkosten zal binnenkort ook met de Inspectie BVE worden besproken. De insteek daarbij zal zijn dat de Inspectie scherp toeziet op de naleving van de regelgeving inzake de vrijwillige bijdrage. Daarnaast zou het goed zijn als de Inspectie zoveel mogelijk informatie verzamelt over de totale schoolkosten op een instelling en daarover inzicht verschaft op haar website met de daar recent gestarte kwaliteitskaart BVE.” 2011 Antwoord op kamervragen van Jasper van Dijk (vraagnummer: 2011Z09852) Antwoord op vraag 10: “De Inspectie kan een bekostigingssanctie opleggen als de school een verplichte bijdrage vraagt aan de leerling voor de inschrijving anders dan les- en cursusgeld”. 2011 Antwoord op Kamervragen van Manja Smits (SP) ingezonden op 29 september 2011. Vraag 4. Wanneer u schrijft dat lesmateriaal in principe niet via een niet-wettelijke bijdrage bij de student in rekening hoort te worden gebracht, omdat hiervoor de rijksbijdrage bedoeld is, bedoelt u dan dat deze praktijk onwettelijk is? Zo ja, wat onderneemt u tegen opleidingen die dit toch doen? Zo neen, waarom niet? 2)

Antw 4. De Inspectie toetst de onderwijspraktijk op basis van de huidige wetgeving en neemt maatregelen en legt zo nodig een bekostigingssanctie op in individuele gevallen waarbij de wet niet wordt nageleefd.

33