Samenvattingen workshops en posterpresentaties Workshops Workshopronde 1 Taalregie (Nanda van Oorschot & Denise Bontje – KPC-groep / Sardes) In het project Taalregie worden instrumenten ontwikkeld die in eerste instantie schoolbesturen, maar daarnaast ook directies en onderwijsteams, steun kunnen bieden bij het geven en organiseren van goed taalonderwijs. Daarnaast is in het project aandacht voor coaching en op maat gesneden ondersteuning voor alle betrokken groepen (specifiek en in samenhang). Startpunt is steeds het schoolbestuur. De ondersteuning richt zich op het initiëren, onderhouden en evalueren van de kwaliteitszorg voor het taalonderwijs op hun scholen. In het project komen enkel methodieken, waarvan het positieve effect in de praktijk is bewezen, aan bod. Taalregie wordt uitgevoerd door het Expertisecentrum Nederlands, KPC-groep en Sardes.
Taalbeleid op de hotelschool (Jella Di Perna & Cecilia Engelen – Xios Hogeschool Limburg / Hotelschool, Hasselt) Binnen het kader van gelijke onderwijskansen is in de hotelschool in Hasselt een coherent talenbeleid ontwikkeld. Via Diataal worden leerlingen uit de eerste graad van de hotelschool gescreend op begrijpend lezen en schooltaalwoordenschat. Zij die extreem slecht scoren, worden verder gescreend met de EenMinuut-Test (EMT). Leerlingen die hier laag op scoren, stappen in een tutorleesproject met tweedejaarsstudenten van de lerarenopleiding. Doel is om het project, door middel van aanvangsbegeleiding en de ontwikkeling van praktische instrumenten (leesstrategieën en stappenplannen lezen, geënt op de leerlijn Nederlands, schrijfkaders en checklists, instructiekaarten, fiches met de opzet van activerende werkvormen, checklist talig toegankelijke toets- en examenvragen, kijkwijzer TVO voor de eigen lespraktijk), een ingang te laten vinden bij zoveel mogelijk leraren. Het project wordt begeleid door GO! nascholing.
Het verhalenatelier in het Montessori-onderwijs (Karin Boerboom & Bert Kouwenberg – SLO) In het project Het verhalenatelier in het Montessori-onderwijs is een aanpak ontwikkeld voor het stelonderwijs, waarbij de schrijfopdrachten in de context van het zaakvakonderwijs geplaatst worden. In het project wordt gewerkt vanuit een 'bottom-up' aanpak van leerplanontwikkeling en implementatie. Concreet ontwikkelen leerkrachten uit Montessorischolen - onder begeleiding - zelf materiaal dat ze in hun eigen praktijk uitproberen en bijstellen en op hun scholen implementeren. De basis van dit ontwikkelproces is een training, gebaseerd op het principe 'opleiden op de werkplek'. De ontwikkelaars observeren op een school waar het Verhalenatelier geïmplementeerd is hoe er mee gewerkt wordt, verdiepen zich theoretisch/didactisch in de aanpak en leren zelf materiaal ontwikkelen. Het project wordt begeleid door SLO.
Workshopronde 2 Peer tutoring bij begrijpend lezen. Met z’n tweeën is beter dan alleen?! (Ruben Vanderlinde – Universiteit Gent) “Iets in eigen woorden kunnen uitleggen aan anderen is de beste manier om te leren”. Deze uitspraak horen we wel vaker van leraren die hun leerlingen geregeld de kans geven om elkaar uit te leggen wat ze aan het leren zijn. Onderzoek aan de vakgroep onderwijskunde van de Universiteit Gent wijst uit dat deze leraren het bij het rechte eind hebben.In deze bijdrage gaan we in op hoe het peer tutoring project Een boek voor twee op een succesvolle manier geïmplementeerd kan worden in het basisonderwijs. Peer tutoring is een vorm van samenwerkend leren, waarbij duidelijk sprake is van een helpersrelatie tussen twee leerlingen. Bij het project Een boek voor twee begeleidt een leerling een andere op regelmatige basis bij het verwerven of inoefenen van leesstrategieën. De vaststellingen in het onderzoek wijzen niet alleen uit dat de leerlingen die ondersteuning krijgen tijdens het lezen, er flink op vooruit gaan. Het gunstige effect is zo mogelijk nog groter bij de leerlingen die de begeleiding geven!
Taal 100 (Karin Westerbeek & Jeroen Aarssen – Sardes) Het project Taal 100 richt zich op scholen voor primair onderwijs die hun taalonderwijs willen verbeteren. Het project is bedoeld om de didactische vaardigheden op het gebied van taalonderwijs van leerkrachten die lesgeven in de groepen 3 tot en met 8 te vergroten. Taal 100 gaat uit van de gedachte dat er methodeonafhankelijke vaardigheden zijn die leerkrachten gedurende de hele dag bij allerlei vakken en in allerlei situaties kunnen helpen om het beste uit hun leerlingen te halen. In het project leren leerkrachten kansen grijpen en creëren om zowel tijdens de taallessen als in alle andere vakken aan taalstimulering te doen. Taal 100 is de voortzetting van de Taallijn, een werkwijze om de taalontwikkeling van jonge kinderen te stimuleren en wordt ontwikkeld door het Expertisecentrum Nederlands en Sardes.
De brugklas leest in Amsterdam (Hella Kroon, Lydia van Deelen & Laura Punt – LPC) Het project De brugklas leest in Amsterdam is gericht op het verbeteren van de leesvaardigheid van leerlingen in het voortgezet onderwijs in Amsterdam. Daarnaast streeft het project het verhogen van de deskundigheid van docenten op het gebied van leesonderwijs en van het leesplezier van leerlingen na. Om dit te kunnen bereiken, zijn in het schooljaar 2009-2010 leestrajecten opgestart op negen Amsterdamse scholen voor voortgezet onderwijs. Die trajecten worden in het schooljaar 2010-2011 mogelijk door de school zelf gecontinueerd. Het project wordt uitgevoerd door APS, CPS en KPC-groep.
Workshopronde 3 Het opleiden van excellente taalleraren (Anneli Schaufeli & Ietje Pauw – Expertisecentrum Nederlands / Katholieke Pabo Zwolle) In het project Het opleiden van excellente taalleraren werken drie pabo’s samen met elk twee stagescholen om zowel zittende als aankomende leraren uit het primair onderwijs te professionaliseren tot 'excellente taalleraren'. Uitgangspunt daarbij is de door de HBO-raad vastgestelde Kennisbasis Nederlandse taal voor de pabo's. Door taalonderwijs onderwerp van de schoolontwikkeling te maken en zowel leerkrachten als stagiaires hierbij te betrekken, worden drie vliegen in één klap geslagen: het taalonderwijs krijgt een nieuwe impuls, leerkrachten worden geprofessionaliseerd en pabo-studenten leren wat een goede taalleraar moet kennen en kunnen. Het project wordt gecoördineerd en opgevolgd vanuit het Expertisecentrum Nederlands.
Het talenbeleid in schoolgemeenschappen en scholen in Antwerpen (Wilfried De Hert, Lutgard Neels & Frie Kimpe – VSKO) Naar aanleiding van het feit dat leraren en vakgroepen vaststelden dat leerlingen problemen hadden met het realiseren van de leerplandoelstellingen door hun beperkte kennis van het Nederlands, organiseerde de diocesane pedagogische begeleiding Antwerpen (DPB-A) in 2005 voor het eerst een nascholing Taal (leren) vanuit (taal)vaardigheiden voor 4 scholengemeenschappen in Antwerpen. De nascholing trok de kaart van het taalgericht vakonderwijs en bestond uit 3 modules van 3 sessies. Elke module richtte zich naar een graad en de doelgroep werd in de sessies telkens uitgebreid. Nadien mondde een terugkomdag uit in netwerken van coördinatoren taalbeleid die initiatieven en werkvormen met elkaar deelden. De aanpak van DPB-A wordt geïllustreerd aan de hand van het werk in één scholengemeenschap, bestaande uit 9 scholen, in hartje Antwerpen. Centraal staan instrumenten uit de kwaliteitszorg, zoals de PDCA-cyclus van Deming en aangepaste tools voor: • • •
effectbepaling; de meerwaarde van het netwerken; de effecten waaruit DPB-A zelf lessen trok.
De robuuste aanpak Taal/Lezen (Regine Bots – CED-groep) De Robuuste aanpak Taal/Lezen is een aanpak die een samenhangend pakket van maatregelen behelst. Die maatregelen zijn gebaseerd op 6 pijlers: 1. 2. 3. 4. 5. 6.
toetsing en voortgangsgesprekken curriculum uitbreiding leertijd didactiek en professionalisering van docenten stimuleren buitenschoolse leescontext inbedding in het schoolbeleid
Na een intake stelt de begeleider voor elke individuele school een plan van aanpak op maat op en adviseert hij over de bijbehorende begeleiding. Concreet kunnen scholen training krijgen op het gebied van het afnemen en interpreteren van toetsen, het inzetten van lesmaterialen (o.m. Nieuwsbegrip, Woordenweb, Muiswerk, Tekstenweb), het toepassen van de principes van taalgericht vakonderwijs, het volgen en bevorderen van de taalontwikkeling van leerlingen met Leesdok, etc. De begeleiding wordt gefinancierd door de gemeente Rotterdam en uitgevoerd door de CED-groep.
Workshopronde 4 BLIKSEM-aanpak voor begrijpend lezen (Mienke Droop & Willy van Elsacker – Expertisecentrum Nederlands / HCO) BLIKSEM staat voor Begrijpend LeesInstructie Kan Strategisch En Motiverend. De BLIKSEM-aanpak houdt in dat leerlingen tijdens het stillezen en tijdens het lezen van zaakvakteksten expliciet aandacht hebben voor belangrijke leesstrategieën. Die aandacht wordt gestimuleerd door tijdens het leesproces een vaste set van vragen te stellen waar de kinderen een antwoord op moeten geven. De verschillende leesstrategieën worden in acht lessen (per les komt 1 strategie aan bod) klassikaal aangebracht en geïllustreerd door de leerkracht. Na deze lessen kunnen de kinderen zelfstandig aan de slag. De BLIKSEM-aanpak is ontwikkeld door het Expertisecentrum Nederlands en het HCO en is in eerste instantie bedoeld voor leerlingen uit groep 5 en 6 van het basisonderwijs.
TiO-schrijven (Theo Pullens – Avans Hogeschool) Het TiO-programma Schrijven is een uniek, ‘web-based’ computerprogramma voor schriftelijke taalvaardigheid. Leerlingen schrijven hun eigen teksten en leren gebruikmaken van specifieke schrijfgereedschappen. Hierdoor ontwikkelen ze op een natuurlijke wijze een reflectieve houding ten aanzien van hun teksten. Het computerprogramma is ingericht als een rijke leeromgeving, opdat zowel zwakkere als betere leerlingen hulpmateriaal kunnen vinden op hun eigen niveau. Het programma gaat uit van de opvatting dat complexe vaardigheden, zoals schrijven, optimaal geleerd worden in een stimulerende, rijke leeromgeving. Inmiddels hebben ruim 100 scholen (voor zowel basisonderwijs als voor voortgezet onderwijs) ervaring opgedaan met TiO-schrijven. Sinds september 2006 loopt een longitudinaal wetenschappelijk onderzoek naar de effectiviteit van TiO-schrijven.
G-kracht (Tineke Padmos & Goedele Vandommele – CTO) Met het focustraject geletterdheid (kortweg G-kracht) worden 10 scholen voor beroeps- en technisch secundair onderwijs gestimuleerd om werk te maken van de (maatschappelijke en schoolse) geletterdheid van hun leerlingen. Dat gebeurt door lees- en schrijfervaringen te organiseren die zijn ingebed in activiteiten die jongeren als zinvol, motiverend en relevant ervaren en waarbij het omgaan met schriftelijke informatie noodzakelijk of faciliterend is. Doel is dat dit ook geïntegreerd wordt in het taalbeleid van de desbetreffende school. De opgedane inzichten en instrumenten worden gedissemineerd naar een grotere groep van scholen via vorming, studiedagen, websites en andere fora. Het project biedt de begeleider de kans om zich in een reële actiecontext rond het geletterdheidsthema te professionaliseren, zowel inhoudelijk als strategisch. G-kracht wordt uitgevoerd door het Centrum voor Taal en Onderwijs, in samenwerking met de pedagogische begeleiding.
Posterpresentaties Opbrengstgericht werken aan begrijpend lezen binnen de zaakvakken (Fontys) In het project Opbrengstgericht werken aan begrijpend lezen binnen de zaakvakken wordt gewerkt aan de verbetering van de begrijpend leesprestaties bij leerlingen in de bovenbouw. Dat gebeurt door expliciet aandacht te geven aan begrijpend leesstrategieën tijdens de lessen wereldoriëntatie. Concreet worden doelen gesteld vanuit (bestaande) toetsen en worden doelgerichte activiteiten ingericht voor begrijpend lezen bij zaakvaklessen. De opbrengsten van het project worden gemeten aan de hand van een observatielijst en op basis van een voor- en nameting van de leerprestaties van leerlingen met betrekking tot begrijpend lezen.
SLIM in het SBO (Expertisecentrum Nederlands) Het Stimuleringsprogramma Lezen uitgaande van Instructie en Motivatie (SLIM) is ontwikkeld voor het speciaal onderwijs (cluster 2 en 4) en het speciaal basisonderwijs. Het programma is opgebouwd uit leeslessen waarin steeds een orthografische moeilijkheid van het Nederlands centraal staat. Doel van het programma is om het leesonderwijs in het speciaal onderwijs en het speciaal basisonderwijs te verbeteren. SLIM is geïntroduceerd bij meer dan 800 leerlingen uit diverse scholen. De implementatie van het programma werd begeleid vanuit het Expertisecentrum Nederlands.
Veel, vrij, vrolijk lezen (CPS) Het project Veel, vrij, vrolijk lezen wil, door middel van vrij lezen, het leesplezier van jongeren uit het vmbo en het havo verhogen en op die manier bijdragen aan de leesmotivatie van jongeren. Uitgangspunt is dat veel lezen kan zorgen voor een vergrote woordkennis, een verbrede achtergrondkennis en een verbeterde leesvaardigheid, wat een positief effect heeft op kennisverwerving, kennisverwerking en de algehele leerprestaties van leerlingen. Leerlingen mogen, in tegenstelling tot wat gangbaar is in het voortgezet onderwijs, eigen leesmateriaal selecteren en zijn vrij in hoe ze het leesmateriaal verwerken. Niet wat ze gelezen hebben staat centraal, maar wel hun mening over wat ze hebben gelezen. Voor het welslagen van het project is het van belang dat het managementteam prioriteit geeft aan lezen door minstens drie maal per week een half uur leestijd in te roosteren en dat docenten voorwaarden creëren voor leerlingen om leesmaterialen te zoeken die aansluiten bij hun interesses. De uitvoering van het project Veel, vrij, vrolijk lezen wordt begeleid met behulp van trainingen en van coaching van de betrokken docenten door CPS.
Taalgericht de vakken in ! (SLO) In het project Taalgericht de vakken in! werd gepoogd om taaldidactiek te vervlechten in diverse schoolvakken. In totaal werden 13 prototypische lessenseries ontwikkeld, verdeeld over 5 leergebieden en 3 niveaus van het voortgezet onderwijs. De diverse lessen zijn in de praktijk uitgeprobeerd in onder meer de vakken biologie, ckv, economie, geschiedenis, techniek, wiskunde en zorg. De lessenreeksen werden ontwikkeld door het Platform Taalgericht Vakonderwijs, in nauwe samenwerking tussen taal- en vakexperts.
Taal in de zaakvakken. Een pilot op de basisschool Sint-Jan te Enschede (Hogeschool Edith Stein / basisschool Sint-Jan) In het project Taal in de zaakvakken wordt gepoogd om via de taalcoördinator grip te krijgen op de transfer van taaldoelen naar zaakvakken. Dat gebeurt onder andere door een explicitering van concrete doelen en strategieën. Leerlingen leren onder meer op basis van woordclusters en mindmaps hoe ze een goede samenvatting kunnen schrijven. Het project werd geïnitieerd door de kenniskring ‘Effectief onderwijs doorgaande leerlijnen lezen en taal’ van Kees Vernooy.
