SAMENVATTING I. Introduction:desperspectives nouvellessur la cartographieancienne "In de Middeleeuwendachtmen dat de aardeplat was. De cartografische Renaissance met de herontdekking begon van de cartografievan Ptolemeusen met de reis van Columbusnaar Amerika." In veel studiesover de geschiedenis van de cartografiewordt wereldbeeld het uit de Middeieeuwenop eendergelijkemanierafgeschilderd.Men vindt de cartografischeproductenvan de Middeleeuwenlachwekkendprimitief: ze komen niet overeenmet de geografischewerkelijkheiden blijven hardnekkigbijgeloof als waarheid beschouwen.De cartografenvan de Renaissance rekeneneindelijk af met alle fabelsen foutenwaanneede kaartenuit de Middeleeuwenbezaaidwaren.In de Renaissance dient de cartografiealleennog praktischedoeleindenen daarommoet het aardoppervlakzo preciesmogelijk weergegeven worden.Dit soort opvattingenover de ontwikkelingvan de cartografiewaren overheersend in de 19een de eerstehelft van de 20e eeuw,maar zelfs in zeerrecentesnrd.ies is eendergelijkperspectiefnog steedsaanwijsbaar.Toch zijn er vele tekstenuit de Middeleeuwenwaaruitblijlft dat men wist dat de aardebolvormig is. cartografieis gebaseerd Het negatieveoordeelover de Middeleeuwse op eenmisvatting: men beschouwtde modernecartografieals het logischeen noodzakelijkeeindresultaatdat door technischeverbeteringen"ontdekt"moestworden.Modernetheoreticihebbener evenwelop gewezendat kaart en landschapniet hetzelfdezijn ("The map isn't the territory"): het is niet mogelijk eenkopie van de werkelijkheidte makenzonder (ook foto's) zljn gebaseerd (ideologische)codering.Alle representatiesystemen op geleerd wordt. Middeleeuwse afsprakenen zijn onbegrijpelijkals niet eerstde code kaartenzijn gebaseerdop eenanderafsprakensysteem dan modernekaarten:ze zijn nret representatiesysteem. eenprimitievevoorlopervan een "ideaal"cartografisch Ook is er in geenduidelijkebreuk te bespeurenin de de overgangvan MiddeleeuwennaarRenaissance zijn de "omwentelingen"van de cartografie.Volgenseen aantalwetenschapshistorici toen eenaantalbelangrijke Renaissance al begonnenin de l2e-eeuwserenaissance, werken van Grieksewijsgerenen wetenschappers in het Latijn beschikbaarkwamen. Ook voor de meestevernieuwingenin de cartografieen het wereldbeeldvan de Renaissance is gekozen een Middeleeuwsevoorbodeaante wijzen. Ik heb ervoor mij in mijn dissertatie te concentrerenop continuvteit in de cartografievan MiddeleeuwennaarRenaissance; met nameop een aantalaspectendie geenrol van belangspelenin de moderne cartografie,te weten:tekstualiteit,traditionalisme,het voortlevenvan legendarisch aspecten. materiaalen hermeneutische Het belangvan tekstualiteitin de oudecartografiebllkt uit de middeleeuwse terminologie:mappamundi betekentzowelbeeld (pictura)als tekst (scriptura).Ook zijn er vele meta-commentaren overgeleverdwaarin auteurswijzen op het belangvan zowel beeld als tekst voor de cartografie.Teksten beeldzijn op twee niveausvan belang: enerzijdskaartenals tekstenen als afbeeldingen,anderzijdstekstenen beeldenop kaarten. II. La pictura cartographique:les cartesdu monde(XIII-XVIe siPcles) In dit hoofdstukintroduceerik de kaartendie in dezestudieaande orde zullen komen. \oor de se\ectieran het Middeleeuwsgedeeltevan het kaartencorpusmaak ik gebruik uit 1964.In veel studieswordt gewezenop het van de inventarisvan Marcel Destombes bestaanvan drie (somsvier) verschillendetypesmappaemundi. Bij naderebeschouwing
afbeeldingvan het begrip terra alskaart interpreteert. blUkt dat men iedereschematische van het werkcorpvsmappaemundiheb ik eenzekeremate van Voor de samenstelling geografischedetailleringals selectiecriterium aangenomen. Dit komt vrijwel volledig overeenmet het typeD van Marcel Destombes,aange\uldmet eenaantalrecente belangrijkeontdekkingen.Vanaf het eindevan de 13eeeuwwordener naastde vervaardigd,eenkaartsoortdie cirkelvormigem.appae mundi Pornrlaankaarten en langsde waarschijnlijkbestemdwas voor de zeeyaartin het Middellandsezeegebied heb ik geselecteerd op het westelijkekustenvan Europaen Afrika. DezePorhrlaankaarten voorkomenvan tekstenen afbeeldingenop de kaart. Het voorkomenvan ongedecoreerde portulaankaarten betekentniet dat de cartografenhun kaartenvan tekstenen afbeeldingen wilden ontdoen.De kaartendie de editiesvan Ptolemew Geografiabegeleidenmeestal uit de 16eeeuw op maar de groteregedruktewandkaartenen atlaskaarten ongedecoreerd, projectiesystemen bevattenvaakafbeeldingenmet uitgebreide basisvan mathematische teksten.
(1): la scripturacartographique III. Lire le mondeau Moyen Age et B la Renaissance In het verledenwerd de uitdrukkingmappamundi voor zowel beeldenals teksten(pictura et scriptura) gebruikt.In dit hoofdstukbespreekik tekstendie de wereld beschrijven (descriptionesorbis of cosmographiae). De geografischewereldbeschrijvingis een tekstueleen somsliteraire traditie uit de klassiekeOudheiddie in de Middeleeuwen voortgezetwordt. DezeMiddeleeuwsetekstenwordenvaak als onwetenschappelijk terzljdegeschovenomdatze enerztjdsgeenoriginaliteitzoudenbevattenen omdatze van de antiekewetenschap verlorenhebbenlaten gaan.In anderzijdsde verworvenheden recentepublikatieswordt echtergewezenop het belangdat men in de Middeleeuwen algemeen hechtteaande auctores(oudetekstenwaarvanhet waarheidsgehalte aangenomen werd) en op de nieuweconnotatiesdie de auctoritateskrijgen door techniekenals interpolatie,compilatio,ordinatio en glossering.Veel Middeleeuwse descriptionesorbis voorzienhun klassiekebronnendan ook van een interpretatio christianadie somsexpliciet, maar vaak impiiciet is. Het toenemenvan de geografische kennisdoor reizen (Ruysbroeck,Polo, Portugezen,etc.) en de introductievan nieuwe ordeningssystemen doende descriptionesorbis in eenbeperktaantalgevallenenigszins van vorm veranderen,maar niet van intentie.Hetzelfdegeldt voor de cosmografieNnuit de 15een 16eeeuw:de instroomvan nieuweinformatie(Columbus,Ptolemeus,etc.) heeft niet als gevolgdat de traditionelekennisverworpenwordt. Integendeel:auteurs blijven zich baserenop Middeleeuwseauctores.De traditionelebeschnjvingvan de drie continentenAziN, Africa en Afrika, inclusiefalle legendarisch materiaal,blijft gewoon bestaanen wordt, indiengewenst,aangevuldmet informatieover de nieuwecontinenten. Er is dus sprakevan eencumulatiefproces:de oudeinformatiewordt niet vervangen, maar aangevuldmet nieuweinformatie.
IY. Pictura et scriptura:descriptioet visualisation van teksten beeldhoudt de critici als sindsde oudheid De discussieover het samengaan (cf. pictura poesis). Eerderepogingenom de relatietussen bezig Horatius,ut cartografischetekstenen beeldente interpreterenmet behulpvan semiotischetheorieNn hebbenonbevredigende resultatenopgeleverd:beeldenzijn geenherformuleringenvan
teksten.Tekst en beeldzijn niet onderlinginwisselbaar.Het functionerenvan beeldenis niette beschrijvenin terminologieNndie voor talige systemenontworpenzijn. Daarom geefik er de voorkeuraanbeeldente beschouwen als eenvisuele"taal" die in staatis om de zelfstandig(d.w.z. los van teksten)betekeniste genereren.Het is interessanter en des te meer tussen talige betekenissystemen te bestuderen, omdat interactie beeldende in veel Middeleeuwsedocumententeksten beeldverschillendeinformatieaanleveren. Hierbij moet wel rekeninggehoudenwordenmet het feit dat een "beeld-taal"niet en universeelen onveranderlijkis. Het functionerenvan beeldenis cultuurbepaald verschilt in een De beeldcultuurvan Middeleeuwenen Renaissance contextgebonden. aantalopzichtenwezenlijkvan onzemodernevisuelecultuur. van de cartografiewordt gedeeltelijkgekleurddoor het bestaan De geschiedenis vaneen aantal"verloren" kaarten.Vaak zijn dit kaartenwaarvanhet bestaan verondersteld wordt op basisvan eendesciptio orbis: de auteurzou eenkaart beschrijven context of bij zijn tekst eenkaart vervaardigdhebben.Bestuderingvan de codicologische geeft vanhet overgeleverde middeleeuwse kaartmateriaal echteraandat tekst en beeldin dat alle gevallenvan elkaarverschillen.Het is dan ook niet logischte veronderstellen bestuderingvan eendescriptioorbis informatiekan opleverenover eenvisuelekaart. Descriptionesorbis makengebruikvan de retorischetechniekdesciptio (of: ekphrasis) tekstbij de lezer (of toehoorder)eenvisuele waarbijhet de bedoelingis dat de geschreven ervaringoproept.De descriptionesorbis beschrijvenin de meestegevallengeenbestaande kaart,maar appellerenaande visuele.kennisvan de lezerltoehoorder.Zowel descriptiones op tekstueleen orbis als mnppaemundi zijn steedsweer nieuwecompilaties,gebaseerd meta-commentaren al aangevenzljn zowel visueleinformatie. Zoals de overgeleverde teksten beeldvan belangvoor eengoedbegrip van de cartografie.Er moet een intellectueleinspanninggeleverdwordenom de verschillentussenteksten beeldte tot overbruggenen het is via dezeintellectueleinspanningdat de lezerlbeschouwer eventuelespiritueleconnotatieskan komen. nnppae mundi zoalsde Ebstorf-en Vooral grote en zeer gedetailleerde Herefordkaart(beideeind 13eeeuw)wordendoor in modernestudiesomschrevenals gevisualiseerde wereldkronieken encyclopedieNn. Dit soort of als gevisualiseerde interpretatiesdoet volgensmij geenrecht aande Middeleeuwsewereldkaarten,hoewel zowel nnppae mundi, kroniekenen encyclopedieNn zich tot doel stelleneen volledige afbeeldingvan de schepping,en daarmeevan de Schepper,te geven. Vanaf het eind van de 13eeeuwlijken teksten beeldvan de cartografieieder hun eigenweg te gaan:de traditionelebeschrijvingvan de drie continenten(de orbis tripartitus) roept eengeheelanderbeeldop dan de portulaankaarten en de projectiekaarten.Ondanksdezeontwik*elinggaanteksten beeldsteedsexplicietersamen: veel kaartenwordenbegeleiddoor eentekstueleversie,hetzrj in de vorm van een tekstband,hezrj in de vorm van een apartuitgegevenboek. Ook in de atlassendie in de 16eeeuw opkomenwordenteksten beeldinniger verwevendan in eerdereperiodeshet gevalwas. Voor eenmodernelezer is het verschiltussentraditioneleteksten moderne kaart moeilijk te vatten,maar kennelijkhaddende descriptionesorbis voor de cartografen en het publiek uit de 16eeeuwhun nut niet verloren.
V. Des mensonges magnifiques:texteset imagesdu lJgendairesur les cartesdu monde fiIIIe-XVIe siPcles) Voor de bestuderingvan het voorkomenen voortlevenvan traditioneleen legendarische
informatieop laterekaartenheb ik vier hoofdthema'sgeselecteerd: imaginairebeesten, monstervolkeren,priester-koningPapeJanen Alexanderde Grote. Vaak worden deze aspectenvan de oudecartografiedoor de modernekritiek afgedaanals betekenisloze mirabilia, bedoeldom de witte plekkenop het kaartbeeldop te vullen. Dit is een weinig zinvolle interpretatie,want voor de Middeleeuwseen laterecartografenen hun publiek waren dezemirabilia wel degelijkrealiteit: het bestaanervanwerd immersbevestigddoor auctoreswaarvande geldigheidonomstotelijkvaststond. De beestenen monstervolkeren op de Ebstorferwereldkaartzijn bijvoorbeeld overgenomenuit tekstueleen visuelebronnen.Dit geeftaandat de afbeeldingenen tekstenhelemaalniet aande fantasievan de kaartenmakers ontsprotenzijn. Dezevisuele en tekstuelecontextkan ook informatiegevenover eventuelespiritueleconnotaties. Imaginairebeestenen monstervolkeren blijven voorkomenop laterekaarten. Pornrlaankaarten bevattenandereinformatiedan de cirkelvormrgetlwppaemundi, maar blijken in veel gevallentoch beestenen monsterste vermeldendie ook al op eerdere kaartenvoorkomen.Hetzelfdegeldt voor kaartenuit de 16een somsook het begin van de 17eeeuw: naastde invloedvan nieuweinformatieblijven imaginairebeestenen monsters uit de Middeleeuwsetraditie op kaartenvoorkomen.De meestopvallendevoorbeelden zijn de vogel Rokh en de hoofdlozeBlemmiNrs.Nieuwestrekenwordenbeschreven en gevnterpreteerdvolgenstraditionelerepresentaties. Ook de volkerenvan Amerika werden gezienen beschrevenin de terminologieen met kenmerkenvan de monstervolkeren uit de traditionelecartografie. Voor het Middeleeuwsepubliek is de wereldveroveraar Alexanderde Grote onlosmakelijkmet verre strekenverbonden.Veel tekstenover het levenvan deze MacedoniNrbevattengeografische beschrijvingenvan het verre oostenen zijn heldendaden wordenop veel mappaemundivermeld.Toch komt Alexanderde Grotena de 14eeeuwnauwelijksmeer voor op kaarten.De apocalyptische volkerenGog en Magog die hij opslootachterde Caspischepoort, wordentot aanhet eindevan de 16e eeuwvenneld op kaarten. De legendarische priester-koningPapeJanis vanafde I2e eeuwbekendin het Westen,toch komt zijn naampasna het begin van de 14eeeuwvoor op kaarten.Er is buiten de cartografienauwelijkssprakevan een iconografische traditie van PapeJan.Op kaartenwordt hij veelalafgebeeldmet pauselijkeattributenzoalsde tiara en eenkruismet dubbeledwarsbalk.De lokaliseringvan PapeJanop kaartenverandertniet, zoalseerder werd verondersteld,met het verlopenvan de tijd, maarhangtveeleeraf van de gebruikte bronnen:op portulaankaarten wordt zijn rijk geplaatstin OostAfrika, terwijl andere kaartenhem overeenkomstig de fictieve middeleeuwse briefwisselingin het uitersteoosten plaatsen.PapeJanblijft zeer lang op kaartenvoorkomen,ook nadatzijn rijk door Pornrgezenbezochtis en vast is komente staandat van de verhalenover zijn krachtige legerweinig klopt. VI. Lire le mondeau Moyen Age et B la Renaissance (2): hermJneutique et cartographie (XIIIe-XVIe siPcles) Oudekaartenrefererenniet altijd aande empirischverifieerbarewerkelijkheid.Ze zijn dan ook niet altijd vervaardigdvoor oriNntatieof anderepraktischedoeleinden. Vrijwel alle overgeleverdekaartenwarenooit bedoeldvoor eenreligieuzecontextof functioneerdenals onderdeelvan de ideologischerepresentatiovan eenwereldlijkemacht. Veel recentestudiesrichtenzich op de ideologievan de machtzoalsdie tot uitdrukking komt in de oude cartografie.Voor dezestudieheb ik gekozenvoor eennog weinig
invalshoek,namelijkde hermeneutische aspectenvan de oudecartografie. bestudeerde Volgensde Middeleeuwsetheologieen filosofie zijn de Schepperen zijn schepping ontologischaanelkaarverwant.De natuur(de schepping)kan dan ook gelezenworden als eenboek waarin de Schepperzich via symbooltaalaande gelovigeopenbaart.Een dergelijkprincipe ligt ook ten grondslagaanmappaemundi, die ook een afbeeldingzijn bij laterekaarten van de tastbarewereld van de schepping.Zelfs de meta-commentaren (tot in de 16eeeuw)gevenaandat kaartenop eendergelijkemaniergeVnterpreteerd kunnenworden. Iets dergelijksgeldt voor de mirabilia op mappaemundi: in hoofdstukV overgenomen wasal geblekendat de tekstenen beeldenvan beestenen monstervolkeren warenuit tekstueleen visuelebronnen.In dezebronnen(met nameBestiaia en wordt de natuurlijkewereldniet alleenbeschreven,maar ook voorzien encyclopedieNn) van een spiritueleen/of morelebetekenis.Volgensmij moet de inhoudvan mappaemundi worden.Ook in de contextvan danook in het licht van dezecontextgeVnterpreteerd van traditie nog aanwezig.De aanwezigheid laterekaartenis dezeinterpretatieve gezien wordenin het licht van hun moet vooral Alexanderde Grote en PriesterJohannes voorspellingen en verwachtingen die tot in de 16eeeuw rol binnenallerlei eschatologische eenbelangrijkerol spelen. De omkaderingen de visuelestructuurvan mappaemundi zijn verwantaan Middeleeuwsediagrammenvoor visueleexegese.Met visuelemiddelenverwijzennnppae mundinaar allerlei theologischeconcepten,waarvancreatie,incarnatieen de Apocalyps in de omkadering de belangrijkstezijn. Dezeconceptenzijn nog steedsnaspeurbaar waarin laterekaarteningebedzijn (in sommigegevallentot in de 17eeeuw). Het preciezerwordenvan kaartendient niet alleenpraktischedoelen:imitatio naturaeis gelijk kaartenvande 13etot de 77eeeuw aanimitatioDei. Ondanksalle verschillenverbeelden is. De kaartenherinnerende beschouwereraandat eenwereld die door God geschapen dezewereld slechtseentijdelijk toneelvoor het goddelijkplan is dat wacht op het onvermijdelijkeeinde.
