Samen Gisteren, Vandaag en Morgen

GIDS VOOR HET OPSTELLEN EN IMPLEMENTEREN VAN INTERGENERATIONELE PROJECTEN

Samen Gisteren, Vandaag en Morgen

Gids voor het Opstellen en Implementeren van Intergenerationele Projecten Samen: Gisteren, Vandaag en Morgen

Redactie: Teresa Almeida Pinto - Vereniging voor Intergenerationele Waarde en Actieve Ontwikkeling, Portugal Auteurs: Teresa Almeida Pinto, Alan Hatton-Yeo and Iris Marreel in co-auteurschap met Maria Waser, Andy Limacher, Mónica Duaigües , Michael LaFond, Gill Clarke, Davide Di Pietro and Jan Schmolling Ontwerp: Tânia Guerreiro Madeira, Portugal Vertaling: CompaRes – Internationale Gemeenschap van Ibero-Slavonisch Onderzoek, Portugal Vertaald naar het Nederlands door Michiel van Blommestein Druk: Rääma Young People Union Youth, Estonia Foto's met toestemming van: BFI Tirol Bildungs GmbH (AT), Infoklick.ch (CH), Fundació Caixa Catalunya (ES), id22 Instituut voor Creatieve Duurzaamheid (DE), Derbyshire County Council (UK), Lunaria (IT), Centrum van Films voor Kinderen en Jongeren in Duitsland (DE), Vereniging VIDA (PT)

ISBN: 978-989-8283-01-6

Het MATES-project – Intergenerationele Solidariteit als Breed Begrip (Mainstreaming Intergenerational Solidarity) is medegefinancierd door het Programma voor een Leven Lang Leren van de Europese Commissie als een Grundtvigproject voor Flankerende Maatregelen (2008/09). Projectnummer: 141744-LLP-1-2008-1-PT-GRUNDTVIG-GAM De standpunten in dit document zijn uitsluitend van de auteurs. De Europese Commissie kan niet verantwoordelijk worden gehouden voor de manier waarop enige informatie in dit document wordt toegepast.

Inhoud Samenvatting Voorwoord Door Alexandre Kalache Inleiding Door Alan Hatton-Yeo Goede en Slechte Methodes, of Louter Ideeën? Door Teresa Almeida Pinto

7

Hoofdstuk I

Voorbeelden van Intergenerationele Praktijk Door Iris Marreel met co-auteurschap van

8

Hoofdstuk II

+ Intergenerationeel Onderwijs binnen Organisaties: Een Europees project ter verbetering van de inzetbaarheid van alle leeftijden – Maria Waser + Jongeren met Effect: Een innovatief programma voor gemeenschappelijke participatie in Zwitserland – Andy Limacher + Wonen en Samenwonen: Een intergenerationeel programma voor gezamenlijke huisvesting in Spanje – Mónica Duaigües + experimentcity: Innovatief en duurzaam hergebruik van braakliggend terrein en lege gebouwen in Berlijn voor sociale, culturele en ecologische doeleinden – Michael LaFond + Volkstuinenproject Grassmoor: Een intergenerationeel tuinierproject in Engeland – Gill Clarke + Fifty-Fifty: Junior Hoe Italiaanse jongeren en ouderen Sociaal Europa ontdekken met internationaal vrijwilligerswerk – Davide Di Pietro + Video van de Generaties: Een Duitse Intergenerationele Mediaprijs – Jan Schmolling Register van Intergenerationele Projecten Door Teresa Almeida Pinto

16

Hoofdstuk III

Kernprincipes van intergenerationele praktijk Door Alan Hatton-Yeo

20

Hoofdstuk IV

Negen stappen naar succes Door Teresa Almeida Pinto

21

Hoofdstuk V

Aanbevelingen en Conclusies Door Teresa Almeida Pinto

23

Hoofdstuk VI

Bibliografie Dankbetuiging

Samenvatting Het MATES-project - Intergenerationele Solidariteit als Breed Begrip (Mainstreaming Intergenerational Solidarity) is medegefinancierd door het Programma voor een Leven Lang Leren van de Europese Commissie als een Grundtvigproject voor Flankerende Maatregelen. Een van de hoofddoelen van het Project is het produceren van een Ideeëngids voor het Opstellen en Implementeren van Intergenerationele Projecten, welke beschikbaar moet komen in 22 officiële EU-talen. De Gids maakt deel uit van een veel breder pakket van producten die bij elkaar een samenhangend geheel vormen van didactische middelen voor onderzoekers, lokale autoriteiten, en vooral door instellingen die in direct contact staan met jongere en oudere generaties. Het pakket van middelen bevat: + Online Bibliotheek van Intergenerationele Projecten; + Online Bibliotheek van Intergenerationele Handleidingen en relevante documenten; + Video; + Verslag van het onderzoek uitgevoerd in Portugal; + Literatuurlijst; + Database van personen bezig met de Intergenerationele praktijk; + Webplatform waarop de bovenstaande documenten staan opgeslagen: www.matesproject.eu Het MATES-aanbod gaat uit van de volgende kwaliteitscriteria: Inspraak en invloed: eindgebruikers worden uitgebreid betrokken bij de planning en ontwikkeling van MATESproducten; Maatschappelijke vanzelfsprekendheid: de genoemde middelen bieden mogelijkheden om organisaties die met intergenerationele projecten werken zowel verticaal als horizontaal te beïnvloeden; Aanpassingsvermogen: het pakket van didactische hulpmiddelen kan worden gerepliceerd om vergelijkbare problemen te verhelpen in andere context/op andere plaatsen; Hulpmiddel: toegevoegde waarde voor de eindgebruikers, gemeten aan nieuwe competenties, kennis, en vooral aan hoeveel inspiratie en actiebereidheid de middelen hebben opgeleverd; Duurzaamheid: de blijvende bruikbaarheid van MATESproducten, ook na beëindiging van projectfinanciering; Kosten/baten-ratio: de kosten zijn afhankelijk van en houden rekening met de uitwerking en aantal eindgebruikers, zowel tijdens als na het project. We hebben enkele technische maatregelen genomen om tot een dergelijk pakket van middelen te komen, zoals de vervaardiging van een webplatform en de uitvoer van een uitgebreid onderzoek. Om de gewenste informatie te ver-

krijgen, hebben we een set van strategische methoden toegepast, die onder andere bestaat uit:

+ Een overzicht van de internationale literatuur omtrent Intergenerationele Praktijk ; + Onderzoek, middels een eerste enquête onder relevante belanghebbenden in Portugal; + De organisatie van een conferentie en een openbaar rondetafelgesprek (november 2008, Porto – Portugal); + Onderzoek, een tweede enquête onder coördinatoren en teamleden van Grundtvig- en andere projecten; + Eén-op-één gesprekken met experts en eindgebruikers (waaronder jongeren en ouderen) . Drie auteurs zijn verantwoordelijk voor de analyse van de onderzoeken, het verzamelen van de gegevens en het schrijven van deze gids: Alan Hatton-Yeo schreef te introductie en Hoofdstuk IV over de kernprincipes van intergenerationele praktijk. Iris Marreel heeft voor Hoofdstuk II op basis van de tweede enquête een overzicht van bewezen methoden opgesteld, welke de volledige reikwijdte van intergenerationele praktijk illustreert en de sleutels en middelen tot succesvolle implementatie benoemt. Hoofdstuk I presenteert de belangrijkste bevindingen van het Portugese onderzoek en de literatuuranalyse. Hoofdstuk III geeft korte beschrijvingen van 38 intergenerationele projecten welke (voor het grootste deel) zijn medegefinancierd door het programma Een Leven Lang Leren van de Europese Commissie, geschaard onder Grundtvig. Hoofdstuk V presenteert een beknopt stappenplan voor de implementatie van Intergenerationele Praktijk. Voorstellen en conclusies worden beschreven in Hoofdstuk VI. Wij hopen dat deze gids u nieuwe argumenten biedt ter reflectie, u inspireert tot het vinden van nieuwe oplossingen en u kan bijstaan bij uw werk in het veld. Het is nu aan u om uw eigen “weg” in te slaan, of deze verder te bewandelen.

Teresa Almeida Pinto Coördinator van MATES

Wandelaar, je sporen zijn de weg, en zij alleen; wandelaar, er is geen weg, de weg ontstaat in het gaan. Antonio Machado Proverbios y Cantares XXIX (1875-1939)

Voorwoord De wereld is aan het vergrijzen. Over vier decennia zal er een wereldwijde seniorenpopulatie zijn van meer dan twee miljard mensen. Stelt u eens voor: meer oudere mensen dan de volledige wereldbevolking van slechts een paar decennia geleden! Daarnaast is de wereld waar we nu ouder in worden heel anders dan we wereld waar we in geboren zijn. Het is bijvoorbeeld flink verstedelijkt. Bedenkt u eens: vandaag de dag woont driekwart van de oudere inwoners van de ontwikkelde gebieden in steden, en dat zal de komende decennia gestaag meer worden. De samenleving verandert snel, parallel aan zijn verouderingsproces. Niet langer zullen de uitgebreide gezinnen bestaan uit slechts een enkeling die oud wordt, en omgeven wordt door jongere familieleden. Globalisering, verstedelijking, internationale migratie, lagere vruchtbaarheidscijfers, vrouwenparticipatie in de werkende populatie… dit zijn onomkeerbare veranderingen die het activeren van ouderen zowel uitdagender als, meer dan ooit, onmisbaar maken. Uitdagender, omdat de status van ouderen is veranderd. Niet langer leven we – of willen we ook maar leven!- in patriarchale samenlevingen. Niet langer staat er een (vrouwelijk) leger van zorgverlenende familieleden klaar wanneer een oudere ondersteuning nodig heeft. Tegelijkertijd is het vooruitzicht voor mensen die gezond oud worden om nog ouder te worden nog nooit zo goed geweest: meer en betere zorgverlening en sociale diensten, meer faciliteiten, hogere inkomens. Maar voor hen die het niet zo goed hebben… is het op zijn zachtst gezegd niet eenvoudig. Het is daarom urgent dat samenlevingen nieuwe mechanismen, strategieën en beleid ontwikkelen die het fundament versterken zodat het ouder worden een positieve ervaring is voor de meesten. Dat fundament is één woord, solidariteit. Solidariteit tussen rijken en armen, tussen noord en zuid, tussen de publieke en private sector – maar boven alles, tussen jong en oud. Dergelijke solidariteit moet gevoed en gekoesterd worden: Verschillende krachten maken dit moeilijker dan in het verleden. Maar het zeker mogelijk, ook in onze materialistische, verstedelijkte samenleving. Het is trouwens ook wat de mensen willen en verwachten. In bijna alle 35 steden die deelnemen aan het ‘Age Friendly Cities’-project van de Wereldgezondheidsorganisatie gaven ouderen aan intergenerationele solidariteit belangrijk te vinden, en onderkennen ze de noodzaak om het te faciliteren. Oplossingen, nieuwe zienswijzen, strategieën, praktische voorbeelden zijn allemaal nodig, en ik spreek mijn

lof uit over diegenen die deze gids hebben ontworpen en opgesteld. Het zal enorm bijdragen aan het idee van het Actief Ouder Worden van “het optimaliseren van de mogelijkheden voor gezondheid, participatie en veiligheid om de kwaliteit van leven tijdens het ouder worden te verbeteren.” Maar het zal ook bijdragen aan het realiseren van een situatie dat ouderen beter geïntegreerd en meer mee mogen doen, en dat iedereen hiervan de vruchten plukt.

Alexandre Kalache, MD, PhD Senior Presidentiële Adviseur over Wereldwijde Veroudering, the New York Academy of Medicine, Voormalig directeur van het programma voor Veroudering en Levenslopen van de Wereldgezondheidsorganisatie, Internationale Wereldwijde ambassadeur voor HelpAge over Veroudering.

Inleiding + De groeiende belangstelling voor intergenerationele praktijk is een resultaat van substantiële demografische veranderingen in onze samenleving, veranderingen in economische patronen en de welvaart, de omslag van een industriële naar een kennissamenleving, de geleidelijke afbouw van traditionele gezinsstructuren en een algemene vermindering van actief burgerschap. Deze veranderingen leiden tot een individualisering van maatschappelijke structuren en een uitbreidende segregatie op basis van leeftijd in de samenleving. + Sterker nog, de vergrijzing van de populatie is een van de grootste transformaties die nu in Europese samenlevingen gaande is, en een van de grootste sociale problemen waarmee gezinnen, regeringen en gemeenschappen te maken hebben. De huidige demografische gegevens over de vergrijzing wijzen uit dat het nodig is om bepaalde sleutelconcepten opnieuw te bekijken, en die zijn niet slechts politiek of sociologisch; ze gaan ook over economische en sociale aspecten, en over culturele en intellectuele zaken. + De Eurobarometer wees in 1998 uit dat de inwoners van de Europese Unie vonden dat ouderen niet begrijpen hoe de samenleving veranderd is, niet begrijpen wat jongeren echt leuk vinden, en dat ze zelf zo actief mogelijk moeten zijn om hun kwaliteit van het ouder worden te verbeteren. Tegelijkertijd voelen de jongere generaties zich verantwoordelijk voor de ouderen, hebben ze niets tegen hen, en denken ze er niet aan om hun ouders naar een bejaardentehuis te sturen. De onderkenning dat de generatiekloof een fenomeen is dat we zien in alle samenlevingen en tijdvakken, en dat dit sterk afhankelijk is van sociale en economische omstandigheden, helpt ons in te zien dat jongere generaties welwillend zijn om deze generatiekloof, die breder wordt door sociale problemen als werkloosheid, armoede, uitsluiting en racisme, te overbruggen. + De huidige literatuur laat zien dat intergenerationele leeractiviteiten kunnen bijdragen aan het rechttrekken van deze ongelijkheid, d.w.z. het oplossen van verdeeldheid in de samenleving; het promoten van begrip en respect tussen verschillende generaties; het verbeteren van individuele kwaliteiten en persoonlijke ontwikkeling; en tot het komen van meer inclusieve samenlevingen. Tegelijkertijd laten eerdere projecten zien dat het intergenerationele landschap op het vlak van beleid en praktijk, binnen de Europese lidstaten en daarbuiten, bijzonder divers is, en dat intergenerationeel onderwijs zich om verschillende redenen op verschillende snelheden, breedte en diepte ontwikkelt.

6

+ Het begint duidelijk te worden dat het onderwijsbeleid in Europa en de reflectie van een ‘leersamenleving’ niet uitsluitend bestaat uit onderwijsbeleid, en zelfs niet uit beleid voor training en educatie, maar een integraal deel vormt van breder sociaal en economisch beleid. De resultaten van het leren zijn sterk vervlochten met kernachtige beleidsuitgangspunten op economisch en sociaal gebied, en ze brengen sociale en economische consequenties en kansen met zich mee. + Er is in Europa een behoefte aan het promoten van intergenerationeel onderwijs, met als doel de intergenerationele solidariteit te versterken. De Europese Commissie (EC) moedigde de EU lidstaten in 2007 aan om tot een nieuwe solidariteit te komen tussen de generaties om zo de demografische veranderingen in Europa het hoofd te bieden. EU-burgers zijn voorstanders van het bevorderen van IO: een Eurobarometer van 2008 wijst uit dat 85 procent van de EU-burgers het belangrijk vindt om publieke gelden aan te wenden voor initiatieven die jonge en oude mensen dichter bij elkaar brengen. + De initiatieven die explicieter te maken hebben met intergenerationeel onderwijs, maken deel uit van recente pogingen om het concept van een leven lang leren uit te dragen, waarbij instrumenten zoals het ‘Memorandum voor een Leven Lang Leren’ van de Europese Commissie een rol spelen. Dit benadrukt de noodzaak voor een ‘wieg-naar-graf’-zienswijze over het leren in de Europese samenleving, waarbij de naadloze overgang van school, via het hoger onderwijs naar volwassenenonderwijs en informeel onderwijs. Andere beleidsagenda’s zijn hierbij nauw betrokken, en hebben te maken met het actief inzetten en ontwikkelen van persoonlijke vaardigheden en sociale participatie, dat laatste vooral gericht op het bevorderen van de participatie van ouderen in het economische, sociale en culturele leven. + De belangrijkste beleidsagenda’s vormen de basis waarop intergenerationeel onderwijs zich vestigt in een breder beleidslandschap, waaronder het Grundtvig subprogramma (als deel van het programma voor Een Leven Lang Leren), die het belang benadrukt van intergenerationeel onderwijs door de prioriteit specifiek te geven aan “Onderwijs en leren op latere leeftijd; leren op intergenerationeel- en gezinsniveau”. + Hoofdstukken II en III van deze gids beschrijven een aantal voortgaande en eerdere projecten die zijn gefinancierd door de Europese Commissie, wat meerdere intergenerationele praktijkvoorbeelden illustreert die het (algemene) doel hebben om mensen van meerdere leeftijden bijeen te brengen zodat het begrip en respect tussen de generaties wordt vergroot. Dat kan bijdragen tot meer samenhang in samenlevingen.

Hoofdstuk I

.:. Goede en Slechte Praktijk, of Niet Meer dan Meningen?

Ik doe het alleen langzaam omdat ik haast. Amílcar Cabral (1924-1973) Een dagelijkse en harmonieuze verstandhouding tussen de generaties behoort een eenvoudig en spontaan iets te zijn. Maar het werd noodzakelijk de stimulatie daarvan te organiseren, met tussenkomst van professionals. Het uitwerken van plannen om activiteiten tussen jong en oud uit te wisselen, doet professionals fantaseren over de mogelijkheden, maar roept ook veel angst en onzekerheid op.

Waar te beginnen? Het is de eerste en direct ook de lastigste barrière die ze tegen komen. Om beter te begrijpen hoe de MATES-Gids de Intergenerationele ‘praktische beginners’ kan bijstaan, voeren wij onderzoek uit onder potentiële gebruikers om zo te komen tot een didactisch hulpmiddel dat zo dicht mogelijk staat bij hun eisen en verwachtingen. Dit onderzoek is gehouden onder 64 personen die een vragenlijst in dienden te vullen en participeerden in een gezamenlijk forum dat plaatsvond in Porto, Portugal, in november 2008. De deelnemers vertegenwoordigden de belangrijkste sectoren en doelgroepen die verantwoordelijkheden droegen met betrekking tot het thema. De steekproef weerspiegelt de verdeling van deze instituties in de samenleving: + Academische instellingen / onderzoek: 31% + Instellingen van plaatselijk bestuur: 25% + Dienstverleners voor senioren en / of kinderen en jongeren: 44% Dit onderzoek maakte het voor professionals mogelijk om hun prioriteiten, politieke strategie (in het geval van plaatselijk bestuur), hun theoretische veronderstellingen te presenteren (in het geval van academici) en om te verzekeren dat deze gids oplossingen aandraagt die direct bruikbaar zijn in de dagelijkse activiteit (in het geval van dienstverleners). Bijna een derde (29%) van de ondervraagden had geen ervaring met de implementatie van intergenerationele activiteit. Daarmee kunnen zij, afgezet tegen de meningen van de professionals die meer bekend zijn met de problemen, zorg dragen dat deze gids ook rekening houdt met de vaardigheden van de uitvoerenden met minder ervaring.

+ Praktisch advies rond het gebruik (29%); + Overzicht van technieken ter begeleiding van activiteiten (19%). De hypotheses, “Theoretische fundamenten die de noodzaak voor intergenerationeel contact duiden” en "Bibliografie en overzicht van websites met gespecialiseerde informatie” kregen minder steun, met respectievelijk 10% en 9% van de antwoorden. Om een beter beeld te krijgen van de belangrijkste zorgen onder zowel beginners als ervaren professionals, is de respondenten gevraagd de barrières aan te wijzen die ze voorzien bij het uitwerken van intergenerationele praktijk. Uit een set van zes hypotheses was dit de uitslag: + Gebrek aan training van professionals: 28% + Gebrekkige betrokkenheid van de samenleving bij zulke activiteiten: 20% + Gebrek aan financiering: 18% + Gebrek aan motivatie en interesse onder jongeren en ouderen: 13% + Gebrek aan motivatie onder professionals die in direct contact staan met deze doelgroep: 12% + Gebrek aan voldoende fysieke ruimtes: 9% Het was niet de bedoeling om langdurig, diepgravend onderzoek te plegen. We wilden ons beperken tot het aandragen van een scenario dat is gebaseerd op criteria van een kleine en specifieke groep van verschillende professionals. Op basis van hun keuzes hebben we de voor ons meest relevante informatie toegesneden en aangepast tot handzame vorm waarmee ingrepen bijgestuurd en voorziene barrières weggeruimd kunnen worden. Deze gids is bedoeld voor alle professionals die zijn aangemeld, of zich willen aanmelden, voor de verdere ontwikkeling van intergenerationele activiteiten. Door de benodigdheden van potentiële gebruikers meet te nemen, hopen wij dat het algemene gebruik van deze gids toeneemt. We verwachten ook dat het een betrouwbaar didactisch hulpmiddel is bij het ondernemen van activiteiten van onderop, en dat het een bron van inspiratie en motivatie vormt.

De enquête vraagt ook naar de content die volgens de deelnemers opgenomen moet worden in de gids. Daarbij werden zes scenario’s geschetst, waar een mogelijkheid bij is opgenomen voor het aandragen van een eigen alternatief (een open vraag). De respondenten gaven aan dat de Gids het volgende moet kunnen bieden: + Praktijkvoorbeelden van activiteiten die al succesvol zijn geïmplementeerd door andere instituties (33%); 7

Hoofdstuk II

.:. Voorbeelden van Intergenerationele Activiteiten

De acht voorbeelden in dit hoofdstuk laten zien hoe intergenerationele praktijk een belangrijke bijdrage kan leveren aan de doelstellingen van het Leven Lang Lerenbeleid van de Europese Commissie: het verbeteren van participatie en acceptatie, solidariteit en actief burgerschap, persoonlijke ontwikkeling, kwaliteit van onderwijs en dedoel waarde voor debrede arbeidsmarkt. Ons is om het scala aan intergenerationele praktijk te illustreren, waarbij we gekozen hebben voor de typologie van verschillende interactiviteitvelden zoals voorgeschreven door het EAGLE-project (Thomas, F. 2008): + Leren van elkaar + Elkaar helpen en ondersteunen + Met elkaar samenleven + Het samen ondergaan, waarbij ruimte voor samenwerking ontstaat + Met elkaar spelen, acteren en voorstellingen uitvoeren We willen de sleutels en middelen tot succesvolle implementatie van intergenerationele samenwerking benoemen. De praktijkvoorbeelden werken op verschillende niveaus van partnerschap (burgerinitiatieven, of juist van bovenaf), met verschillende instellingen (bijvoorbeeld scholen, gemeenschappen, organisaties), in verschillende categorieën van interactie en onderwijs (zoals competentie met media, huisvesting, vrijwilligerswerk, gezondheidsorganisaties), op verschillende schalen (gemeenschap, regionaal, nationaal, Europees, internationaal) en behandelen de meest voorkomende uitdagingen in onze Europese samenlevingen (sociale acceptatie, werkgelegenheid, duurzaamheid). De meeste voorbeelden lopen al lang mee, hebben veel ervaring opgeleverd en zijn goedgekeurd, maar we geven ook voorbeelden van nieuwe onderzoeksvelden, zoals intergenerationeel vrijwilligerswerk en het verbeteren van de inzetbaarheid op de arbeidsmarkt. Activiteiten zijn gedeeltelijk of integraal gefinancierd zoals beschreven in een of meerdere zinnen van de genoemde programma’s: Grundtvigprojecten worden medegefinancierd door het Socratesprogramma, of door het programma Een Leven Lang Leren van de Europese Commissie Projecten gefinancierd uit andere bronnen.

GENERATIES LEREN VAN ELKAAR Intergenerationeel Onderwijs binnen Organisaties (IGLOO) Een Europees project ter verbetering van de inzetbaarheid van alle leeftijden Om het voorspelde tekort op de arbeidsmarkt en generatieconflicten het hoofd te bieden, pakt IGLOO “twee belangrijke uitdagingen aan die zijn opgemerkt door de Stockholm Europese Raad: het verbeteren van cross8

leeftijd trainingsparticipatie en het verhogen van crossleeftijd arbeidsparticipatie.” (Spanning, 2008) Hoe voorkomen we verdere segmentatie, en kunnen we een nieuwe generatiebalans krijgen op de Europese arbeidsmarkt? Dit is een centrale vraag voor het IGLOO-project. Het intergenerationele onderwijsmodel dat we hebben ontwikkeld en binnen verschillende bedrijven van participerende landen hebben getest zouden aan te passen moeten zijn voor alle leden van de EU. Het Idee De trends dat oudere werknemers wegvallen van de arbeidsmarkt en er een tekort van jonger personeel ontstaat, zal in de toekomst leiden tot een gebrek aan gekwalificeerd personeel. Het bedrijf raakt vroegere vaardigheden en verborgen kennis van ouder personeel kwijt omdat het niet voldoende overgedragen wordt aan jongere werknemers. Andersom is het ook zo dat jongere personeelsleden maar zelden hun “nieuwe” technologische kennis en vaardigheden overgedragen krijgen aan de oudere generatie. IGLOO wil daarom nieuwe methodes ontwikkelen om intergenerationele overdracht te faciliteren en te verbeteren, zowel binnen als buiten de bedrijven. De Doelen De doelen van IGLOO bestaan uit het bewust maken van het belang van een voortdurende kennisuitwisseling tussen jonge en oudere werknemers. Uiteindelijk moet dit project een innovatief onderwijsmodel voortbrengen dat eenvoudig binnen organisaties is te implementeren en helpt bij het binnenboord houden van waardevolle kennis. Ook moet het de kennisoverdracht verbeteren en conflicten tussen jong en oud op de werkvloer verminderen. Hoe ging het project te werk? Stap één: Het project begon met een wetenschappelijk literatuuronderzoek en het verzamelen van best practices. Voor het intergenerationeel leren is slechts een klein aantal bedrijven gevonden die het daadwerkelijk toepasten. “Hun beleid was gericht op systematische successieplanning, aanwijzen van mentoren, leerwerkplekken, trainingen on the job, coaching, intergenerationele werkgroepen en workshops. Flexibele werktijden zijn ingevoerd om de kennisoverdracht van bijna gepensioneerde werknemers naar hun jonge opvolgers te bevorderen.” (Spannring 2008, p. 28) Stap twee: De tweede onderzoeksactiviteit bestond uit de realisatie van een analyse van benodigdheden voor verschillende bedrijven en organisaties. Door de enquête uit te voeren en de resultaten met elkaar te vergelijken, was het mogelijk om een beeld te schetsen van het intergenerationele leren binnen organisaties in bepaalde landen. Op basis van de uitkomsten van beide onderzoeken ontwikkelt IGLPP een nieuw onderwijs- / trainingsmodel, waarvoor verschillende leertechnieken en methoden gebruikt worden die bedrijven en organisaties moeten ondersteunen in hun beheer van kennis en hen moeten helpen bij het verbeteren van het intergenerationele leren en kennisoverdracht. Een belangrijke factor is het

Hoofdstuk II

.:. Voorbeelden van Intergenerationele Activiteiten

toepassen van ict-componenten, zoals online trainingssessies. Verschillende bedrijven (mkb, leerwerkbedrijven enz.) voeren een pilot uit van het model. Zij worden uitgerust met hulpmiddelen en richtlijnen die laten zien hoe ze zelf het proces van intergenerationele leertrajecten kunnen verbeteren.

Het Idee Het idee achter Jongeren met Effect is eenvoudig: eens per jaar organiseert een comité van jongeren en volwassen een “Jongeren met Effect Dag”. Op deze dag worden realistische projecten ontwikkeld en vervolgens uitgevoerd.

Sleutels tot succes Uit deze vijver van ervaring, kennis en competentie kan potentie worden gehaald waarmee het bedrijf zichzelf verder kan ontwikkelen. Dit zal echter alleen slagen als het leerproces tussen de generaties is gebaseerd op wederzijdse baten en gelijkwaardigheid. Het wederzijds kennen en onderkennen vormt de basis van samenwerking voor werknemers van verschillende generaties, waarbij ze samen voor het bedrijf optrekken. Voorwaarde is dat het bedrijf deze ontwikkeling actief uitdraagt.

De Doelen Het project is erop gericht om jongeren meer te betrekken bij ontwikkelingsvraagstukken binnen de gemeenschap. Daarbij krijgen ze een stem en wordt een positief beeld van jongeren in de gemeenschap waar ze deel van uit maken gekoesterd.

Beschikbaar materieel: Alle resultaten (literatuur, verslag, nationale en algemene enquêtes over intergenerationele leertrajecten binnen bedrijven, een online handboek, online trainingscursus) worden gepubliceerd in het EN, DE, IT, ES, LT. Meer informatie: BFI Tirol Bildungs GmbH Martina Rupprechter E-mail: [email protected] Website: www.iglooproject.eu

GENERATIES DIE ELKAAR HELPEN EN ONDERSTEUNEN

Groepsbijeenkom st van het organ isatiecomité tijdens de voorbe reiding van de "E ffect-Dag" Jongeren Met Ef fect, Zwitserland

Jongeren met Effect Een innovatief programma voor gemeenschappelijke participatie in Zwitserland Jongeren met Effect integreert jonge mensen in de samenleving, verbetert hun welzijn en gezondheid, bevordert de identificatie met hun plaatselijke gemeenschap, verbetert de verstandhouding tussen de generaties en bevordert respect en waardering.

Hoe kunnen we jongeren beter betrekken bij gemeenschappelijke ontwikkeling? Deze vraag werd in 1996 gesteld in Moosseedorf, vlakbij Bern. Jongeren hebben daar samen met de plaatselijke autoriteiten het project Jongeren met Effect ontwikkeld, welke voor het eerst werd toegepast in 1998. Binnen tien jaar is dit plaatselijke project uitgegroeid tot een landelijk programma welke wordt uitgevoerd door Infoklick.ch, waardoor een netwerk is ontstaan waaraan bijna zeventig gemeentebesturen en verschillende kantons deelnemen. Het project werd gepresenteerd aan een breder Europees publiek toen Infoklick.ch in de periode 20032006 participeerde in het Grundtvig-partnerschap “Netwerk voor het Intergenerationele Leren in Europa”.

Hoe werkt “Jongeren met Effect”? Stap één: het opzetten van een comité Dit comité, bestaande uit jongeren en volwassenen, organiseert de “Jongeren met Effect-Dag”: De jonge leden geven aan welke onderwerpen moeten worden besproken tijdens deze Effect-Dag, en ze motiveren hun leeftijdsgenoten. De volwassenen organiseren de dag zelf, en nodigen andere volwassenen uit die kunnen helpen bij de realisatie van het project. Deze eerste stap is te nemen met drie of vier vergaderingen. Stap twee: de “Jongeren met Effect-Dag” Elke groep werkt tijdens de Effect-dag een maatschappelijk project uit op basis van de thema's die zijn uitgelijnd door de jongeren in het comité. Dankzij de nauwe samenwerking tussen de jongeren en de volwassenen lijven deze projecten realistisch en betaalbaar. Stap drie: de projectgroepen Na “Effect-dag” gaat het comité met deze projecten aan de slag, samen met andere jongeren en geïnteresseerde volwassenen. In Zwitserland zijn ondertussen vele succesvolle voorbeelden te vinden van geslaagde projecten, zoals velden voor strandvolleybal, jongerencentra, skate69

Hoofdstuk II

.:. Voorbeelden van Intergenerationele Activiteiten

parken en feesten.

Sleutels tot succes Het tot stand brengen van de dialoog tussen verschillende generaties is essentieel, zo zegt Markus Gander, CEO va Infoklick.ch: “Jongeren hebben echt goede ideeën, en het zijn belangrijke ideeën voor maatschappelijke ontwikkeling. Wat ze niet hebben zijn de nodige kennis, vaardigheden en contacten. (…) Dat mensen van verschillende generaties met elkaar praten, bevordert daarnaast ook de onderlinge verstandhouding. Het gezamenlijk uitvoeren van projecten verbetert impliciet identificatie met de samenleving en het plaatselijke welzijn. Een dergelijke manier van invloed hebben helpt jongeren beter om meer betrokken te raken in sociale context, dan een teneur van “we luisteren naar wat jullie willen, en wij zeggen wel wat er mogelijk is.” Om de dialoog tussen generaties te bevorderen, moet je eerst zover zijn om te communiceren als gelijken.” (Gander, 2007) Beschikbaar materiaal: Projectbeschrijving in DE en FR, Project-DVD in het Duits, Startpakket voor gemeenschappen in het Duits. Alle informatie komt beschikbaar in het FR, DE en IT. Meer informatie: Infoklick.ch Andy Limacher E-mail: [email protected] Website: www.jugendmitwirkung.ch

ma is ook gelieerd aan Homeshare International, een internationaal netwerk die vergelijkbare projecten bij elkaar brengt voor het uitwisselen van wereldwijde ervaringen. Het Idee Dit programma is opgesteld als een project voor de gezamenlijke huisvesting waaraan twee groepen deelnemen. a) Alleenstaande senioren ouder dan 60 jaar die bereid zijn hun woning te delen en in staat zijn om gratis adequate onderdak te bieden aan een student; b) studenten onder de 30 die cursussen volgen aan de universiteit en die in ruil voor de accomodatie bereid zijn om de oudere gezelschap te houden en 's nachts thuis te blijven. De doelen Het algemene doe van het programma is het bevorderen van zorgrelaties tussen leden van twee verschillende generaties die elkaar als niet-familieleden normaal gesproken niet zouden ontmoeten. Hoe gaat Wonen en Samenwonen te werk? Een ploeg van professionals (psychologen en sociale werkers) biedt ondersteuning aan de oudere en de student en dragen er zorg voor dat de ervaring van het samenwonen voor beiden een positieve is, vanaf de start van het selectie-roces tot het einde van het academische jaar.

GENERATIES ONDER ÉÉN DAK Wonen en Samenwonen Een intergenerationeel programma voor gezamenlijke huisvesting in Spanje Dit intergenerationeel project waarin oudere, alleenstaande senioren samen met jonge studenten in een huis wonen, staat in Spanje bekend onder de noemer Viure i Conviure (Wonen en Samenwonen). Aan de ene kant bevordert dit zulke waarden als solidariteit, interactie, tolerantie en respect voor anderen, terwijl het aan de andere kant ouderen aanspoort om in hun eigen huis te blijven wonen omdat er een zorgrelatie buiten de familiebanden om wordt opgebouwd. Hoe pak je de isolatie van alleenstaande ouderen die in bijvoorbeeld grote flats in Barcelona wonen aan? Tijdens het begin van het academisch jaar 1996-1997 kwamen vertegenwoordigers van het Obra Social de Caixa Catalunya, de gemeenteraad van Barcelona en de universiteiten van Barcelona, Pompeu Fabra en Ramon Llull, bijeen om een antwoord te vinden op deze vraag. Ze kwam overeen om een proef te starten van het idee om studenten te huisvesten bij ouderen, waarbij de paren gevormd en gevolgd worden door een professioneel team gevormd door psychologen en sociale werkers. Vandaag de dag is Wonen en Samenwonen actief in 27 Spaanse, in samenwerking met 34 universiteitscentra. Dit program5 10

Zorg tussen

es

twee generati panje

enwonen, S

am Wonen en S

Stap één: Het vormen van paren Het bij elkaar zoeken van geschikte paren vindt plaats gedurende het hele academische jaar. Hierbij worden de aanmeldingen geclassificeerd, en worden de deelnemers geselecteerd, aan elkaar voorgesteld en gekoppeld. Na een proefmaand tekenen de deelnemers een 'samenwoonafspraak'. Tijdens het koppelingsproces draagt een professioneel team er zorg voor dat het om mensen gaat die bij elkaar passen, qua persoonlijkheden

Hoofdstuk II

.:. Voorbeelden van Intergenerationele Activiteiten

en qua interesses. De afspraak is een belangrijk instrument waarmee het minimum aan voorwaarden voor beide partijen worden neergelegd, zodat ze de beperkingen kennen en met vertrouwen kunnen samenwonen.

einddoel van het programma, en het is het grootste voordeel dat Wonen en Samenwonen kan bieden aan de deelnemers.” (Pérez Salanova, M. and Subirats, J., 2007, p. 68f.)

Stap twee: Het volgproces Regelmatig worden de partijen gevolgd door een aangewezen professional. Ongeveer eens in de maand komt een medewerker langs thuis om met de oudere te praten. De studenten worden op het projectbureau geïnterviewd. Psychologen en sociaal werkers nemen de rol van mediator of adviseur op zich om de participanten te helpen bij het opbouwen van een band. Middels dialoog, zelfreflectie, onderhandeling en verzoening worden conflicten aangepakt. Dit zien we als een leerzaam deel van het samenwonen, waarvoor toewijding en tolerantie van beide kanten vereisten zijn.

Beschikbaar materiaal: Pérez Salanova, Mercè en Subirats, Joan. Live and Live Together. A person-to-person experience. Viure I Conviure Foundation, Autonome Universiteit van Barcelona, Barcelona, 2007. Zie ook meer informatie en hulpmiddelen over de voorzieningen voor studenten en anderen in ruil voor het bieden van gezelschap en ondersteuning aan alleenstaande senioren op de website van Homeshare International: www.homeshare.org Meer informatie: Fundació Caixa Catalunya Mónica Duaigües E-mail: [email protected] Website: www.caixacatalunya.es/viureiconviure

experimentcity Innovatief en duurzaam hergebruik van braakliggend terrein en lege gebouwen in Berlijn voor sociale, culturele en ecologische doeleinden Dit project is echt uniek door zijn bottom-up-aanpak, waarbij de burgermaatschappij en plaatselijke middelen worden ingezet voor het ondersteunen van duurzame stedelijke ontwikkeling met cultuur en creativiteit. Experimentcity werd in 2009 door de Europese Commissie getypeerd als een best practice in het “Jaar van Innovatie en Creativiteit”.

raties

Zorg tussen twee gene

en, Spanje

Wonen en Samenwon

Toetsingscriteria Naast de participanten en het team van professionals, vormt ook de familie van de oudere een integraal deel van het project. Het is belangrijk dat de familie positief staat tegenover het woonproject, en bereid is om wanneer nodig bij te springen, bijvoorbeeld bij gezondheidsproblemen. Recent onderzoek laat overtuigend zien dat de resultaten van Wonen en Samenwonen veel verder gaan dan de bewezen doeltreffendheid van de uitwisseling waar het project uit voortkomt. “Het project (,,,) gaat uit van een aantal klassieke eisen, zoals fysieke veiligheid en financiële hulp, en voegt daar, middels dagelijkse (samenwoon)-routines, gaandeweg andere dingen aan toe die veel meer samenhangen met de defecten in de relatievorming binnen de huidige maatschappij, zoals eenzaamheid en solidariteit. Deze verandering is het

Hoe verbeter je de leefomgeving in een postindustriële stad die wordt geconfronteerd met krimp, vergrijzing, diversificatie van de bevolking, een stagnerende economie en enorme schulden? experimentcity is in het leven geroepen door de Berlijnse non-profitorganisatie id22: Instituut voor Creatieve Duurzaamheid om experimenten te ondersteunen voor duurzame ontwikkeling in het dynamische, na-muurse Berlijn. Experimentcity koppelt sinds 2003 theoretische discussies over duurzame ontwikkeling aan praktische en tastbare voorbeelden en participanten, zoals huisvestingsprojecten, bouwinitiatieven, projectontwikkelaars, consulenten, ondernemingen, studenten, burgers en ondersteunende partners. experimentcity zelf vormt vandaag de dag een netwerk van honderden innovatieve projecten, van co-operatieve intergenerationele, ecologische huisvesting tot het vestigen van een centrum voor jongereneducatie en cultuur in een groot, verlaten reparatiecomplex voor locomotieven. Het idee De methode draait om het in de praktijk brengen van duurzame theorie door gebruik te maken het enorme, onzichtbare potentieel dat Berlijn biedt met al zijn braak-

6 11

Hoofdstuk II

.:. Voorbeelden van Intergenerationele Activiteiten

liggend terrein en lege gebouwen. De synergie die ontstaat bij het combineren van deze 'ongebruikte' ruimtes met de creativiteit van de maatschappij, heeft ervoor gezorgd dat deze innovatieve groepen steeds meer gezien worden als partners voor de stedelijke ontwikkeling.

(120 duurzame ontwikkelingsprojecten- en initiatieven) en coöperatieve, intergenerationele huisvesting.

Sleutels tot succes Expirementcity is zo uniek omdat het een combinatie biedt van de burgermaatschappij met plaatselijke middelen om duurzame ontwikkeling te ondersteunen middels cultuur en creativiteit. Experimentcity heeft bottom-up, participatieve methoden ontwikkeld waarmee braakliggend terrein en leegstaande gebouwen in Berlijn worden hergebruikt voor sociale, culturele of ecologische doeleinden. Deze benadering heeft de kwaliteit van leven en milieu in de stad helpen verbeteren, en heeft de stedelijke vernieuwing van Berlijn bevorderd. Further information: id22: Instituut voor Creatieve Duurzaamheid Michael LaFond E-mail: [email protected] Websites: www.experimentcity.net en www.wohnportal-berlin.de

Een Forum voor

gen tieve benaderin

innova

lijn

AYS 2008 Ber EXPERIMENTD

De doelen Dit initiatief koestert de samenwerking tussen verschillende partijen (huisvesting en projectontwikkelaars in de bouw, consulenten, ondernemingen, studenten, kunstenaars en milieu-activisten), wat leidt tot nieuwe synergie die het kwaliteit van leven in de stad verbetert. Een belangrijk doel is het ondersteunen van integrerende en intergenerationele activiteiten. De nadruk ligt op hoe meer kan worden gedaan met minder, en ook hoe burgers worden geactiveerd en het hen mogelijk wordt gemaakt om stedelijk gebied te benutten en te beheren, zonder dat het lokale bestuur wordt ontslagen van zijn plichten rond ruimtelijke ordening. Hoe gaat experimentcity in zijn werk? De EXPERIMENTDAYS van experimentcity organiseert een jaarlijks forum voor discussie, netwerken en het vinden van innovatieve invalshoeken voor duurzame en participatieve stedelijke ontwikkeling. Deze tweedaagse gebeurtenis biedt projectuitwisselingen, workshops, discussies en excursies. EXPERIMENTDAYS 2008 trok meer dan duizend bezoekers en ongeveer honderd stands met projecten. De communicatie-activiteit brengt de informatie over deze gebeurtenis onder de aandacht bij meer dan dertigduizend mensen. Daarnaast brengt experimentcity WOHNPORTAL.berlin, een online database voor het in contact brengen van onderlinge projecten en het geven van inspiratie en voorbeelden van alternatief gebruik van lege ruimtes 5 12

GENERATIES ERVAREN HET SAMEN, SAMENWERKINGSMOGELIJKHEDEN ONTSTAAN GAP-Volkstuinenproject Grassmoor. Een intergenerationeel tuinproject in Engeland Dit intergenerationeel volkstuinenproject in het Engelse Derbyshire bevordert gezondheid en welzijn op een creatieve manier, terwijl tegelijkertijd de tuinierskwaliteiten van deelnemers worden verbeterd. Jongeren en niet-meer-zo-jongeren werken op een positieve manier samen, ervaren alles samen en verzetten zich uiteindelijk tegen het stereotype beeld dat ze hebben van de andere generatie.

Kort gezegd: 'hoe verbeteren we de communicatie tussen de generaties, bevorderen we de gezondheid en het welzijn van mensen van alle leeftijden, en verlagen we de angst voor criminaliteit'? Vertegenwoordigers van Derbyshire Intergenerational Strategy (DIgS) en andere relevante betrokkenen ontmoetten elkaar in 2008 om te kijken hoe de sociale cohesie kan worden verbeterd, terwijl tegelijkertijd een programma voor gezondheid en welzijn op poten komt. Tot nu toe hebben de subsidies van in totaal £500,000 van de Derbyshire County Council het voor 127 scholen en een kindercentrum mogelijk gemaakt om mee te doen aan dit soort project. Het idee Het ontwikkelde model vereist dat alle deelnemende generaties samenwerken aan het plannen en onderhouden van een volkstuin. De groente- en fruitproductie van de tuin wordt door de kinderen meegenomen naar

.:. Voorbeelden van Intergenerationele Activiteiten

Hoofdstuk II

huis om zo het gezond eten aan te moedigen, of het wordt gebruikt in de keuken van de schoolkantine. Lichaamsbeweging en een gezond eetpatroon maken intrinsiek deel uit van het project.

De doelen Het project streeft naar het verbeteren van de maatschappelijke samenhang, door het aanmoedigen van intergenerationele banden buiten de familie om, en door het samen werken aan een project ten behoeve van een gezonde levensstijl. Met deze opzet wordt gepoogd een positieve, praktische benadering te vinden voor het voorkomen en bestrijden van obesitas binnen alle generaties. Hoe gaat het volkstuinenproject in zijn werk? Aan het begin van het schooljaar krijgen de leerlingen de kans om met leden van de tuiniersverenigingen samen te werken aan de bewerking van een stukje land naast de school. Deze activiteit wordt wekelijks ingeroosterd om de sessies regelmatig te houden. Op school worden ook lessen gegeven over gezond eten en lichaamsbeweging. Stap één: Kennismaking De nieuwe banden worden gesmeed met een activiteit ter kennismaking, waarbij beide generaties met nieuwe dingen in aanraking komen. Zelf hebben wij het gedaan met een activiteit waarbij deelnemers van alle generaties samen een tipi in elkaar zetten. Samen konden de deelnemers praktisch werk verrichten, en konden ze het eindproduct gebruiken om pronkbonen te kweken. (zie foto)

nemen bij andere volkstuintjes in de buurt om nieuwe gewassen van andere tuinders te leren kennen en erover te praten.

Sleutels tot succes Volgens projectmanager Gill Clarke van DIgS is “de duurzaamheid van intergenerationele activiteit die een langdurig effect heeft op de relatie tussen jonge en oude leden van de gemeenschap de ultieme maatstaf. Dit verlaagt ook het gevoel van onveiligheid omdat de gemeenschappen zich verdraagzamer tegenover elkaar opstellen.” Tegelijkertijd bevordert het in dit geval een verbetering van de levensstijl op gebied van gezondheid en welzijn. Dit project kreeg nationale aandacht en lof toen het door de BBC werd verkozen tot een best practice voor de Nationale Ouderendag in Groot-Brittannië. http://news.bbc.co.uk/1/hi/uk/7645581.stm

Beschikbaar materiaal: DCC is tot op heden het enige graafschap in Engeland waar een intergenerationele strategie is opgezet. Deze strategie is gestart met een pakket van hulpmiddelen waar organisaties die een intergenerationeel project willen opzetten advies en begeleiding uit kunnen halen (verkrijgbaar via de website). Meer informatie: Derbyshire County Council Gill Clarke Email: [email protected] Website:http://www.derbyshire.gov.uk/community/hel ping_all_ages/default.asp

Fifty - Fifty Hoe Italiaanse jongeren en ouderen Sociaal Europa ontdekken met internationaal vrijwilligerswerk Het verrichten van internationaal vrijwilligerswerk en sociale en culturele uitwisselingen zijn uitstekende leermiddelen voor solidariteit en actief burgerschap. Dat geldt voor zowel de vrijwilligers als de gemeenschappen waar ze zich voor inzetten.

ennen Elkaar leren k land ssmoor, Enge ject Gra

Volkstuinenpro

Stap twee: werken in de tuin Elke week komen de leerlingen met de vrijwilligers van de volkstuinvereniging bij elkaar om de taken van de dag af te spreken. Ze verzorgen de gewassen en planten daar waar nodig nieuwe aan, terwijl ze ook een kijkje kunnen

Hoe activeer je burgers en maak je internationaal vrijwilligerswerk beschikbaar voor iedereen, losstaand van leeftijd, sociale omstandigheden, religie of andere factoren? Drie Italiaanse organisaties die zich al vele jaren inzetten voor vrijwillige activiteiten en het beheer van sociale en milieugerelateerde projecten, pogen samen een antwoord te vinden op deze vraag met het intergenerationele project “Fifty-Fifty”.

Het idee Het idee van het project was om ploegen te vormen van jongere en oudere vrijwilligers die al eerder betrokken waren bij activiteiten van de drie partnerorganisaties. Deze teams werkten aan het materiaal, onderwijsondersteuning en promotiestrategie, en ze moedigden plaat163

Hoofdstuk II

.:. Voorbeelden van Intergenerationele Activiteiten

selijke besturen, organisaties en burgers aan om mee te werken door te helpen met de organisatie of gewoon door participatie door actief Europees burgerschap en internationaal vrijwilligerswerk.

De doelen Het doel van het project was om actief Europees burgerschap en vrijwilligerswerk te bevorderen, om te komen tot effectieve methoden voor informeel onderwijs verdere socialisatie naar meer solidariteit, tolerantie en duurzaamheid in heel Europa. Internationaal vrijwilligerswerk in de vorm van werkkampen, of projecten voor de midden- of lange termijn, bestrijken een breed palet aan onderwerpen: van milieubehoud tot sociaal werk, van recreatieve activiteiten met kinderen of ouderen tot het bevorderen van culturele uitingen, van onderwijs tot het bevorderen van de mensenrechten. Sinds kort zijn internationale uitwisselingen van vrijwilligers ook beschikbaar gekomen voor senioren, en voor gezinnen binnen de Europese Unie. Uit deze intergenerationele samenwerking ontstaat een nieuw platform voor het uitwisselen en het samen ervaringen opdoen voor alle generaties, zowel binnen als buiten de bestaande familiebanden. Daarmee ontstaat een mogelijkheid om stereotiepe beelden die bestaan tussen de verschillende leeftijden te bestrijden.

Hoe werkt “Fifty-Fifty”? Eerste stap: “Fifty-Fifty” heeft trainingen georganiseerd waar de ervaren jongere en oudere vrijwilligers alle benodigde informatie krijgen over het hele palet van internationaal vrijwilligerswerk, uitwisselingen van senioren en Europese Vrijwilligersdiensten.

beschrijft alle verschillende vormen van internationaal vrijwilligerswerk met foto’s en samenvattingen van eindrapporten van vrijwilligers, die op hun beurt de individuele ervaringen en de groepservaringen uitdrukken. Dit boekje benadrukt ook sterk dat iedereen mee mag doen: jongeren, senioren, migranten, gezinnen, sociaal achtergestelden en gehandicapten. In de appendix staan eerdere activiteiten beschreven, en wordt praktisch advies gegeven voor organisaties die activiteiten organiseren. Derde Stap: Het “Fifty-Fifty”-partnerschap liet vrijwilligers (jongeren en senioren) vijf keer bij elkaar komen in Italë. Tijdens die ontmoetingen werd over persoonlijke ervaringen gesproken, en werd het boekje gepresenteerd als een communicatief werkinstrument voor plaatselijke overheden en organisaties die geïnteresseerd zijn in toekomstige internationale partnerschappen. Sleutels tot succes Om intergenerationeel vrijwilligerswerk tot een succes te maken moeten zowel jongere als oudere vrijwilligers vanaf het begin van de ontwikkeling van het project betrokken worden, zo benadrukt Davide Di Pietro. Een senior-vrijwilliger zegt: “Ten eerste kan elk intergenerationeel uitwisselingsproject slagen door zowel de generaties bij elkaar te zetten, als door de voorstellen onderling te husselen. Je kunt bijvoorbeeld ouderen laten werken in een kindertehuis, of jongeren inzetten in een gasthuis voor ouderen. Iedereen is zich bewust van de intergenerationele conflicten tussen ouders en hun kinderen, maar om vele redenen verdwijnt dit conflict buiten die familiebanden als sneeuw voor de zon,” (Lunaria er all (ed.), 2007, p.20 f.) Beschikbaar materiaal: + Lunaria, Legambiente, FCEI (ed.): Nobody left out! A

Handbook on European Voluntary exchanges, 2007 (IT, EN). + Materiaal om uitwisseling van senioren te organiseren, waarbij rekening wordt gehouden met het intergenerationele aspect: het Still Active-handboek voor vrijwilligers. (FR, DE, IT). + Still Active! Een handboek voor maatschappelijke organisaties die ook seniorvrijwilligers willen opvangen (FR, DE, IT).

Meer informatie: Lunaria Davide Di Pietro E-mail: [email protected] Websites: www.seven-network.eu en www.lunaria.org

s

jden menwerking ti sa e el on ti a er Intergen aal werkkamp een internation Lunaria, Italië

Tweede Stap: Intergenerationele teams hebben het promotiemateriaal uitgewerkt, waaruit een echt inspirerend boekje is voortgekomen. Dit boekje, “Nobody Left Out!”, 164

GENERATIES DIE SAMEN SPELEN, ACTEREN EN OPTREDEN Video van de Generaties Een Duitse Intergenerationele Mediaprijs

Hoofdstuk II

.:. Voorbeelden van Intergenerationele Activiteiten

Video van de Generaties presenteert de diversiteit van authentieke levensstijlen van jongeren en ouderen en spreekt tegen de taboes, stereotypen en vooroordelen. De creatieve mediakunst heeft zich bewezen als een “katalysator” in de samenhang met het dialoog tussen de generaties.

Hoe de dialoog tussen de generaties te bevorderen? De “Video van de Generaties”-competities brengt de jongere en oudere generaties bij elkaar en maakt gebruik van het dialoogbevorderende aspect van mediawerk om de kennisuitwisseling en leerprocessen tussen de generaties te bevorderen. Het project is een nationale competitie met een intergenerationele nadruk die sinds 1998 wordt gehouden, en wordt gefinancierd door het Duitse Bondsministerie van Familiezaken, Senioren, Vrouwen en Jeugd (BMFSFJ). Tot op heden zijn ongeveer vierduizend deelnemers met ongeveer duizend projecten betrokken. Daarvan is 40 procent door intergenerationele teams geproduceerd. De leeftijden van de deelnemers variëren van basisschoolleeftijd tot ver boven de 80 jaar. Het idee De huidige minister van BMFSFJ, Ursula von der Leyen, kan zich het oorspronkelijke idee van het project nog herinneren: “Voor filmproducties is teamwork noodzakelijk. Wie een film maakt, vertelt een verhaal. Waarom zou je jong en oud dan niet samenbrengen met de fascinatie voor films?” (JKF, 2008, p.5). Video van de Generaties biedt een forum om de dialoog tussen jongeren en ouderen aan te moedigen. Pedagogisch is het de bedoeling van het project dat er gemeenschappelijke factoren boven komen, en dat het duidelijk wordt dat verschillen wederzijds erg waardevol kunnen zijn.

en leeritwisseling u e d t er rd ties iawerk bevo lende genera Creatief med , de verschil or vo en , en ss processen tu itsland

m, VdG, Du

Brüning Fil

De Doelen De competitie is erop gericht om de zelfexpressie via media aan te moedigen, waarbij authenticiteit en kundigheid met media bij jong en oud worden bevorderd door deelnemers te inspireren de diversiteit van levensstijlen te “vertalen”, en zich tegen taboes, stereotypen en vooroordelen te laten verzetten. Hoe gaat “Video van de Generaties” te werk? Het project richt zich tot de volgende groepen: Jongeren tot en met 25 jaar die dagelijks te maken hebben met leeftijd en leeftijdsgerelateerde zaken, en ouderen (50+). Samen vormen ze cross-generationele teams. Stap één: de productiefase De wedstrijdcategorie “Intergenerationeel” en het vooruitzicht van een prijs motiveert jongeren en ouderen om samen aan projecten te werken. De meest gebruikte vormen die uit de projecten komen zijn getuigenisportretten en films met een biografische insteek. Stap twee: Presentatie op een festival De beste films van Video van de Generaties worden aan het grote publiek gepresenteerd op het jaarlijkse Nationale Videofestival. Ook de producties van de Duitse Prijs voor Jeugdvideo’s worden op het evenement getoond. De combinatie van beide prijzen en de vrije ruimte voor communicatie en uitwisseling bieden een extra platform voor een levendig intergenerationeel debat. Sleutels tot Succes Video van de Generaties is een verrijking voor de scene van het Nationale Videofestival. Deze wedstrijd bevestigt dat beide generaties echt enthousiast zijn over het maken van films, en dat ze elkaar graag ontmoeten om ideeën uit te wisselen over de artistieke producties en de verschillende levensstijlen die ze lijden. Jan Schmolling, directeur van het Centrum van Films voor Kinderen en Jongeren (KJF), antwoordt het volgende op de vraag welk soort films de dialoog tussen de generaties het beste mogelijk maken: “Vooral die, welke subjectieve zienswijzen overbrengen, direct beïnvloeden, irriteren, op een bepaalde manier “waanzinnig” zijn, en –omdat het bekend is dat lachen mensen bewust maakt- gewoon leuk zijn.” (KJF, 2008, p8) Beschikbaar materiaal: De website van het project houdt het publiek op de hoogte van de lopende projecten, en biedt een online database waarin alle films vanaf 2007 terug te vinden zijn. , KJF geeft compilaties op DVD uit van uitzonderlijke, met prijzen beloonde producties. Een handboek over de implementatie van intergenerationele videoproducties (2008) is beschikbaar bij de KJF. (DE) Meer informatie: Kinder- und Jugendfilmzentrum in Deutschland (KJF) Centrum voor Films voor Kinderen en Jongeren in Duitsland Jan Schmolling E-mail: [email protected] Website: www.video-der-generationen.de 165

Hoofdstuk III

.:. Register van Intergenerationele Projecten

In dit hoofdstuk presenteren we een kort overzicht van dertig intergenerationele projecten, onderverdeeld in vijf categorieën: + Verbetering van intergenerationeel onderwijsmethoden en curricula; + Intergenerationele betrokkenheid naar sociale participaties; + Intergenerationele praktijk op de werkvloer; + Intergenerationele huisvesting en buitenruimten; + Opbouw van toekomstig intergenerationeel dialoog. Bijna geen van de projecten past in slechts een van de categorieën, en deze onderverdeling is louter bedoeld voor diegenen die op zoek zijn naar ideeën om een specifiek probleem of situatie aan te pakken. Over de projecten die niet meer gefinancierd worden, zijn de belangrijkste eindproducten opgenoemd, terwijl we de doelen presenteren van de projecten die nog bezig zijn. In beide gevallen zijn webadres, naam en e-mail van de coördinator ter beschikking gesteld. Activiteiten zijn gedeeltelijk of integraal gefinancierd zoals beschreven in een of meerdere zinnen van de genoemde programma’s: Grundtvigprojecten worden medegefinancierd door het Socratesprogramma, of door het programma Een Leven Lang Leren van de Europese Commissie. Projecten gefinancierd uit andere bronnen.

EAGLE Europese Benaderingen voor Intergenerationeel en Levenslang Onderwijs

Producten: EAGLE Portal, Observatorum en hulppakket voor Integenerationele Activiteiten – Een beproefd en deugdelijk bevonden planningsmechanisme voor zowel mensen die een project ontwerpen, als voor mensen die iets zoeken om op te reflecteren en bestaand werk willen verbeteren. Inclusief vragenlijst voor diepgravende projectbeoordeling (EN). Het EAGLE Hulppakket voor intergenerationele activiteit is ontwikkeld om belanghebbenden te helpen bij het nadenken over waarom intergenerationele activiteiten relevant zijn voor de samenleving, en om een raamwerk te bieden voor het plannen, implementeren en volgen van intergenerationele activiteiten. Thomas Fischer [email protected] www.eagle-project.eu

Jong behoeft Oud en Oud behoeft Jong Een internationale workshop en tentoonstelling Producten: Methodologieën en inhoud voor workshops. Ute Wannig [email protected]

VERBETERING VAN INTERGENERATIONEEL ONDERWIJSMETHODEN EN CURRICULA ADD LIFE Het toevoegen van kwaliteit aan het leven met intergenerationeel onderwijs via universiteiten Producten: The ADD LIFE Europese hulppakket ter ontwikkeling van intergenerationeel leren in het hoger onderwijs is beschikbaar in zes talen (CZ, DE, EN, ES, FI, HU). Verder een “Open Symposium Reader” in het Engels. Marcus Ludescher [email protected] http://add-life.uni-graz.at/

COM–voor–Vaardigheden Producten: e-booklet met beschrijvingen van cases, aanbevolen praktijk en de thematische verzameling van materialen voor het volwassenenonderwijs met een speciale nadruk op de definities en beoordelingen van competenties, toepassing van ict in het ontwikkelen van vaardigheden, het begeven op de arbeidsmarkt en het ondernemer-schap. (HU, PT, ES) Mayte Gallego Garrido [email protected] 166

www.cil-frankfurt.de

Intergenerationeel Onderwijs Van diagnose tot evaluatie van de effecten Het Project zal methodes definiëren en hulpmiddelen ontwerpen bedoeld voor de specifieke benodigdheden van ouderenonderwijs, zoals motivatie, benutten van ervaring, communicatie en overbrengmethodes. Luisa Moar

[email protected]

www.crossages.uv.ro

Europese richtlijnen voor het Late Leren in intergenerationele, interculturele en ict-gebaseerde Omgevingen Het Project zal Richtlijnen en Kwaliteitsstandaarden opstellen voor leerlingen, trainingsinstituten en trainers die te maken hebben met het later leren, waarbij de nadruk ligt op intergenerationele, interculturele en ict-gebaseerde omgevingen. Wali Berger [email protected] www.ianusllp.com

Hoofdstuk III

.:. Register van Intergenerationele Projecten

INTERGEN Intergenerationele Kennisuitwisseling Het Project ontwikkeld leermethoden voor het implementeren van “intergenerationele workshops voor het delen van kennis”, om zo twee generaties van blinde of slechtziende mensen vooruit te helpen. Mokrane Boussaid

[email protected]

www.euroblind.org

DIGITAS - Digitale Asielzoekers Stoomcursus media voor ouders en grootouders DIGITAS zal een trainingscursus opzetten die beschikbaar komt onder de Comenius-Grundtvig Trainingdatabase, en ter beschikking komt van trainers en leraren in het volwassenenonderwijs volwassenen. Lucian Branea

[email protected]

http://digitas.epsilon3.info/

ILSE

INTERGENERATIONELE BETROKKENHEID NAAR SOCIALE PARTICIPATIES TEDDY BEAR - Het winnen van oudere achtergestelden en gehandicapten voor jongeren door actief herinneringen op te halen Producten: Werkmethode gericht op ouderen (50+), inclusief zij die lijden aan een milde vorm van dementie of Alzheimer, en kinderen/tieners die leren over de geschiedenis van de 20e eeuw. Bernard Godding

[email protected]

www.e-c-a.ac.uk/teddybear

Memorieinrete Zagarolo Huis van Herinneringen en Menselijk Ontmoeting Producten: Persoonsgerichte methode gebaseerd op concrete getuigenissen en discussies, geplaatst in het perspectief van een breed opgezette intergenerationeel dialoog tussen burgers van verschillende leeftijden. Isabella Di Stefano

Intergenerationeel Leren binnen Scholen in Europa Het ILSE-verbond heeft genoeg internationaal bewijs gevonden om vast te stellen dat intergenerationele programma’s binnen scholen niet alleen de mogelijkheden voor een leven lang leren verbeteren voor ouderen, maar ook een effectief model vormen om de grote inbreng van ouderen in de samenleving te koesteren.

NIGEL Intergenerationeel Leren in Europa Producten: Boekwerk waarin tien voorbeelden genoemd staan van intergenerationele activiteiten, een CD met documentatie voor het Europese Colloquium voor Intergenerationeel Leren. (EN, DE) Iris Marreel [email protected] www.generationendialog.de

[email protected]

www.memorieinrete.org

Gezinsproject voor Geletterdheid Products: Verschillende rapportages, een eerste boek over geletterdheid binnen gezinnen en een werkboek voor beoefenaars. (EN) Deniz Senocak

[email protected]

www.unesco.org/education/uie/QualiFLY

STAC – Strategieën die leiden tot Actief Burgerschap Producten: Verslagen en documenten over ict-training (EN) Daniela Grignoli

[email protected]

www.seniorcommunication.eu

TRAMP Transnationale mobiliteit voor ouderen

CASTIIS - Center for Social Assistance to the Elderly and Children

Producten: Een database met intergenerationele projecten die zijn gericht op handarbeid in Europa, en een compilatie van methoden en adviezen voor transnationale uitwisselingsprogramma’s voor senioren voor intergenerationele ambachtsprogramma’s. Jürgen Lange

Producten: Jaarlijks Plan van aanpak voor Intergenerationele Activiteiten (PT, EN ) Madalena Malta

[email protected]

www.castiis.pt

[email protected]

http://tramp.pef.czu.cz/

167

Hoofdstuk III

.:. Register van Intergenerationele Projecten

De geheugenlijn - een intergenerationele cursus over het leren en communicatie Producten: Het theoretisch-praktisch model waarmee binnen het project wordt geëxperimenteerd, kan worden ingezet voor verschillende doelgroepen: jongeren die zijn gestopt met hun studie, langdurig werklozen, gehandicapten, verslaafden en ouderen. (EN) Bruna Angela Franzinelli [email protected]

Student-Gepensioneerden Intergenerationele Leerkringen Resultaat van het project zal een intergenerationele omgeving voor het e-leren zijn, gebaseerd op intergenerationele leerkringen van studenten en gepensioneerden. Irena Rashkova [email protected] www.sturet.eu

www.memoryline.org

Computeria - Intergenerationele E A S Y – Europese activatie van senioren en jongeren Producten: Het project is erop gericht op de percepties van senioren en jongeren, en op hun uitingen van Europese identiteit binnen een plaatselijke educatieve omgeving. William Devlin [email protected]

Oplossing met Mogelijkheden Het project poogt leermogelijkheden en begeleiding te bieden aan jongeren en ouderen om senioren beter te integreren met jongeren, en vice versa. Siegfrie Zimmermann [email protected] http://oegb.de/moodle

www.belfastmet.ac.uk

SILVER - Stimulering van ict-onderwijs voor actieVE Eu-oudeRen

SLerende Senioren en hun Reis door Ruimte en Tijd Het faciliteren van de solidariteit en communicatie tussen jongeren en ouderen binnen een informele educatieve omgeving.

Het project zal een omgeving ontwikkelen voor kennisgebaseerde gemeenschapopbouw, om zo tot een open innovatiesysteem te komen ter opbouw van gemeenschappen van ouderen, studenten, leraren en andere belanghebbenden.

Ana Tabares Martínez

Mirta Michilli

[email protected]

[email protected]

www.concellodelugo.

InCreaSe - Interculturele Creativiteit van Senioren. Een Europese Rondreizende Opleider InCreaSe is een rondreizend opleidingsinstituut voor cultureel onderwijs en de participatie van ouderen in Europa, met ook aandacht voor intergenerationele en interculturele benaderingen. Almuth Fricke [email protected] www.increase-project.eu

SEELERNETZ

- Europese senioren

leren in netwerken Dit project gaat een Europees model van laagdrempelige toegang tot sociale netwerken opzetten, om het zo ouderen mogelijk te maken om vaardigheden te leren. Brigitte Kukovetz [email protected] www.seelernetz.eu

168

INTERGENERATIONELE PRAKTIJK OP DE WERKVLOER Transfert des compétences acquises et de savoirs techniques Dit project houdt zich bezig met het overbrengen van vaardigheden en know-how van de ene generatie naar de andere op het gebied van artistieke activiteiten of nijverheid, met name gerelateerd aan het behoud van architectueel erfgoed. Charles Antoine Pasqualini [email protected] http://tcast.oec.fr

Hoofdstuk III

.:. Register van Intergenerationele Projecten

Senioren als Intergenerationeel Sociaal Kapitaal Dit project maakt gebruik van het potentieel van oudere werknemers, met name als ze tegen hun pensioen aanzitten, en koestert het overbrengen van individuele know-how en competenties van nieuwe generaties werknemers binnen bedrijven. Giovanna D'Alessandro

[email protected]

www.sisc-project.eu

Generationele Verandering in het Docentschap Dit project creëert systematische, op scenario gebaseerde samenwerkingsmodellen voor de interactie tussen ervaren en nieuwe leraren. Esa Niemi [email protected]

eel voor

ele zorg, voord Intergeneration drie generaties VIVER, Portugal

www.2agepro.psy.lmu.de

Intergenerationeel leren en het overbrengen van overdrachtelijke vaardigheden van ondernemend management Dit project zoekt naar manieren om de vaardigheden van de senior managers/ondernemers over te brengen naar de jongere generatie, en test deze verder uit.

VIVER -

Ontwikkeling van Creatieve Intergenerationele Betrekkingen

VIVER brengt vijf lokale netwerken samen, die ieder op hun beurt bedrijven, scholen, plaatselijke besturen, gezondheids- en andere sociale zorginstellingen bij elkaar brengen.

Cristina Zurita [email protected] www.patronproject.org

OPBOUW VAN TOEKOMSTIG INTERGENERATIONEEL DIALOOG Mix'âges Angers

Producten: Meerdere activiteiten (dit project bestaat nu 10 jaar), waaronder het jaarlijkse intergenerationele “Mix’âges”’ festival (sinds 2002) Loïc Toublanc [email protected]

Het kernelement van deze partnerstrategie om intergenerationele betrekkingen te vertalen naar de nieuwe realiteit van het gezinsleven, was de introductie van een innovatief professioneel profiel: de ”intergenerationele animator”. Een tweede tak van de activiteiten van VIVER was het benaderen van plaatselijke bedrijven, en vooral het mkb, met de bedoeling deze te ondersteunen in het voeren en versterken van beleid voor de werk-privé-balans. Teresa Pinto

[email protected]

www.projectotio.net and www.viver.org

www.angers.fr

19

Hoofdstuk IV

.:. Kernprincipes van intergenerationele praktijk

Hoewel er meerdere definities en beschrijvingen bestaan voor intergenerationele praktijk, blijven de meesten dicht bij de conventionele internationaal gehanteerde definitie:

Intergenerationele praktijk is erop gericht om mensen dichter bij elkaar te brengen in doelmatige, wederzijds voordelige activiteiten die een beter begrip en waardering tussen de generaties bevorderen. Deze definitie gaat uit van het belang jongeren en ouderen bij elkaar te brengen, maar plaatst het wel in de bredere context van een samenleving die uit meerdere generaties bestaat. In de nu volgende regels beschrijven wij een set van acht kernprincipes die beoefenaars en beleidsmakers in het oog moeten houden bij het toepassen van intergenerationele benaderingen.

1

Wederzijdse en wederkerige voordelen Intergenerationele praktijk (IP) is erop gebaseerd dat alle deelnemende generaties voordelen ondervinden. Door samen te werken kunnen beide groepen ook zeker stellen dat belangrijke traditionele vaardigheden behouden blijven voor toekomstige generaties.

2

Participatief Succesvolle IP is gebaseerd op de aspiraties van de deelnemende generaties. Zoals dat geldt voor alle succesvolle werkzaamheden waarbij groepen betrokken worden, is het ook hier dat deelnemers van begin tot eind betrokken worden bij het programma en zich daarmee een gevoel van eigendom en invloed op de vorming en voortzetting van het project vormen.

3

Gericht op mogelijkheden De traditionele benadering voor sociaal beleid en praktijk is dikwijls erop gericht om dingen als probleem aan te wijzen, om vervolgens te proberen om de omstandigheden en het gedrag weg te halen. Het is gebaseerd op een model gericht op defecten. IP is juist gericht op de mogelijkheden. Het werkt samen met de generaties en helpt deelnemers om hun eigen kracht te ontdekken. Daar wordt uit geput om succes, begrip en wederzijds respect op te bouwen.

260

Goede planning

4

IP is niet bedoeld als vervanging van natuurlijke banden, maar houdt een bewuste poging in om positieve veranderingen te bewerkstelligen die de natuurlijke processen aanvullen. Het is gebaseerd op gestructureerde programma’s of projecten, en de principes van een goed programma-ontwerp zijn net zo belangrijk als bij elk ander project.

Cultureel gefundeerd

5

De rijke culturele diversiteit die we in heel Europa zien, betekent dat een enkel programma geschikt is voor alle scenario’s. Hoewel de benaderingsprincipes gelijk kunnen zijn, hoeft dat niet te gelden voor de behoeften, context en houding van mensen. Die kunnen zelfs sterk verschillen.

Versterkt de maatschappelijke banden en bevordert actief burgerschap

6

IP bevordert de betrokkenheid van mensen van alle leeftijden, zowel met elkaar als met hun omgeving. De nadruk die ligt op positieve banden en de erkenning van en het bouwen op de kracht van mensen is een effectieve manier om sterkere en warmere gemeenschappen op te bouwen, met meer sociaal kapitaal en meer burgers die betrokken zijn met de plaatselijke democratische en sociale aangelegenheden.

Bestrijdt leeftijdsdiscriminatie

7

Jong en oud zijn binnen Europa in verschillende mate het slachtoffer van leeftijdsdiscriminatie. IP biedt een mechanisme waarmee de generaties elkaar kunnen ontmoeten, met elkaar kunnen werken en ontdekken, zodat ze kunnen herontdekken wie ze zijn en welk voordeel ze kunnen halen uit het betrokken zijn met andere generaties.

Cross-disciplinair De voortgaande professionalisering heeft de afgelopen jaren geleid tot meer specialisatie in opleiding en zelfontwikkeling. IP biedt een mogelijkheid om de ervaringen van professionals te verbreden, zodat ze op een meer inclusieve manier te werk gaan en betrokken raken bij cross-trainingen met anderen waardoor ze groter denkraam krijgen over hoe ze hun werk doen.

8

Hoofdstuk V

.:. Negen stappen naar succes

Hoewel er een keur is aan handleidingen die voorschrijven hoe je intergeneratie moet aanpakken, bestaat er geen enkele handleiding die van toepassing is op alle gemeenschappen, behoeften of intergenerationele strategieën. Shannon Jarrott, 2007 Het palet aan handleidingen, gidsen, hulppakketten en dergelijke middelen die met Intergenerationele Praktijk (IP) te maken hebben is erg divers en gebaseerd op ervaringen in het veld, onderzoek of een combinatie van beiden. Zowel didactische materialen als onderzoeken zijn erg belangrijk om te kunnen oriënteren op het waarom, met wie, wat, hoe, waar en wanneer te beginnen met IP. Het is ook belangrijk om in te zien dat er geen “perfecte formule” bestaat waarmee succesvolle IP kan worden geproduceerd. De verantwoordelijkheden voor het plannen, beoordelen en de uiteindelijke uitvoer liggen (grotendeels) bij de professionals. Dit betekent dat elke professional met vallen en opstaan moet experimenteren, en gaandeweg moet leren hoe dingen effectiever aan te pakken zijn.

Met behulp van een literatuurstudie over Intergenerationele Programma’s hebben Springate et al (2008, p.15) een set sleutelfactoren voor succesvolle implementatie geïdentificeerd en ondergebracht in zes groepen opdat activiteiten als “best practice” kunnen worden aangemerkt (Figuur 1) DUURZAAMHEID + Lange-termijnbenadering + Financiering + Controle en evaluatie PERSONEEL + Vaardigheden en opleiding + Toewijding en enthousiasme + Tijd en beschikbaarheid + Stabiliteit ACTIVITEITEN + Gevormd door deelnemers + Participatief + Gevarieerd en divers + Gericht op het ontwikkelen van banden DEELNEMERS + Voorbereiding + Karakteristieken van de oudere vrijwilligers + Verzekeren van wederzijds voordeel ORGANISATIE + Planning + Roostering + Vervoer PARTNERSCHAPPEN + Strategische betrokkenheid + Operationele banden

IP's zijn nauw verweven met warden, persoonlijke en familiare levensbeschouwing, culturele referenties, fysieke omgeving en andere factoren die verschillen van gemeenschap tot gemeenschap en van land tot land. Het is daarom belangrijk om de Sterke punten, Zwakke punten, Mogelijkheden en Bedreigingen (Strengths, Weaknesses, Opportunities, and Threats, oftewel de SWOT Analyse) van elk project te beoordelen. De voordelen van IP worden uitgebreid beschreven in de literatuur, maar voor je begint is het belangrijk deze ene sleutelvraag te beantwoorden:

Waarom moet ik, mijn instituut of mijn gemeenschap aan IP beginnen?

1

Reflectie: Het antwoord op deze vraag moet de kernprincipes van het vorige hoofdstuk bevatten, en mag niet van slechts één bron komen. Wees de aanjager, maar doe het niet in je eentje. Omdat IP gericht is op het overbruggen van de generatiekloof, het bij elkaar brengen van mensen en een oprechte behoefte om samen te ervaren en te leren vanuit de samenleving, instituties en de mensen zelf nodig heeft. Theorie: socio-demografische trends, actief ouder worden, intergenerationele banden en beleid, gemeenschapsontwikkeling, actief burgerschap. Naast deze fundamentele vraag presenteren wij hieronder een set vragen die uit het MATES-onderzoek naar voren zijn gekomen, en die te maken hebben met de meest genoemde voorziene problemen waar IP mee te maken krijgt. Voor elke vraag stellen wij mogelijke actie voor (Hands-on), stimuleren wij het verder nadenken erover (Reflectie) en geven wij sleutelwoorden voor het zoeken naar meer leesvoer (Theorie). Het grootste deel van de voorgestelde literatuur is beschikbaar via de website van MATES.

Welke generaties zal ik bij elkaar brengen?

2

Reflectie: Zelfs zonder een grote kennis van theoretische levensmodellen is het direct aan te nemen dat een kind van 3 hele andere interesses heeft dan een kind van 9, ook al horen ze chronologisch bij dezelfde generatie. Dezelfde denkwijze kun je toepassen op een persoon van 65 en iemand van 75, ook al horen ze sociaal gezien bij dezelfde generatie. Probeer gezamenlijke interesses en motivaties te bekijken op een manier alsof de deelnemers geen leeftijd hebben, zodat het beeld niet wordt bepaald door generationele stereotypen. Theorie: levensspanne, koers en cyclus: theorieën en modellen, intergenerationele socialisatie

Hoe betrek ik de samenleving?

3

Hands-on: Stel een lijst op van instituten die (binnen uw gemeenschap) diensten verlenen aan jongeren of oude261

Hoofdstuk V

.:. Negen stappen naar succes

ren: hoe kunnen ze meedoen buiten hun traditionele rollen om? Hoe krijg je synergie en kom je tot een verdeling van locale middelen? Begin klein. Benader een klein aantal relevante instituten met een heel specifiek doel of idee dat beantwoordt aan behoeften binnen de samenleving, waarbij de voordelen van IP uitgelegd moeten wor-den. Organiseer een bijeenkomst met plaatselijke be-langhebbenden en nodig een professional uit met erva-ring in IP om zo tot een plaatselijk debat te komen en een besef in de samenleving ontstaat rond intergenerationeel beleid. Zet doelstellingen, rollen en verantwoordelijkheden (vrijwilligers en professionals), benodigdheden en de duurzaamheid van de programmaimplementatie uiteen. Reflectie: Gelijke kansen voor alle leeftijden, anti-discriminatoir (bij interculturele zaken), sociale acceptatie, multi-disciplinair, cross-departementaal denken, netwerken.

4

Hoe kan ik deelnemers van verschillende leeftijdsgroepen betrekken? Hands-on: Begin klein, dat is een goede start. Voor de eerste keer is een groep van acht tot tien personen groot genoeg. In sommige gevallen kan het nodig zijn om een bijeenkomst ter voorbereiding te houden, voordat de groep bijeen wordt gebracht voor de activiteiten zelf. De deelnemers moeten vanaf het allereerste begin betrokken worden bij de planning, taakverdeling, activiteiten, thema’s en allerlei “kleine” details: vervoer, versnaperingen / lunch, foto’s / tekstverslagen, rolverdeling enz. Kien het uit tot in de kleinste details, en wees voorbereid om te improviseren bij veranderingen op het laatste moment. Theorie: betrekkingsheorie, conflict, tegenstrijdigheden en solidariteit tussen generaties, intergenerationele communicatie en onderwijs.

5

Hoe kies je de beste methode uit om de generaties in contact te brengen met elkaar? Reflectie: Er bestaat geen eenduidige ‘beste’ methode voor ieder geval. Maar er zijn wel meerdere leermethoden en creatieve methoden die aan te passen zijn voor IP. Sommige van deze methodes worden gebruikt ter bevordering van de communicatie en het wederzijds van elkaar leren bij de projecten in Hoofdstukken II en III. Bijv.: autobiografische methodes, zelfeducatie, mentoren, transformatisch leren en praktijkgroepen. Theorie: Pedagogie, theorieën volwassenenonderwijs, andragogie en gerontogogie, kunst in woord en geschrift, toneelkunsten.

6

Hoe weet ik dat ik op het juiste pad zit? Hands-on: Evaluatie is van wezenlijk belang om uw IP te verbeteren en te ontwikkelen. Voordat u begint is het misschien verstandig om uw IP te plannen aan de hand

22

van de volgende kwaliteitsdimensies (genoemd op pagina 4 van deze Gids): Inspraak en invloed, maatschappelijke vanzelfsprekendheid, aanpassingsvermogen, hulpmiddelen, duurzaamheid en de kosten/baten-ratio. Met drie eenvoudige vragen aan de deelnemers op het eind van elke activiteit zijn genoeg om de tevredenheid te meten en de IP in de toekomst te verbeteren: Wat gaat er goed? Wat gaat er minder goed? Hoe kan de IP verbeterd worden? Op institutioneel niveau is een diepgaandere beoordeling raadzaam, die cyclisch moet worden uitgevoerd en gericht moet zijn op elke fase van de IP. Theorie: Belangrijkste auteurs: Kuehne & Collins, 1997; Bernard & Ellis, 2004; Newman & Larkin, 2006.

Waar vind ik financiële ondersteuning?

7

Hands-on: Het vinden van steun voor het starten of voorzetten van IP heeft niet alleen met geld te maken. Zet alle middelen die u nodig heeft op een rijtje (ruimte, didactisch materiaal, vervoer, vrij toegang tot culturele instellingen enz.) en leg aanvragen neer bij de instanties die dergelijke middelen gratis kunnen verstrekken. Wees attent op subsidiemogelijkheden vanuit nationale en lokale besturen, stichtingen en private bedrijven. De Europese Commissie heeft meerdere subsidieprogramma’s op Europees niveau. Het programma voor Een Leven Lang Leren, Grundtvigactie bidet specifieke prioriteit aan “intergenerationeel onderwijs” (http://eacea.ec.europa. eu). Creëer uw eigen bron van inkomsten door producten van de IP te verkopen of door betaalde diensten aan te bieden.

Hoe kan ik een intergenerationeel project uitbreiden naar een complexer intenerationeel programma?

8

Hands-on: Deel je kennis, ervaringen en twijfels met anderen: kom in contact met andere beoefenaars; investeer in je eigen betrokkenheid met levenslang leren, verbeter uw vaardigheden: intergenerationele cursusen kunt u gratis zoeken in de Grundtvig-database: http://ec.europa.eu/education/trainingdatabase Breidt uw contacten- en partnernetwerk uit. Wees niet bang om nieuwe ervaringen en benaderingen uit te proberen. Theorie: Intrinsieke en extrinsieke motivatietheorie, modellen voor het activeren van gemeenschappen.

Waar kan ik zinnige literatuur over IP vinden? Hands-on: Het MATES-webplatform biedt een groeiende database van hulpmiddelen, inclusief volledig toegang tot PDF-documenten, een catalogus van boeken en tijdschriften, een projectenbibliotheek en links naar relevante websites.. www.matesproject.eu

9

Hoofdstuk VI

.:. Aanbevelingen en Conclusies

Wendy: Mjn ouders willen dat ik

volwassen word. Kapitein Haak: Volwassen worden is een barbaars iets, vol met problemen. (...) Peter: Nou ja, ik word niet volwassen. Je kunt me niet dwingen! Peter Pan, by James Barrie (1860 - 1937)

We moeten komen tot een volgende stap in het leven (ouderdomsjaren) die ons de juiste mix van poëzie en economie biedt. David Nee, 2003 De Verenigde Naties definieerden Intergenerationele Solidariteit (IG Solidariteit) “als sociale cohesie of integratie tussen generaties”, en versterkten het idee dat het “de voortgang van kennis en cultuur vooruit helpt door middel van generationele wederszijdse afhankelijkheid en interactie tussen alle leeftijden, inclusief de jeugde en mensen van middelbare en hogere leeftijden”. Deze Gids is voortgekomen uit een project met de titel “Solidariteit als Breed Begrip” (Mainstreaming Intergenerational Solidarity), MATES. Het is uiteraard een utopie om te denken dat Intergenerationele Praktijk (IP) alle problemen kan oplossen die elke keer weer conflicten, buitensluiting en ongelijkheid tussen generaties oproepen. IG-Solidariteit is afhankelijk van politieke en bestuurlijke afspraken, zoals het systeem voor sociale zekerheid, maar het draait ook om familiare en sociale

solidariteit. Tenslotte gaat het om een idyllische missie voor een betere wereld, waar mensen van verschillende leeftijden samen kunnen leven als “maten”. Met deze Gids verwachten we een bijdrage te leveren bij de implementatie van Intergenerationele Projecten. We hopen daarbij dat IG-solidariteit een intrede doet in alle facetten van het leven en als vanzelfsprekend wordt beschouwd, door leerprocessen en kennisopname via formele, informele of toevallig ondernomen acties. Op een meer operationeel niveau richt MATES zich op het bieden van een raamwerk die voortkomt uit de arbeid die al verzet is en nog verzet moet worden binnen Europa. In de vorige hoofdstukken hebben we 33 projecten gepresenteerd. Nu presenteren we een paar ideeën van hoe vooruit te komen, op vijf verschillende gebieden. Zoals we in de praktijk zien zijn deze gebieden aan elkaar gekoppeld en overlappen ze hier en daar. Dus de suggesties die we bij elk gebied presenteren, kunnen gebruikt worden met, of aangepast worden op, een ander gebied.

VERBETERING VAN INTERGENERATIONELE LEERMETHODES EN CURRICULA Er moet nog veel werk verzet worden op dit gebied, of het nou op formele, niet-formele of informele educatie gaat. Sommige gebieden zijn echter nog niet behandeld: + Definitie van een specifiek competentieprofiel voor de intergenerationele professional / facilitator / animator. Dit kan de sociale erkenning en beoordeling van vaardigheden bevorderen van de mensen die al werkzaam zijn in dit veld; + Ontwikkeling van een curriculum voor “opleiders van opleiders”; + In gebruik nemen van trainingsmodules binnen de

263

Hoofdstuk VI

.:. Aanbevelingen en Conclusies

curricula van universiteiten voor verschillende studierichtingen: sociale zorg, psychologie, medicijnen, architectuur, onderwijskunde, ontwerp, rechten enz.;

handicap (bijv. Alzheimerpatiënten) en anderen.

Technologie: Computers en internet vormen bij verschillende projecten de belangrijkste focus. Het is belangrijk om ook andere aspecten van de “digitale kloof” aan te pakken, door technologieën in het dagelijks leven te introduceren in projecten van het programma Een Leven Lang Leren (LLL-projecten): 1- Digitale overheidsdiensten; 2- Alle vormen van informatie- en hulptechnologie waarmee een betere leefomgeving wordt gecreëerd; 3- De rol van technologie in sociale open ruimtes om zinnige leeractiviteiten te ondersteunen; 4- Experimentele technologie waarmee de taalbarrière tussen Europeanen wordt verkleind. +

Burgerlijke betrokkenheid door vrijwilligerswerk is erg populair en succesvol in LLL-projecten, maar andere benaderingen kunnen ook als mogelijkheden gelden. We moeten in het achterhoofd houden dat veel ouderen in Europa onder repressieve regimes hebben geleefd. Zij moeten worden geïnformeerd over hun rechten, hoe ze deze kunnen uitdragen en hoe ze kunnen bijdragen aan een “Sociaal Europa”. Jongeren moeten samenwerken met de ouderen om hen te helpen hun democratische rechten te gebruiken (zoals het vormgeven aan lokaal en nationaal beleid), en dat ze ook gebruik maken van hun “nieuwe rechten” of hedendaagse levensstijlen. Denk aan

+ Meer leermogelijkheden voor professionals die al actief zijn op de arbeidsmarkt, die al werken met jongeren of ouderen maar het gevoel hebben meer vaardigheden en capaciteiten nodig te hebben om een IP te starten;

+

+ Het bieden van niet-formele en informele leermogelijkheden aan specifieke groepen in de samenleving, zoals professionals in de massamedia, locale en nationale politici, zij die verantwoordelijk zijn voor het plannen en bouwen van steden of andere open ruimes, marketeers en adverteerders enz. + Het verhogen van de kennis rond de determinanten van het intergenerationele onderwijs en de overbrengingsproces van cultuur/waarden. Bijv.: Hoe wegen we factoren tegen elkaar op die onderling zo enorm verschillen als emotionele en motivationele betrokkenhed van IP-deelnemers, inhoud van de curricula, sociale omgeving en andere factoren van het educatieve leerproces? + Intergenerationeel- en gezinsonderwijs moet opgebouwd worden met een aantal opnieuw gerangschikte principes van het volwassenenonderwijs. We moeten verschillende benaderingen onderzoeken en beëxperimenteren die zijn opgesteld vanuit het oogpunt van jongeren.

consumentenrechten of recycling / ”groen bewust-zijn”.

+

Gezondheid: Omdat IP het gevoel van welzijn en de gezondheid van deelnemers hoe dan ook verbetert, wordt dit voorbeeld vaak als secundair bestempeld. in plaats van als hoofddoel. IP dat zich richt op sport, voeding of levensstijl zou zijn doelen kunnen afbakenen, en poberen bij te dragen aan de preventie van een breed palet aan gedragingen of zelfs pathologie: bijv. tabak, drugs, anorexia, depressie, aids, zelfmoord enz. IP dat zich bezighoudt met dementerende mensen is onderontwikkeld, en behoeft meer onderzoek (Travis, 1996 Bressler, 2001 Jarrott & Bruno, 2003). +

Problemen in de moderne samenleving zijn erg divers en van extreem belang. Deze moeten worden benaderd vanuit een intergenerationeel oogpunt. Bijv.: balans werk-gezin, pesterijen, misbruik van ouderen, dakloosheid, gebrek aan wetenschappelijke kennis, jeugdcriminaliteit, isolatie van ouderen enz.

INTERGENERATIONELE AANPAK NAAR SOCIALE PARTICIPATIE Dit is een breed gebied, en het is ook een populair doel bij de meeste van de Projecten. Sommige bijzaken kunnen worden vastgesteld en zijn het waard om te noemen:

+

+

Gelijkwaardigheid en Anti-discriminatoir, dit is een van de kernprincipes van IP, en het komt terug in alle Projecten. Maar sommige gebieden worden minder vaak in acht genomen, zoals: 1-De kruisbestuiving (multi-discriminatie) tussen leeftijd en andere gronden voor discriminatie: geslacht, seksuele oriëntatie, handicaps, etniciteit of geloof; 2-Intergenerationele onderwijsbijdragen aan een multiculturele en multi-etnische maatschappij, om het zo coherenter en vreedzamer te maken; 3-Het doorbreken van de vicieuze cirkel van hoe sommige sociale groeperingen (generatie op generatie) worden gezien: Bijv. gehandicapten, het Romavolk enz.

264

Cultuur is ook een goed belicht veld, of het nou gaat om herinneringsactiviteiten of gezamelijke kunstactiviteiten. Dit kan worden bezien vanuit andere dimensies, waarbij verschillende groepen worden betrokken zoals migranten, mensen met een mentale

INTERGENERATIONELE PRAKTIJK OP DE WERKVLOER

Dit is nog steeds een ondergetheoriseerde en experimenteel gebied. De meeste projecten brengen een “identiek” postfiguratief leermodel in de praktijk (Mead, 1970) waarbij de jongeren leren van de ouderen. Er kunnen ook andere dimensies worden bekeken: +

Een prefiguratief leermodel: ouderen leren van jongeren, niet alleen over onderwerpen als ict en talen;

Hoofdstuk VI

.:. Aanbevelingen en Conclusies

+

Intergenerationeel ondernemerschap en eigen-baaservaringen, gedeeld tussen jong en oud; +

Delen van kennis op de werkvloer om het verschillende generaties mogelijk te maken niet vaardigheden en begrip ontwikkelen voor het gehele personeel; +

Intergenerationele partnerschappen tussen jongeren en oudere eigenaren van familiebedrijven, of bijnagepensioneerde bedrijfsmanagers zonder directe biologische opvolgers; +

IP heeft zelf veel potentie om nieuwe werkgelegenheid en diensten te creëren. Die invalshoek moet verkend worden.

leiding hebben genomen bij het organiseren van dit soort leeftijdsonafhankelijke activiteiten, kunnen de rest naar nieuwe paden leiden. Intergenerationele uitwisselingen vonden in het verleden spontaan plaats op gezinsniveau, en moeten nu verder worden ontwikkeld om ze bij te laten benen met de veranderingen in de maatschappij. Het is aan de professionals om nieuwe trends in de maatschappij te anticiperen, en nieuwe perspectieven voor IP te bieden.

BIJKOMENDE OPMERKINGEN Een set van kruisend bewijs is ontstaan uit de analyse van LLL-projecten, waarvan we er drie uitlichten: Het is verstandig dat landen met veel kennis in dit veld (zoals Duitsland, Italië, Spanje en het Verenigd Koninkrijk) ”beginnende”landen en instituten opnemen in toekomstige partnerschappen; +

De vertaling van eindproducten naar meerdere talen zal de erkenning van de voordelen van experimentele projecten op EU-niveau verder verbeteren; +

Het onderhouden van een website tijdens en na de financiële levensduur van een project is van cruciaal belang.

INTERGENERATIONELE HUISVESTING EN BUITENRUIMTEN

+

Sommige projecten vallen onder deze typologie, al hebben deze geen directe band met het LLL-programma. Behalve de bewustwordingscampagnes en op specifieke doelgroepen gericht trainingen (bijv. architecten, stadsontwerpers enz.) is er meer nodig: +

+

Het “Onghettoïseren“ van leerruimten. Het democratiseren van de toegang tot training en onderwijs naar verschillende doelgroepen, bijv.: kinderen of ouderen die naar Summer Schools gaan, of universiteitsstudenten die meelopen bij het ouderenonderwijs. Dit verhelpt de generationele mystificatie die nu nog bestaat en verbetert de vaardigheden van professionals;

+

Het verhogen van de kwantiteit en verbreding vam profielen van non-formele leerplaatsen verhoogt het algemene bewustzijn en erkenning van het leren buiten de “officiële plaatsen” om, en toont hoe het leren aantrekkelijker en en populairder gemaakt kan worden. Bijv.: kunstgalerieën in de open plattelandslucht, stadsbussen waarop gedichten afgedrukt staan, kleine leerzame boodschappen op dagelijkse voorwerpen (kaartjes, papieren boodschappentassen, enz.);

Intergenerationele Projecten zijn niet uniek, en ongetwijfeld geldt dat ook voor de makkelijkste oplossingen voor de problemen in de wereld. Maar het is een wereld van mensen, die de mensheid generatie na generatie voortzet. Solidariteit tussen generaties als een benadrukking van de sociale evolutie kan niet worden opgelegd door middel van de wetgeving. Het is aan elk van ons om een beetje bij te dragen aan de menselijke solidariteit. Wij hopen dat deze Gids gebruikt kan worden als hulpmiddel om de intergenerationele solidariteit vanzelfsprekend te maken in alle aspecten van het leven.

Onderzoek naar de interesse/behoefte voor specifieke “intergenerationele ruimtes” en aan welke Richtlijnen deze moeten voldoen.

HET BOUWEN VAN HET TOEKOMSTIGE INTERGENERATIONELE DIALOOG

Het aanroepen van “oude” traditionele familie- en samenlevingsmodellen is een belangrijke oefening, maar de toekomst ligt in nieuwe modellen, nieuwe banden en nieuwe spanningen. De uitdaging is nu tot manieren te komen, nadat deze zijn gevonden en worden begrepen, die leiden tot een “MATESchap”, in plaats van de huidige generationele onverschilligheid. Activiteiten die zijn gebouwd op echte leeftijdsgelijkheid, (in plaats van de vraag “wie heeft wie nodig”) zijn uiterst belangrijk en moeten buiten festivals, wedstrijden en andere culturele IP om verder worden bestudeerd. Zij die de 265

Bibliografie Verwijzingen en toegang tot de volledige teksten van de volgende publicatis is beschikbaar op de website van MATES: www.matesproject.eu Bernard, M. and Ellis, S.W. (2004) How Do You Know That Intergenerational Practice. Works?: A Guide to Getting Started on Evaluating Intergenerational, Beth Johnson Foundation. Bressler, J. (2001) The impact of intergenerational programs on long-term care residents.Poster at Gerontological Society of America, November 2001. Fischer, T. (2008): Intergenerational Learning in Europe – Policies, Programmes & Practical Guidance. Final Report. European Approaches to Inter-Generational Lifelong Learning. Institute for Innovation in Learning. University of Erlangen-Nürnberg, Erlangen, p 15. Gander, M. (2007) Jugend mit Wirkung“. Ein Praxisbeispiel in: Jakob, Mariana Christen und Strohmeier, Rahel (Hrsg.). Werkstattheft Generationen im Blick. Hochschule für soziale Arbeit, Luzern, p. 22 f. Hatton-Yeo, A., Ohsako, T. (Ed.) (2000) Intergenerational Programmes: Public Policy and Reserch Implications. An International Perspective. The UNESCO Institute for Education (Hamburg, Germany). The Beth Johnson Foundation (Stoke-on-Trent, England) page 5f. Jarrott, S. (2007) Programs that affect Intergenerational Solidarity. Interagency Expert Group Meeting. New York, 30-31 May, 2007. Jarrott, S. E., Bruno, K. A. (2003). Intergenerational Activities Involving Persons with. Dementia: An Observational Assessment. American Journal of Alzheimer's Disease and Other Dementias 37 Volume 18, Number 1, January/February 2003 Kuehne V. S., Collins C. L., 1997. Observational research in intergenerational programming: Need and opportunity. Journal of Gerontological Social Work 28: (3) 183-193. Kinder-und Jugendfilmzentrum in Deutschland (2009): Intergenerative Videoarbeit. Ein Praxishandbuch. KJF, Remscheid. Margaret Mead, Culture and Commitment: A Study of Generational Gap (Garden City: Natural History Press, 1970) Mercken, C. (2004): Education in an ageing society. European trends in senior citizens' education. PEFETE-project publication. Odysee. Sittard. Chapter 4.3, page 59-63. Müller-Schöll, A (1998) Die Bedeutung des intergenerationellen Dialogs vor dem Hintergrund fundamentaler Veränderungen sozialer und demographischer Strukturen. In: Keil, Siegfried, Brunner, Thomas (Ed.): Intergenerationelles Lernen. Eine Zielperspektive akademischer Seniorenbildung. (Marburger Forum zur Gerontologie, Band 4) Grafschaft: Vektor Verlag, page 49-72 Newman & Larkin (2006) The importance of evaluation intergenerational Together, The Generations United Magazine, Volume 11, Number 2 Spanning, Reingard (2008): Intergenerational learning in organisations (IGLOO) – Literature report – University of Innsbruck. Springate, I., Atkinson, M. and Martin, K. (2008) Intergenerational Practice: a Review of the Literature (LGA Research Report F/SR262). Slough: NFER. Travis, S. S., Stremmel, A. J., & Kelly-Harrison, P. (1996). Intergenerational programming for young children and dependent elders: Current status and future directions. Activities, Adaptation, and Aging, 20(2), 33-50. United Nations Expert Group Meeting (2007) Intergenerational Solidarity: Strengthening Economic and Social Ties. Recommendations. 23-25 October 2007. United Nations Headquarters

Dankbetuiging Wij spreken onze dank uit aan de meer dan honderd mensen die zich in hebben gezet tijdens de verschillende fasen dat deze Gids tot stand kwam, en hun kennis en ervaring met ons wilden delen. Andy Limacher (Infoklick.ch, CH), Brian McKechnie (Senior Studies Institute, UK), Bruna Angela Franzinelli (Erre Effe srl, IT), Daniela Grignoli (Karel Kuypers Centre, BE), Dario Bracco (Centro Ricerche e Relazioni Cornaglia, IT), Davide Di Pietro (Lunaria, IT), Deniz Senocak (UNESCO Institute for Lifelong Learning, DE), Jim Soulsby (Association for Education & Ageing, UK), Gill Clarke (Derbyshire County Council, UK), Heydi Foster (Exchange House Travellers Service, IE), Isabella Di Stefano (UPTER – Popular University of Rome, IT), Jan Schmolling (Kinder- und Jugendfilmzentrum in Deutschland), Loïc Toublanc (Local Center of Social Acton, FR), Marcus Ludescher (Center for Continuing Education, Univ. Graz, AT), Martin Kilgus (IEIE – International Education Information Exchange), Martina Rupprechter and Maria Waser (BFI Tirol, AT), Mayte Gallego Garrido (OTE, ES), Michael LaFond (id22: Institute for Creative Sustainability, DE), Mónica Duaigües (Fundació Caixa Catalunya, ES), Norma Raynes (Intergen, UK), Thomas Fischer (Institute for Innovation in Learning, DE), Ute Wannig (Christian Initiative International Learning, DE). PT participanten Albina Oliveira, Alcídio Manuel Jesus (Junta de Freguesia de Gondomar), Alexandra Fabião (Câmara Municipal Vieira do Minho ), Ângela Barbosa (Junta de Freguesia de Gondomar ), Alexandra Lopes (Universidade do Porto), Adelaide Rodrigues Santos, Ana Filipa Silva, Ana Gomes, Ana Maria Cruz Leal (ISSS Porto), Ana Raquel Silva (Universidade Aveiro), Ana Rita Jordão (Cruz Vermelha de Macieira de Rates), Ana Teixeira (Junta de Freguesia da Sé), Andreia da Rocha Monteiro (ANOP), Artur Pinto (Câmara Municipal Lousada), Aurora Costa Mendes, Carla Alexandra de Oliveira Cardoso (Centro Cultural e de Solidariedade de Guifões), Carmo Lopes (Câmara Municipal do Porto), Célia Silva (Câmara Municipal de S.João da Madeira),Cláudia Povoas (Actualgest), Cristina Magalhães Leite, Elisa Maria Behringer, Elizabeth Ferreira Neves (Junta de Freguesia de Gondomar), Elizabeth Carina (Câmara Municipal de Guimarães), Fernanda Rodrigues dos Santos, Gonçalo Leitão Rodrigues (Centro Cultural e de Solidariedade de Guifões), António Madeiras (Centro Cultural e de Solidariedade de Guifões), Ida Costa, Inês Silvério dos Reis (Santa Casa da Misericórdia de Lisboa), Isabel Félix da Silva (Universidade Aveiro), Isabel Miranda (Câmara Municipal de Guimarães), Isabel Varandas, Isabel Varregoso (Instituto Politécnico Leiria), Joana Coutinho (Universidade do Porto), Joana Viana (Instituto Politécnico Leiria), Joaquim Feliciano Correia Costa (Escola Secundária da Lixa), José Sousa Soares (Universidade do Porto), Lília Abreu, Lília Pinto Prendas (Câmara Municipal de Matosinhos), Liliana Raquel Santos (Universidade Aveiro), Lisa Veiga Nunes (Universidade Coimbra), Luísa Pimentel (Instituto Politécnico Leiria), Mário Madrigal (INEDEM), Manuel António Costa Matos, Manuel Pereira Amado, Manuela Amaral (Câmara Municipal Lousada), Madalena Malta (CASTIIS), Maria João Moreira, Maria José Bicudo (Universidade de Ponta Delgada Açores), Maria Luísa Costa, Mário Madrigal, Pedro Pimenta (Fundação Cupertino de Miranda), Raquel Sofia Ferreira Gonçalves, Renato Lemos Pinto de Azevedo, Rui Sá Andrade (Câmara Municipal de Matosinhos), Sónia Augusto (Centro Comunitário do Amial), Sónia Ribeiro Pinto (Actaugest), Sónia Lopes (Câmara Municipal de Guimarães), Stella António (ISCSP - UTL), Susana Oliveira (CNO Kerigma), Susana Popinsky (Associação Baptista Ágape), Teresa Dias (Câmara Municipal Vieira do Minho), Teresa Ramilo, Vera Costa e Silva,Zélia Maria Maia Reis (Santa Casa da Misericórdia da Trofa) Sprekers tijdens de conferentie en forumdeelnemers Hélène Banegas (European Commission, UE), Márcia Mendes (Agência Nacional ALV, PT), Padre Jardim Moreira (REAPN, PT), Alexandra Lopes (Universidade do Porto, PT), Iris Marreel (Projektebüro “Dialog der Generationen”, DE), Lília Abreu (Laughter coaching, PT), Stella António (Universidade Técnica de Lisboa, PT), Teresa Almeida Pinto ( Association VIDA, PT). Voorwoord Alexandre Kalache Het Grundtvigteam bij de EACEA (http://eacea.ec.europa.eu), voor het beoordelen van deze Gids

Het MATES-team Association VIDA: Teresa Almeida Pinto, Paulo Tomás Neves, Iris Marreel, Alan Hatton-Yeo Nooruse Maja: Uudo Laane Ε.Π.ΤΗ.Β. : Xenofon Strimpis, Vasilis Sakkas COMPARES: Eduardo Franco, Ana Karina Prokopyshynm, Paulo Delgado REAPN: Sónia Lima, Fátima Pinto

MATES Partnerschap Coördinator: Intergenerational Valorisation and Active Development Association, Portugal Teresa Almeida Pinto: [email protected] www.projectotio.net Rääma Young People Union Youth, Estland Uudo Laane: [email protected] www.noorusemaja.ee Union of Information & Telecommunication Scientists of Viotia, Grécia Xenofon Strimpis: [email protected] CompaRes - Internationale Gemeenschap van Ibero-Slavonisch Onderzoek, Portugal Eduardo Franco: [email protected] www.Iberian-slavonic.org

Geassocieerde partners European Network AntiPoverty, Porto Affiliated, Portugal Sónia Lima: [email protected] www.reapn.org Foundation Calouste Gulbenkian, Gulbenkian Human Development Programme, Portugal Anabela Nunes Salgueiro: [email protected] www.gulbenkian.pt Projektebüro "Dialog der Generationen", Pfefferwerk Stadtkultur gGmbH, Duitsland Volker Amrhein: [email protected] www.generationendialog.de The Beth Johnson Foundation, Verenigd Koninkrijk Alan Hatton-Yeo: [email protected] www.bjf.org.uk

© Association VIDA, 2009. Dit document mag vrijelijk gebruikt en verspreid worden voor niet-commerciële doeleinden, onder voorbehoud dat de bron wordt gecrediteerd. Een elektronische versie van dit document kan verkregen worden in 22 officiële EU-talen bij de website van het project: www.matesproject.eu

ISBN: 978-989-8283-01-6