Sabbath. Schakel-kontakt. 41e jaargang nr Geachte lezer 2

Schakel-kontakt UITGAVE van de nederlandse kerk in duitsland www.nederlandse-kerk.de

41e jaargang nr. 3 | 2015 --------------------------------------------Geachte lezer

2

_COLUMN Iets van sabbath

2

_MEDITATIE Succes hebben of vrucht dragen

4

_UIT DE KERK 5 Moderamenvergadering 5 _FINANCIËN

6

_NIEUWS 6 Fundraising zelfgemaakt Uit de Ebertallee

7 7

_WAAR & WANNEER? 8-9 Colofon 9

grafik: freepik.com

_ KINDERPAGINA

10

Iets van Sabbath

van de redactie

G

eachte lezers, de zomer staat voor de deur, ja is, wanneer u dit leest, reeds begonnen. Na een relatief koude lente hebben we de eerste zomerse dagen inmiddels ook gehad. Wat was het warm op de Kirchentag in Stuttgart! Degenen die onze stand daar in Zelthalle 1 bemenst hebben waanden zich in een Finse sauna. Liters water hebben zij gezweet, en vervolgens weer moeten drinken om op de been te blijven. Bij deze hartelijk dank aan allen die zich hebben ingezet om de NKID te presenteren. Het resultaat daarvan laat zich moeilijk meten. Wie verwacht heeft zoveel mogelijk nieuwe zieltjes voor onze kerk te kunnen winnen zal bedrogen uitgekomen zijn. Aan zo’n stand kom je vaak veel oude bekenden tegen. Het komt maar heel af en toe voor dat je iemand tegen het lijf loopt die al jaren in Duitsland woont, nog nooit van de NKiD heeft gehoord en vervolgens naar de kerk komt. Een stand betekent in de allereerste plaats gezien worden. Tevens vormt zij een ontmoetingsplek waar contacten geknoopt worden die wellicht in de toekomst nog een rol zouden kunnen spelen. Mijn indruk is dat het, ondanks dat het bloedjeheet was, goed is geweest dat we er waren. Deze uitgave van ‘Schakel’ waarin Marja KretschmannWeelink uitvoerig verslag doet over haar ervaringen op de Kirchentag is ons zomernummer. Hiermee moet u het de komende maanden, juli t/m september, doen. Het volgende nummer verschijnt pas begin oktober. Primeur in deze uitgave is de kinderpagina op de achterkant, verzorgd door Mariska Westerhaas. Het is de bedoeling dat voortaan elke uitgave door een dergelijke pagina wordt gesierd. Rens Dijkman-Kuhn staat in deze uitgave aan de hand van de sabbat stil bij de betekenis van vakantie. Of is het wellicht omgekeerd en gaat het om een uitleg van de sabbat met behulp van wat wij onder vakantie verstaan? Oordeelt u zelf. Tevens weet onze gewaardeerde collega uit de Ebertallee in dit nummer eindelijk ook het verband tussen preken en pudding koken bloot te leggen. Iets wat ik me al langer heb afgevraagd maar waar ik tot nog toe nooit achter ben gekomen. Ik hoop van harte dat haar preken beter lukken dan de pudding. Maar daar twijfel ik eigenlijk niet werkelijk aan. Onze nieuwe collega in het oosten, Wim in ‘t Hout, mediteert, passend in het oogstseizoen, hoewel het voor druiven nog wat vroeg is, over het dragen en brengen van vruchten. Hij wijst er op dat dat wat anders is dan het behalen van succes dat voornamelijk het eigen belang dient. Zoveel verraad ik u reeds. Verder treft u in dit nummer, naast het bericht van de penningmeester en een verslag van de moderamenvergadring uiteraard de berichten uit de kernen aan. Veel leesplezier, een goede zomer en een prettige valantie gewenst. Komt u behouden en uitgerust terug! Namens de redactie, Pieter Roggeband |

COLUMN

Iets van Sabbat ... Het is zomer. Vakantie. Men gaat erop uit. Of men blijft thuis en doet het rustig aan. De zomer is bij uitstek het seizoen van ontspanning en rust. Van recreatie. Herschepping. Een mooi, ten diepste religieus woord. Want ook de Bijbel spreekt van recreatie. Zij maant tot ontspanning en rust. Zij nodigt uit tot de viering van Sabbat.

Houd de Sabbat in ere, het is een heilige dag. Zes dagen lang kunt u werken en al uw arbeid verrichten, maar de zevende dag is een rustdag, die gewijd is aan de Heer, uw God; dan mag u niet werken. Exodus 20, 8-9a Sabbat

De Sabbat is een rustdag. Een dag, waarop geen werk verricht wordt. Daarmee onderscheidt zich deze dag van de andere zes dagen van de week. Terwijl de eerste zes dagen in de week ertoe dienen, dat mensen met hun dagelijkse werk in hun levensonderhoud voorzien, is de Sabbat een dag, die mensen doet rusten van hun werk en God gewijd is. De Joodse Sabbat is ten diepste religieus verankerd. Zij geldt als een goddelijk gebod, maakt deel uit van de Tien Geboden, en is het meest voorkomende gebod in het Oude Testament. Als zodanig komt de Sabbat niet alleen een bijzondere betekenis toe, ook is zij in de wereld uniek. Andere antieke culturen kennen weliswaar eveneens vrije dagen, maar deze worden op goeddunken van de heersende koningen ingesteld en zijn niet religieus gemotiveerd. De Sabbat is een door God opgedragen wekelijkse dag van rust. En roept op tot de eredienst aan God. Geschiedenis van de Sabbat

Godsdienstwetenschappers gaan ervan uit, dat er reeds 1500 v. Chr., d.w.z. voor de inname van het land Kanaan, door Joodse nomadenstammen een rustdag gevierd werd. Naast de eerste bijbelse optekeningen van de Joodse rustdag uit de 8e eeuw v. Chr., bericht een buitenbijbelse bron uit 630 v. Chr. van de wekenlijkse Joodse viering. Pas in de tijd van de Babylonische Ballingschap, van 586 t/m 539 v. Chr., kreeg de rustdag de naam Sabbat. Het begrip Sabbat is afgeleid van een werkwoord, dat ophouden of rusten betekent. Deze benaming kwam in omloop, om de Joodse religieuze rustdag bewust te onderscheiden van de seculaire, maandelijke rustdag van de Babyloniers. Tot op de dag van vandaag vieren Joden wereldwijd de Sabbat. Bij zonsondergang op vrijdagavond wordt de Sabbat met de Kiddusch, de zegen over de wijn en het brood, ingeleid. Dan wordt er gezamelijk maaltijd gehouden. Op zaterdag vindt in de Synagoge een feestelijke processie met de schriftrollen van de Thora plaats, waarna er uit de Schrift gelezen en gebeden wordt. Met een zegen over de wijn wordt de Sabbat weer uitgeleid. Theologische motivering van de Sabbat

De Sabbat is als een goddelijk gebod geformuleerd. Hoe menselijk zij evenwel ten diepste is, blijkt uit haar theologische motivering. Deze theologische motivering is tweeerlei. In de Tien Geboden, zoals in Ex. 20 geformuleerd, ligt er een verbinding tussen de Sabbat en de rustdag van God. Na zes dagen van schepping rustte God op de zevende dag uit van zijn werk. Zo menselijk als God hier omschreven wordt, zo goddelijk mogen zich de mensen voelen. Als kleine scheppers worden zij door de grote Schepper opgeroepen, de nodige rust in acht te nemen.Wanneer God na zes dagen van Schepping een dag van rust nodig heeft, hoezeer geldt dat dan niet juist ook voor de mens. En zo nodigt Hij hen dan beslist, maar van harte uit, na zes dagen van hard werken een dag van rust te houden. In de formulering van de Tien Geboden in Deut. 5 wordt de Sabbat met de uittocht en bevrijding uit Egypte verbonden. God heeft het volk Israel uit de slavernij bevrijd. Dat impliceert ten diepste, dat de mens geen slaaf van zijn werk mag zijn. Een mens is in het leven geroepen om te leven, niet om te werken. Het werk mag het leven dienen, maar niet het leven het werk. En geen mens mag een ander aan zijn werk verslaven. Niet alleen de

foto: zvg.

2

COLUMN

werkgever mag vrijaf nemen, ook de slaven en slavinnen hebben het recht op een vrije dag in de week. Van de Sabbat naar een sociale maatschappij

Hoe verstrekkend het heilzame, menselijke karakter van de Sabbat is, blijkt uit de ingrijpende traditiegeschiedenis van de viering. Verbonden met de wekenlijkse Sabbat, ontstond ook de traditie van het Sabbatsjaar (Lev. 25). Elk zevende jaar kregen slaven de vrijheid, om te bepalen, of men een andere heer zou willen dienen. Bepaalde schulden werden elk zevende jaar kwijtgescholden. En elk zevende jaar kwam akkerland braak te liggen, om zich te herstellen van zes jaren oogst. Wat er in dat zevende jaar toch nog aan voedsel groeide, was voor de armen bedoeld. Dit uiterst sociale Sabbatsjaar liep uit op het Jubeljaar (Lev. 25, 8-34). Na zeven keer zeven jaren kregen alle mensen, alle dieren en heel het land de kans, om uit te rusten en opnieuw te beginnen. Het goddelijke gebod van een voor de mensen heilzame wekelijkse vrije en en God gewijde dag, verruimde zich tot een heilzame orde voor heel de schepping.

intussen 39 verboden werkzaamheden met vele kleine bepalingen gedestilleerd. Daaronder viel het aren plukken als ook het genezen van chronisch zieken. Het is Jezus, die de dogmatisering van de Sabbat als geen ander doorbreekt en duidelijk stelt, dat de mens geen slaaf van het Sabbatgebod mag worden. De Sabbat er voor de mens, en niet de mens voor de Sabbat, zo luiden zijn besliste en beslissende woorden. Van Sabbat naar de zondag

Voor de eerste christenen kreeg de zondag als dag van Jezus‘ opstanding een bijzondere betekenis. De eerste dag van de week werd de dag van de Heer, waarop men bij elkaar kwam, het geloof in Jezus beleed en het Avondmaal vierde. Daarnaast hield men zich ook trouw aan de viering van de Sabbat. Dat veranderde pas in 325 n. Chr., toen keizer Constantijn de zondag tot rustdag in heel het Romeinse Rijk declareerde. Daarmee werd het karakteristieke van de Sabbat door de kerk op de zondag overgedragen. Deze dag werd nu als dag van de Heer gelijktijdig tot een dag van rust. Drie eeuwen later benoemde de Islam de vrijdag tot wekelijks dag van rust en gebed.

grafik: freepik.com

Jezus en de Sabbat

Dat mensen geneigd zijn, het heilzame en menselijke karakter van de Sabbat steeds weer in het tegendeel te doen verkeren, laten ons de Evangelien zien. Wanneer Jezus op zondag aren plukt en zieken geneest, wordt er door de Farizeers heftig geprotesteerd. Uit het voor de mensen heilzame Sabbatgebod waren er in het Jodendom ten tijde van Jezus

Ohne Sonntag gibt es nur noch Werktage

Net als het Jodendom kent het Christendom tijden en stromingen, die de zondagse rustdag perverteren, door deze aan strenge regels en wetten te binden. Zo mocht een aantal generaties op zondag niet eens een schaar of breiwerkje in handen houden, omdat dit ook

3

maar de schijn van werkzaamheid met zich meebracht. Of het beruchte ijsje op zondag, dat menig kind op een zonnige zondag moest ontberen. Vandaag evenwel dreigt het andere extreme. In onze gecommercialiseerde wereld, waarin tijd geld is, wordt de zondag toenemend tot een gematerialiseerde (koop) zondag, die geen rekening houdt met de dringende menselijke behoefte naar ontspanning en rust. Is het een wonder, dat onze maatschappij voelbaar gejaagd wordt en mensen tot opgejaagden? Ohne Sonntag gibt es nur noch Werktage, waarschuwen de kerken in Duitsland. En dat terecht. Niet dat wij terugmoeten naar de zondag, waarop niets mag. Wel naar een dag, waarop niets moet. De boodschap van Sabbat

Niets moeten. De Sabbat is niet alleen de uiterlijke vormgeving van de menselijke behoefte aan rust. Zij is op zichzelf ten diepste genadige boodschap, aldus Dennis Meier, voorganger van de Zevende-dags Adventisten, die aan de viering van de Sabbat vasthouden. Verankerd in het scheppingsverhaal bevrijdt zij de mens al bij voorbaat van alle prestatiedruk. Adam is op de zesde dag in het leven geroepen en mag meteen al Sabbat vieren. Hij hoeft voor God niets te presteren. Hij mag er zijn, omdat hij er is. Hij mag zonder meer bestaan. Of de eredienst aan God niet daar begint, waar wij deze boodschap horen en doen? En of wij God niet de meeste eer brengen, wanneer wij deze zomer iets van Sabbat vieren? Rens Dijkman-Kuhn |

4

meditatie

SUCCES HEBBEN OF VRUCHT DRAGEN Johannes 15: 1-8 · Het laatste belangrijke thema dat Jezus aansnijdt bij zijn leerlingen met het oog op de tijd na Pinksteren is het bovenstaande. Zijn leerlingen moeten nu verder zonder zijn fysieke aanwezigheid.

e zou verwachten dat Hij hen nu voorhoudt wat zij nu allemaal precies moeten gaan doen om succes te hebben. Ze kregen van Jezus immers de opdracht “het Evangelie te verkondigen tot aan de einden der aarde”. Dat wil zeggen: ze moeten de betekenis van zijn missie aan de man of aan de vrouw brengen. Ze moeten met dat vreemde, tegendraadse verhaal van Goede Vrijdag en Pasen, van Gods Koninkrijk, een cultuuromslag tot stand brengen in de maatschappij, in de wereld zelfs. Ga d’ r maar aanstaan. Wat ligt meer voor de hand dan dat Jezus hen een weg tot succes gaat leren: een trainingscursus of workshop: een strategie zus, een training zo , fondswerving, actieplannen, enzovoorts. Jezus doet echter niets van dit alles! Het enige, dat Hij hen voorhoudt is: “blijf in Mij”, “blijf in mijn liefde, dan draag je veel vruchten”. Met die paar woorden wordt heel het programma van de kerk hier aangegeven. Daarmee is de toon gezet en het bestaan getekend, want het is tevens een visie op het menselijk bestaan. Wij weten allemaal wel wat vruchten zijn. Appels, peren, tomaten, aardbeien en vooral: druiven. Wat zeg je, als je heel mooie appels aan een boom ziet hangen? Of ’n een heel mooie tros druiven aan een wijnstok? Zeg je dan: wat een prestatie van die tak om zo’n appel voort te brengen? Of: die twijg kan er wat van? Nee, je zegt: die wijnboer , die tuinbouwer… díe kan het! Of je zegt: wat een prachtige wijngaard! Met andere woorden: vruchten wijzen bij zichzelf vandáán. Ze prijzen in hoge mate de wijnbouwer aan. Ze zijn zijn visitekaartje. En Jezus voegt er aan toe: ‘De grootheid van mijn Vader zal zichtbaar worden wanneer jullie veel vrucht dragen’. Ik sta hier bij stil, omdat dat iets is dat totaal ingaat tegen de ‘geest van onze tijd’. Want waar draait het voor ons in de 21e eeuw om? Wat zien ouders graag bij hun kinderen? Waar is opvoeding en opleiding op gericht? Wat wordt nog steeds stilzwijgend overgebracht als het allerbelangrijkste? Dit toch? Je moet de hoogste cijfers halen, de beste resultaten en dan zul je gelukkig zijn! En in de samenleving is het al precies zó. En binnen de organisaties en bedrijven ook. Gelukkig ben je, als je meer presteert, als je hoger op komt, als je bedrijf meer produceert, als je meer winst maakt. Of in de politiek: waar draait het om? Toch hierom: meer stemmen, meer zetels, meer invloed , meer macht. Heel onze samenleving roept het ons toe:

zorg dat je succes hebt, want dan ben je ‘happy’! En het gevolg is: hoogspanning, stress, maagklachten, hartinfarcten, vetes en jaloezie, een prestatiecultuur waarin we elkaar gek maken. Hetzelfde zie je soms ook wel in de kerk: wat bepaalt of iets geslaagd is? Cijfers en bezoekgetallen. Succes dus. Jezus geeft echter zijn volgelingen maar één opdracht mee: op weg gaan en vrucht dragen. Heel die gelijkenis van de wijnstok en de ranken wordt door Hem naar voren geschoven, om dat ene duidelijk te maken: dat de kerk, dat wij, geroepen worden tot maar één ding: als rank aan de wijnstok vrucht te dragen. Let wel, Jezus staat op het punt zijn werk over te dragen aan zijn volgelingen.

En dan komt Hij met dat grootse voorbeeld van de wijnstok. In Johannes 15 wijst Hij op Zichzelf in samenhang met ‘vrucht dragen’. Daar gaat het Jezus om. Niet voor niets wordt dit dan ook 7x genoemd! Het levensmotto voor een gelovig mens, eigenlijk voor ieder mens is: vrucht dragen. Wat een verschil met : succes najagen. Succes is eigen fabricaat. Succes maak je zelf. Je bent er trots op, Je hebt het aan jezelf te danken. De vrucht is er om door ánderen genoten te worden. De vrouw legt haar kind in de armen van haar man of partner. Natuurlijk blijft het ook van haar en draagt het haar stempel. Maar ze vertrouwt het haar geliefde toe. Alle vruchten worden eerst helemaal aan een ander, aan moeder aarde, afgestaan. Ze zijn er voor de ander en zó verheugen ze ook ons hart! Succes is alleen voor de eigenaar ervan. In een vrucht zit ook iets duurzaams. Ze groeit langzaam, maar – als ze er is – is ze ook blijvend. Ze mag een kardinale rol meespelen in de cyclus van de natuur. Maar wat is succes? Het is er vandaag en maakt een mens, een man groot ... voor één moment. Morgen is het weer weg. Het komt op en valt weg, even grillig als de roem van Michael Jackson, Lance Armstrong of in onze huidige dagen Sepp Blatter. Hun succes zegt niets over hun vruchten. Het komt op en verdwijnt. Het laat alleen maar drama’s na. Niemand is er uiteindelijk mee gediend!

Er is een wereld vol werk, vol nood. Hij laat maar 12 mensen achter om die grote klus te klaren. Zij moeten zijn volbrachte missie uitwerken in de samenleving, zodat er een ommekeer komt in denken en voelen en handelen, die zijn weerga niet kent. Er moet een hele andere wind gaan waaien, een andere Geest komen in de wereld. En het is een romantische gedachte om te veronderstellen dat het vertellen over Jezus ’liefde en het gehoor geven aan zijn woorden in onze wereld verwelkomd en geaccepteerd wordt. Ontwerpt Hij een actieprogramma? Nee. Leert Hij hun methoden? Nee. Hij laat hen achter met het meest onmogelijke werk dat ooit gedaan kan worden. Jezus’ pretentie is hoger dan enig mens ooit gehad heeft. En toch ontwerpt Hij nergens enige strategie of succesformule. Nergens suggereert Hij: succes is macht. Integendeel!

Wij moeten dus als kerk niet uit zijn op succes, getal of macht. Wij moeten alleen maar open blijven naar Hém toe, naar de weg die Hij wijst, dan krijg je een vruchtbaar leven. Want in de goede wijnstok geënt zijn is voorwaarde voor een geslaagd leven. Het klinkt simpel, maar dat kost in een mensenleven vaak heel veel tijd en energie, soms een half leven, eer we open naar Hem staan. Zou het niet te maken hebben met echt opengaan ondanks je eigen weerstanden, heeft het niet van doen met de innerlijke overtuiging dat alleen door te géven je ook kunt ontvangen? Zou de liefde voor een partner, voor een vriend of of vriendin niet te maken hebben met dat over jezelf heenstappen, met dat innerlijk veranderd worden zodat er bloei komt? Zijn de grote veranderingen in de kunst en cultuur niet begonnen bij mensen die van binnenuit geraakt werden. Met het beeld van de wijnstok, dat Jezus gebruikt, heeft Hij óns leven op het oog. En door zíjn leven krijgt dat een nieuw perspectief: veel vrucht. Zo kerk zijn – hoe gering in aantal ook – betekent veel! Voor anderen, onszelf en God. Wim in ‘t Hout |

grafik: freepik.com

J

uit de kerk

5

Kerk op weg naar 2025’ Meer dan de helft van de leden (52,7%) van de Protestantse Kerk in Nederland geeft aan open te staan voor verandering in hun plaatselijke kerkgemeenschap. Dat blijkt uit de enquête ‘Kerk op weg naar 2025’ die de Protestantse Kerk in Nederland gehouden heeft tussen 17 februari en 31 maart 2015. Behoefte aan verandering

Van de mensen die openstaan voor verandering, geeft 60% aan dat die behoefte aan verandering in hun kerkgemeenschap gedeeld wordt. Ook ervaren degenen die verandering willen voldoende steun hiervoor vanuit de kerkenraad (73%), de predikant (73%) en de gemeenteleden (76%). Kerntaken kerkzijn

Het omzien naar elkaar (pastoraat) is volgens de overgrote meerderheid van de respondenten (90%) de belangrijkste kerntaak van kerkzijn. Een goede tweede plaats krijgen de kerkdiensten. Volgens 87% behoren kerkdiensten tot de kern van kerkzijn.

Tegelijkertijd zijn het de kerkdiensten waar de meeste behoefte aan veranderingen bestaat. Ongeveer de helft van de mensen die behoefte heeft aan verandering ziet dat in een vernieuwde invulling van de kerkdiensten. Tegelijkertijd is dit ook het onderwerp waarvan de meeste invullers van de enquête denken dat dit gevoelig ligt binnen hun kerkgemeenschap. Zo’n 39% verwacht dat vernieuwing in de opzet van de kerkdienst gevoelig ligt. Een vernieuwde vorm van de kerkdienst zou voor 37% van de mensen die nooit of bijna nooit meer naar de kerk gaan een reden zijn om vaker een kerkdienst te bezoeken. Ds. Arjan Plaisier, scriba van de generale synode (landelijk bestuur): “We kunnen rustig stellen dat de leden van de Protestantse Kerk in Nederland over het algemeen vernieu-

Moderamenvergadering 12 mei 2015 Op 12 mei kwam het moderamen bijeen in München om de punten die in de Kerkenraadsvergadering van 14 maart naar voren zijn gekomen, verder uit te werken. Kirchentag Stuttgart

De laatste details met betrekking tot de organisatie van de Kirchentag zijn besproken. Voorzitter Marja KretschmannWeelink en predikant/assessor ds. Tim van de Griend zullen de kerkenraad vertegenwoordigen. Ds. Pieter Roggeband zal ook op de Kirchentag aanwezig zijn. Gesprek EKD-PKN-NKiD

Zie voor het verslag hierover de vorige Schakel (Schakel 2,2015)

Kerkenraadsvergadering op 12 en 13 februari 2016

Het is moeilijk gebleken om een geschikte locatie te vinden in het midden van Duitsland. Veel locaties worden al twee jaar van te voren geboekt. Er is al wel een geschikte en goed bereikbare locatie gevonden voor 2017, en deze zal alvast geboekt worden voor 17 en 18 februari 2017. Bij voldoende belangstelling zal aansluitend aan het vergaderweekend op de zaterdagavond en zondag een retraite georganiseerd worden, waaraan alle NKiD – leden kunnen deelnemen, deelname aan de retraite is op eigen kosten (Beleidsvoornemens punt 2: De NKiD wil ook op landelijk niveau regelmatig geloofsgesprekken houden).

Reformationsjahr 2017 Duitsland

Zoals op de KKR beslist is, zal er een reizende tentoonstelling op panelen komen. Het thema is: Wat de betekenis van de kerk geweest is voor de wording van de Nederlandse samenleving. Er zal hulp en advies gevraagd worden van NKiD-leden die over de juiste expertise beschikken, bovendien zal er contact opgenomen worden met de theologische faculteit van de Vrije Universiteit te Amsterdam. Naast de donaties van de NKiD-leden wordt fondsenwerving in Nederland onderzocht. Pionieren stand van zaken

Er moeten eerst voldoende adressen van mogelijke geïnteresseerden gevonden worden voordat het moderamen verdere actie kan ondernemen.

Aantal kolommen in de Schakel

Het moderamen heeft, conform het besluit van de KKR op 14 maart, een globale indeling van de Schakel in aantallen kolommen gemaakt per onderwerp. Deze richtlijnen worden zo snel mogelijk door de Schakelredactie overgenomen. De uiteindelijke stemming over de definitieve indeling van de Schakel vindt plaats tijdens de KKR in maart 2016. De lezers kunnen in de komende Schakels alvast bekijken of de nieuwe indeling bevalt, zodat ze een weloverwogen beslissing kunnen nemen. De redactie van de Schakel kan na deze indeling een paar maal geprobeerd te hebben, tijdens de KKR een onderbouwde feedback geven over de praktische uitvoerbaarheid.

wingsgezind zijn. En blijkbaar liggen er kansen op het gebied van de invulling van kerkdiensten. Interessant om hier goed over na te denken met elkaar.” Lichtere organisatiestructuur

In de enquête werden ook diverse scenario’s geschetst die samenhangen met de organisatiestructuur van de Protestantse Kerk. Nu is het bijvoorbeeld alleen mogelijk om lid te worden van de Protestantse Kerk via doop, belijdenis of als gastlid. Uit de enquête blijkt dat er behoefte is om na te denken over het aanbieden van alternatieve vormen van betrokkenheid, zodat het makkelijker wordt voor geïnteresseerden om zich te verbinden aan de Protestantse Kerk. Vooral predikanten (84%) zijn hier grote voorstanders van. Verder blijkt uit de resultaten van de enquête dat als het eropaan komt qua financiën 63% kiest voor het behouden van de predikant in plaats van het kerkgebouw. Als dit scenario verder uitgewerkt wordt, is het denkbaar dat de Protestantse Kerk over een paar jaar ook in huiskamers, scholen, buurthuizen enz. te vinden is. Peiling

De enquête ‘Kerk op weg naar 2025’ is door meer dan 18.000 mensen ingevuld. Het onderzoek gaf mensen de mogelijkheid om mee te denken over de vragen: Hoe gaan we op weg naar de kerk van de toekomst? Welke knelpunten ziet u in de huidige inrichting van de kerk en waar ziet u kansen en oplossingen? Dit onderzoek werd gedaan in het kader van het project ‘Kerk op weg naar 2025’. Sinds november 2014 praat de generale synode van de Protestantse Kerk in Nederland over ‘de kerk op weg naar 2025’. Centraal staat daarbij de inhoud: kerk als geloofsgemeenschap in Jezus’ naam. Wat is de kern van de Protestantse Kerk? Hoe kunnen we terug naar de basis? Er is een breed gedeeld besef dat de huidige structuur niet houdbaar is en een te groot beroep doet op mensen en middelen. ‘Kerk 2025’ gaat erom energie vrij te maken voor de kerntaken van kerkzijn en daar past een slanke organisatie bij. Donderdag 23 april 2015, stond ‘Kerk 2025’ opnieuw op de agenda van de generale synode. Het was een bezinnende bespreking ter voorbereiding op definitieve besluitvorming tijdens de synodevergadering in november 2015. De resultaten van het onderzoek vormen een belangrijke bron van informatie voor deze en volgende besprekingen. Ovegenomen van de website van de PKN: www.pkn.nl |

6

Financiën

Beste schakellezers, allereerst hartelijk dank aan al de goede gevers die gereageerd hebben op de extra actie in de Schakel om bij te dragen aan het verzenden en ontvangen van onze nieuwsbrief. Spendenbescheinigungen als gevolg van schenkingen worden in principe één keer per jaar verstuurd na de afsluiting van het kalenderjaar in februari. Ten opzichte van mei 2014 hebben we ca. € 2.700,- minder aan giften ontvangen. Ik heb goede moed, dat we dit verschil in de komende 7 maanden kunnen inhalen en dat nog meer schakelontvangers een bedrag zullen overmaken. Naast de bijdrage van de Evangelische Kirche Deutschland zijn we op uw hulp in de vorm van giften en collecten aangewezen. Verder kan ik U mededelen dat er in het afgelopen jaar hard gewerkt is aan de (re)organisatie van de NKiD. Hieraan waren natuurlijk ook kosten verbonden die we gemaakt hebben in de overtuiging dat de vele uren die hieraan besteed zijn tot een betere toekomst van onze kerk zullen leiden. Ik hoop dat iedereen prettige pinksterdagen gehad heeft. Moge God ons allen de steun en de wijsheid schenken die we nodig hebben op al onze wegen! Barend Bosschieter, eerste penningmeester en boekhouder | Info stand

Collectes april en mei 2015: € 1.020,02 Giften per 31 mei 2015: € 10.244,00 (31.5.2014 € 12.955,-) De Schakel verschijnt 5 keer per jaar. De kosten hiervoor bedragen € 15,- per Schakeladres. Graag bij Uw overmaking de vermelding: Schakelbijdrage.

Nieuws

Kirchentag 2015 in Stuttgart Het was een hele mooie ervaring: de Kirchentag in Stuttgart. Er waren duizenden mensen naar de Kirchentag gekomen om samen hun geloof te beleiden, te bidden, te zingen, te discussieren en zich bezig te houden met verschillende aspecten van kerkelijk leven.

Ook de Nederlandse Kerk in Duitsland was op de Kirchentag vertegenwoordigd. Door op de Kirchentag present te zijn wilden wij de bekendheid van de NKiD vergroten. Onze stand, die op alle drie dagen tijdens de Markt der Mogelijkheden bezet was en die we samen met de Finnen deelden, was goed bezocht. Er werd naar informatie over de NKiD gevraagd en naar kerkelijk leven binnen de NKiD geinformeerd; er vonden talloze gesprekken plaats over „Gott und die Welt“. Informatiebroschures, Schakelkontakten, boekenleggers en speculaas werden uitgedeeld. Bovendien werden aardbeienmutsjes, geborduurde kaarten en engeltjes verkocht; wie zin had in koffie en beschuit met muisjes kon ook bij ons terecht. De organisatie van alles, wat met de stand te maken had, lag in handen van leden uit de kern Stuttgart, ook leden uit andere kernen hebben een steentje bijgedragen. Hartelijk dank daarvoor. Alle ontmoetingen, en niet alleen met mensen, die aan onze stand zijn gekomen, hebben

op mij een grote indruk achtergelaten. Ik heb ervaren, dat dit belangrijk (voor mij) is. Dat wij elkaar kunnen ontmoeten en in gesprek kunnen komen over geloof en kerkelijk leven is ook een thema bij de NKiD. In het beleidsplan is voorzien, dat er jaarlijks een ontmoetingsweekend (waar ook ouders met kinderen aan deel kunnen nemen) en geloofsgesprekken worden aangeboden. Hieraan kunnen gemeenteleden uit heel Duitsland deelnemen. In aansluiting aan de komende AK kan men een dag van retraite bijwonen. De volgende Kirchentag vindt in 2017 plaats in Berlijn. Dit is tevens het jaar, waarin het Reformationsjubileum plaatsvindt. Eerste plannen voor een reizende tentoonstelling met als thema „Uitwerkingen van de Reformatie in Nederland“ zijn al gemaakt. Es misschien kunnen we zelfs weer op de Kirchentag present zijn. Marja Kretschmann-Weelink |

Het zal u niet ontgaan zijn: in 2017 is het 500 jaar geleden, dat Luther zijn 95 stellingen openbaar maakte. Daarmee begon de Reformatie van de kerk, die - anders dan Luther voorzien had en wilde - ook de scheuring ervan met zich meebracht. Ook de Nederlandse Kerk in Duitsland wil haar steentje bijdragen aan de vele herdenkingsactiviteiten. „We“ willen dat doen in de vorm een rondreizende tentoonstelling, die in elk geval de Nederlandse ambassade in Berlijn en het Haus der Niederlande in Münster aan zal doen. De tentoonstelling kan echter ook in kerngemeentes „te gast zijn“. Het project staat nog in de kinderschoenen, maar gedacht is aan ongeveer twintig professioneel gemaakte informatieve plakkaten, ondersteund door tien-vijftien

voorwerpen (een Statenbijbel, een zendingsbusje, een portret van Abraham Kuijper en noem zo maar op). Thema‘s die nu voorzien zijn, zijn onder andere het calvinisme, de Synode van Dordrecht, de opkomst van de Gereformeerde Kerken, het versplinterde kerkelijke landschap in Nederland, het ontstaan van de Protestantse Kerk in Nederland, de secularisatie en de doorwerking van het protestantisme in de cultuur (koningshuis, inspraak, mondigheid). Het gaat dus niet alleen om „de kerk“, maar vooral ook om de vraag, hoe het protestantisme Nederland gevormd heeft. Natuurlijk gaat het ook over Nederlanders in Duitsland: over de vluchtelingengemeentes van de zestiende eeuw (bv. in Frankfurt, Wesel en Emden) en over „ons“, de Nederlandse Kerk in Duitsland. Het project is nog zo pril, dat u er graag met uw ideeën aan bij kunt dra-

gen. Schrijf dan een mail aan ds. Tim van de Griend, [email protected]. Mocht dit project u op een bijzondere manier aanspreken, dan kunt u het ook financieel ondersteunen. Een overmaking aan de Nederlandse Kerk (vgl. de voorlaatste pagina van dit blad) onder vermelding van „Tentoonstelling“ maakt, dat we het project, dat ook bedoeld is om publiciteit voor de Nederlandse Kerk te genereren, hopelijk kostenneutra(a)l(er) kunnen vormgeven. Voor financiering van buiten gaat het College van Kerkrentmeesters ook proberen te zorgen. In Nederland zal een aantal fondsen worden aangeschreven, dat in het bijzonder protestants-religieuze projecten ondersteunt. Tim van de Griend |

foto: zvg.

Uw (financiële) bijdrage gevraagd ... voor een rondreizende tentoonstelling over het Nederlands protestantisme

7

Fundraising zelfgemaakt – nieuws van en over het project. De verkoop van het tot nu toe aangeboden product (het aardbei-mutsje) is nog geen grote runner. Met de zomer in aantocht zal dat ook wel niet beter worden. Maar het aanbod breidt zich uit. Een tweetal nieuwe producten zijn binnengekomen. Het ene heeft de bewerking met Hot-Fix steentjes op textiel. Zo kunnen er o.a. afbeeldingen en namen op bijvoorbeeld T-shirts, baby-body‘s/-mutsjes, caps/ petten enz. met kleine glittersteentjes in allerlei kleuren worden versierd. Het andere is een decoratie van draad met papiermaché of gipsverband. Met dank aan de aanbieders hopen op een vlotte verkoop.

De aanbiedingen t.b.v. de NKiD op een rij: 1. Aardbei-mutsje (leuke mutsjes voor kinderen tot 2 jaar) Prijs € 5,= per stuk 2. De bewerking met Hot Fix steentjes op textiel. Afbeelding en naam op ... (maak uw wens kenbaar) Prijs naar overleg, afhankelijk van de grootte van de afbeelding en voorkeur textiel-model. 3. Decoratie -Hardloper-. zonder sokkel ± 23cm Prijs € 3,50 per stuk In de volgende Schakel worden meerdere modellen getoond.

Contactpersoon voor aanbod en verkoop van de zelfgemaakte producte Horst Borkmann, tel.: 040-555 995 82, e-mail: [email protected] Doetie Schilder-van der Heide, tel.: 04758-722 825, e-mail: [email protected]

_ uit de ebertallee Over pudding en preken ...

foto: zvg.

Bij het dekken van de ontbijttafel ontdekte ik in de koelkast nog een pak melk uit oude, vervlogen tijden. De houdbaarheidsdatum lag drie weken achter ons. Niemand thuis wilde de proef op de som nemen en een slok proberen. Nu wist ik, dat je ook op andere wijze kunt testen, of de melk nog te drinken is. Begint de melk bij het koken te klonteren, dan is zij ongenietbaar. Zo niet, dan kun je haar nog gebruiken. „Ik heb wel zin in pudding“, zei mijn man, vlak voor hij die ochtend weg moest. En zo besloot ik, van de nood een deugd te maken. Mocht de melk nog te genieten zijn, dan stond er vanillepudding op het menu van die dag. Nu wilde ik die ochtend eigenlijk aan de preek voor de komende zondag schrijven, maar dit ging voor. En ik besloot, echt de tijd voor dit voor mij culinaire experiment te nemen. Want u moet weten, dat zelfgemaakte pudding een talent van mijn man, maar een ware uitdaging voor mij is! De melk klonterde niet. Dat was een goed begin. Maar het experiment begon mis te lopen, toen ik een fout maakte bij de berekening van de hoeveelheid benodigde poeder. De pudding werd niet dik. Geen probleem, zo dacht ik in mijn naïeve onschuld. Dan gebruik ik gewoon een tweede zakje van die bekende puddingdokter erbij. Daarbij liet ik niet alleen de inhoud, maar bij alle haast ook het papieren zakje zelf in de pap vallen. Bij mijn paniekerig pogingen, het zakje uit

de kolkende massa te trekken, begonnen het fornuis en aanrecht duidelijke sporen van het experiment te vertonen. Dat was nog niet het ergst. De massa dreigde door dat tweede pakje poeder toch klonterig te worden. En ik zweterig. Om de klonten tegen te gaan, besloot ik het geheel in een nieuwe pan over te gieten en er een pak nieuwe melk bij te halen. Terwijl ik als een razende aan het roeren was, spatte de pudding heftig op. Het gevolg was, dat puddingresten aan de randen van de hete kookplaat begonnen in te branden. Aanvankelijk meende ik, dat de nare lucht, die in de keuken ontstond, aan die ingebrande vlekken te wijten waren. Maar al gauw merkte ik, dat het de pudding zelf was, die op de bodem van de tweede pan donkere vlekken begon te vertonen. Met de moed der wanhoop haalde ik er een derde pan bij. Het mocht allemaal evenwel niet baten. De pudding overleefde de rampzalige kookactie niet. Als onaanzienlijke, aangebrande massa belandde zij uiteindelijk in de afvalemmer, net als ook twee lege, kleverige zakjes puddingpoeder en twee lege pakken melk. Aansluitend had ik anderhalf uur nodig, om drie pannen, twee kookplaten en het aanrecht schoon te schrobben. En om een zelfgekochte pudding in huis te halen. Daarbij stond er nog geen enkele letter van mijn preek op papier. En de tijd drong. Nu zou ik natuurlijk een oude preek uit de kast kunnen halen. Een preek opwarmen, zoals dat onder predikanten heet. Maar heel snel verwierp ik dit idee. Stel je eens voor, dat ik mijn preek zou laten aanbranden ... Rens Dijkman-Kuhn |

8

waar en wanneer? Wijk Noord

x

Balje

x

Hamburg

St.-Marien-Kirche, Balje 07. 09. 10.30 uur, buitendag, ds. Rens Dijkman-Kuhn Kapel, Winterhuder Weg 98, Hamburg-Barmbek, 11 uur 05. 07. 11.00 uur, Dienst van Woord en Gebed, ds. Rens Dijkman-Kuhn 07. 09. 10.30 uur, buitendag Balje, ds. Rens Dijkman-Kuhn

x

Schwei

St.-Sekundus-Kirche, Schwei, 11 uur 12. 07. 11.00 uur, Dienst van Woord en Gebed, ds. Rens Dijkman-Kuhn 13. 09. 11.00 uur, Buitendag

_ Predikant

ds. Rens Dijkman-Kuhn Ebert-Allee 5, 22607 Hamburg Tel./Fax: (040) 656 813 29 E-mail: [email protected]

_ Kernenoverleg

Scriba: vacant

_ Kern Hamburg

Horst Borkmann, Tel.: 040 - 555 99 582 E-mail: [email protected]

Wijk oost

x

Bellin

x

Berlijn

2e zondag van de even maand, 10.30 uur Belliner Agrarzentrum, Krakower Str. 28.06. ds. Wim in ’t Hout (afwijkende datum) augustus Buitendag (nader te bepalen) 3e zondag van de maand, 11.30 uur, Hugenottenkirche Joachim-Friedrich-Str. 4, Berlin-Halensee (Charlottenburg) 19.07. ds. Wim in ‘t Hout 16.08. ds. Wim in ´t Hout 20.09. ds. Wim in ´t Hout

_ Predikant

ds. Wim in ‘t Hout, Tel.: 0031 61 1592832 E-mail: [email protected]

_ Kernenoverleg

Scriba: J. Fernhout, Berlijn

_ Kern Mecklenburg-Vorpommern / Bellin

Mieke de Regt, E-mail: [email protected]

_ Kern Berlijn

Jan Fernhout, Tel.: (030) 827 199 13 E-mail: [email protected]

_ Kern Balje

D. Schilder-van der Heide, Tel.: (047 58) 72 28 25 E-mail: [email protected]

Balje Hamburg

_ Kern Ems-Weser / Schwei

familie J. Jansen, Tel.: (049 44) 99 02 97 E-mail: [email protected]

Bellin

Schwei Berlijn Münster

Duisburg Winter- Medebach berg

Düsseldorf Keulen/Bonn

Hallenberg

Frankfurt

_ Algemene Kerkenraad Voorzitter: Marja Kretschmann-Weelink Tel.: (0251) 62 45 70, E-mail: [email protected] Predikant-assessor: Ds Tim van de Griend, E-mail: [email protected] Scriba: Kitty Kobe, Offenbachstraße 22, 81245 München Tel.: (089) 599 761 59, E-mail: [email protected] Voorzitter Verein: Monica Keja-de Jong Freisinger Straße 12f, 85452 Moosinning Tel.: (08123) 991 49 51 E-mail: [email protected] Penningmeester/Boekhouder: Barend Bosschieter Steingrubenstraße 14, 89143 Blaubeuren Tel.: (073 44) 92 30 46, E-mail: [email protected]

_ Bankrekening

Bank für Kirche und Diakonie Duisburg Ktnr. 101 202 0011 · BLZ 35060190 BIC: GENODED 1 DKD, IBAN: DE65 3506 0190 1012 0200 11 t.n.v. Nederlandse Kerk in Duitsland

_ Kerkelijk Bureau

Annie Wagenaar, Lienen 1, 26931 Elsfleth Tel. (044 04) 960296, E-mail: [email protected]

_ Kerkelijk Centrum

Rheinallee 14, 47119 Duisburg

Mannheim Karlsruhe Stuttgart

x

München

Nederlandse kerkdiensten in het Sauerland

Hallenberg, Medebach en Winterberg W = Ds. P.E.G. Wiekeraad • http://zondaginsauerland.nl 12. 07. 19.30 uur, Ev. Gemeindezentrum, Heiligenhaus 1, Hallenberg, W 19. 07. 12 uur, Ev. Kirche, Oberstraße 21, Medebach, W 19. 07. 19.30 uur, Ev. Gemeindezentrum, Heiligenhaus 1, Hallenberg, W 26. 07. 12 uur, Ev. Kirche, Oberstraße 21, Medebach, W 26. 07. 12 uur, Ev. Kirche, Am Alten Garten 4, Winterberg, Ds. R. Visser 26. 07. 19.30 uur, Ev. Gemeindezentrum, Heiligenhaus 1, Hallenberg, W 02. 08. 12 uur, Ev. Kirche, Oberstraße 21, Medebach, Ds. Th. Koelewijn 02. 08. 12 uur, Ev. Kirche, Am Alten Garten 4, Winterberg, W 02. 08. 19.30 uur, Ev. Gemeindezentrum, Heiligenhaus 1, Hallenberg, W 09. 08. 12 uur, Ev. Kirche, Oberstraße 21, Medebach, W 09. 08. 12 uur, Ev. Kirche, Am Alten Garten 4, Winterberg, Ds. H. Postma 09. 08. 19.30 uur, Ev. Gemeindezentrum, Heiligenhaus 1, Hallenberg, W 16. 08. 12 uur, Ev. Kirche, Am Alten Garten 4, Winterberg, W 16. 08. 19.30 uur, Ev. Gemeindezentrum, Heiligenhaus 1, Hallenberg, W 23. 08. 19.30 uur, Ev. Gemeindezentrum, Heiligenhaus 1, Hallenberg, W

waar en wanneer? Wijk west

9 Wijk Zuid

x Münster-Hamm

2e zondag van de maand, 10.30 uur Johannes-Kapelle, Bergstraße 36, Münster 12.07. dhr. Sebastian Fuchs 09.08. ds. Pieter Roggeband 13.09. buitendag, ds. Pieter Roggeband

x

Frankfurt am Main

x

Karlsruhe-Waldstadt

x

Stuttgart-Hedelfingen

x

München

1e zondag van de maand, 11.15 uur, Ev.-reform. Kirche Freiherr-vom-Stein-Straße 8 (bovenzaal) 05.07. ds. Tim van de Griend, Heilig Avondmaal 02.08. ds. Tim van de Griend 06.09. Präd. Dr. G.J. van den Brink

x Duisburg-Ruhrort (NKadR)

iedere zondag, 10.30 uur, Rheinallee 14 05.07. ds. L.J. Rasser 12.07. ds. J. Brezet 19.07. ds. D. Meijvogel 26.07. ds. L. Kruger 02.08. ds.H. Perfors 09.08. ds. P. Boomsma 16.08. ds. P. ‘t Hoen 23.08. ds. D. Meijvogel 30.08. ds. G. v. Zeben 06.09. ds. P. Roggeband 13.09. ds. D. Meijvogel 20.09. ds. H. v.d. Ham 27.09. ds. D. Meijvogel

Gewoonlijk 1e of 2e zondag in de maand, 16.00 uur Simeonkapelle, Insterburger Weg 13, Karlsruhe-Waldstadt 27.09. Int. Ök. Gottesdienst, Friedensgemeinde, Mannheim, aanvangstijd volgt, ds. Tim van de Griend en vele anderen 2e zondag van de maand, 10.30 uur, afwisselend Alte Dorfkirche, Amstetter Straße 7 of zaal van de Kreuzkirche, Amstetter Straße 25 12.07. ds. Tim van de Griend 09.08. ds. Tim van de Griend 13.09. ds. Tim van de Griend

x Düsseldorf

3e zondag van de maand, 11.30 uur Ev.-ref. Kirche Reisinger Straße 11 19.07. ds. Tim van de Griend, Heilig Avondmaal 16.08. ds. Tim van de Griend 20.09. buitendag in Straubing, ds. Tim van de Griend

x Keulen / Bonn

ds. Tim van de Griend, Domstraße 80, 63067 Offenbach am Main Mobiel: (0176) 470 454 99, Vast: nog niet bekend E-mail: [email protected]

3e zondag van de maand, 10.30 uur Paul-Gerhardt-Haus, Heerdter Landstraße 30 juli: zomervakantie, geen dienst 16.08. ds. Pieter Roggeband, buitendag 20.09. ds. Pieter Roggeband

_ Predikant

3e zondag v. d. maand, 15.00 uur Auferstehungskirche (Gemeindehaus) Auferstehungskirchweg 7, Köln-Sürth juli: vakantie; geen dienst augustus: buitendag in Düsseldorf; dienst eveneens in Düsseldorf ds. Pieter Roggeband

_ Kernenoverleg

Scriba: René Blokker, Tel.: 08142 53904

_ Kern Frankfurt

Nicole Driesen, Ginsheimer Str. 24, Trebur-Astheim, Tel.: (06147) 418785 E-mail: [email protected]

_ Predikant

_ Kern Karlsruhe

ds. Pieter Roggeband, Bandstraße 21, 45359 Essen Tel.: (0201) 523 91 36, E-mail: [email protected]

Janie de Boer, Tel.: (0721) 46 05 17 E-mail: [email protected]

_ Kernenoverleg

_ Kern Stuttgart

Scriba: Margarethe Fuchs, Tel.: (022 03) 532 85

_ Kern Münster-Hamm

Maria Herre, Tel.: (0711) 673 70 05 E-mail: [email protected]

_ Kern Duisburg-Ruhrort

Inge Klok-Glufke, Tel.: (080 91) 53 80 20, E-mail: [email protected]

Marja Kretschmann-Weelink, Tel.: (0251) 62 45 70 E-mail: [email protected]

_ Kern München

Erik van Buren, Tel.: (028 02) 52 55 E-mail: [email protected]

_ Kern Düsseldorf

Betty Stomphorst, Tel.: (021 31) 402 96 31 E-mail: [email protected]

_ Kern Keulen-Bonn

Jaap Jonkheer, Tel.: (0228) 180 373 78 E-mail: [email protected]

x

¢

Kopij voor Schakel-Kontakt totenmet 31. augustus 2015 inleveren bij Marjolein Kranse of Pieter Roggeband toezenden aan [email protected]

Mannheim

iedere zondag, 11.00 uur, Hafenkirche, Kirchenstr. 15 05.07. ds. P.E.G. Wiekeraad 06.09. ds. K. Hendriks 12.07. ds. D. Meijvogel 13.09. ds. J. de Rooij 19.07. ds. H. Perfors 20.09. ds. L. Krüger 26.07. ds. M. van Duijn 27.09. ds. H. Perfors 02.08. ds L. Krüger Mannheim is geen kern, maar een plaats met 09.08. ds. H. v.d Ham kerkdiensten. In de eerste plaats bedoeld voor 16.08. ds. P.F. Boomsma schippers en georganiseerd door het schipper23.08. ds. L. Rasser spastoraat. Het spreekt echter vanzelf dat alle 30.08. ds. D. Meijvogel anderen eveneens van harte welkom zijn.

COLOFON Schakel-Kontakt · 41e jaargang · nr. 3 | 2015 Uitgever: Kerkenraad van de Nederlandse Kerk in Duitsland Redactie: Marjolein Kranse, Dr. Albert de Lange, Edward Remeyn, Pieter Roggeband (v.i.S.d.P.) Uitgeverij: DIGNUS.DE Medien GmbH • www.dignus.de Klimaatneutraal geproduceert; informatie: www.umwelt.dignus.de Bezugspreis im Mitgliedsbeitrag enthalten www.nederlandse-kerk.de

10

kinderpagina