Russen op vakantie De Nederlandse ervaring

Russen op vakantie De Nederlandse ervaring Scriptie Master MOES Rijksuniversiteit Groningen April 2008

Door: Esmé Visser Begeleider: dr. H. Renner

Inhoudsopgave Inleiding

5

Onderzoeksmethoden

7

Definitie van toerisme

8

Typen toeristen

8

Typen toerisme

10

Motivatie voor toerisme

11

Deel I. De Russische toerist

13

Geschiedenis van het Russisch toerisme en de Russische toerist (1918-1992)

13

Socialistisch toerisme

13

Toerizm en otdych

13

Poetjovki

14

Sovjettoerisme vanaf 1945

14

Sovjettoerisme ten tijde van Chroesjtsjov

15

Wild toerisme

16

Na de transformatie

17

Een nieuwe markt van een jonge consumptiemaatschappij

18

Kenmerken van de Russische toerist

20

Welke Russen zijn toerist?

20

Vakantiebudget

21

Buitenlandse reizen

21

Uitgavenpatroon

23

Binnenlandse vakantiebestemmingen

24

Buitenlandse vakantiebestemmingen

25

Turkije

25

Egypte en de Arabische Emiraten

25

West-Europa

26

Bron foto voorpagina: www.foto.turkey.ru

2

Deel II. Het gedrag van de Russische toerist

28

Stereotypering

28

De Nederlandse ervaring

29

Onbeschoft gedrag

30

Ergernis

31

Wintersport

32

Andere nationaliteiten over Russen

33

Hotelpersoneel en Turken in de toeristenindustrie over Russen

35

Communicatieprobleem

36

De boosdoener

37

Hotelmanagement over Russische toeristen

39

Een gat in de markt

Deel III. Verklaring: Cultuur- en mentaliteitsverschil

40 42

De Nederlandse vakantiementaliteit

42

De Russische vakantiementaliteit

44

Opvallende cultuur- en mentaliteitsverschillen tussen Nederlanders en Russen

46

Arrogante Nederlanders, onbeschofte Russen

46

‘Waar bemoei je je mee?’

49

Klagen versus kletsen

50

Verschil in lichaamstaal

51

Goede en slechte manieren

53

Hamsteren aan het buffet

54

Overlast door alcohol

55

De krent en de nieuwe rijken

59

Vervelende kinderen

60

Vrouwen

61

Zijn deze verschillen onoverkoombaar?

63

Conclusie

65

Literatuurlijst

67

3

Tabellen, boxen en grafieken Tabel 1: Top 12 toeristische bestemmingen vanuit de Russische Federatie

18

naar Europa in 1991 Tabel 2: Gemiddeld inkomen van de Russische populatie

19

Tabel 3: Russische buitenlandse reizen

22

Tabel 4: Internationale reisuitgaven

23

Tabel 5: Uitgavenpatroon van Russische toeristen in 2004

24

Tabel 6: Analyse van Nederlandse evaluaties van Turkse hotels naar onderwerp

43

Box 1: Citaten over Russen van <www.vakantiereiswijzer.nl>

30

Box 2: “Als er op een tafel…”

35

Box 3: Een karikatuur van de Nederlander

47

Grafiek 1: Alcoholconsumptie (15 jaar en ouder) in Rusland 1980-2001

56

Grafiek 2: Toevallige vergiftiging (alle leeftijden) in Rusland 1980-2001

57

Bijlagen Bijlage 1: Belangrijke bestemmingen

73

Bijlage 2: Fotocollage ‘Russen op vakantie’

74

4

Inleiding Nederlanders zien Rusland als een koud land met twintig graden vorst waar iedereen bontmutsen draagt, veel wodka drinkt en over het algemeen kil en onaardig is.1 Stereotypen over Russen zijn echter meestal een verouderd beeld, gebaseerd op de ideologische en maatschappelijke verschillen tussen Oost en West van meer dan twintig jaar geleden. Deze verschillen zijn de afgelopen jaren sterk afgenomen. Het kapitalisme in Rusland heeft steeds duidelijkere vormen aangenomen, de economie groeit gestaag en de sociale stabiliteit is toegenomen. Het aantal Russische ‘Europeanen’ is toegenomen. Steeds meer Russen maken zich westerse omgangsvormen en manieren eigen. De nieuwe Rus is individualistischer, pragmatischer, zakelijker, heeft meer zelfwaardering en is mobieler.2 De bestaande Nederlandse stereotypen over Russen zijn nochtans nauwelijks veranderd. Ze zijn de laatste jaren zelfs aangevuld met negatieve ervaringen die Nederlanders op vakantie hebben gehad met Russen. Op vakantieforums is te lezen hoe Nederlandse toeristen zich ergeren aan het gedrag van deze vrij nieuwe groep toeristen in vakantieoorden in Turkse en Egyptische badplaatsen. Door de toegenomen mobiliteit van de Russen komen Nederlandse toeristen steeds meer in aanraking met Russen op vakantie. Tussen 1997 en 2001 nam het aantal Russische toeristen wereldwijd toe met ruim 60%.3 De laatste jaren lijkt het aantal nog sneller te stijgen. Tussen januari en november 2007 steeg het aantal Russische toeristen dat Turkije bezocht zelfs met 34% van 1,8 naar 2,4 miljoen.4 De oorzaak hiervan is niet alleen het toegenomen besteedbaar inkomen van de Rus, maar vooral ook een verschuiving in de markt. Antalya bijvoorbeeld, heeft het afgelopen jaar een grotere toename in Russische toeristen gezien dan in gasten uit de Benelux. Het aantal Duitse gasten is sterk afgenomen en Turkse hotels hebben deze leemte opgevuld met Russische toeristen. Turkse reisbureaus als Podil, Annex en Pegas Touristic werken samen met Russische reisagenten en werven zeer actief klanten op de Russische markt. Steeds vaker zitten hotels in het gebied ’s zomers vol met Russische toeristen. Andere toeristen voelen zich ongemakkelijk bij deze overheersende aanwezigheid van Russische taal en cultuur.5

1

Svetlana Agafonova, ‘Koud land met mooie vrouwen’, Prospekt, Tijdschrift over Rusland, jaargang 13, No. 4 (2005) 6-8, aldaar 6. Vladimir Ronin, Russen en Belgen: Is het water te diep? (Antwerpen; Benerus 1998) 7-8. 3 Volgens officiële cijfers. ‘Government figures show substantial increases in the numbers of Tourists that visited International destinations’, Russian Travel Monitor, Issue 2, 2001, (raadpleegdatum 24-01-2008) 1. 4 Cijfers volgens de Turkish Hoteliers Federation (Turofed). ‘Tourist arrivals rise 18.15 percent’, Turkish Daily News, (27-12-2007; raadpleegdatum 24-01-2008) 1. 5 Interview met Bora Orgen, Assistant General Manager van het Limak Limra Hotel , 27 november 2007 Kiris, Turkije en interview met Kutley Semerci, Front Office Manager, Daima Hotel, 29 november 2007, Kiris, Turkije. 2

5

In 2005 stond in verschillende kranten vermeld dat Annasol vliegvakanties in samenwerking met het Turkse bedrijf Ten Tours zelfs Rus-vrije vakanties aanbood onder de naam ‘Club Orange’.6 Dit label zou Nederlandse toeristen ervan verzekeren dat alleen West-Europese gasten in de hotels verblijven. Discriminatoir? Misschien. Het is evenwel een antwoord op de sterk gegroeide vraag onder Nederlandse vakantiegangers naar Rus-vrije vakanties. Uit een onderzoek van Expedia.com onder 1500 hoteliers wereldwijd, blijkt dat Russen in de top vier staan van minst populaire toeristen (na de Chinese, Franse en Indiase toeristen).7 In deze scriptie wordt onderzocht wat de reden is voor de slechte reputatie van Russische toeristen. Een reputatie die ze niet alleen onder Nederlanders hebben, maar onder andere ook onder Duitsers, Belgen en Turken. Deze reputatie is, zo zal blijken, alom bekend. Zelfs mensen die nog geen Russen op vakantie zijn tegengekomen zijn reeds bekend met de bestaande stereotypen. De omgang met mensen uit een andere cultuur kan leiden tot onbegrip. Misverstanden komen in dit geval met name voor wanneer er generalisaties of vooroordelen met betrekking tot de andere cultuur bestaan. Verschillen worden eerder opgemerkt dan overeenkomsten.8 De scriptie bestaat uit drie delen. Na de inleiding en uiteenzetting van de onderzoeksmethoden en theorie, worden in het eerste deel de kenmerken van het Russisch toerisme beschreven. Onder meer de geschiedenis, de vorm en de bestemmingen worden behandeld. Deel twee is een samenstelling van verscheidene meningen over Russische toeristen om een beeld te schetsen van het probleem. In deel drie worden ten slotte de beschreven problemen verklaard aan de hand van cultuur- en mentaliteitsverschillen. Voor het schrijven van deze scriptie heb ik zeer uiteenlopende bronnen gebruikt. Met name forums op vakantiepagina’s en hotelevaluaties zijn van groot belang gebleken bij het begrijpen van ‘de Russische toerist’. Ook de interviews met mensen die ervaring hadden met het fenomeen ‘Russisch toerisme’, zoals hotelmanagement en -personeel, toeristen en mensen in de reisindustrie zijn veelbetekenend geweest. Tenslotte heb ik mij zoveel mogelijk beroepen op ware ‘Ruslandkenners’ die ofwel zelf lange tijd in Rusland hebben gewoond, ofwel vanuit Rusland naar West-Europa zijn geëmigreerd. Een van deze experts is de Russische Mila Chevalier van het Nederlands Instituut in St. Petersburg. Ze is een grote hulp voor mij geweest door haar eigen vakantie ervaringen te delen en mij te wijzen op bruikbare bronnen, waaronder een aantal Russische vakantieforums. De waardevolle blik in twee culturen van mensen als Chevalier hebben een extra dimensie aan deze scriptie gegeven.

6 Annasol vliegvakanties is een touroperator op de Nederlandse markt die zich heeft gespecialiseerd in vliegreizen naar Turkije. Het is het dochterbedrijf van de internationale reisorganisatie Ten Tour, gevestigd in Istanbul. 7 ‘Nederlandse toeristen zijn beleefd maar geven weinig geld uit’, Expedia.nl, (23-05-2007; raadpleegdatum 11-09-2007) 1. 8 Coen Heijes, Het stereotype voorbij, Een studie naar onbegrip, beeldvorming en samenwerking tussen Curaçaoënaars en Nederlanders in Nederland en op Curaçao (Amsterdam: Uitgeverij SWP 2004) 33.

6

Onderzoeksmethoden Deze scriptie is in drie stadia tot stand gekomen; voorbereiding, onderzoek en verwerking van onderzoeksgegevens. De voorbereiding op het onderwerp heeft door verdieping in literatuur, artikelen, forums en websites plaats gevonden. Voor cijfers, tabellen, grafieken en andere onderzoeken met betrekking tot toerisme heb ik contact opgenomen met het Turks Verkeersbureau, NBTC (Nederlands Bureau voor Toerisme en Congressen), ANVR (Algemene Nederlandse Vereniging voor Reisondernemingen), NRIT (Nederlands Research Instituut Voor Recreatie en Toerisme), het Nederlands Instituut in Turkije, het Nederlands Instituut in St. Petersburg, NIHAnkara (studentenondersteuning vanuit Turkije) en met de Nederlandse ambassades in Turkije en Moskou. Mijn onderzoeksperiode betrof een 11-daagse reis naar Turkije. Tussen 20 november en 1 december 2007 heb ik in het all-inclusive, vijf sterren Limak Limra Hotel onderzoek verricht. Ik heb bewust voor dit hotel gekozen omdat hier zowel Europeanen als Russen verblijven. Tijdens deze veldwerkperiode heb ik winkeliers, hotelgasten, -personeel en -managers in het Kemer district geïnterviewd. In totaal zijn dit ruim 40 interviews geweest. Vervolgens heb ik de onderzoeksgegevens verder uitgewerkt en ben ik begonnen met het verzamelen van meningen van hotelgasten via het internet. Via een aantal reisforums, waaronder de Nederlandse site www.vakantiereiswijzer.nl en de Duitse site www.holidaycheck.de heb ik ruim 800 evaluaties geanalyseerd. In deze analyse heb ik onder meer gekeken naar het aantal keren dat door forumbezoekers over Russische toeristen werd geklaagd. Verder heb ik de Russische websites www.turkey.ru, www.tophotels.ru en het reisforum http://tourism.moskva.com/ gebruikt om de Russische kant van het verhaal te vertellen. Cultuur- en mentaliteitsverschillen zijn moeilijk te bewijzen, ze zijn voornamelijk gebaseerd op (persoonlijke) ervaringen en waarnemingen. Derhalve heb ik mij niet alleen op observaties van mensen beroepen, maar tevens op een aantal gepubliceerde artikelen en boeken van zowel Russische als West-Europese auteurs. Vladimir Ronin bijvoorbeeld is een Rus die sinds 1990 in België woont en aan de Katholieke Vlaamse Hogeschool (KVH) in Antwerpen Russisch en Ruslandkunde doceert. Hij schreef het boek ‘Russen en Belgen: Is het water te diep?’ in 1998 nadat hij zeven jaar lang mentaliteitsverschillen had geobserveerd en ervaren. René Does is Ruslandkenner en hoofdredacteur van het Ruslandtijdschrift ‘Prospekt’ en ‘Ablak’. Hans Boland, vertaler van Russische proza en poëzie, woonde en werkte meer dan vijf jaar van zijn leven in Sint Petersburg. Hij schreef zijn ervaringen met de Russische mentaliteit en cultuur op in zijn boek ‘Mijn Russische ziel’. Door deze informatie te bundelen geef ik in deze scriptie, naar ik hoop, een betrouwbare schets van de Nederlandse en Russische cultuur- en mentaliteitsverschillen.

7

Definitie van toerisme Voordat ik in deze scriptie verder inga op het gedrag van ‘De Russische toerist’, wordt eerst het begrip toerisme gedefinieerd. Het tegenwoordig wereldwijd bekende woord ‘toerisme’ stamt waarschijnlijk af van het Franse woord ‘tour’. Toerist, toerisme en toeristisch zijn internationale leenwoorden die vandaag de dag in vrijwel alle talen zijn terug te vinden.9 Jozsef Borocz, Hoogleraar Sociologie en Directeur Hongaarse Studies aan de Amerikaanse Rutgers Universiteit, definieert toerisme als volgt: “Tourism is the leisure travel of industrial capitalism”10 Hij beschrijft internationaal toerisme als een vorm van vrijetijdsmigratie waarbij iemand zich buiten de landsgrenzen begeeft. Dit ontstond volgens hem in de 19e eeuw. Vrijetijdsmigratie definieert hij als “het type handel waarbij de consument naar het handelsartikel reist, wat resulteert in de geografische verplaatsing van mensen met consumptie als doel”. De opkomst van internationaal toerisme wordt ook door andere wetenschappers verbonden met de komst van het industrieel kapitalisme. 11 Dat de term ‘toerisme’ pas sinds de 19e eeuw geregistreerd staat, wil niet zeggen dat toerisme pas sinds die tijd bestaat. Toerisme is niet slechts een kenmerk van een industriële maatschappij. Het bestond al ver vóór de 19e eeuw. Zo reisden mensen in het oude Athene voor hun plezier, gezondheid, educatie, sport of religieuze doeleinden. Romeinen gingen op vakantie naar landhuizen, pelgrims uit de Middeleeuwen bezochten religieuze centra en in de 16e en 17e eeuw trok veel Engelse en Franse adel erop uit om kennis te vergaren. Toerisme bestaat zodoende al vele eeuwen. De term zelf kwam pas op in de 19e eeuw. Het moderne toerisme verschilt sterk van vroeger en kent zoveel varianten, dat het aspecten van vrijwel alle eerdere vormen van toerisme bevat. Pelgrims, vluchtelingen, studenten, handelaren, monniken, ontdekkingsreizigers, gezondheidszoekers en smokkelaars zijn bij menig definitie allemaal onder de term ‘toerist’ te plaatsen.12 Er zijn daarnaast zoveel verschillende manieren van en motieven voor reizen, dat er niet zoiets lijkt te bestaan als ‘de’ toerist.

Typen toeristen Er is zodoende behoefte aan een typologie. Valene L. Smith, Hoogleraar Antropologie en expert op het gebied van toerisme, heeft onderscheid gemaakt tussen een aantal typen toeristen. Het

9

Jozsef Borocz, ‘Travel-capitalism: The structure of Europe and the advent of the tourist’, Comparative studies in society and history, Vol. 34, No. 4 (1992) 708-741, aldaar 728. Alle citaten zijn letterlijk overgenomen. Spelfouten en grammaticale fouten zijn overgeschreven uit het origineel. 10 Jozsef Borocz, ‘Travel-capitalism’, 737. 11 Ibidem, 709. 12 Ibidem, 711-712.

8

onderscheid heeft ze gebaseerd op specifieke kenmerken van de groep en hun aanpassingsvermogen aan de gastcultuur. Smith maakt onderscheid tussen zeven typen toeristen: 13 1. De ontdekker (‘The explorer’) De ontdekker past zich geheel aan de lokale cultuur aan en verblijft meestal voor een langere periode. Deze toerist leeft actief samen met ‘zijn’ gastgemeenschap en definieert zichzelf eerder als antropoloog dan als ‘toerist’. Hij tracht zich aan te passen en te leven naar de lokale levenstijl, ondersteund door meegebrachte medicijnen, voedsel, zuurstoftanks en walkietalkies. 2. De elite toerist Deze soort toerist past zich tevens aan de gastcultuur aan, maar komt nog weinig voor. De elite toerist wordt gekenmerkt door mensen die bijna overal zijn geweest en ervoor kiezen om veel geld uit te geven voor een primitieve maar exclusieve vakantie. Het verschil met de ontdekker is dat de reis van de elite toerist thuis al is uitgestippeld en meestal niet langer dan een week of twee duurt. 3. De off-beat toerist De off-beat toerist is op zoek naar avontuur door iets te doen wat weinig anderen gedaan hebben. Hij probeert vooral weg te komen van de massa toerist. De off-beat toerist past zich over het algemeen redelijk aan de lokale levensstijl en de primitieve faciliteiten die voor de weinige toeristen beschikbaar zijn gemaakt aan. Vooralsnog is dit een kleine groep toeristen. 4. De ongewone toerist (‘The unusual tourist’) De ongewone toerist onderscheidt zich door zijn interessen in primitieve levenswijzen maar door tegelijkertijd zelf liever omringd te zijn door redelijke luxe. Dit is de toerist die er een daguitje van maakt om in een traditioneel dorp souvenirs te kopen en foto’s te nemen, terwijl hij liever overnacht en eet op een plaats met alle comfort. De ongewone toerist past zich doorgaans slechts deels aan de lokale cultuur aan. 5. De beginnende massatoerist (‘Incipient Mass’) Deze redelijk grote groep toeristen is op zoek naar westers gemak en faciliteiten op hun vakantiebestemming. Ze reizen meestal alleen of in kleine groepen naar populaire bestemmingen en verwachten moderne hotels, zwembaden, airconditioning en andere luxe. Ze hebben weinig oog voor de moeite die de lokale bevolking heeft gedaan om aan hun eisen te kunnen voldoen.

13 Valene L. Smith (ed.), Hosts and guests, The anthropology of tourism. (2e druk; Philadelphia: University of Pennsylvania Press 1989) 11-14.

9

6. De massatoerist De massatoerist is een van de meest voorkomende soort toeristen en bestaat met name uit middenklasse huishoudens. Het is een zeer gevarieerde groep toeristen, van student tot gepensioneerd en van laaggeschoold tot hoogopgeleid. Deze groep toeristen reist in grotere groepen en verwacht westerse faciliteiten. Ze verwachten een getrainde, meerdere talen sprekende werknemer in het hotel die op de hoogte is van hun wensen en benodigdheden. De massa toerist is op zoek naar de ‘toerist bubble’, oftewel een nagebootste, veilige, herkenbare en westerse omgeving op vakantie. 7. De chartertoerist. Dit is de massatoerist die met vlieg- en busladingen tegelijk aankomt op en vertrekt van een bestemming. Alles gaat in groepsvorm. Ze dragen vaak naamplaatjes, worden geteld terwijl ze in de bus stappen en volgen het bord van de reisleider. Deze soort toerist komt niet alleen nauwelijks in aanraking met de lokale cultuur, maar is in de meeste gevallen slechts geïnteresseerd in belastingvrij winkelen of de airconditioning in de bus. Uit deze typologie van Smith blijkt onder meer dat naarmate een toerist meer westerse faciliteiten eist, hij zich minder aanpast aan en minder in contact komt met de lokale bevolking. Verreweg de meeste toeristen zijn onder de drie typen massatoerisme (de beginnende massatoerist, de massatoerist en de chartertoerist) te plaatsen.

Typen toerisme Naast verschillende soorten toeristen, bestaan er ook verschillende typen toerisme. De voorkeur voor strand, natuur of cultuur zijn in de meeste gevallen bepalend voor de keuze voor een vakantiebestemming. Smith ontwierp tevens onderstaande typologie voor toerisme: 14 1. Etnisch toerisme Dit type toerisme is gericht op toeristen die kennis willen maken met inheemse en doorgaans exotische volkeren en zich willen verdiepen in hun cultuur en levenswijze. Voorbeelden zijn een bezoek aan een typisch dorp, het observeren van ceremonies en het kopen van curiosa en primitieve kunst. Aangezien deze dorpen zich meestal ver weg van grote steden en het massatoerisme bevinden, wordt dit type toerisme voornamelijk door bovengenoemde eerste vier typen toeristen beoefend. 2. Cultureel toerisme Cultureel toerisme richt zich op de schoonheid van pittoreske dorpjes met traditionele huisjes en het leven van het platteland. Toeristen die op deze vorm van toerisme afkomen

14

Valene L. Smith (ed.), ‘Hosts and guests’, 4-6. Voor meer informatie zie ook pagina 31-32 en 35.

10

voelen zich doorgaans aangetrokken tot ‘hoe het vroeger was’, tot handgemaakte producten, folklore en maaltijden in rustieke herbergen. 3. Historisch toerisme De glorie van het verleden staat bij deze vorm van toerisme voorop. Dikwijls staat historisch toerisme in het teken van educatie. De toeristen bezoeken monumenten, ruïnes, kerken en andere historische plaatsen en laten zich meeslepen naar een wereld die de meeste mensen slechts uit tekstboeken kennen. 4. Milieutoerisme Net als het etnisch toerisme, trekt het milieutoerisme vooralsnog geen massatoerisme aan. In de meeste gevallen betreft milieutoerisme een kleine groep toeristen die ongewone bestemmingen bezoeken. In afgelegen gebieden zoals Antarctica of de Zuid-Amerikaanse jungle, ervaren zij de rust en gaan zij op zoek naar de relatie tussen mens en natuur. Dikwijls voor educatieve redenen. 5. Recreatief toerisme In andere woorden; zon, strand, zee en seks. Of dit nu aan de Spaanse kust is of in de Zwitserse Alpen, het gaat uiteindelijk om het vermaak. Naast zonnen, zwemmen, sporten en uitgaan, valt ook gokken hieronder. Het grootste deel van het massatoerisme is in deze categorie te plaatsen. In veel gevallen zullen toeristen verschillende soorten toerisme combineren. Een massatoerist kan er bijvoorbeeld voor kiezen om zon, zee en strand af te wisselen met een dagtocht naar een idyllisch dorp of een historische plaats. En een ontdekker kan ‘zijn dorpje’ (etnisch toerisme) afwisselen met een excursie naar historische bezienswaardigheden of een dag aan het strand.

Motivatie voor toerisme Het Cambridge woordenboek geeft de volgende definitie van toerist: “someone who visits a place for pleasure and interest, usually while they are on holiday”.15 Deze definitie is interessant, doch mager voor een wetenschappelijke scriptie. Een toerist is meer dan iemand die een tijd van huis is, iemand die op reis is voor interesse of plezier. Een toerist heeft ook een bepaalde motivatie om te reizen en het is deze motivatie die de toerist en zijn reis vorm geeft. De motivatie kan uit nieuwsgierigheid bestaan, gewoonte, de aantrekkelijkheid van de bestemming of genotzucht.16 Een reis is ook zelden zonder doel. Voor een pelgrim is het doel spirituele verlichting, voor een bezoeker aan Las Vegas is het vermaak en een kans op verrijking. Toerisme heeft daarnaast ook met status te maken. De mogelijkheid tot reizen heeft een hoger aanzien dan de gewone werkende

15 16

Cambridge online dictionary, (raadpleegdatum 02-10-2007). Peter M. Burns, An introduction to tourism and anthropology (London and New York: Routledge 1999) 42.

11

wereld kan bieden en mensen geven over het algemeen veel geld aan hun vakantie uit.17 Thuis vakantie vieren wordt in het Westen doorgaans niet alleen als vreemd gezien, maar ook als meelijwekkend. Alleen armen, kinderen, ouderen en invaliden blijven thuis tijdens hun vakantie. Binnen het raamwerk van toerisme behoren volwassenen te reizen. Doen zij dit niet, dan zijn ze minder ‘bevoorrecht’.18 Smith betoogt dat de motivatie voor toerisme op drie elementen berust: vrije tijd, beschikbaar inkomen en positieve stimulus uit de omgeving. Toerisme moet volgens haar gezien worden als een ‘sociaal gebruik’. In West-Europa en Amerika heeft de werkende klasse sinds de Tweede Wereldoorlog steeds meer vrije tijd gekend. Hogere inkomens laten daarnaast meer vrijheid in uitgaven toe. Na uitgaven voor basisbenodigdheden als voedsel, behuizing en kleding, houdt de gemiddelde inwoner van Europa en Amerika tegenwoordig geld over aan het einde van de maand. Daarbij komt dat mensen tegenwoordig vooral ‘direct geluk’ zoeken, en zodoende sneller geneigd zijn geld uit te geven in plaats van te sparen.19 Het is de industriële maatschappij waar toerisme is uitgegroeid tot een sociaal fenomeen. De omvang van toerisme is enorm gegroeid dankzij de toegenomen productiviteit van industriële samenlevingen. Het toerisme heeft zijn huidige vorm aangenomen door technologische vooruitgang, hogere inkomens, meer vrije tijd en een andere culturele mentaliteit waarbij het verbreden van de eigen horizon belangrijk wordt gevonden.20 Het toerisme is zelf een belangrijke industrie geworden. De definitie van Valene Smith ( “Over het algemeen is een toerist een persoon met tijdelijk veel vrije tijd die vrijwillig een plaats bezoekt, weg van huis, met de bedoeling een verandering te ervaren.” ) is dan ook de definitie die bij deze scriptie het uitgangspunt vormt. 21

17

Nelson H.H. Graburn, ‘Tourism: The sacred journey’ in: Valene L. Smith (ed.), Hosts and guests, The anthropology of tourism. (2e druk; Philadelphia: University of Pennsylvania Press 1989) 21-36, aldaar 28. 18 Nelson H.H. Graburn, ‘Tourism: The sacred journey’, 23. 19 Valene L. Smith (ed.), ‘Hosts and guests’, 1,2. 20 Dennison Nash, ‘Tourism as a form of imperialism’ in: Hosts and guests, The anthropology of tourism, (2e druk; Philadelphia: University of Pennsylvania Press 1989) 37-54, aldaar 39-41 en Jozsef Borocz, ‘Travel-capitalism’, 712. 21 Valene L. Smith (ed.), ‘Hosts and guests’, 1.

12

Deel I. De Russische toerist Geschiedenis van het Russisch toerisme en de Russische toerist (1918 – 1992) Socialistisch toerisme Vóór 1991 kende Rusland een heel ander soort toerisme dan de huidige vrije-markt vorm. Door de afwezigheid van een vrije markteconomie, de aanwezige strenge staatscontrole en de heersende socialistische ideologie was toerisme in de Sovjet-Unie niet een vorm van vrijetijdsbesteding, maar onderdeel van het productieproces. Toerisme en socialisme waren immers twee tegenstrijdige termen. Toerisme staat voor het vrij reizen van de mens, socialisme betekent juist staatscontrole en talrijke restricties op de vrije beweging van de bevolking.22 In kapitalistische samenlevingen wordt toerisme gezien als een vrijetijdsactiviteit. Deze vrije tijd is specifiek ingepland in het dagelijks leven. Net als alle andere producten op de vrije markt, is ook toerisme een ruilmiddel, een handelsartikel. In ruil voor geld en vrije tijd, heeft men de mogelijkheid om zich van huis te begeven en de horizon te verbreden. In socialistische samenlevingen daarentegen, is toerisme een product dat de gezondheid en productiviteit van de bevolking dient te bevorderen. Een soort batterijoplader. De beschikbaarheid van toerisme is hier een onderdeel van het productieproces, sterk verbonden met politiek en ideologie. Het heeft tevens als doel om de correcte socialistische houding aan te leren.23

Toerizm en otdych De Russische definitie van ‘toerizm’, die uit de tijd van de Sovjet-Unie stamt, blijkt een iets andere betekenis te hebben dan de term ‘toerisme’ die wij kennen. ‘Toerist’ kan in het Russisch betrekking hebben op iemand die voor zijn plezier, verlichting of avontuur reist, maar ook iemand die reist met een nuttig doel. Deze laatste definitie stamt uit 1920. De Vrijwillige Gemeenschap voor Proletarisch Toerisme besloot toen dat een toerist middels zijn eigen fysieke kracht, te voet, te paard, per boot of met de fiets een reis met doel diende te maken. Vanaf 1939 kon de sovjetbevolking zelfs medailles winnen door een zesdaagse tocht te maken waarbij zij haar kennis van het opzetten van een tent, het maken van een vuur en het gebruik van een kompas demonstreerde. Begin jaren zestig konden sovjettoeristen een medaille winnen door naar Gori, Baku en Tbilisi te reizen en zo het patroon van Stalins jeugd en vroeg revolutionair leven te volgen.24 De passieve, vermaak zoekende, westerse toerist werd gezien als iets slechts dat voortgebracht werd door het kapitalisme. Het socialistische toerisme moest derhalve productief zijn, het moest een intellectuele en fysieke vooruitgang van het individu bewerkstelligen. Reizen leidde 22

John B. Allcock and Kryzysztof Przeclawski, ‘Introduction: tourism in centrally planned economies’, Annuals of tourism research, Vol. 17 (1990) 1-6, aldaar 3. 23 John B. Allcock and Kryzysztof Przeclawski, ‘Introduction: Tourism’, 4. 24 Anne E. Gorsuch, ‘ “There’s no place like home”: Soviet tourism in late stalinism’, Slavic review, Vol. 62, No. 4 (2003) 760-785, aldaar 763.

13

daarnaast tot collectivisme, doorzettingsvermogen, geduld, uithoudingsvermogen, dapperheid en wilskracht. Deze kwaliteiten toonden volgens de communisten de superioriteit van hun systeem aan.25 Wat ten tijde van de Sovjet-Unie ‘toerizm’ werd genoemd, staat tegenwoordig beter bekend als ‘avontuurlijk toerisme’.26 Reizigers in de Sovjet-Unie die voor hun plezier op reis wilden, hadden de mogelijkheid om op excursie te gaan. Dit viel niet onder de categorie toerisme, want toerisme moest hard werken inhouden en geen ontspanning. Rust nemen in een gezondheidscentrum (spa) werd ‘otdych’ (rust) genoemd.27 Een andere mogelijke vorm van ontspanning (of ‘otdych’) was een bezoek aan de familiedacha, oftewel buitenhuisje. Hier konden mensen genieten van rust en schone lucht en hun eigen tuintjes onderhouden.28

Poetjovki In de Sovjet-Unie had niet iedereen toegang tot evenveel vakantie en ontspanning. Omdat er simpelweg te weinig faciliteiten beschikbaar waren om alle sovjetburgers op vakantie te laten gaan, werden de schaarse plaatsen verdeeld met behulp van ‘poetjovki’ (toegangsbewijzen voor een vakantiekamp, rusthuis of sanatorium).29 Meestal was de werkgever of de vakbond verantwoordelijk voor de distributie van de ‘poetjovki’. Voor een productiemedewerker was het over het algemeen makkelijker om een ‘poetjovka’ te bemachtigen dan voor een leraar of boer.30 Daarnaast waren met name prestatie en educatie bepalende factoren voor de bemachtiging van een toegangsbewijs. Wat betreft leeftijd, etniciteit en sekse was de verdeling redelijk gelijk.31 Wanneer men een ‘poetjovka’ had weten te bemachtigen kon men een verblijf boeken in een sanatorium, wandelkamp, resort of klein hotel.

Sovjettoerisme vanaf 1945 In de beginjaren van de Sovjet-Unie hielden sovjetambtenaren zich vooral bezig met de vormgeving van het sovjettoerisme. Na de Tweede Wereldoorlog richtte men zich op de bestemmingen van het toerisme. Door de verandering in de wereldpolitiek ten gevolge van de uitkomst van de Tweede Wereldoorlog werd het sovjettoerisme sterk naar binnen gericht en werd reizen naar het buitenland

25

Anne E. Gorsuch, ‘ “There’s no place’, 761. Anne E. Gorsuch en Diane P. Koenker (ed.), Turizm. The Russian and East European tourist under capitalism and socialism (Ithaca en Londen: Cornell University Press 2006) 3. 27 Diane P. Koenker, ‘Travel to work, travel to play: on Russian tourism, travel and leisure’, Slavic review, Vol. 62, No. 4. (2003) 657-665, aldaar 658-660. 28 Meestal was deze geërfd of zelf gebouwd. Dachas waren vooral in het bezit van de midden- en hogere klasse van de burgerij. De staat stond dit eigendom toe omdat de dacha ook een manier was om gezinswaarden en buitenrecreatie te promoten. Allan M. Williams en Vladimir Balaz, ‘ From collective provision to commodification of tourism? Annuals of tourism research, Vol. 28, No. 1 (2001) 27-49, aldaar 34. 29 Anne E. Gorsuch en Diane P. Koenker (ed.), ‘Turizm’, 4. 30 Genevra Gerhart, The Russian’s world, life and language (3e druk; Bloomington, Indiana: Slavica Publishers 2001) 348, 349. 31 Allan M. Williams en Vladimir Balaz, ‘From collective provision’, 39-40. 26

14

(voor de meeste mensen) verboden. Dit had mede als doel de westerse dreiging te verminderen en de patriottistische sovjetidentiteit te versterken. Anne E. Gorsuch, Universitair hoofddocent geschiedenis aan de Universiteit van British Colombia, deed onderzoek naar deze verandering door de bestudering van reistijdschriften, waaronder ‘Vokrug Sveta’ (rond de wereld). Uit haar onderzoek blijkt hoe een tijdschrift dat gewijd is aan wereldreizen, na de Tweede Wereldoorlog opeens binnenlandse reizen verheerlijkte. Ook in sovjetkranten en andere bladen werden artikelen gepubliceerd over de geweldige mogelijkheden van binnenlandse reizen en de helende werking ervan. Deze artikelen geven een goed beeld van hoe de politiek, in dit geval Jozef Stalin (19281953) zelf, de media gebruikte om de bevolking te beïnvloeden. De onwetendheid van de bevolking met betrekking tot het buitenland werd door Stalin misbruikt om haar xenofobische blik op het Westen te bevorderen. Hierin werd het Westen als de vijand afgeschilderd. Extra nadruk werd gelegd op historische plaatsen die van belang waren voor de vaderlandse geschiedenis, om zo meer begrip voor het socialistische vaderland te kweken. Mooie stranden en luxe vakantieoorden binnen de Sovjet-Unie werden onder de aandacht gebracht om de bevolking hoop te geven dat de levensstandaard snel zou verbeteren.32 Het feit dat alles, van besneeuwde bergtoppen tot aan subtropische stranden, binnen de eigen landsgrenzen aanwezig was, bewees volgens Stalin de superioriteit van de Sovjet-Unie.33

Sovjettoerisme ten tijde van Chroesjtsjov Onder Stalin kwam slechts de politieke en culturele elite buiten de landsgrenzen van de SovjetUnie. “Het regime had de meeste reizen naar het buitenland verboden, onwetendheid over andere landen gevoed en in plaats daarvan binnenlands toerisme gestimuleerd.”34 Partijleider Nikita Sergejevitsj Chroesjtsjov (1953-1964), bekend om zijn destalinisatiepolitiek in de jaren zestig, opende wederom de grenzen voor ‘de gewone sovjetburger’. De opnieuw verleende toegang tot reizen naar het buitenland stond in het teken van hervonden trots en zelfvertrouwen van de SovjetUnie. Door te reizen zou het sovjetvolk de superioriteit van de Sovjet-Unie ervaren. Deze vrijheid tot reizen bleef echter beperkt tot een aantal landen. Men dacht dat de verschillen met landen in Oost-Europa voor het gewone volk indrukwekkend genoeg zouden zijn. Alleen de politieke en culturele elite reisde naar kapitalistische landen.35 Buitenlandse reizen waren echter nog altijd geen recht, maar een privilege, verleend door de staat. Sovjetinwoners die op reis wilden, moesten zich melden bij de vakbondsorganisatie. Daar

32

Anne E. Gorsuch, ‘ “There’s no place’, 760-762. Diane P. Koenker, ‘Travel to work’, 661. 34 Anne E. Gorsuch, ‘Time travelers: Soviet tourists to Eastern Europe’ in: Anne E. Gorsuch en Diane P. Koenker (ed.), Turizm. The Russian and East European tourist under capitalism and socialism (Ithaca en Londen: Cornell University Press 2006) 205-226, aldaar 205. 35 Anne E. Gorsuch, ‘Time travelers’ 205-206, 208. 33

15

vond een selectie plaats van geschikte en ongeschikte reizigers en werden potentiële toeristen ondervraagd over hun ideologische overtuiging, relatie tot hun werk en participatie in het sociaal leven.36 De reizen vonden plaats in groepsverband, onder leiding van een aangestelde reisleider en met een strikte tijdsindeling. Doorgaans waren de reisleiders partijleden die het gedrag van de sovjettoeristen in de gaten moesten houden. In het buitenland spendeerden de toeristen hun tijd voornamelijk met het bezichtigen van bezienswaardigheden, waarbij met name aandacht was voor het heroïsche revolutionaire verleden van de Sovjet-Unie.37 Een beschrijving van Julia Urakcheeva van toerisme tijdens de Sovjet-Unie: “During the last Soviet decades we could make a trip to a limited number of countries, all of them socialist ones. The groups were formed for such trips in the factories and high schools and were always led by a strict and responsible guide. The tours were not too expensive, but only the best students and only the most "politically conscious" workers could go.”38 Een reis naar Oost-Europa was voor veel sovjetinwoners door gebrek aan geld nog altijd onbereikbaar. In 1955 was het jaarinkomen van een industrieel arbeider gemiddeld 9500 roebel. Een reis naar Roemenie kostte 1122 roebel en een reis naar de Verenigde Staten zelfs meer dan 6000 roebel. En ook de twaalf vakantiedagen die een arbeider toekwamen, waren niet genoeg om te participeren in een tweeweekse buitenlandse reis. 39

Wild toerisme Tijdens het bestuur van Leonid Iljitsj Brezjnev (1964-1982) nam het sovjettoerisme sterk in omvang toe. Gedurende de gehele sovjetperiode was er altijd meer vraag naar dan aanbod van vakantiefaciliteiten geweest. Georganiseerde vakanties waren slechts toereikend voor tien procent van de bevolking. In de jaren zeventig was er weliswaar een sterke toename in de bouw van vakantieaccommodaties, maar deze bleef achter bij de groeiende vraag.40 Tussen 1965 en 1980 verdubbelde het binnenlands toerisme en er ontstond een ernstig tekort aan ‘poetjovki’ en faciliteiten. Elke zomer trokken miljoenen sovjetburgers zelfstandig naar de kustgebieden binnen de Sovjet-Unie. Deze vorm van individueel toerisme in de Sovjet-Unie bestond al decennia, maar nam pas ten tijde van Brezjnev dergelijk grote proporties aan. Zo groot, dat er meer mensen individueel reisden dan dat er mensen met de door de staat georganiseerde reizen meegingen. Deze toeristen kregen de naam ‘dikije toeristy’, oftewel ‘wilde, ongeorganiseerde toeristen’.41 Zonder ‘poetjovka’ 36

Ibidem, 210-212. Ibidem, 213. 38 Julia Urakcheeva, ‘The Russians on Vacation. Life in Rostov’, The Harbinger, Alabamba, (22-08-2000; raadpleegdatum 27-08-2007) 1. 39 Anne E. Gorsuch, ‘Time travelers’, 210-212. 40 Christian Noack, ‘Coping with the tourist: planned and wild mass tourism on the Soviet Black Sea Coast’, in: Anne E. Gorsuch en Diane P. Koenker (ed.), Turizm. The Russian and East European tourist under capitalism and socialism (Ithaca en Londen: Cornell University Press 2006) 281-304, aldaar 285. 41 Christian Noack, ‘Coping with the tourist’, 281. 37

16

brachten deze mensen hun vakantie vooral in de natuur dicht bij huis door. Ze kampeerden of huurden goedkope kamers, gingen naar het strand en waren even weg van alle politieke druk.42

Na de transformatie Vanaf 1991, na de val van de Sovjet-Unie, beschikten de Russen over meer vrijheid tot reizen naar het buitenland. Het grootste deel van de bevolking miste hier echter de financiële middelen voor. De rijkdom van Rusland werd in de eerste jaren van de transformatie zo verdeeld, dat er twee groepen ontstonden in de samenleving; zij die wel, en zij die niet konden reizen. Economische hervormingen begin jaren negentig veroorzaakten een economische recessie, prijsliberalisatie veroorzaakte sterke prijsstijgingen van goederen en inflatie deed het besteedbaar inkomen van de bevolking zakken tot een dieptepunt. De invoering van inkomstenbelasting, groeiende werkeloosheid, dalende levenstandaarden en verminderde koopkracht droegen bij aan de inzakking van het toerisme.43 Talrijke door de staat en vakbonden gesubsidieerde vakanties kwamen te vervallen, met als gevolg dat nog minder mensen op vakantie konden gaan. Tijdens het communisme had het merendeel van de Russen jaarlijks twintig tot vijfentwintig vakantiedagen en zeven nationale feestdagen. Doordat het vanaf 1989 tijdens de transformatie economisch wat minder ging, hadden veel mensen een tweede baan nodig. Het gevolg was dat het aantal vrije uren sterk af nam en men minder vaak een paar dagen weg kon. De mensen probeerden hun beperkte vrije tijd op te sparen voor ten minste één langere vakantie per jaar.44 Officieel hebben werknemers in Rusland tegenwoordig recht op 24 vakantiedagen per jaar, plus tien landelijke feestdagen.45 Wanneer de Russen in de eerste jaren na de val van de Sovjet-Unie naar het buitenland op reis gingen, was dit doorgaans naar een van de nabij gelegen en goedkopere buurlanden. Polen had in deze periode jaarlijks rond de 7,5 miljoen Russische bezoekers, Hongarije 1 miljoen en Turkije rond de 700.000.46 In tabel 1 op de volgende pagina staan de populairste bestemmingen in 1991 weergegeven. In deze periode ging men graag met de auto op reis, toentertijd het symbool voor individuele vrijheid. Dikwijls betrof het eendagsreizen en als men bleef slapen, dan was dat meestal bij vrienden, familie of in de auto of toerbus. De belangrijkste redenen om op reis te gaan waren winkelen, vrienden en familie bezoeken of het Westen verkennen. Daarnaast vond men het prettig zelf te kunnen kiezen waarheen en hoe men met vakantie zou gaan, na een periode van

42

Anne E. Gorsuch, ‘ “There’s no place’, 770. Allan M. Williams en Vladimir Balaz, ‘From collective provision’, 39-40 en Duncan Light en Daniela Dumbraveanu, ‘Romanian tourism in the post-communist period’, Annuals of tourism research, Vol. 26, No. 4 (1999) 898-927, aldaar 907. 44 Allan M. Williams en Vladimir Balaz, ‘From collective provision’, 37. 45 ‘Market insights: Russia’, European Travel Commission, 6. 46 Egon Smeral, ‘Emerging Eastern European tourism markets’, Tourism management, december 1993, 411-415. 43

17

sovjetoverheersing van de toeristische sector. Gemiddeld spendeerden de Russen maar weinig geld op vakantie. Aankopen waren meestal persoonlijke gebruiksgoederen als voedsel, kleding en elektronica. Voor betere accommodatie, voor restaurants, cultuur, sport of voor individuele services hadden de Russen begin jaren negentig weinig geld. 47

Tabel 1. Top 12 van toeristische bestemmingen vanuit de Russische Federatie naar Europa in 1991. Bestemming 1. Polen 2. Hongarije 3. Turkije 4. Tsjecho-Slowakije 5. Bulgarije 6. Finland 7. Spanje 8. Duitsland 9. Italië 10. Joegoslavië 11. Oostenrijk 12. Zwitserland

Aantal Russische Aankomsten 7.545.500 1.068.000 731.869 709.515 290.502 221.849 176.784 127.610 73.675 52.700 36.958 24.054

Procentuele verandering ten opzichte van 1990 77,1% -27,1% 227,9% -42,1% -63,4% -37,7% -13,3% 12,3% -12,0% -85,7% 29.9% 24,8%

Bron: World Tourism Organisation in: Egon Smeral, Emerging Eastern European tourism Markets, Tourism Management, december 1993, 414 (aangepast).

Een nieuwe markt van een jonge consumptiemaatschappij Toerisme is ’s werelds grootste industrie. De Wereld Toerisme Organisatie (UNWTO) schat dat wereldwijde inkomsten uit toerisme de afgelopen zestien jaar meer dan 2,5 keer verdubbeld zijn van US$264 miljard in 1990 (525 miljard gulden, koers april 1990, E.V.) naar US$733 miljard in 2006 (€573 miljard, koers april 2006, E.V.).48 De kapitalistische samenlevingen als Nederland, Duitsland, Japan, Frankrijk en Amerika produceren de meeste toeristen. Met een aandeel van 11,4% van het aardoppervlak en 142,4 miljoen inwoners in 2006, waarvan 73% in steden woont, is het vreemd dat Rusland niet bovenaan deze lijst staat.49 Een van de belangrijkste oorzaken hiervan is dat Rusland twintig jaar geleden nog onderdeel uitmaakte van het gesloten communistische sovjetsysteem. Rusland is echter begonnen aan een inhaalslag. Vanaf 1991 heeft er in korte tijd een enorme groei in Russisch buitenlands toerisme plaats gevonden. Vooral sinds de economische crisis van 1998 gaat het aanzienlijk beter met de Russische economie. Momenteel geniet Rusland de inkomsten van olie en gas en is de inflatie gezakt tot ongeveer negen procent. Besteedbare inkomens zijn gestegen van gemiddeld US$53 in 2000 (ongeveer €55, koers april 2000, E.V.) naar 47

Egon Smeral, ‘Emerging Eastern European’, 413. ‘Tourism Highlights Editie 2007’,World Tourism Organization (UNWTO), via:<www.unwto.org>(raadpleegdatum 24-01-2007) 4. 49 ‘ Ő G A F- Tourismus-Memo’, Ő G A F, Impressum, juni 2005, 3 en ‘Country Profile: Russia’, Library of Congress, Federal Research Division, oktober 2006, via: (raadpleegdatum 15-03-2008) 5. 48

18

US$370 per maand in 2008 (€235, koers april 2008, E.V.), dankzij toegenomen werkgelegenheid en gestegen lonen. De middenklasse van Rusland groeit snel en beslaat nu al twintig procent van de bevolking, oftewel 25 tot 30 miljoen mensen.50 Uit onderstaande tabel blijkt dat het gemiddelde inkomen van de Rus de afgelopen vijf jaar sterk is toegenomen. Terwijl in 2002 het merendeel nog een inkomen had van minder dan 4500 roebel (€164, koers april 2002 E.V.) per maand, was dit bedrag in 2006 al gestegen tot een inkomen van boven de 6000 roebel (€176, koers april 2006, E.V.) per maand. Het daadwerkelijke inkomen is waarschijnlijk hoger dan officiële cijfers weergeven. Ten eerste omdat een groot deel van de bevolking inkomens verzwijgt om belastingheffing te ontduiken. Ten tweede daar de kosten voor levensonderhoud in Rusland beduidend lager zijn dan in West-Europa, met als gevolg dat Russen van een lager loon kunnen rondkomen dan bijvoorbeeld Nederlanders.

Tabel 2: Gemiddeld inkomen van de Russische populatie (weergegeven als percentage van de totale bevolking) 2002

2003

2004

2005

2006

100

100

100

100

100

Minder dan 1500.0 roebel

17.3

9.9

6.2

3.2

1.8

1500.1- 2500.0 roebel

23.0

17.4

13.2

8.8

5.8

2500.1- 3500.0 roebel

18.1

16.7

14.3

11.3

8.5

3500.1- 4500.0 roebel

12.6

13.4

12.8

11.4

9.4

4500.1- 6000.0 roebel

11.8

14.3

15.0

14.9

13.5

6000.1- 8000.0 roebel

8.2

11.5

13.4

14.9

14.9

8000.1-12000.0 roebel

6.1

10.2

13.7

17.4

19.7

Meer dan 12000.0 roebel

2.9

6.6

11.4

18.1

26.4

Populatie, totaal Van welke met een gemiddeld maandelijks inkomen per capita van (RUR):

Bron: Federal State Statistics Service (Rosstat), Russia in Figures. <www.statrus.info> (raadpleegdatum 30-08-2007).

De consumptiemaatschappij is nog jong in Rusland. Steeds meer Russen zijn in bezit van mobiele telefoons en andere moderne apparatuur. Het gemiddelde loon is desalniettemin nog laag en lang niet iedereen kan zich luxe veroorloven.51 Volgens Russische officiële cijfers leefde in 2006 15% van de Russische bevolking in armoede. Onafhankelijke studies schatten dit gemiddeld 25% hoger in. De rijkste 10% van de Russische bevolking ontving in 2005 30% van het totale Russische inkomen. De armste 10% van de bevolking ontving slechts 2% van het totale inkomen. Dit verschil 50

‘Ő G A F- Tourismus-Memo’, 3 en Hella Rottenberg, ‘Waar het met Rusland fout is gegaan; De balans van Poetins presidentsschap’, De Volkskrant, Boekrecensies, (29-02-2008) 26. (In de originele tekst werd er gesproken van US$ 53 in 2000 en 235 euro in 2008. Voor de duidelijkheid is het cijfer van 2008 ook omgezet in US$) 51 Svetlana Agafonova, ‘Koud land met’, 7-8.

19

in inkomensverdeling is naar schatting van het Library of Congress in de daarop volgende jaren verder toegenomen.52 Ruim 40% van de Russen geeft vrijwel al zijn inkomsten uit aan kleding en voedsel. Velen hebben twee of drie banen en/of verdienen zwart bij. Wat de Russen vrijwel niet doen, is sparen. Zij besteden hun geld actief, ze willen ervan genieten.53 Het aantal grote winkelcentra in grote steden is de afgelopen jaren sterk toegenomen. In St. Petersburg en Moskou besteden de inwoners gemiddeld 60 tot 70% van hun besteedbaar inkomen aan consumentengoederen en diensten. Met name de vraag naar luxe westerse goederen en dure merken is toegenomen als gevolg van een toegenomen koopkracht en veranderd consumptiepatroon.54 In april 2006 waren er volgens AC&M Consulting 134,7 miljoen mobiele telefoongebruikers in Rusland. Dit zijn 45,4 miljoen meer gebruikers dan het jaar daarvoor en de meeste van hen bevinden zich in Moskou en St. Petersburg. Daarnaast maakten 40 miljoen Russen gebruik van het internet, oftewel 28% van de bevolking.55 Volgens het Belgische tijdschrift ‘Trends’, toegespitst op zakennieuws, stijgt de verkoop van “uitrustingsgoederen, consumentenelektronica, dienstverlening aan particulieren of doe-het-zelfartikelen” in Rusland jaarlijks met 80%. Het toegenomen aantal verstrekte leningen aan particulieren is hier een belangrijke oorzaak van.56

Kenmerken van de Russische toerist Welke Russen zijn toerist? Net zoals bij de term ‘toerist’, moeten we bij het gebruik van de term ‘de Russische toerist’ oppassen dat we niet teveel generaliseren. ‘De Rus’ bestaat immers niet. De Russische maatschappij is alles behalve homogeen. Inwoners van Rusland komen uit verschillende gebieden, achtergronden en milieus. Menig Rus is bovendien etnisch gezien geen Rus, maar bijvoorbeeld Oekraïens, Kaukasisch of Wit-Russisch, omdat door de eeuwen heen verschillende volkeren verplaatst zijn over het Oost-Europese continent. De Russische maatschappij is daarnaast verdeeld in een aantal gesloten socio-culturele gemeenschappen, waaronder de intelligentsia, de arbeiders en de boeren. De gebruiken en mentaliteit binnen deze gemeenschappen kunnen sterk verschillen.57 Wanneer we zodoende over ‘De Rus’ spreken, dienen we te specificeren over welke groep of klasse we het hebben.

52

‘Country Profile: Russia’, Library of Congress, 8. ‘Russische consument koopt zich arm’, Persbureau Petersburg <www.pietr.nu/nieuws/gehelebericht.asp?1446> (21-08-2003; raadpleegdatum 11-09-2007) 1. 54 ‘Rusland: consumentengoederen en detailhandel’, EVD, <www.evd.nl/zoeken/showbouwsysteem.asp?bstnum=81914&location=> (19-01-2008; raadpleegdatum 07-03-2008) 1. 55 ‘Market insights: Russia’ European Travel Commission, 9. 56 Bernard Poulet, ‘Zakendoen in Rusland blijft een gok; De economische erfenis van Poetin’ Trends, 28-02-2008, 34, 35. 57 Vladimir Ronin, ‘Russen en Belgen’, 10-11. 53

20

Vakantiebudget Russiablog deed in 2006 een onderzoek naar de vakantiebestemmingen van Russen en hun vakantiebudget. Hieruit bleek dat slechts 15% van alle Russen met vakantie gaat. 1,4% van de Russen gaat naar het buitenland op vakantie en slechts 13% van de Russische kinderen heeft de mogelijkheid om op zomerkamp te gaan. Verreweg de meeste Russen blijven thuis in de zomer om te werken. Sommigen trekken naar de dacha waar ze fruit en groenten verbouwen waar men de rest van het jaar van afhankelijk is. 52% van de Russen kan een vakantie niet betalen en is niet in het bezit van een dacha.58 Vooral gepensioneerden hebben het economisch zwaar. Hun inkomen is doorgaans niet hoger dan 3.000 roebel (€79, koers april 2008, E.V.) per maand. Ten tijde van de Sovjet-Unie was dit anders, toen waren ze (toen ze zelf nog jong waren) in staat om mooie reizen te maken, bijvoorbeeld door het Althai gebergte en naar het oosten. Nu zijn de prijzen voor binnenlandse reizen echter beduidend hoger dan het Europese gemiddelde en kan vrijwel geen enkele gepensioneerde nog op vakantie.59 Desalniettemin gaat het steeds beter met de Russische economie en zijn de lonen gestegen. Dankzij het beleid van Poetin waarbij de olie- en gasinkomsten voor een economische hoge groei hebben gezorgd, kan de kleine Russische middenklasse nu gemiddeld één keer per jaar met vakantie.60

Buitenlandse reizen Tabel 3 geeft de groei in buitenlandse reizen weer. Terwijl in 2001 4,2 miljoen Russen naar het buitenland met vakantie gingen, is dit getal de afgelopen jaren gestegen naar ruim zeven miljoen. De gemiddelde jaarlijkse groei van alle Russische toeristische reizen tussen 2001 en 2006 was 13,2%. De verwachting is dat wanneer de groei van de middenklasse doorzet, de buitenlandse reizen ook zullen toenemen.61 Verreweg de meeste Russische reizigers komen uit Moskou; ruim 70%. Op nummer twee staat Sint Petersburg, gevolgd door andere grote steden als Jekatarineburg en Novosibirsk. De groeiende middenklasse, momenteel ongeveer 25 miljoen Russen die meer dan US$1000 (€636, koers april 2008, E.V.) per maand verdienen, draagt ook sterk bij aan de toegenomen vraag. Dit zijn met name Russen in de leeftijd 30 tot 45 jaar. Dikwijls werken zij bij internationale bedrijven,

58

Yuri Mamchur, ‘Can Russians Afford a Vacation?’, Discovery Institute, <www.discovery.org/scripts/mt/mt-tb.cgi/895> (16-062006; raadpleegdatum 11-09-2007) 1. 59 ‘The tourist who came in from the cold’, The Guardian, <www.guardian.co.uk/turkey/storey/0,,2135890,00.html> (27-07-2007; raadpleegdatum 11-09-2007) 2. 60 ‘The tourist who came in from the cold’, The Guardian, 2. 61 ‘Market insights: Russia’, European Travel Commission, 1-4.

21

banken, in de energiesector of zijn zelfstandig zakenman/-vrouw (advocaten, doktoren, accountants).62

Tabel 3. Russische buitenlandse reizen* **

Bron: ‘Market Insights: Russia’, European Travel Commission, Market Intelligence Group, April 2007 3. * Bovenstaande cijfers zijn verkregen via Goskomstat (Russisch Bureau van de Statistiek) en dienen voorzichtig geïnterpreteerd te worden, omdat ze in sommige gevallen sterk verschillen van cijfers van andere bronnen. ** Deze cijfers bevatten naast toeristische reizen ook eendaags reizen en reizen die meestal niet tot toerisme worden gerekend zoals die van buschauffeurs en vliegtuigpersoneel. Daarnaast zullen de cijfers ook vervuild zijn door zakenreizen, omdat toeristenvisums makkelijker verkrijgbaar zijn dan zakenvisums.

Universitair hoofddocent A. Akin Aksu van de Turkse School voor Toerisme en Hotel Management aan de Universiteit van Akdeniz in Antalya, Turkije en Musa Gűngőren voerden in 2000 een onderzoek uit onder Russische toeristen en reisbureaus in Antalya. Zij maakten een profielschets van de Russische toerist door Russen te interviewen op het vliegveld van Antalya. Van de 700 ondervraagde Russische toeristen gaf 76% aan naar Antalya te zijn gekomen voor zon, zee en strand. Daarnaast was de betaalbaarheid van de vakantie een belangrijke reden om voor Turkije te kiezen. Wat betreft accommodatie gaf de meerderheid de voorkeur aan vier- en vijfsterrenhotels.63 Iets meer dan 3% verbleef tussen de drie en zeven dagen in Turkije, ongeveer 25% tussen de acht en elf dagen en bijna 40% tussen de twaalf en vijftien dagen.64 De belangrijkste vakantieperioden voor Russen zijn Kerst, Oud en Nieuw en begin november. Vooral het ontvluchten van de koude Russische winter lijkt een belangrijke reden te zijn voor Russen om op vakantie te gaan. Desalniettemin gaan veel Russen in de zomermaanden juli en augustus op vakantie. 65 Russische toeristen zijn vooral hoogseizoentoeristen en boeken doorgaans op het laatste moment. Dit is een van de redenen waarom ze meer betalen voor hun verblijf dan de meeste andere toeristen.

62

Ibidem, 6 en A.Aksu and M. Gungoren, ‘Russian tourist profile: Antalya region example’, Tourist analysis, Vol. 9, No.1-2 (2004) 123-127, aldaar 126. 63 51% de voorkeur aan vier- en vijfsterrenhotels, 33,9 % aan vakantiedorpen en 11,2% gaf de voorkeur aan een- tot driesterrenhotels. Appartementen en pensions waren weinig populair. 64 A.Aksu and M. Gungoren, ‘Russian tourist profile’, 123-127. 65 ‘Market insights: Russia’, European Travel Commission, 6.

22

Uitgavenpatroon In 2005 stonden Russen volgens het World Tourism Organisation (UNWTO) op nummer 9 van volkeren die het meeste geld uitgaven op reis.66 Volgens Aksu en Gűngőren geven de Russen in Antalya gemiddeld US$500-800 (€318-509, koers april 2008, E.V.) op vakantie uit.67 Deze bedragen zijn vrijwel gelijk aan de gemiddelde uitgaven van de meeste andere toeristen die het gebied bezoeken.68 In tabel 4 staan de gemiddelde uitgaven van Russische toeristen wereldwijd weergegeven. In 2006 was dit gemiddeld US$641 (€408, koers april 2008, E.V.) per reis. Er zijn echter ook Russen die duizenden dollars per dag uitgeven. Deze zeer rijke Russische reizigers (in totaal zijn dit momenteel ongeveer 100.000 Russen) reizen over het algemeen meerdere keren per jaar naar het buitenland met familie en vrienden en geven gemiddeld US$1500 (€954, koers april 2008, E.V.) per dag uit aan hun accommodatie. Hun voorkeur gaat met name uit naar exclusiviteit, zoals privé-chauffeurs, personal shoppers en gidsen.69 Dit is dan ook niet het soort toerist dat men in een vijfsterren resort in Turkije tegen komt.

Tabel 4. Internationale Reisuitgaven (excl. transport)

Bron: ‘Market Insights: Russia’, European Travel Commission, Market Intelligence Group, April 2007 4 e) De cijfers van 2006 zijn gebaseerd op de eerste negen maanden van dat jaar.

Naast zon, zee en strand is winkelen voor veel Russen de belangrijkste reden om te reizen. Bij het winkelen, geven Russische toeristen voornamelijk geld uit aan cadeaus, kleding en sieraden.70 In tabel 5 staat een overzicht van de soorten producten waar Russen het meeste geld aan uitgeven tijdens de vakantie.

66

‘Tourism highlights’, World Tourism Organization, 10. Bijna 50% spendeerde tussen de US$500 en US$800, 20,4% tussen de US$801 en US$1000 en 10,6% gaf tussen de US$1001 en US$1300 aan hun vakantie uit. 68 A.Aksu and M. Gungoren, ‘Russian tourist profile’, 125. 69 ‘Market insights: Russia’, European Travel Commission, 7-8. 70 A.Aksu and M. Gungoren, ‘Russian tourist profile’, 125. 67

23

Tabel 5. Uitgavenpatroon van Russische toeristen in 2004

Bron: Ő G A F- Tourismus-Memo. Ö G A F, Impressum, juni 2005 5.

Binnenlandse vakantiebestemmingen Rusland beschikt in ruime mate over zijn eigen toeristische plaatsen. Bekend is bijvoorbeeld de kustplaats Sochi, maar ook vele andere kleine kustplaatsen, waar toeristen kunnen zonnen, zwemmen, dansen en winkelen. Daarnaast heeft Rusland gebergten, steppes en de poolcirkel binnen zijn landsgrenzen. In oude steden als Moskou en Sint Petersburg zijn volop cultuur en geschiedenis te vinden. Iets verder weg zijn de populaire spa’s in de Kaukasus. In de zomer vertoeven talrijke ouderen in de sanatoria in dit gebied.71 Russische bestemmingen verliezen het desalniettemin van de buitenlandse bestemmingen. Dit komt ondermeer doordat de toeristische infrastructuur in Rusland nog sterk onderontwikkeld is. Russische toeristen willen niet meer terug naar de oude stijl sovjetvakanties. Kampfaciliteiten als een zwembad, sportzaal, bioscoop en drie maaltijden per dag zijn niet langer genoeg om aan de wensen van de Russische vakantiegangers te voldoen. Zij willen luxe, goede wijn en lekker eten. Hoewel dit in Moskou en St. Petersburg aangeboden wordt, vinden Russen doorgaans hetzelfde voor beduidend minder geld in het buitenland. Het is Russen opgevallen dat ze voor de prijs van een bed-and-breakfast in Moskou met Oud en Nieuw, ook in een vijfsterrenhotel bij de Eiffeltoren in Parijs kunnen verblijven. Alhoewel Moskou een populaire binnenlandse reisbestemming blijft, zijn de prijzen door het tekort aan luxe hotels ongewoon hoog, met een slechte prijs-kwaliteit verhouding tot gevolg.72

71

Julia Urakcheeva, ‘The Russians on vacation’, 1. Marina Tupikova, ‘Fastidious but Generous’, Gateway to Russia <www.gateway2russia.com/st/art_184613.php> (22-12-2003; raadpleegdatum 03-09-2007) 3.

72

24

Buitenlandse vakantiebestemmingen Steeds meer Russen gaan naar het buitenland op vakantie, waar goede faciliteiten worden aangeboden voor een lagere prijs. De meest populaire buitenlandse bestemmingen van Russische toeristen in 2006 waren: 73 1. Turkije – 1.470.000 2. China – 1.300.000 3. Egypte – 900.000 4. Finland – 562.000 5. Oekraïne – 562.000 6. Spanje – 250.000 7. Italië – 245.000 8. Duitsland – 225.000 9. Griekenland – 198.000 10. Arabische Emiraten – 174.00074

Turkije Turkije is een van de meest populaire bestemmingen van Russen. Redenen hiervoor zijn onder andere dat op de Turkse vliegvelden een visum gemakkelijk verkrijgbaar is en dat twee weken inclusief accommodatie, eten en drinken minder dan US$600 (€381, koers april 2008, E.V.) kost. Het is voor veel Russen bovendien dichterbij dan de Zwarte Zee, Krim of Kaukasus. Vanuit Moskou is het slechts drie uur vliegen. In de eerste helft van 2007 bezochten ruim 925.000 Russen Turkije, 16,6% meer dan het voorgaande jaar.75 Vooral de plaatsen Antalya, Marmaris en Kemer zijn populair. Ook vestigen steeds meer Russen zich in Turkije, zoals Engelsen en Duitsers eerder al deden. Verder vormen de betaalbare prijzen, de goede kwaliteit van producten en diensten en het winkelen aantrekkelijke kanten van Turkije. De meeste Russen kiezen voor een all-inclusive pakket, waarbij accommodatie, eten en drinken en entertainment zijn inbegrepen.

Egypte en Arabische Emiraten Egypte is een bestemming die het hele jaar door populair is bij de Russen. Het motto van de Russische toerist met betrekking tot Egypte is ‘snel, betaalbaar en gemakkelijk’. Aangezien steeds meer luxe hotels en resorts met een hoge kwaliteit van dienstverlening worden gebouwd, neemt het aantal Russische toeristen dat Egypte bezoekt jaarlijks toe. Ook de Arabische Emiraten zien het

73

Cijfers betreffen het aantal toeristen. ‘The tourist who came in from the cold’, The Guardian, 4. In bijlage 1 is een overzicht te zien van de meest populaire buitenlandse bestemmingen tussen 2001 en 2005. 75 Volgens het Ministerie van Cultuur en Toerisme. Samed Gunek, ‘Russian Boom at the Heart of Turkish Tourism’, Sunday’s Zaman, <www.sundayszaman.com/sunday/detaylar.do?load=detay&link=1556> (22-07-2007; raadpleegdatum 11-09-2007) 1. 74

25

aantal Russische toeristen sterk toenemen. In 2003 groeide het aantal Russische toeristen in dit gebied met ongeveer 30% ten opzichte van het jaar daarvoor. Deze groei kwam voornamelijk door de nieuwe kijk van Russen op de Arabische Emiraten. In de jaren negentig was het een plek om te gaan winkelen, nu wordt het gezien als een bestemming voor de rijken. Het is dan ook niet de Russische middenklasse, maar de rijkere Rus die hiernaartoe op vakantie gaat. Een week in de Emiraten kost gemiddeld US$1000 (€636, koers april 2008, E.V.), nog altijd heel wat minder dan een reis naar Europa of Amerika, waar de belastingen de reiskosten beduidend hoger maken.76

West-Europa In West-Europa zijn vooral de landen Italië, Spanje en Griekenland populaire bestemmingen onder de Russen. Aangezien hier geen goedkopere chartervluchten heengaan, zijn het vooral de rijkere Russen die de lijnvluchten kunnen betalen.77 Door de hoge wisselkoers met de dollar is Europa momenteel minder in trek bij de Russische vakantiegangers. Desondanks is het aantal skivakanties in Europa toegenomen. Rusland heeft ook mooie besneeuwde bergen, maar daar zijn de voorzieningen beduidend minder dan in Europa. De groei in Europa wordt enigszins geremd door het tekort aan luxe skiresorts en hotels. De meeste skigebieden spelen (nog) niet in op de Russische toerist daar deze de gewoonte heeft om op het laatste moment te boeken. Dit brengt een hoog risico met zich mee voor hoteleigenaren, die de voorkeur geven aan toeristen die een paar maanden van tevoren boeken. Evgeny Sudbin, directeur van Acent Travel, is van mening dan het aantal Russische toeristen in Oostenrijk bijna drie maal hoger zou kunnen liggen wanneer meer vliegtuigtickets en hotelkamers beschikbaar zouden zijn. 78 Desondanks richten sommige Europese resorts zich wel degelijk op de Russische markt. De Russische toerist geeft gemiddeld immers twee tot drie keer zoveel geld uit als de Europese toerist. Sommige Oostenrijkse ondernemers bieden derhalve ‘Russische weken’ aan, waarbij Russen Kerst en Oud en Nieuw in Oostenrijk kunnen komen vieren, geheel naar Russische tradities en gebruiken, eten in Russische restaurants en een Russische stijl entertainment. Door deze aanpak hebben deze hoteleigenaren hun omzet flink zien stijgen.79 Harry Muller, journalist voor De Telegraaf, merkte tien jaar geleden al op dat steeds meer Oostenrijkse ondernemers zich op de Russische toerist richtten. De internationale concurrentie van vakantieoorden groeide en de belangstelling vanuit Nederland en Duitsland voor wintersportvakanties in Oostenrijk nam af. Steeds vaker kwamen Russische menukaarten op tafel te liggen en kreeg personeel een spoedcursus Russisch.80 76

‘Market insight: Russia’, European Travel Commission, 6. Interview met de Assistant General Manager van Het Limak Limra Hotel , Bora Orgen, 27 november 2007, Kiris, Turkije. 78 Marina Tupikova, ‘Fastidious but generous’, 2. 79 Ibidem, 2. 80 Harry Muller, ‘Oost-Europeanen overspoelen Oostenrijk’, De Telegraaf, (14-02-1998; raadpleegdatum 13-03-2008) 1. 77

26

Veel Russen hebben een bezoek aan Europa nog altijd hoog op hun verlanglijstje staan. Helaas is het voor het overgrote deel van de Russen nog altijd onbetaalbaar. Engeland, Frankrijk en Duitsland hebben de Russische bezoekersaantallen zelfs zien dalen. Landen als Polen en Cyprus hebben een daling gezien in Russische toeristen vanwege de visumplicht van EU-lidstaten. 81

81

‘Market insights: Russia’, European Travel Commission, 6.

27

Deel II: Het gedrag van de Russische toerist Stereotypering Een typische Nederlander, Brit of Rus bestaat niet. Desondanks weet iedere Nederlander een typische Belg of Rus meteen te herkennen. Wanneer mensen het over die…. (vul in: walvismoordenaars, racisten, noedelvreters, kaaskoppen, francofielen, atlantici, enzovoort) hebben, dan weet bijna iedere Europeaan wie ermee bedoeld wordt. “Eenieder noemt barbaars wat niet tot zijn eigen gebruiken behoort”, schreef Michel de Montagne een aantal eeuwen geleden al.82 Barbaars kan betrekking hebben op eet- en drinkgewoontes of kleedgedrag, maar ook op nationalisme en expressie van emoties. Al eeuwen wordt het eigenaardige, opvallende gedrag van andere volkeren genoteerd in reisverhalen, dagboeken, toneelstukken en vakantiegidsen. Met het creëren van een imago van een bepaald volk wordt een verwachtingspatroon gecreëerd. 83 Deze imago’s worden ook wel stereotypen genoemd. Dergelijke stereotypen zijn meestal afkomstig van buitenlanders, maar worden ook door de inwoners van een land zelf toegeëigend. Soms nemen volkeren zulke toegeschreven eigenschappen zelfs over en gaan ze extra benadrukken, vooral in de toeristische sector.84 Denk bijvoorbeeld aan de klompen in Holland. Nog weinig Nederlanders dragen ze, maar het is nog altijd een van de belangrijkste symbolen van de Nederlandse nationaliteit. Het is dan ook niet verwonderlijk dat buitenlanders dikwijls verwachten dat ze nog altijd gedragen worden. Stereotypen zijn doorgaans een weerspiegeling van wat de persoon zelf niet is. Het zijn eigenschappen die in de ogen van een ander opvallend en meestal ‘té’ zijn.85 Kleine details vormen de basis van deze beeldvorming.86 “Iemand kan duizend eigenschappen aan een volk waarderen en er toch door één ogenschijnlijk onbetekenend detail een pesthekel aan hebben.”87 Zo is ook het beeld van Russen op vakantie dat onder Nederlanders leeft, tot stand gekomen.

82

Henk Pröpper, Waterlanders. Bespiegelingen over de moraal van Nederland (Amsterdam: Prometheus 1995) 8. Paul Ilegems, Het volkomen frietboek. Een Belgische cultuurgeschiedenis (Amsterdam: Nijgh en van Ditmar 2002) 105. 84 Paul Ilegems, ‘Het volkomen frietboek’, 106. 85 Dik Linthout, Onbekende buren. Duitsland voor Nederlanders. Nederland voor Duitsers (Amsterdam: Atlas 2006) 39-40. 86 Paul Ilegems, ‘Het volkomen frietboek’, 120. 87 Henk Pröpper, ‘Waterlanders’, 7. 83

28

De Nederlandse ervaring “Onderontwikkeld burgerschap en gebrekkig verantwoordelijkheidsgevoel; de neiging voor jezelf en de jouwen (svoi) het onderste uit de kan te slepen; vrijheid zien als het dictatoriale recht volstrekt je eigen gang te gaan; een compromisloze en mateloze cultuur. Daar staan veel fijne eigenschappen tegenover, die zich openbaren wanneer je ze beter kent. Maar alle begrip als je in de tussentijd een Rusvrij hotel boekt.”88 (Coen van Zwol, journalist van het NRC Handelsblad en voormalig correspondent in Moskou, over wat je kunt verwachten van Russen op vakantie) Discussies op het internet geven aan dat de Russische vakantiegangers alles behalve populair zijn bij de Nederlandse toerist. Ze worden als ongemanierd, vrouwonvriendelijk, asociaal, arrogant en als ‘altijd dronken’ bestempeld. A. Thijssen van Annasol Vliegvakanties vertelt in een interview met De Telegraaf: “Russen hebben op vakantie een hele andere mentaliteit dan Nederlanders. Wij passen ons aan en zijn vriendelijk tegen het personeel, Russen hebben een attitude. Zij doen alsof het hotel van hen is en zijn vaak erg onvriendelijk tegen het personeel en andere gasten.” Algemeen directeur Atilay Uslu van ‘Turkijespecialist’ Corendon zegt dat de organisatie aanzienlijk minder klachten ontvangt over bijvoorbeeld Polen en Roemenen, dan over Russen.89 Opvallend was ook, dat wanneer ik willekeurige Nederlanders tijdens mijn onderzoek vroeg naar hun vakantieervaringen in Turkije of Egypte, ze het al snel hadden over ‘die irritante Russen’. Een van deze Nederlanders is Vanne Hartjes. Deze Groningse studente vertelde mij dat ze geschokt was over het grote aantal Russen dat ze tegenkwam tijdens haar rondreis door Egypte in oktober 2007. Met name het gebrek aan respect voor de lokale cultuur en normen vielen haar op. “Bij de piramiden liepen de mannen gewoon met ontblote bovenlichamen en de vrouwen in kleine topjes en korte rokjes. Op het strand droegen ze laarzen en bikini. Zelfs forse vrouwen liepen rond in stringbikini’s.” Vanne is niet de enige die dit ‘gebrek aan aanpassingsvermogen’ opgevallen is.90 Ook Bora Orgen, Assistant General Manager van het Limak Limra Hotel vertelde hoe Nederlandse gasten verontwaardigd zijn wanneer Russische vrouwen gewoon topless en in stringbikini naar de bar komen.91

88

Coen van Zwol, ‘Russische badgasten’, NRC Handelsblad, (02-04-2006; raadpleegdatum 03-09-2007) 1. 89 ‘Turkijegangers willen Rus-vrije vakantie’, De Telegraaf Reiskrant, <www.reiskrant.nl/reiskrant/reisnieuws/28287901/Turkijegangers_willen_Rus-vrije_vakantie.html> (09-11-2005; raadpleegdatum 23-08-2007) 1. 90 Interview met Vanne Hartjes, Groningen, 6 december 2007. 91 Interview met de Assistant General Manager van Het Limak Limra Hotel , Bora Orgen, 27 november 2007 Kiris, Turkije.

29

Onbeschoft gedrag Een van de grootste en meest voorkomende ergernissen onder de onderzoeksgroep lijkt het buffetgedrag van de Russen te zijn. Ik heb gedurende mijn onderzoek geen enkele persoon gesproken die niet van het afwijkende tafelgedrag van de Rus op vakantie op de hoogte was. Sterker nog, in de meeste gevallen was het het eerste wat mensen opnoemden wanneer je ze naar hun ervaring met Russische gasten vroeg. In box 1 staan een aantal opvallende citaten van Nederlanders over Russen opgetekend. Box 1. Citaten over Russen van www.vakantiereiswijzer.nl “Personeel is vriendelijk als ze weten dat je geen rus bent! Maar over het algemeen hebben wij geen hinder ondervonden van de russen. Wel reserveren ze ligbedden bij het zwembad en komen vervolgens de hele dag niet ..... alleen rond 4 uur om de handdoek op te halen!” Sjaklien en Marco - Ozkaymak Kemer Marina, 27-09-2007

“De russen zitten jammer genoeg overal maar daar kan niemand wat aan doen.” Fam Liefsoens - Hotel Greenwood Resort, 21-9-2006

“En wat vooral heel negatief was, was de zeer talrijke aanwezigheid van Russische gasten: zij hebben echt voor niets of niemand respect en denken dat ze alles mogen; eten nemen in overvloed en het niet opeten, luidruchtig zowel overdag, 's avonds als 's nachts (we hebben naast hen gelogeerd vandaar!) Mochten de Russen wegblijven, zouden er meer Nederlanders & Belgen hun verblijf in Greenwood boeken zeker en vast!” Joke, Greenwood Resort, 20-07-2006

“Het blijft vechten om iets te krijgen met deze a-sociale Oostblokkers. Ik ga hier nooit meer heen! En dit wordt steeds erger overal, er gaat op deze manier geen West-Europeaan meer naar Turkije.” Hannelore - Rose Residence Beach, 2-7-2005

“Goed eten; alleen veel brutale russen dus af en toe je ellebogen gebruiken.” Berend - Rose Residence Beach, 9-7-2004

“.. en dan nog maar te zwijgen over al die RUSSEN. Wat een vies arrogant vervelend volk is dit zeg. Zij denken dat ze baas zijn in het hotel, worden wel bediend en blaffen het personeel nog af ook. Plunderen heel het buffet en laten meer dan de helft nog liggen ook. Het personeel is er gewoon bang van. Als dit zo door gaat komen er binnen enkele jaren geen europeanen meer naar Turkije!!!!” Jan & Sindy - The Maxim Resort, 18-10-2007 30

Nederlanders zijn over het algemeen van mening dat Russen erg onbeschoft zijn. Een man op vliegveld Schiphol die al vaker naar Turkije was geweest, gaf een voorbeeld. Hij had eens in een all-inclusive hotel vier bier en drie wijn besteld aan de bar, toen een Rus het zonder pardon onder zijn neus vandaan griste. Op ‘hé’ reageerde de Rus niet. De man was daarnaast van mening dat deze arrogantie vooral ook richting het personeel werd geuit. “Maar verder heb je er weinig last van.”92 Ursula en Kelly, twee Nederlandse jonge vrouwen die in het Limak Limra Hotel verbleven, beaamden dit. “Ze zijn asociaal, kafferen iedereen uit en ze provoceren anderen met hun lichaamshouding en blikken. De meesten gunnen je ook geen blik waardig.” Daarentegen, “Ze kunnen ook heel vrolijk zijn. Met sommigen, die wel de moeite nemen om Engels te spreken, kun je erg lachen.” In juni dit jaar waren Kelly en Ursula ook op vakantie in het Limak Limra Hotel. “Er was toen een tuinfeest in het hotel met buiten een buffet en een schaap aan het spit. Een Rus nam bijna het hele schaap mee, waardoor er niets over was voor de andere gasten.” 93 Een zin die ik van meerdere Nederlanders heb gehoord is: “De nouveau riches denkt dat ze zich alles mogen permitteren. Dat maakt ze onuitstaanbaar.” Op het Volkskrantblog trekt een zekere C.K., achttien jaar en uit Eemnes, wel erg harde conclusies uit haar observaties op vakantie in Turkije. De Russische vrouwen zouden volgens haar uitgemergeld of moddervet zijn, zonder een tussenweg. Jong en oud lijken Paris Hilton als stijlicoon te beschouwen, hetgeen op te maken zou zijn uit hun stringbikini’s en twaalf centimeter hoge stiletto’s. En mocht je hun pad kruisen, dan is er grote kans dat ze tegen je opbotsen en je een hatelijke blik toewerpen, want Russische vrouwen, zo zegt C.K., weigeren een millimeter van hun pad te wijken. De Russische man is daarnaast altijd op de versiertoer en Russische kinderen rennen met hoge snelheden door het restaurant. Schaamte, voor wanneer ze iets omgooien, kennen ze niet. Ten slotte is de Rus volgens C.K. grof tegen het personeel, vult hij zijn tafel met talloze soorten voedsel en eet slechts een klein deel ervan op en is het woord ‘alsjeblieft’ ver te zoeken.94 Weinig goeds aldus deze jonge observator.

Ergernis Dit soort ervaringen staan op meerdere toerismeforums vermeld. Mensen waarschuwen elkaar voor de Russen op vakantie. Uit onderzoek in opdracht van een aantal reisorganisaties is gebleken dat maar liefst 16% van de Nederlanders die afgelopen jaar niet meer naar Turkije op vakantie ging, dit heeft besloten vanwege de Russen.95 Uit mijn eigen analyse van ruim 800 Nederlandse evaluaties 92

Interview met echtpaar op Schiphol, 20 november 2007. Interview met Ursula en Kelly, Limak Limra Hotel , 25 november 2007. 94 ‘Reisverslag van een Ordinaire Vakantie – deel 2: Conclusie observatie Russen’, De Volkskrant, Volkskrantblog, <www.volkskrantblog.nl/bericht/140137> (09-07-2007; raadpleegdatum 23-08-2007) 1. 95 Dit onderzoek is uitgevoerd door studenten in opdracht van een aantal reissites. Patrick van Zundert, ‘Verschillende oorzaken daling toerisme Turkije’, (28-03-2006; raadpleegdatum 23-08-2007) 1. 93

31

van vakanties in Turkije bleek dat in 38,6% van de evaluaties iets vermeld stond over Russen.96 In 250 van de gevallen (80,6% van het totaal) was dit in negatief opzicht.97 In minder dan 20% van deze gevallen (slechts 60 keer) betrof dit positief commentaar. Wanneer mensen wel positief waren over de Russen, dan was dit voornamelijk aldaar de Russen wel aanwezig waren, maar dat er geen last van werd ondervonden. Slechts één keer schreef iemand dat hij een aardige Rus had ontmoet, die ook nog eens Engels sprak. Opvallend is ook dat slechts 55 evaluaties andere nationaliteiten noemden. Wanneer dit op een positieve manier was, betrof het grotendeels landgenoten. Negatief commentaar (33 keer) betrof met name Turken en Israëliërs. Uit deze analyse blijkt wederom dat ‘de mythe van de Russische toerist’ onder Nederlanders erg sterk is. Het feit dat men in de evaluaties toch Russen noemt, terwijl er geen overlast van is ondervonden benadrukt dit. Het Nederlandse stel Frans en Cynthia komt al bijna tien jaar in Turkije. Ze vertelden dat een aantal jaren geleden zelfs een boycot heeft plaatsgevonden onder de westerse toeristen van een aantal hotels in het gebied rondom Antalya. Deze hotels, waar eerder hoofdzakelijk Nederlandse en Duitse toeristen verbleven, ontvingen steeds meer Russische gasten. De Europese gasten begonnen hierover te klagen en dreigden weg te blijven, met als resultaat dat deze hotels nu vrijwel Rus-vrij zijn geworden. 98

Wintersport Problemen met Russische toeristen komen volgens Cynthia niet alleen in Turkije voor. Op wintersport in de Franse Alpen vormen Russen de laatste jaren ook steeds meer problemen doordat zij skileraren voor hele dagen inhuren. Gevolg is dat mensen die al jaren het gebied bezoeken misgrijpen en daaropvolgende jaren wegblijven. “De sfeer veranderde hierdoor met als gevolg dat sommige hotels Russen sindsdien zijn gaan weigeren”. 99 Ook in Oostenrijk is het aantal Russische toeristen sinds 2003 enorm gegroeid.100 Niet iedereen staat hier positief tegenover. De directeur van Kitzbühels Bureau voor Toerisme deed afgelopen februari een oproep om hotels te verplichten maximaal tien procent aan Russische gasten te accepteren. Dit veroorzaakte flinke ophef onder sommige lokale hoteliers die juist erg tevreden waren met de inkomsten die de Russische gasten hen opleverden.101 96

Evaluaties van de website www.vakantiereiswijzer.nl. In tabel 6 op pagina 43 van deze scriptie staan de resultaten schematisch weergegeven. 97 Bij het interpreteren van deze cijfers dient in acht te worden genomen dat het evaluaties van hoog en laagseizoen betrof. Aangezien er in het laagseizoen veel minder Russen in Turkije zijn, zouden de daadwerkelijke getallen nog hoger uit kunnen vallen. 98 Onder andere de hotels Kiris Alinda (van de AKA groep), Le Jardin en Antendon (in Delbibi). Interview met Frans en Cynthia, Limak Limra Hotel, 22 november 2007. 99 Interview met Frans en Cynthia, Limak Limra Hotel, 22 november 2007. 100 Volgens cijfers van het Oostenrijks Nationaal bureau van de Statistiek waren er in 2004 nog maar 1.916 Russische overnachtingen in het land, hetgeen in 2005 steeg naar 166.878 overnachtingen. In 2007 was dit getal gestegen tot 235.200 overnachtingen, bijna 40% hoger dan het aantal overnachtingen in het jaar daarvoor. Official statistics van het Austrian National Statistical Office (raadpleegdatum 11-02-2008) 1. 101 ‘Russen verpesten vakantie’, Algemeen Dagblad, <www.ad.nl/buitenland/article1076053.ece> (09-02-2007; raadpleegdatum 1708-2007) 1.

32

In Nederlandse kranten verschenen artikelen met opschriften als: ‘Russische ski-proleten wekken weerzin’ en ‘Russen verpesten vakantie’.102 Hubert Koll, ski- en snowboardverhuurder in de Oostenrijkse wintersportplaats Sölden heeft hierover te zeggen: “Het zijn echt andere mensen, hoor. Ze komen ergens binnen met een stapeltje biljetten van tweehonderd euro in de hand en denken dan dat alles zo te valt regelen als zij het willen. En dat kan natuurlijk niet.” Verder zegt hij over hun manieren: “Het beste is niet goed genoeg, als ze een restaurant binnenkomen en jij zit daar toevallig net te eten, dan geven ze de waard vijfhonderd euro om jou eruit te zetten. Want ze willen graag onder elkaar eten, zonder andere mensen erbij.” 103

Andere nationaliteiten over Russen Niet alleen Nederlanders hebben een negatief beeld van de Russische toerist. Volgens Burak Sansal, een ervaren reisleider in Turkije, hebben ook Italianen, Fransen, Duitsers en Spanjaarden problemen met de Russen. “Zij vinden de Russen lomp, alcoholisten, vechtersbazen en gulzig bij het buffet”. Sansal is van mening dat vooral de overdreven gulzigheid aan het buffet ten grondslag ligt aan de minachting van Europeanen ten opzichte van Russen. Andere hotelgasten kunnen natuurlijk ook dronken worden en onbeschoft zijn, maar volgens Sansal creëren Russen aanzienlijk vaker en meer problemen. Naar zijn idee geven de Russen weinig om de mening van anderen en over wat anderen van hen denken.104 Klaus en Andrea, twee Duitse gasten in het Limak Limra Hotel vertellen: “Russen kennen geen vakantiecultuur, echt waar! Ze moeten deze cultuur nog leren. Ze zijn luidruchtig en scheppen teveel op hun bord, eten nauwelijks de helft op en drukken hun peuken erin uit. Ze eten met twee armen op tafel, voorovergebogen schuiven ze het eten naar binnen. <…> Ze spreken geen Engels, wat leidt tot een communicatieprobleem. Ze begeven zich weinig alleen, maar vooral in groepen waardoor het lastiger is contact te leggen.” Klaus begrijpt desondanks dat de Russen voor Turkije erg belangrijk zijn. Want een van zijn beste vrienden is eigenaar van een juwelierszaak in Kemer, en die vertelde hem dat Russen verreweg zijn beste klanten zijn. 105 Een gast van het Kemer Resort merkte op dat de hele hotelmarkt in Kemer is aangepast aan de Oost-Europese en Turkse gasten.106

102

‘Vakantievierders vaker op de vuist’, De Telegraaf, (03-07-2006; raadpleegdatum 17-082007) 1, ‘Toeristen klagen over wodkavluchten’, De Telegraaf, http://www.telegraaf.nl/reiskrant/57927611/Toeristen_klagen_over_wodkavluchten.html (01-02-2007; raadpleegdatum 17-08-2007) 1, en ‘Russische ski-proleten wekken weerzin’, Algemeen Dagblad, <www.ad.nl/buitenland/article1076034.ece> (09-02-2007; raadpleegdatum 17-08-2007) 1. 103 ‘Russische ski-proleten’, Algemeen Dagblad, 1. 104 Uit een interview met Burak Sansal, 10 september 2007. 105 Interview met hotelgasten, Limak Limra Hotel, Kiris, Turkije, 23 november 2007. 106 Roland in hotel Kemer Resort in juli 2006 www.holidaycheck.de (10-12-2007).

33

Een groep dronken en luidruchtige Duitsers in de hotelbar vond Russen slimme mensen, want: “Ze stelen een fles wodka van achter de bar en nemen die mee naar het zwembad.” 107 Op de Duitse vakantie-evaluatie website <www.holidaycheck.de> is te lezen in welke mate Duitsers zich aan de Russen op vakantie storen. Na het lezen van bijna 200 evaluaties van verschillende hotels, moet ik concluderen dat Duitsers minder klagen over Russen dan Nederlanders. Wel hebben zij de neiging, net als Nederlanders, om te zeggen: “Over de Russen hebben we weinig negatiefs te vermelden. Wij hebben ons niet aan hen gestoord.” Derhalve lijkt ook bij deze groep toeristen sprake te zijn van een bestaand stereotype van Russen. Een van de Duitse toeristen schreef op de website dat hij graag met Russen in contact was gekomen, maar dat dat door de communicatiebarrière onmogelijk bleek, aangezien Russen bijna geen Engels of Duits spreken.108 Hermann, die in augustus 2007 twee weken in het Amara Wing Hotel verbleef, was zelfs positiever over de Russen gesteld dan over zijn eigen Oost-Duitse landgenoten109: “Gästestruktur bestand aus ca. 60 - 70% Russen, 10% Türken, 10% Holländer/Belgier sowie Italienern, Schweizern, Israelis und in der Minderheit (West-)Deutschen. Trotz der Mehrzahl der russischen Gäste waren wir angenehm über deren gesittetes Verhalten (im Gegensatz zu früheren Beobachtungen) überrascht. Nach entsprechenden Kontakten stellte sich heraus, dass diese aus der gebildeten neuen Mittelschicht stammen und sich mittlerweile zu benehmen wissen. Als überzeugter westdeutscher Bürger waren die russischen Gäste auf jeden Fall angenehmer als manche "Brüder- und Schwestern" ostdeutscher Provenienz, deren preußisch/sächsischen Kehllaute einem den Urlaub vermiesen können.” Op de website <www.tripadvisor.com> zijn ook een aanzienlijke hoeveelheid klachten van Engelsen te vinden over Russen op vakantie. Een Engelse toerist: “I have travelled extensively both for business and pleasure. Up until now, I always thought the Germans were the rudest people on the Planet - not so, the Russians knock them into second place by a mile. They are rude, arrogant, have no concept of what a queue is and the way they behave in the restaurants they must be sending food parcels back to the Mother Land.” 110 Met name het gedrag van de Russen is Engelsen vreemd. Een gast van het Green Beach Resort in Bodrum vertelt: “One evening we arrived before the restaurant was open but we decided to wait outside until it did. More and more people turned up

107

Interview met hotelgasten, Limak Limra Hotel, Kiris, Turkije, 23 november 2007. Thomas in hotel Kemer Resort in juli 2007 www.holidaycheck.de (10-12-2007). 109 Hermann in hotel Amara Wing in augustus 2007 www.holidaycheck.de (10-12-2007). 110 Hotelevaluatie van Sandyman90 over Cornelia De Luxe Resort in Belek, tripadvisor.com (30-08-2007; 10-12-2007). 108

34

and I have to say the majority were Russian. As soon as the doors opened there was a stampede and people were actually RUNNING to get a good table, I stood in horror as I was getting elbowed out of the way by a little old Russian lady.”

111

Andere soortgelijke voorvallen waar deze Engelse

toeristen zich aan stoorden hadden hoofdzakelijk te maken met het voordringen in rijen, openbaar dronkenschap en arrogantie richting het hotelpersoneel.

Hotelpersoneel en Turken in de toeristenindustrie over Russen De meeste werknemers van hotels in Kemer, hebben door hun werk een ruime hoeveelheid mensenkennis opgedaan. Aljoeba, werkzaam bij het kinder-animatieteam van het Limak Limra Hotel, kan voluit vertellen over het gedrag van kinderen en hun ouders van verschillende nationaliteiten. Sinan, toerismestudent en kelner in het Limak Limra hotel, heeft een duidelijk verschil geconstateerd in het eetgedrag van verschillende nationaliteiten. Beiden hebben daarnaast hun minst en meest favoriete gasten, afhankelijk van hoe deze met het personeel omgaan.112 Aljoeba vindt vooral de Belgische gasten aardig. Ze spreken meerdere talen, zijn vrij rustig en kijken niet op de werknemers van het hotel neer. Ook Duitse gasten zijn rustig en veroorzaken nauwelijks overlast. Ze praten graag met andere gasten en doen mee met georganiseerde spelen en wedstrijden. Ze drinken met mate en komen haar voor als hoger opgeleid en goed gemanierd. Russen daarentegen, zijn volgens haar doorgaans ‘te’ rijk, met als gevolg dat ze zich inbeelden dat ze alles kunnen maken. Ze drinken overvloedig en maken veel lawaai. “Gelukkig zijn niet alle Russen zo, maar helaas wel het merendeel.” Het kan volgens Aljoeba nog erger, want Israëli, die zijn de ergste soort. Ze maken rotzooi en stelen van het hotel. Aljoeba heeft ook het een en ander meegekregen over het eetgedrag van Russen. In vergelijking met de meeste Nederlanders, kleden de Russische vrouwen zich ’s avonds echt voor het diner. Mooie jurken, hoge hakken en een verzorgd uiterlijk.113 Box 2: “Als er op een tafel…. -

Teveel onaangetast brood achterblijft, dan hebben er Turken gegeten,

-

Teveel volledig lege borden en een glas achterblijft, dan hebben er Duitsers gegeten,

-

Teveel glazen en een halfleeg bord achterblijft, dan zijn het Russen geweest,

-

Heel veel vuiligheid en rotzooi is achtergelaten, dan zijn het Israëli geweest.”

Dit citaat is van Aljoeba, waarin zij vertelt hoe haar voormalige baas Omer, Restaurant Manager van het Likia World Hotel in Fethiye, keek naar de verschillende gasten.

111

Hotelevaluatie van Carrie88 over Green Beach Resort in Bodrum, tripadvisor.com (08-09-2007; 10-12-2007). Hierbij dient wel te worden opgemerkt dat niet alle nationaliteiten in het hotel voor komen. Het gaat hier om de grootste groepen, namelijk Nederlanders, Belgen, Duitsers, Russen, Turken en Israëli. 113 Interview met Aljoeba, 21 november 2007. 112

35

Ook Sinan ziet het liefst Belgische gasten. Ze zijn geduldig en wachten rustig opdat het personeel naar hen toekomt. Ze roepen niet zoals sommige andere tafelgasten, waar Sinan en collega’s dan ook liever niet heen gaan. Nederlanders en Duitsers zijn over het algemeen ook aardig. Minst favoriet zijn de Turken, Israëli en Russen. Russen willen het hele buffet mee naar tafel nemen en eten maar een klein deel op. Pure voedselverspilling volgens Sinan. Israëli zijn nog erger, dan heeft hij nog liever Russen. Israëli hebben geen cultuur en geen manieren. Ze bevelen “bring me a coke!!”: en maken hun sigaret uit in het eten. Turkse gasten zijn net zo onbeschoft als Russische gasten. Terwijl Europeanen genoeg hebben aan een drankje, bestellen Turken én wijn, én koffie én water. Teveel glazen op tafel maken het onoverzichtelijk voor de kelners en veroorzaken een tekort aan glazen. Ook zijn Turken snel boos als andere toeristen eerst geholpen worden. Daarom zijn Turkse landgenoten niet erg populair onder het personeel.114

Communicatieprobleem Doorgaans praat hotelpersoneel nauwelijks met Russen. De belangrijkste redenen hiervoor zijn dat Russen hen het gevoel geven op hen neer te kijken en dat het taalverschil een communicatieprobleem oplevert. Tijdens mijn onderzoeksperiode ben ik getuige geweest van het gedrag van verschillende mensen aan de bar van het hotel. Hier volgen twee observaties: Ik zie een kleine groep Russen aan de bar wat te drinken bestellen. Het gaat als volgt: ‘Hé!’ Ze houden een bordje omhoog en roepen ‘cappuccino’ terwijl ze drie vingers opsteken. Het gezicht staat stroef, geen vriendelijk lachje of bedankje te bekennen. Ze komen grof over. Wanneer ik ze vraag (in het Russisch) waar ze vandaan komen, zijn ze schuchter en lopen weg. De ober lacht en geeft me een blik van ‘leuk geprobeerd, maar wat dacht je zelf?’. (24 -11)

In de bar van het Limak Limra Hotel zie ik ook Duitsers en Nederlanders de obers roepen vanaf hun bank om drank op te nemen. De obers lijken uit hun hum. Ze lopen zonder te glimlachen rond, maar wat wil je als je steeds hoort : ‘hé, een bier en een raki’, en ‘dankjewel’ alsmaar achterwege blijft. (23-11) Leo, een raftinginstructeur in Kemer, kent de Russen goed. “Tien jaar geleden was het vooral maffia. Russische mannen waren toen mannelijk, sterk, stug en hard en hadden veel gevangenistatoeages. Geen lange haren of oorbellen zoals je nu ziet. Tegenwoordig zijn veel mannen show-offs, ze willen cool overkomen. Ze houden teveel van geld, want geld betekent macht 114

Interview met Sinan, toerismestudent en kelner, Limak Limra Hotel, Kemer, Turkije 21 november 2007.

36

voor ze.” Het is volgens hem ook niet makkelijk om met deze mensen in contact te komen. Dikwijls kijken ze op werkende mensen neer. “Dan moet je extra je best doen om in contact te komen. Ze moeten je namelijk ook aardig vinden om hun geld bij je te spenderen.” Verder is het volgens Leo belangrijk dat je hun taal spreekt. Als je daarnaast ook weet hoe je ze moet benaderen, dan zien ze je als hun gelijke.115

De boosdoener Welke soort Rus veroorzaakt nu het negatieve imago van Russen op vakantie? Ekaterina Rulina, zelf Russische, is van mening dat de bestaande stereotypen vooral worden veroorzaakt door een paar oligarchen die zich enorm hebben misdragen en niets te maken hebben met het merendeel van de Russen.116 Julia Urakcheeva, tweedejaars studente in Rostov-on-Don, beschrijft deze ‘nieuwe Russen’ als dikke gouden kettingen dragende, onbeschofte, veeleisende en overmatig drinkende mensen. Ze vindt het jammer dat juist hun gedrag als typisch Russisch wordt beschouwd.117 Viktor Voronezj, die deel uitmaakt van de opkomende middenklasse, kent deze ‘dure Russen’. “Er zijn veel mensen heel snel heel rijk geworden, die vroeger arm waren. Die hebben niet zo’n goed idee hoe je met geld om moet gaan, die weten dat gewoon niet, en doen dan gekke dingen. Maar dat zal naarmate de tijd vordert steeds minder worden.”118 Bovenstaande bronnen zijn het met elkaar eens dat het slechte imago van de Rus door een kleine groep Russen wordt veroorzaakt. En wel door een groep Russen die snel geld heeft verdiend en nog niet heeft geleerd hoe ze zich in het buitenland horen te gedragen. Mila Chevalier, directeur van het Nederlands Instituut in St. Petersburg, is van mening dat er tegenwoordig twee soorten Russische toeristen zijn: de massatoerist en de individuele reiziger. Deze laatste is over het algemeen rijker, heeft al redelijk wat van de wereld gezien en zoekt meer dan ‘een luie vakantie in een all-inclusive resort’. De individuele reiziger trekt liever naar redelijk onbekende plaatsen, geniet van de natuur en historie en mijdt het massatoerisme. De Russische toeristen die in de ogen van Nederlanders ongemanierd zijn en doorgaans overlast veroorzaken zijn volgens Chevalier onder de massatoerist te plaatsen. Zij zijn niet gewend om op vakantie te gaan naar het buitenland en leven zich graag uit. Chevalier geeft toe dat zij vakanties boekt naar plaatsen waar weinig tot geen Russen zijn. In de eerste plaats daar ze bestemmingen van massatoerisme vermijdt, maar daarnaast heeft de ervaring haar geleerd “dat het niet gezellig is om met (..) landgenoten een strand, hotel of restaurant te delen.” Zelf heeft ze ook nog een lijst met klachten over haar landgenoten. Ze zijn volgens haar 115

Interview met raftinginstructeur Leo, Kemer, Turkije, 28-11-2007. ‘The tourist who came in from the cold’, The Guardian, 2. 117 Julia Urakcheeva, ‘The Russians on vacation’, 1. 118 ‘Niet iedereen weet goed met geld om te gaan’, Algemeen Dagblad, <www.ad.nl/buitenland/article1076037.ece> (09-02-2007; raadpleegdatum 16-08-2007) 1. 116

37

over het algemeen veeleisend, spreken alleen hun eigen taal, doen geen moeite om dit te veranderen en verwachten dat het personeel hun taal goed beheerst. Ze beaamt het onbeschofte buffetgedrag van Russen in restaurants, hetgeen volgens haar te wijten valt aan het verleden, waarin Russen met voedseltekorten kampten. Met als gevolg dat ze nu, op vakantie, letterlijk hun bord te buiten gaan. Ook noemt ze het drankprobleem groot. Drankgebruik wordt bij Russen thuis meestal in de gaten gehouden door familie en werkgever. Op vakantie ontbreekt deze controle en voelen zij zich vrij om alles te kunnen doen. Op een dikwijls uitbundige manier genieten de Russen van deze vrijheid, hetgeen voor andere toeristen een gespannen sfeer creëert. Het zijn volgens Chevalier niet slechts een paar Russen. Het merendeel van de Russen uit de provincie die op vakantie gaan, trekt als massatoerist naar het buitenland. Vaak zijn het ook moeders met kinderen die door hun rijke echtgenoot enige tijd naar een all-inclusive hotel worden gestuurd. Chevalier ziet de toekomst desondanks rooskleurig in, omdat Russen steeds meer van een land willen zien en als individuele reiziger op vakantie gaan.119 Ook George Bovt, wetenschapper en beleidsanalist, is een Rus die niet bepaald te spreken is over zijn landgenoten op vakantie. Hij heeft dergelijk vervelende ervaringen met Russisch gedrag, dat wanneer hij een vakantie boekt, hij altijd specifiek om een resort vraagt waar vrijwel geen Russen komen. Het merendeel van zijn vrienden en kennissen boekt op een zelfde wijze een vakantie. Bovt vindt dat zijn medelandgenoten zich niet alleen aanstotelijk en lomp gedragen, maar ook teveel drinken, roken, lawaai maken en zich allesbehalve gedragen naar de geschreven en ongeschreven regels van het land dat zij bezoeken. Hij is desondanks van mening dat men moet bedenken dat de slechte naam wordt gecreëerd door die kleine aanstotelijke en lompe groep en niet door de rustige overgrote meerderheid van Russische toeristen. Volgens Bovt hebben nog een aantal andere factoren geleid tot deze slechte reputatie van zijn landgenoten. Ten eerste noemt hij het gebrek aan talenkennis. Net als Chinezen, spreken Russen geen andere talen. Zij verwachten dat het lokale personeel hun taal beheerst. Ten tweede noemt Bovt het visumsysteem. Voor de meeste landen in Europa, met uitzondering van Turkije en Egypte, hebben Russen nog altijd een visum nodig. Zodoende worden zij meer als buitenlander beschouwt dan bijvoorbeeld Engelsen binnen Europa. Bovt wil ook nadruk leggen op de vergelijking met de Russische toerist van vijftien tot twintig jaar geleden, de zeer arme en zuinige toerist. Om geld te besparen namen ze eten in blik met zich mee en een elektrische waterkoker, waarmee ze in de hotelwastafel worstjes konden opwarmen. Deze toeristen zagen er anders en vreemd uit en stalen dikwijls kleine dingen uit hotels en restaurants. Wanneer we alles vergelijken, dan moeten we volgens hem erkennen dat de Russische toerist een positieve ontwikkeling heeft doorgemaakt. Wanneer de Rus meer van de wereld heeft gezien, dan zal ook het respect voor 119

Interview met Mila Chevalier, directeur van het Nederlands Instituut in St. Petersburg, 5 november 2007.

38

andere culturen groeien. Volgens Bovt is het slechts een kwestie van tijd voordat de Russische toerist zich heeft weten aan te passen aan de regerende toerismecultuur. 120 Victoria Koblenko, hoewel zelf Oekraïense, neemt het toch op voor de Rus. Ze zegt: “De Russen die in Turkije komen zijn niet de mondaine elite, zoals u verwacht. De zogenaamde "nieuwe" Russen huren een villa aan de Cote d'Azur en zijn niet van uw beschaving te onderscheiden. U moet het de arme Russische boeren maar vergeven dat ze zich een loopje denken te besparen door in een keer zijn bord vol te laden terwijl u, de beschaafde Nederlander, schaamteloos vier of vijf keer richting het buffet loopt. Als uw hotel bovengenoemde types onderdak blijkt te bieden, bent u hoogstwaarschijnlijk via een goedkope last minute aanbieding in een aso hotel terechtgekomen. Waarmee de andere gasten (vergeef me voor de eerlijkheid) toch een spiegelbeeld zijn van uzelf.”121 Ook Anastasia Kiryanova van het Russische Informatie Kantoor van Sölden neemt het op voor de Russische toeristen. Ze zegt dat Russen zich inderdaad wel eens misdragen, maar dat het niet opgeblazen moet worden. “Ik zie hier elke avond hoe de Nederlanders zich gedragen bij het drinken na het skiën. Nederlandse vrouwen tillen zo hun blouse omhoog. En wat jullie aan drugs roken is toch ook niet normaal. Zo is het overal wat.’’122 Met deze observaties zijn mensen op discussieforums op het internet het doorgaans eens. Ook Nederlanders kunnen zich misdragen.

Hotelmanagement over Russische toeristen Hotelmanagers in Turkije hebben over het algemeen twee soorten standpunten; ze juichen de komst van de Russische toeristen toe, of juist niet. Een ding is zeker. In de meeste gevallen hebben de hotels de inkomsten van deze groep toeristen hard nodig. Russische toeristen komen echter niet het hele jaar door, maar hoofdzakelijk in de schoolvakanties (eind juni tot begin september). Dit heeft als gevolg dat Turkse hotels in het voor- en naseizoen dikwijls leeg staan en gesloten zijn. Het management van het Limak Limra Hotel geeft de voorkeur aan Europese gasten, aangezien deze ook in andere seizoenen komen. Het hotelmanagement maakt zich zorgen over de toename van het percentage Russische gasten en wat dit voor effect zal hebben op de tevredenheid van de andere gasten. Bora Orgen verklaart: “Vier of vijf jaar geleden hadden we een goede mix in het hotel. We hadden Russen, Europeanen, mensen uit Nederland, Hongarije, Italië en zelfs Amerika, het verre Oosten, Arabië, Iran en Irak. Nu zijn er alleen nog maar Nederlanders, Belgen, Duitsers en Russen. En het gemiddelde verschuift naar de Russische zijde. Het aantal stijgt nog steeds. Daar 120

Georgy Bovt, ‘When You’re Ashamed of Your Own, Civilized Russians on Vacation Want to Avoid their Countrymen’, in: David Johnson, Johnson’s Russia List, Russia Profile, (30-05-2007; raadpleegdatum 03-09-2007) 1-2. 121 Remco Reiding, ‘Russenplaag’, Remco’s Rusland, <www.rusland.blogspot.com/2006/06/russenplaag.html> (28-06-2006; raadpleegdatum 05-09-2007) 1. 122 ‘Russische ski-proleten’, Algemeen Dagblad, 1.

39

zijn we niet blij mee, want we willen een balans vinden. Als we meer Russen hebben, voelen de Europeanen zich ongemakkelijk. Als er juist veel Europeanen en weinig Russen zijn, zijn de Russen niet tevreden.” Orgen wijt de problemen tussen Russische en Europese gasten aan cultuurverschillen. Russen hebben volgens hem andere manieren en weten nog niet wat voor gedrag van hen verwacht wordt. “Maar ze leren het al wel.” 123

Een gat in de markt Niet alle Turken zien alleen de nadelen van de Russische toerist. Sommigen zien juist een gat in de markt. Het Marco Polo Resort in Kemer bijvoorbeeld, was vroeger een populaire Duitse bestemming. Nu is het van doelgroep veranderd en trekt het voornamelijk Russische gasten aan. Menukaarten en entertainment, zoals cabaret en georganiseerde activiteiten, zijn nu in het Russisch en zelfs de werknemers groeten hun gasten met ‘sloeshajoe vac?’(waar kan ik u mee helpen?). Antalya beschikt tegenwoordig al over een Russische school, radio en tv-station.124 Een werknemer van het Turkse hotel Dolce Vita prefereert zelfs Russische toeristen boven Nederlandse. “Russen zijn lawaaiig, maar eerlijk. Ze smijten met geld, zeker als ze dronken zijn. Daar zijn wij niet tegen. Ze zeuren minder dan Nederlanders.” Daarnaast: “Russen raken niet snel in paniek. Vorige herfst was er een negatief reisadvies wegens vogelgriep, toch bleven ze komen. Bomaanslagen laten hen koud. Betrouwbare toeristen.” 125 Ook M. Yesliay, Front Office Manager van het Pegasos Hotel in Kemer, ziet juist graag Russische toeristen. Hij is van mening dat Europeanen alleen maar klagen. Russen daarentegen komen voor hun plezier en weten beter hoe ze vakantie moeten vieren. Als een Rus wat dwars zit, dan zegt hij het ook meteen. Europeanen klagen pas achteraf, wanneer het hotel nog maar weinig voor hen kan betekenen.126 Kutlay Semerci, Front Office Manager van het Daima Hotel in Kemer, heeft gemerkt dat Nederlandse en Duitse gasten regelmatig het hotel mailen met de vraag hoeveel Oost-Europeanen in het hotel verblijven. Alleen al dit jaar heeft hij ruim 100 van dit soort e-mails ontvangen. Hij begrijpt deze commotie rond Russische gasten niet. “Waarom maak je je zo druk om andere gasten? Je bent hier voor je plezier, je hoeft niet op ze te letten. Vaak lijkt het vanwege internetforums alsof Duitsers alleen in hotels willen zitten waar andere Duitsers zitten. Hetzelfde geldt voor Nederlanders. Dat is toch vreemd? Zo ‘haten’ ook Duitsers en Engelsen elkaar op vakantie. Ze maken ruzie om Spaanse badplaatsen. Ze nemen zelfs hun nationale vlaggen mee.” Hij wijt de slechte reputatie van Russische toeristen aan het internet. Door de negatieve berichtgeving die op 123

Interview met de Assistant General Manager van Limak Limra Hotel , Bora Orgen, 27 november 2007 Kiris, Turkije. ‘The tourist who came in from the cold’, The Guardian, 1. 125 Coen van Zwol, ‘Russen jagen Nederlanders van Turkse stranden’, NRC Handelsblad, (02-04-2006; raadpleegdatum 03-09-2007) 1. 126 Interview met M. Yesliay, Pegasos Hotel, Kemer, Turkije, 28 november 2007. 124

40

het internet de ronde doet, zijn zelfs hotels Russen gaan weren. “Maar: Hoeveel Russen heb je ontmoet in een hotel en hoeveel hebben je dwars gezeten? Wat hebben ze gedaan dat zo’n probleem vormde? Spraken ze Russisch?... ja, en wat moeten ze dan spreken? Het slaat allemaal nergens op”.127 Volgens Semerci zijn de Russen ook zeker niet de meest onaangepaste gasten. Ze komen immers al (en masse) sinds 1999 naar Belek. “Russen zijn nu al wat langer aan vakanties gewend en begeven zich op een hoger niveau. Ze weten hoe het hier werkt en wat ze kunnen verwachten. Mensen uit de DDR zijn hier niet zo realistisch in. Ze zijn niet gewend extra te betalen naast allinclusive. Russen weten dit wel en doen het wel.” De oorzaak van het probleem ligt volgens hem elders. Tien jaar geleden kwamen ‘bewuste toeristen’ naar Turkije. Deze wisten precies wat ze wilden (bijvoorbeeld geen tv, wel een bubbelbad en sauna). Ze wisten wat voor soort hotel ze zochten. Tegenwoordig laten mensen zich verleiden door brochures en prijzen. Hier gaat het volgens Semerci fout. Volgens hem is dit de belangrijkste oorzaak dat mensen ontevreden zijn over hun vakanties.128 Waar de hotelmanagers Kutlay Semerci en Bora Orgen het in ieder geval geheel met elkaar over eens waren, was het communicatieprobleem. Doordat de Russische gasten vrijwel geen andere talen spreken, is het lastig om met hen te communiceren. Dit levert niet alleen problemen op voor het hotel, het hotelpersoneel en de ander gasten, maar ook voor de Russen zelf.

127 128

Interview met Kutlay Semerci, Front Office Manager van het Daima Hotel in Kiris, Turkije. 20-11-2007. Ibidem

41

Deel III. Verklaring: Cultuur- en mentaliteitsverschil Het is mogelijk om de botsing tussen Nederlanders en Russen op vakantie te verklaren aan de hand van cultuurverschillen. Daarmee moet echter voorzichtig worden omgegaan. Cultuur is immers een breed en tegelijkertijd erg vaag begrip. Een van de meest gebruikte definities van cultuur is die van Tylor (1871): “Culture or civilization <…> is that complex whole which includes knowledge, belief, art, morals, law, custom, and any other capabilities and habits acquired by man as a member of society.”129 Cultuur kan derhalve gezien worden als een aantal door een gemeenschap gevormde regels en normen, waar leden van de gemeenschap zich naar dienen te gedragen. Vandaag de dag is cultuur niet langer aan tijd en plaats gebonden. Door globalisering en de toegenomen verplaatsing van mensen over de wereld, transformeert cultuur op vele manieren. Een belangrijk kenmerk van cultuur is dan ook dat het dynamisch is, dat het verandert met de tijd. Oftewel, het gedrag van mensen en het door anderen geobserveerde gedrag is continu aan verandering onderhevig.130 Daarnaast vormen toeristen niet per sé een goed voorbeeld van hun cultuur. Dit blijkt reeds uit de reacties van andere Russen in het hoofdstuk ‘De boosdoener’. Ook Malcolm Crick beaamt dit met zijn definitie van toerisme: “Toerist zijn betekent even buiten de gewone sociale realiteit treden, terugtrekking van de dagelijkse sociale verplichtingen van volwassenen. In plaats van plicht en structuur, heeft men vrijheid en zorgeloos plezier. <…> (Toerisme) is een weergave van hoe verschillende persoonlijkheden proberen om te gaan met deze verandering.”131 Op vakantie begeven toeristen zich buiten hun sociale rol en patroon en gedragen zij zich anders. De meeste toeristen consumeren bijvoorbeeld aanzienlijk meer op vakantie dan zij thuis zouden doen. Toch zijn culturele eigenschappen van een volk dikwijls te herkennen in het vakantiegedrag. Zowel de manier waarop men groet, waarop men met vreemden omgaat als de opvoeding van kinderen vertelt iets over de cultuur. Juist in een omgeving waar verschillende culturen samenkomen, zoals een vakantiebestemming, wordt afwijkend gedrag eerder opgemerkt. Cultuuren mentaliteitsverschillen vallen op en veroorzaken irritaties. De oorzaak van deze irritaties ligt grotendeels bij de vakantiementaliteit van mensen. Bij hun verwachtingen en wat zij belangrijk op vakantie vinden.

De Nederlandse vakantiementaliteit Nederlanders zien zichzelf als een wereldwijs volk. Ze bezitten een ruime hoeveelheid zelfvertrouwen en een enorme reislust. Er is dan ook geen plaats ter wereld waar je geen 129

Tylor, E. Burnett, Primitive Culture (7e druk; New York: Brentano’s 1871) 1. Coen Heijes, ‘De lage hemel’, 39. 131 Malcolm Crick, ‘Representations of International Tourism in the Social Sciences; Sun, Sex, Sights, Savings and Servility’, Annual review of Anthropology, Vol. 18 (1989) 307-344, aldaar 327. 130

42

Nederlander tegenkomt. Nederlanders zijn op vakantie heel wat rumoeriger dan thuis en hebben geen oog voor de lokale gedragsregels. Ze zijn mondig en projecteren hun Nederlandse principes op de mensen die ze tegen komen. De wereld is een grote speeltuin voor ze, zo stelt Ilegems. “Ze willen meteen alle avontuurlijke kanten uit en zichzelf op de proef stellen, maar zodra er wat misloopt (en mislopen doet het voor hen algauw), slaat de vertwijfeling toe. Dan blijken ze opeens over bijzonder weinig reserve en improvisatietalent te beschikken, en iets aan het toeval overlaten durven ze niet.” Volgens Ilegems is het bijna niet te voorkomen om op vakantie een Nederlander tegen te komen die eindeloos staat te discussiëren aan een balie, in de hoop dat zijn verwachtingen toch nog waargemaakt kunnen worden.132 Uit de analyse van ruim 800 Nederlandse vakantie-evaluaties op www.vakantiereiswijzer.nl bleek dat Nederlanders voornamelijk waarde hechten aan de kwaliteit van het eten en de vriendelijkheid van het personeel. In tabel 6 staat weergegeven hoe vaak een bepaald onderwerp werd genoemd. Nederlandse vakantiegangers klaagden op dit forum vooral over weinig gevarieerd of koud voedsel en over overlast van Russische gasten. Het personeel van het hotel werd ook regelmatig genoemd in de evaluaties. De medewerkers waren óf zeer aardig, óf ontzettend chagrijnig. De kamers waren daarentegen meestal mooi ruim en schoon. De hygiëne van een hotel bleek dermate belangrijk, dat wanneer dit niet in orde was, mensen zich lieten overplaatsen naar een ander hotel. Ook kindvriendelijkheid en een goed animatieteam was belangrijk. Nederlanders zoeken een juiste balans tussen gezelligheid en overlast van het animatieteam. Tabel 6. Analyse van Nederlandse evaluaties van Turkse hotels naar onderwerp Onderwerp

Aantal positieve opmerkingen

Kwaliteit van het eten Personeel en service Russen Kwaliteit van de kamers Schoonmaak Het entertainment De omgeving Kindvriendelijkheid Andere nationaliteiten Het weer

Aantal negatieve opmerkingen

Totaal aantal opmerkingen

285 314 60 180

216 153 250 111

501 467 310 291

Percentage ten opzichte van totaal (802 evaluaties) 62,5 % 58,2 % 38,6 % 36,3 %

99 122 106 57 22 6

133 104 61 39 33 10

232 226 167 96 55 16

28,9 % 28,2 % 20,8 % 12,0 % 6,8 % 2,0 %

Bron: 802 evaluaties van <www.vakantiereiswijzer.nl>

132

Paul Ilegems, ‘het volkomen frietboek’, 145-146.

43

Meer dan tachtig procent van de Nederlanders gaat ten minste één keer per jaar op vakantie. In totaal hebben Nederlanders in 2006 van 34,9 miljoen vakanties genoten en gaven zij daar €12,4 miljard aan uit.133 Dit hoge percentage houdt verband met het grote aantal beschikbare vakantiedagen, het hoge inkomen per hoofd van de bevolking en het relatieve hoge opleidingsniveau van de Nederlander. Vakanties zijn voor de Nederlander geen luxe, maar een recht, een cruciale tijdsinvulling. Het is een statussymbool dat de mens helpt er ‘fysiek en mentaal weer bovenop te komen’. Vrijwel iedere Nederlandse werknemer spaart voor een vakantiebijdrage en ziet vakantie als een beloning voor een periode van hard werken.134 Het merendeel van deze vakanties zijn zonvakanties in warme landen. Of de vakantie geslaagd is, hangt over het algemeen af van hoeveel regen is gevallen en hoe bruin men is geworden. 135

De Russische vakantiementaliteit René Does is van mening dat de Russen niet de obsessie voor vakanties kennen zoals menig Nederlander dat heeft. Het is voor hen nog geen onmisbare levensbehoefte of maatschappelijk statussymbool. Russen hebben een andere benadering van het fenomeen vakantie. Voor hen is het een onderbreking van het dagelijks leven waarbij ze extra van hun geld, eten en drank willen genieten. Onder de Russen ontwikkelt zich daarnaast langzaamaan een vakantiecultuur, waarin zij sterk verschillen van westerse toeristen. In het algemeen koesteren Russen andere verwachtingen dan West-Europeanen.136 De verwachtingen van Russen op vakantie zijn onder andere: vriendelijke mensen, vriendelijk gedrag, kwaliteit van goederen en diensten, bescherming van de natuur, overal standaard prijzen en genieten van de lokale cultuur.137 Vooral een goede prijs-kwaliteitverhouding is voor Russen erg belangrijk.138 Wanneer we kijken naar hotelevaluaties van Russische gasten op het internet valt een aantal aspecten op. Zij lijken over het algemeen veel waarde te hechten aan entertainment. Een goed animatieteam, goede shows, het uitgaansleven en de mogelijkheden die de omgeving biedt zijn erg belangrijk. Ook worden de kamers van een hotel met plus- en minpunten uitgebreid beschreven. Een schone kamer, volle minibar, werkende airconditioning en de aanwezigheid van een bad worden zeer gewaardeerd. Het eten dient vooral gevarieerd te zijn, maar toch ook weer gerechten te bevatten die men thuis ook kent. Vooral vlees en groenten moeten voldoende aanwezig zijn. 139 133

‘Meer Nederlanders op vakantie in 2006’, Error! Main Document Only.NRIT Media, via: <www.nritmedia.nl> (17-07-2007; raadpleegdatum 28-02-2008) 1. 134 Bertine Bargeman, Kieskeurig Nederland. Routines in de vakantiekeuze van Nederlandse toeristen. Proefschrift Katholieke Universiteit Brabant (Amsterdam: Thela Thesis 2001) 1-2. 135 Rodney Bolt, Dat zijn nou typisch Hollanders (Leiden: Uitgeverij Krikke 1994) 127. 136 René Does, ‘Wie wil er nog naar Rusland’, Prospekt, tijdschrift over Rusland, Jaargang 15, No. 3 (2007) 15. 137 A.Aksu and M. Gungoren, ‘Russian tourist profile’, 123-127. 138 Interview met Kutlay Semerci, Front Office Manager van het Daima Hotel in Kiris, Turkije. 20-11-2007. 139 Analyse van hotelevaluaties op de website www.tophotels.ru.

44

Wat betref het hotelpersoneel klagen nogal wat Russische gasten in hun evaluaties over de slechte service. Zo beweert Yuri dat hotelpersoneel Russen niet helpt omdat het Russisch te moeilijk voor ze is en vertelt Olga dat zelfs wanneer je eindelijk de aandacht van een kelner weet te trekken en drank bij hem bestelt, hij simpelweg zegt: ‘Dit is mijn wijk niet’. Elena beschrijft hoe je eerst lang moet wachten op een kelner in het restaurant en dan, wanneer hij je bestelling eindelijk heeft opgenomen, je nog erg lang op je drankje moet wachten. Daarnaast beschuldigt ze Turks hotelpersoneel van discriminatie. Want, zo zegt ze, “eerst helpen ze de Turken, daarna de Duitsers en daarna, als je geluk hebt dat ze het niet vergeten, jou.” Alex zegt dat de barmannen je aankijken alsof ze geen woord verstaan, terwijl dit echt niet het geval is. Volgens hem is het treiterij.140 Russen lijken het enorm op prijs te stellen als het personeel, en zeker de manager, Russisch spreekt. Ook Russischtalige animatie en muziek worden sterk gewaardeerd.141 Bora Orgen heeft opgemerkt dat Russische gasten inderdaad dikwijls over discriminatie klagen. Ze vinden het vervelend dat de kelners wel een goede band opbouwen met Europeanen, maar niet met Russen. Volgens Orgen is dit helaas het resultaat van een communicatieprobleem. Hij beseft hoe belangrijk het voor een hotel is om te communiceren met de gasten en volgt derhalve nu zelf ook Russische les. Verder wordt steeds vaker Russischtalig personeel uit Oost-Europa aangenomen voor in het hoogseizoen.142 De ene Rus vindt het heel fijn dat het hotel vol zit met andere Russen, zodat hij zich geen moment heeft verveeld, de ander schaamt zich voor het gedrag van zijn landgenoten. “Het is niet plezierig om Russische gasten te observeren. Sommigen hebben geleerd om beleefd te spreken, maar over het algemeen roepen ze naar het personeel op een manier van: ‘Hé jij! Luister! Ruim deze tafel even af!’ En dan begrijpt men waarom het hotel liever Duitse gasten heeft.”143 Natalja had voor aanvang van haar vakantie gehoord dat de Duitsers voorkeursbehandelingen kregen ten opzichte van de Russen. Na zelf in Turkije te zijn geweest bleek dit gerucht echter niet waar te zijn, ook de Duitse gasten verbleven in het bijgebouw. “Daarnaast hoort men op vakantie te rusten en niet allerlei irritaties te gaan zoeken in plaats van te genieten.”144 Andere Russen, zo blijkt uit forums, voelen zich juist gediscrimineerd op vakantie. Soms moeten ze in aparte zalen eten, mogen ze niet zwemmen wanneer er teveel Duitsers in het zwembad zijn en voelen ze aan dat ze niet geliefd zijn bij het personeel en andere gasten.145 Bijlage 2 bevat een collage van door Russen op de website <www.foto.turkey.ru> geplaatste (2500) vakantiefoto’s. Foto’s laten niet alleen de sfeer van een vakantie zien, ze tonen ook aan

140

Ibidem. Ibidem. 142 Interview met de Assistant General Manager van Limak Limra Hotel , Bora Orgen, 27 november 2007 Kiris, Turkije. 143 Analyse van hotelevaluaties op de website www.tophotels.ru. 144 Ibidem. 145 René Does, ‘Wie wil er nog naar Rusland’, Prospekt, tijdschrift over Rusland, Jaargang 15, No. 3 (2007) 14-15. 141

45

welke aspecten van een vakantie de fotograaf belangrijk acht. De foto’s op de website zijn onder te verdelen in een aantal categorieën. De eerste categorie foto’s is van wulpse vrouwen. Het is opvallend hoe Russische jonge dames zeer zwoel en sexy op foto’s poseren. Dikwijls staat onder deze foto’s een tekst in de trend van ‘dit ben ik’ vermeld. De tweede categorie foto’s betreft het uitgaansleven, feesten en de animatieshows. Het plezier en de spektakel van de shows stralen van de foto’s af. Ook de grootse, zeer mooi aangeklede buffetten staan nogal eens op de foto. Foto’s van mensen aan tafel, tijdens het eten, echter weinig. De laatste categorie foto’s gaat over sport. Jeepsafari’s, aquarobics en duik- en raftexcursies zijn allemaal uitgebreid vastgelegd.

Opvallende cultuur- en mentaliteitsverschillen tussen Nederlanders en Russen Welke cultuur- en mentaliteitsverschillen dragen bij aan de vorming van irritaties? In dit hoofdstuk zullen een aantal clichés onder de loep worden genomen. Een cliché betekent echter niet automatisch dat het onwaar is. Het feit dat clichés bestaan, betekent dat er ergens op zijn minst enige waarheid in schuilt. Het zegt ook iets over de andere cultuur die de clichés uitspreekt.146 De onder de Nederlanders voorkomende clichés over Russen vertellen bijvoorbeeld welke eigenschappen Nederlanders als onaangenaam ervaren. Onderstaande eigenschappen en culturele kenmerken zijn niet op alle Russen of Nederlanders van toepassing. Het is ook niet mijn bedoeling om te generaliseren. Desondanks behoren de genoemde eigenschappen wel degelijk tot een groep die groot genoeg is, dat het gedrag door andere nationaliteiten wordt opgemerkt. Dit maakt de eigenschappen op zijn minst noemenswaardig.

Arrogante Nederlanders, onbeschofte Russen Overbekende eigenschappen die volgens de Belg Eric de Kuyper door Nederlanders zelf als karakteristiek worden beschouwd zijn onder andere gezelligheid, tolerantie, zuinigheid, vooruitstrevendheid en schijnheiligheid. Nederlanders zien zichzelf ook graag als individualisten, alhoewel ze niet teveel willen opvallen door anders dan anderen te zijn. Ze hebben behoefte aan gewoon doen, aan eensgezindheid. Een paradox van de Nederlandse mentaliteit, volgens de Kuyper.147 Daarnaast zijn Nederlanders veelal “recht-door-zee”. Op volkeren die deze eigenschap niet kennen of delen, kan de Nederlander arrogant en onbeschoft over komen. Wat betreft het uiten van emoties zijn Nederlanders terughoudend. “Openhartigheid mag dan een deugd zijn, het uitbundig uiten van emoties duidt op gebrek aan, of erger nog, verlies van, zelfcontrole”.148 Daarnaast voelt de Nederlander een sterke drang om zich respectabel te gedragen. Dit uit zich niet alleen in tolerant 146

Hans Boland, Mijn Russische ziel (Amsterdam: Athenaeum- Polak & van Gennep 2005) 201. Eric de Kuyper, Een vis verdrinken. Een niet-Nederlander tussen de Nederlanders (Nijmegen: Uitgeverij SUN 2001) 12, 99. 148 Rodney Bolt, Dat zijn nou typisch Hollanders, Gids voor xenofoben (Leiden: Uitgeverij Krikke 1994) 7,9. 147

46

gedrag richting andere mensen, maar vooral ook in het corrigeren van niet respectabel gedrag van anderen. Het beroemde ‘vingertje’ van de Nederlander wordt met name bij extravagant gedrag of onbeleefdheid gebruikt.149 ‘Doe normaal, dan doe je al gek genoeg’ is een gezegde dat hier uitstekend bij aansluit. Schrijver en criticus Henk Pröpper schetst in zijn boek een karikatuur van de Nederlander. In box 3 staat een opsomming van een aantal opvallende punten vermeld. Box 3: Een karikatuur van de Nederlander. -

De Nederlander is zo bescheiden dat hij overal zijn neus in steekt, overal raad op weet, geen gelegenheid voorbij laat gaan om zijn bescheiden mening te geven.

-

Ofschoon de Nederlandse kinderen zo ongeveer als eerste leren dat wijzen naar andere mensen verboden is, weet de Nederlander op latere leeftijd het instrument wijsvinger met een opmerkelijke precisie in bijna elke denkbare situatie te hanteren.

-

De Nederlander weet het niet alleen het beste, hij heeft het ook het beste met de wereld voor. <…> In het buitenland wil men de Nederlander graag ontmaskeren als de dolle kruisvaarder met hooggestemde idealen die niemand begrijpt of volgen kan.

-

Verder is de Nederlander sowieso het zonnetje in huis: waar hij komt is het lachen geblazen, hij is altijd geestig en speels, altijd in voor een geintje.

-

Sociale stijging is een concept dat in Nederland niet of nauwelijks bestaat. <…> Blauw bloed zegt hem niet zoveel, wel betrouwbaar bloed en wat dat betreft heeft iedereen gelijke kansen.

-

Alom geldt de Nederlander als gierig en inhalig. Als iemand die overal een slaatje uitslaat, overal handel ziet en <…> legendarisch is ook de Nederlandse zuinigheid.

-

De Nederlander is niet gemaakt voor grote veranderingen. <…> Saaiheid lijkt het bijna noodzakelijke bijproduct van een geordende en over het algemeen goed functionerende samenleving.

-

Recht voor zijn raap en recht door zee, dat zijn uitdrukkingen die de Hollandse geest recht doen.<…> Een gespleten tong wordt in Nederland meer verfoeid dan een dubbele.

Bron: Henk Pröpper, ‘Waterlanders’, 11-31

149

Rodney Bolt, ‘Dat zijn nou typisch Hollanders’, 16.

47

Nederlanders blaken van het zelfvertrouwen. Zij kennen zichzelf veel vaker positieve eigenschappen als nuchterheid, humor en tolerantie toe dan negatieve eigenschappen.150 Russische toeristen denken doorgaans anders over Nederlanders. De meeste Russen blijken Nederlanders niet van de Duitsers te kunnen onderscheiden en vinden hen arrogant, krenterig, slecht gekleed en oersaai. Bovenaan de lijst van ergernissen staan de afstotelijke manieren van Nederlanders: “Als dit je eerste keer is in Turkije, schrik niet van de Duitsers en de Nederlanders. 80 procent is moddervet. Ze eten alles, zonder einde, als varkens. Ze drinken van ’s morgens vroeg tot diep in de nacht bier en alcohol, zolang het maar gratis is. Ze roken als stoomtreinen. Ze snuiten hun neus met veel lawaai, boeren aan tafel en laten harde winden. Ze praten luid. Vroeg in de avond hangen hun dames al hun goud om, doen daar een avondjurk bij met rare winterschoenen. Daar wandelen ze dan, de dames en heren van beschaafd Europa.”151 Dit klinkt bekend, is dit niet hetzelfde als waarop Nederlanders de Russen op vakantie beoordelen? De jacht op strandstoelen heeft Nederlanders bij Russen de naam gegeven arrogant te zijn. “Ze wanen zich de koning van de Turkse hotels. Ze staan extra vroeg op om alle ligstoelen te bezetten, het hotelpersoneel helpt ze daarbij. Dan proberen ze zoveel mogelijk strandstoelen met hun handdoeken te bedekken.”152 De Russen denken ook te weten waarom Nederlandse toeristen een hekel hebben aan de Russische toerist. Nederlanders zijn namelijk doodsaai. Ze liggen de hele dag maar te rusten en leven van maaltijd tot maaltijd. En wanneer een Rus die wat plezier wil beleven de rust in de oase verstoort, dan zijn ze daar alles behalve blij mee.153 De irritaties die Nederlanders en Russen bij elkaar oproepen hebben dikwijls hetzelfde onderwerp. Beiden beschuldigen de ander van onbeschaafd gedrag. Van veel drinken, luidruchtigheid en slechte eetgewoonten. Ook het ‘reserveren’ van strandstoelen, wat door beiden nationaliteiten overigens veelvuldig wordt gedaan, wekt zowel bij Russen als bij Nederlanders irritaties op. Het is echter opvallend dat de Nederlanders of Russen die klagen zichzelf niet herkennen in het gedrag van de andere partij. Hieruit kan geconcludeerd worden dat alhoewel de onderwerpen van irritaties overeenkomsten vertonen, er wel degelijk verschil is in de manier waarop deze irritaties worden veroorzaakt. Of zoals Hans Boland het verwoordt: “Het minste wat erover te zeggen valt, is dat Russen op een andere manier of op andere momenten lomp zijn dan wij, anders zou hun lompheid ons niet opvallen.”154 Bij deze stelling sluit ik mij geheel aan. Wanneer Nederlanders aan Russen denken, denken zij aan beroemde dichters, drankmisbruik en uitzichtloosheid. Nederlanders zien Russen als een volk waar weemoed vanaf straalt.

150

Dik Linthout, ‘Onbekende buren’, 46-47. Coen van Zwol, ‘Wat vinden de Russen van Nederlanders?’, NRC Handelsblad, (04-042006; raadpleegdatum 05-09-2007) 1. 152 Coen van Zwol, ‘Wat vinden de Russen’, 1. 153 Ibidem, 1. 154 Hans Boland, ‘Mijn Russische ziel’, 35. 151

48

Russen verbazen zich hierover, zij zien zichzelf juist als een zeer vrolijk volk.155 “Russen zien zichzelf als hartelijk, gul, ruimdenkend, vredelievend en oprecht”.156 Ze zijn in staat om kritisch te zijn ten opzichte van zichzelf, maar kunnen het niet goed hebben wanneer anderen hen bekritiseren.157 Russen zijn trots op hun afkomst en hun land. “Mijn land mag dan een grote rotzooi zijn, het is wel mijn grote rotzooi”.158 De gemiddelde Rus leeft met de gedachte dat het leven slechts kort is en dat men vandaag moet leven. Hij uit dit onder meer in spontaan, romantisch en emotioneel gedrag. Elizabeth Roberts is van mening dat de onzekerheid in het leven van de Rus, het gevoel van gebrek aan controle, hieraan ten grondslag ligt.159 Russen respecteren volkeren die stevig kunnen drinken, zoals de Engelsen. Ook gastvrijheid en mooie vrouwen zijn in grote mate bepalend voor wat de Rus vindt van een land. Het allerbelangrijkste vinden ze de ziel van een volk of mens. Overmatig drinken, huilen en verliefd worden zijn hier signalen van. Dit zijn in Russische ogen goede eigenschappen waar men zich niet voor hoeft te schamen. Duitsers (en Nederlanders - E.V.) zien ze over het algemeen als zeer betrouwbaar. Ze bewonderen hun kracht om elke dag van negen tot vijf aan het werk te zijn, op tijd te arriveren, hard te werken en dingen af te maken. Hiertoe zouden de Russen zelf nooit in staat zijn.160

‘Waar bemoei je je mee?’ In Rusland is het volgens Svetlana Agafonova niet gebruikelijk om met onbekenden te praten. Spontane gesprekken op straat of romantische ontmoetingen in café’s zijn echt uitzonderingen. Russen zijn volgens haar alleen warm en oprecht in hun omgang met vrienden en familie.161 Hans Boland sluit zich bij deze stelling aan. “Een Amsterdammer of Engelsman die zich bij een bushalte aansluit bij een eenzaam wachtende, is gewend iets te zeggen. Er wordt een of ander flauw maar goed bedoeld grapje gemaakt. In Rusland reageert in zo’n situatie de beoogde gesprekspartner als door een wesp gestoken.”162 Vladimir Ronin beweert juist het tegenovergestelde. Hij stelt dat spontane communicatie in Oost-Europa ‘absoluut vanzelfsprekend’ is. Russen zijn volgens hem recht op de man af en nonchalant in de omgang, natuurlijk en oprecht. De barrières tussen de mensen zijn laag, hetgeen in schril contrast staat tot ‘de koelheid van het Westen’.163 Deze nonchalance van de Rus komt op Nederlanders dikwijls als onbeleefd over. Ook Elizabeth Roberts is van mening dat Russen gemakkelijk op iemand afstappen. “Het Russisch kent geen woord voor 155

Ibidem, 216. Elizabeth Roberts, Dat zijn nou typisch Russen. Gids voor xenofoben (Zwolle: Uitgeverij Krikke 1995) 5. 157 Elizabeth Roberts, ‘Dat zijn nou typisch Russen’, 5-12. 158 Ibidem, 5. 159 Ibidem, 5-12. 160 Ibidem, 5-12. 161 Svetlana Agafonova, ‘Koud land met’, 6. 162 Hans Boland, ‘Mijn Russische ziel’, 216. 163 Vladimir Ronin, ‘Russen en Belgen’, 13. 156

49

‘privacy’. Niet alleen hebben ze geen idee van het genoegen om alleen te zijn, ze demonstreren maar al te graag hun gevoel voor solidariteit met de rest van de mensheid door op volkomen vreemden af te stappen om ze bij voorbeeld te waarschuwen dat ze, als het koud is, een warme jas aan moeten trekken, of om ze erop te wijzen dat ze hun badpak beschadigen als ze op de betonnen rand van het zwembad gaan zitten in plaats van op het gras.”164 Wat hier waarschijnlijk speelt en waarom deze Ruslandkenners het niet met elkaar eens zijn, is dat Russen en Nederlanders om andere redenen vreemden aanspreken. Terwijl Nederlanders hooguit een onbekende de weg vragen of uit beleefdheid een praatje over het weer maken, geneert een Rus zich niet om iemand op zijn gedrag te wijzen. Hierbij hebben ze meestal het beste met de persoon en diens gezondheid voor. Wanneer een Rus een (onbekende) Nederlander op de gezondheidsrisico’s van het zitten op een stenen muur wijst, zal de Nederlander zich doorgaans afvragen waar die persoon zich mee bemoeit. Andersom geldt het ook. Wanneer een Nederlander een flauwe grap maakt of een beleefdheidspraatje begint met een (onbekende) Rus, zal deze zich tevens afvragen wat die persoon van hem wil. Nederlanders beginnen geen spontane gesprekken met vreemden, tenzij zich daarvoor een reden voordoet. Want wie bijvoorbeeld een opmerking over de vertraging van het openbaar vervoer of het weer maakt, kan rekenen op een beleefd antwoord. Daar blijft het echter wel bij. “Men zal in een café niet snel aan een tafeltje genood worden”.165 Wanneer er geen redenen zijn voor een beleefd gesprek, zwijgt de Nederlander. De Nederlander bemoeit zich zo min mogelijk met het privé leven van een vreemde, om de ander geen last te bezorgen. “Zij bemoeien zich met hun eigen zaken”.166 De gezondheid van een ander zijn ook zijn zaken niet. Van der Horst bestempelt Nederlanders als schuw, als een volk waarbij een zekere afstand tussen de mensen bestaat. In het openbaar leven van Nederland zijn mensen continu alert om elkaar niet aan te raken. “Nederlanders gaan alleen naast een ander zitten, als er verder geen plaats meer is”.167 De lichamelijke manier waarop Russen met elkaar omgaan, zowel mannen als vrouwen, staat in scherp contrast met dat van Nederlanders. Russische vrouwen lopen dikwijls hand in hand, Russische mannen omhelzen elkaar en zelfs Russische leiders kussen elkaar als wijze van begroeting. Wat dat betreft zijn Nederlanders afstandelijker en stugger. Zij zijn juist schuchter in het groeten en het tonen van affiniteit.

164

Elizabeth Roberts, ‘Dat zijn nou typisch Russen’, 9. Hans van der Horst, De lage hemel. Nederland en de Nederlanders verklaard (2e druk; Schiedam: Scriptum 1996) 212, 213. 166 Hans van der Horst, ‘De lage hemel’, 214. 167 Ibidem, 212. 165

50

Klagen versus kletsen In het Westen is het belangrijkste principe in de omgang tussen mensen dat men een goede indruk maakt en niemand tot last is. Voor de Russen geldt een ander principe, en wel: “betrek de ander bij jouw problemen en wees betrokken bij de zijne”.168 Klagen levert de Rus een gevoel van solidariteit en medeleven op, met klagen haalt hij zich geen afgunst op de hals en met klagen trekt hij minder aandacht van corrupte bureaucraten en dieven. Het is voor de gemiddelde Rus onvoorstelbaar dat het antwoord op de vraag hoe het gaat, ‘fantastisch’ is. Sterker nog, dit antwoord wordt ervaren als een weigering om het gesprek voort te zetten, als onbeleefd en weinig communicatief.169 “Iedereen heeft problemen, maar bij jou is alles in orde? Denk je soms dat je beter bent dan anderen?” 170 Deze openhartigheid van de Russen staat lijnrecht tegenover de terughoudendheid van Nederlandse gesprekken. In Nederland is een gesprek vrijwel altijd beperkt tot een aantal onderwerpen. Zo praat de Nederlander liever niet over zijn financiële situatie, politieke voorkeur, gezondheid of problemen in zijn privé-leven. De enige beperking die Russen kennen is het seksleven. Nederlanders praten over hun vakantie ervaringen, voetbal en het weer. Russen niet. Zij houden van meer diepgang en gaan discussies en ruzies niet uit de weg. Zonder onenigheid en twistpunten wordt een gesprek als beperkt en oppervlakkig ervaren. Wanneer Russen discussiëren, proberen zij ook niet tot een compromis te komen. Slechts één standpunt kan de juiste zijn.171 Nederlanders daarentegen zijn zo tolerant ingesteld, dat zij ruimte proberen te laten voor een ieders mening. Zolang het onderwerp niet de persoonlijke situatie betreft, staan zij open voor discussies over de meest uiteenlopende onderwerpen. “Aan de grote klok hangen hoeveel men verdient en hoeveel men aan kleding, huur en auto uitgeeft, is schokkender dan vertellen dat men elke vrijdag met de buurvrouw aan SM doet.” 172 Door deze grote verschillen in gespreksonderwerpen, kunnen gesprekken tussen Nederlanders en Russen moeizaam verlopen. Het geklaag van de Russen vermoeit de Nederlanders en het Nederlandse optimisme irriteert de Russen. Dit draagt bij aan de versterking van de bestaande stereotypen van arrogante Nederlanders en weemoedige Russen. Tenminste, als men met elkaar kan communiceren. Russen op vakantie spreken vooralsnog in de meeste gevallen alleen Russisch.

Verschil in lichaamstaal Een ander communicatieprobleem tussen Russen en Nederlanders wordt veroorzaakt door verschillen in gebaren en lichaamstaal. Zo zijn een aantal lichaamshoudingen voor een Rus erg 168

Vladimir Ronin, ‘Russen en Belgen’, 28. Ibidem, 28-31. 170 Ibidem, 31. 171 Ibidem, 32-34. 172 Rodney Bolt, ‘Dat zijn nou typisch Hollanders’, 14. 169

51

ongepast. Bijvoorbeeld de voeten op een daarvoor niet bestemd meubel plaatsen, de handen achter het hoofd laten rusten of gaan zitten met de enkel rustend op de knie. Russen praten daarnaast minder met handgebaren dan West-Europeanen.173 De handgebaren die Russen gebruiken lijken doorgaans weliswaar op westerse gebaren, maar hebben doorgaans een iets andere betekenis. Zo houdt een Rus geen taxi aan met een duim in de lucht, maar met een gestrekte arm. Om aan te geven dat iemand ‘gek’ is, plaatst een Rus zijn duim tegen de zijkant van zijn hoofd en beweegt met zijn vingers omhoog en omlaag. Een Nederlander daarentegen, wijst met zijn wijsvinger op zijn voorhoofd. Russen wijzen zo min mogelijk met hun wijsvinger. Wanneer zij iets aanwijzen doen zij dit met hun hele hand, hetgeen als beleefd gezien wordt. Als een Rus met zijn vingers klikt, kan dit op twee dingen duiden; of hij heeft zojuist een goed idee gekregen, of iets gaat hem niet snel genoeg. Een uitnodiging tot drinken of een teken dat iemand reeds teveel heeft gedronken wordt uitgebeeld door een tik met de middelvinger tegen de nek te geven.174 Deze verschillen in handgebaren kunnen voor vreemde misverstanden zorgen. Lichaamstaal is een van de meest gebruikte communicatiemiddelen onder mensen. Een lach, iemand aankijken, de wenkbrauwen fronzen of blozen zijn allemaal non-verbale uitdrukkingen van een bepaalde emotie. Doorgaans worden oogcontact en een vrolijke uitdrukking of lach als positieve lichaamshouding ervaren. Het vermijden van oogcontact en een norse ongeïnteresseerde blik als negatief. Volgens Kutlay Semerci is de lichaamshouding van Russen zo negatief, dat het niet uitnodigt tot contact en daarnaast ook het beeld van andere nationaliteiten over de Rus vormt.175 Ook Nederlanders vinden doorgaans dat Russen weinig lachen en vaak nors kijken. Russen zijn namelijk gewend alleen te lachen als ze echt vrolijk zijn en zelden uit beleefdheid. Aan de andere kant verbergen ze ook niet hun boosheid of frustratie, zoals westerlingen dat wel doen.176 Russen zijn spaarzaam met hun glimlach, terwijl westerse mensen naar hun mening te gemakkelijk glimlachen. In het Westen is het een kwestie van beleefdheid en heeft de glimlach weinig te maken met oprechte gevoelens van sympathie of genegenheid. Het is de alledaagse etiquette om naar iedereen te glimlachen. De Russen noemen deze glimlach een ‘oelybka vezjlivosti’, een beleefdheidsglimlach. Russen interpreteren deze glimlach vooral negatief. In hun ogen betreft het een onechte, hypocriete lach. In Rusland behoort de glimlach niet tot de alledaagse etiquette en beleefdheid. Het is privé, intiem en gereserveerd voor vrienden en familie.177 Het bedanken voor de meest simpele dingen zoals een telefoontje of het brengen van een drankje is voor de meeste westerlingen, waaronder Nederlanders, heel gewoon. In Rusland zegt

173

Genevra Gerhart, ‘The Russian’s world’, 9,10. Ibidem, 9,10. 175 Interview met Kutlay Semerci, Front Office Manager Daima Hotel, Kiris, Turkije, 29 november 2007 176 Svetlana Agafonova, ‘Koud land met’, 6. 177 Vladimir Ronin, ‘Russen en Belgen’, 16-17. 174

52

men alleen dankjewel wanneer het óf heel aangenaam is geweest, óf heel erg heeft geholpen.178 Hans Boland merkte tijdens zijn meerjarig verblijf in Sint Petersburg op dat geen van zijn Russische collega’s hem bedankte voor zijn enorme inzet voor de bibliotheek van de Vakgroep Scandinavische Talen aan de Petersburgse Universiteit. Een buitenlandse collega noemde dit gedrag voorspelbaar. In haar ogen was ondankbaarheid de voornaamste karaktertrek van het Russische volk.179 De Nederlandse vorm van beleefdheid is in de ogen van de Rus nep en niet oprecht. Zomaar voor alles en nog wat bedanken is sterk overdreven vinden zij. 180 Dit is de reden waarom Russische toeristen tegenover het hotelpersoneel bot overkomen. Ze vragen van alles, maar bedanken zelden. Nederlanders ergeren zich hieraan omdat zij het als gebrek aan manieren en beleefdheid ervaren.

Goede en slechte manieren Een veelvoorkomende klacht van Nederlanders met betrekking tot Russen op vakantie is het voordringen in rijen. Met name aan de bar leidt dit tot grote irritaties veroorzaken. Dit gedrag kan bij Russen een aantal oorzaken hebben. Het kan een reactie zijn op het verleden, waarin ze urenlang in de rij moesten staan voor een brood of een pak suiker. Wellicht reden voor sommigen om hier op vakantie geen tijd aan te verspillen. Het kan daarnaast ook een vorm van arrogantie zijn, waarbij men ervan uitgaat dat rijkdom recht geeft om voor te dringen. Of misschien hebben deze Russen niet door dat zich een rij heeft gevormd. Wellicht denken zij dat de andere gasten om een andere reden staan te wachten. Hoe dan ook, volgens Elizabeth Roberts zijn Russen het gewoon gewend om keurig in de rij te staan. Behalve in het openbaar vervoer, zo schrijft ze, want in bussen, metro’s en trams wordt juist voorgedrongen.181 Volgens

Roberts

beschikken

Russen

wel

degelijk

over

goede

manieren.

“Ze

verontschuldigen zich onmiddellijk wanneer ze je in de rede vallen, ze kussen je hand als je een vrouw bent, helpen je als je verdwaald bent door je helemaal weg te brengen, hoe ver dat voor hen ook uit de richting is.”182 Waarom klagen Nederlanders dan over de slechte behandeling van het hotelpersoneel door Russen? De verklaring van Roberts hiervoor is dat de Russen niet anders gewend zijn. “De Russen zijn geen volk van bedienden”, zegt Roberts. In Russische restaurants is de bediening volgens Roberts vrijwel altijd chagrijnig, lui en onderbetaald. “Ze hebben er geen enkel plezier in om het iemand naar de zin te maken”.183 Russen weten niet beter dan dat hotel- en restaurantpersoneel weinig respect verdient. Desondanks klagen Russische gasten dikwijls over het

178

Ibidem, 18. Hans Boland, ‘Mijn Russische ziel’, 112. 180 Vladimir Ronin, ‘Russen en Belgen’, 15. 181 Elizabeth Roberts, ‘Dat zijn nou typisch Russen’, 19. 182 Ibidem, 18. 183 Ibidem, 26. 179

53

tekort aan aandacht van het hotelpersoneel. Zij voelen zich gediscrimineerd wanneer ze zien dat het personeel wel ‘een band vormt’ met Nederlandse of Duitse toeristen, maar niet met hen.

Hamsteren aan het buffet “Is de schaarste in Rusland nog steeds niet voorbij? Als ik om me heen kijk tijdens ontbijt, lunch en diner dan lijkt het er wel erg op.....Borden vol worden meegenomen naar de betreffende tafels. <…> En niet in normale portie's, nee, borden vol gestapeld. Zou het nu nog gaan om de oudere generatie Russen dan zou je er nog iets bij kunnen denken. Maar nee hoor, het zijn gewoon jonge ouders die hun kroost dit gedrag ook bijbrengen. De helft van alle etenswaren wordt nog niet eens aangeraakt. En nog een opvallend detail: tijdens het eten leggen ze hun handen/armen om hun bord heen en kijken een soort van schichtig om zich heen tijdens het naar binnen werken van het eten. De snelheid is niet bij te houden<..>”.184 Op nummer een van Nederlandse ergernissen ten aanzien van Russische toeristen staat hun gedrag aan het buffet. Deze ergernis is te verklaren aan de hand van een cultuurverschil. Tot in de jaren zestig hielden Nederlandse huishoudens er doorgaans een simpel eetpatroon op na. Alleen op zondag at men vlees, waarvan de jus, aangelengd met water, nog de rest van de week over het eten werd geserveerd. Zuinigheid stond voorop. Nu is het, met name voor de wat oudere Nederlanders, vreemd om te zien hoe gemakkelijk andere nationaliteiten grote stukken vlees opeten.185 Eten is voor Nederlanders de honger stillen. In Rusland is het de setting voor een goed gesprek. Russen zijn levensgenieters. Ze houden van rijkelijk gedekte tafels en vooral veel eten en vallen ook meteen aan, ze bedienen zichzelf zonder te vragen. Wederom een groot verschil met Nederlandse tafelmanieren.186 Russen zijn, wanneer in goed gezelschap, doorgaans luidruchtig aan tafel. Er wordt volop getoost, grappen gemaakt, gedichten opgedragen en er wordt zelfs gezongen. “Urenlang thuis zitten aan een zo overvloedig mogelijk gedekte tafel, in een openhartig gesprek, dat is voor de Russen pas feestelijk én ontspannend én rustgevend.”187 Russische tafelmanieren zijn over het algemeen minder streng dat de Nederlandse. Bestek is aanwezig, maar niet perse juist gedekt. En eten met de vork in de rechterhand mag, het enige waar men op moet letten is dat de handen boven tafel blijven.188

184

Ruud Breedijk, ‘Russen…’, (18-09-2007; raadpleegdatum 0311-2007) 1. 185 Dik Linthout, ‘Onbekende buren’, 337-339. 186 Elizabeth Roberts, ‘Dat zijn nou typisch Russen’, 19 en Vladimir Ronin, ‘Russen en Belgen’, 49. 187 Vladimir Ronin, ‘Russen en Belgen’, 21. 188 Genevra Gerhart, ‘The Russian’s world’, 11.

54

Een Nederlandse vrouw die ik tegenkwam op Schiphol vlak voor vertrek naar Antalya, weet het buffetgedrag van Russen aan cultuurverschil. Ze was van mening dat Russen geneigd zijn om niet alleen voor zichzelf, maar voor iedereen aan tafel eten mee te nemen. “Vandaar dat ze hele fruitschalen op tafel zetten.”189 Niet iedereen is het met deze stelling eens. Sinan, kelner in het Limak Limra Hotel, ziet de Russen elke dag volle borden op tafel zetten en maar half leeg eten. Pure voedselverspilling, zo vindt hij. Ook Aljoeba ziet het als een vorm van pure hebzucht en gebrek aan manieren.190 Hans Boland beaamt dat Russen het niet moeten hebben van maat houden. “<…> een Rus die op straat een sigaret van je bedelt, grabbelt er meteen maar drie of vier uit je pakje.”191 Het is ook Bora Orgen opgevallen dat verschillende nationaliteiten vooral in het restaurant botsen. “Russen willen vooral veel eten, terwijl Europeanen vooral atmosfeer en geen tafels vol eten en drukke kinderen willen hebben.”192 Russen gedragen zich opvallend anders. Ze leren hun kinderen hoe ze als team het buffet kunnen bestormen. “Ik heb bijvoorbeeld een vader horen zeggen: ‘André, jij gaat brood halen, Natalie, jij fruit, Maria jij haalt komkommer en tomaat en ik haal twee borden met vlees. Wanneer de deur van het restaurant open gaat zie je dan ook Russische kinderen heel hard naar het buffet rennen. Dat is heel grappig om te zien.”193

Overlast door alcohol Wat betreft alcoholgebruik, is het rondom bekend dat alcoholisme een groot probleem is in Rusland. “Drinken is hét vermaak van de Russen”. Altijd en overal zien zij mogelijkheden om te drinken, om iets te bezegelen. “Het is heel gewoon om een man (minder vaak een vrouw), half bewusteloos in de metro aan te treffen of rondzwalkend midden op een drukke verkeersweg”.194 Alcohol is dusdanig geïntegreerd in de Russische cultuur, dat het in alle sociale lagen en in allerlei situaties wordt genuttigd. Echter, niet iedereen is het hiermee eens. Svetlana Agafonova, studente rechten aan de Universiteit van Amsterdam, beweert echter dat Russen niet meer, maar slechts intensiever drinken dan Europeanen. Nederlanders drinken doorgaans dagelijks na hun werk nog een biertje, of drinken een glaasje wijn bij het eten. Russen daarentegen drinken volgens haar voornamelijk op hun vrije dagen en op feestdagen, zij het intensiever, doordat ze de voorkeur geven aan sterke drank.195 Uit onderzoek van de wereldgezondheidsorganisatie (World Health Organization) is gebleken dat Russen inderdaad zogenaamde ‘binge drinkers’ zijn. Oftewel, ze drinken een grote hoeveelheid in 189

Interview met echtpaar op Schiphol, 20 november 2007. Interview met Sinan en interview met Aljoeba, Lima Limra Hotel, Kiris, Turkije 21 november 2007 191 Hans Boland, ‘Mijn Russische ziel’, 209. 192 Interview met de Assistant General Manager van Limak Limra Hotel , Bora Orgen, 27 november 2007, Kiris, Turkije. 193 Ibidem. 194 Elizabeth Roberts, ‘Dat zijn nou typisch Russen’, 24. 195 Svetlana Agafonova, ‘Koud land met’, 8. 190

55

een korte periode. Met name op het platteland van Rusland wordt veel gedronken. In Novosibirsk (gelegen in het westen van Siberië) dronk in 1994-1995 52% van de mannen en 5% van de vrouwen gemiddeld meer dan 80 gram alcohol (250 ml wodka) per keer. 32% van deze mannen en 1% van deze vrouwen dronk zelfs meer dan 120 gram alcohol (380 ml wodka) per keer.196 Ook Nederlanders doen volgens de wereldgezondheidsorganisatie aan ‘binge drinking’. Cijfers van alcohol gerelateerde sterfgevallen door levercirrose in Nederland, een klassieke indicator voor overmatig alcoholgebruik, zijn echter de laagste cijfers binnen Europa.197 Alcohol gerelateerde sterfgevallen zijn in Nederland aanzienlijk lager dan in Rusland. Nederlanders zitten wat betreft alcoholgebruik zelfs ruim 10% onder het Europees gemiddelde. Volgens cijfers van de wereldgezondheidsorganisatie dronken Nederlanders in 2003 gemiddeld 9,7 liter pure alcohol per persoon, Belgen 10,6 liter, Fransen 11,4 liter en Duitsers 12 liter.198 Russen verbruikten in 2003 volgens de wereldgezondheidsorganisatie 10,3 liter pure alcohol per persoon. Dit scheelt weinig met de alcoholconsumptie van Nederlanders. Grafiek 1 over alcoholgebruik van de Russische bevolking toont sterke pieken en dalen tussen 1980 en 2001. Voor 1984 nam een inwoner van Rusland ongeveer 13 liter pure alcohol per jaar tot zich. Ten tijden van Gorbatsjov is dit getal sterk gedaald naar 5 liter per persoon in 1987. Daarna is de hoeveelheid genuttigde drank weer gestegen. Grafiek 1: Alcoholconsumptie (15 jaar en ouder) in Rusland 1980-2001

Bron: ‘Country Profiles: The Russian Federation’, WHO Global Status Report on Alcohol 2004, World Health Organization (2004) 1.

196

‘Country Profiles: The Russian Federation’, WHO Global Status Report on Alcohol 2004, World Health Organization (2004) 2-3. Highlights on health in the Netherlands 2004’, World Health Organization (2006) 17. 198 World Health Organization http://www.who.int/topics/alcohol_drinking/en/ (raadpleegdatum 03-04-2008) 197

56

Deze cijfers zijn echter weinig betrouwbaar. “In 1990 was het officiële cijfer per capita voor alcoholconsumptie ongeveer 6 liter pure alcohol, terwijl indirecte metingen gebaseerd op het aantal alcoholgerelateerde doden en consumptie in het verleden, schattingen produceerden van tussen de 13 en 15 liter pure alcohol per capita.”, zo meldt de wereldgezondheidsorganisatie bij de publicatie van haar cijfers.199 Ongeregistreerde alcohol-consumptie is hier mede oorzaak van. Op het platteland van Rusland stoken Russen dikwijls hun eigen drank, beter bekend als ‘samogon’. Verder drinken veel Russen ‘zo ongeveer alles waar maar alcohol inzit’. Van eau-de-cologne en geneesmiddelen, tot antivries of schoonmaakmiddelen.200 Omdat er geen betrouwbare cijfers beschikbaar zijn van alcoholvergiftiging in Rusland, baseert de wereldgezondheidsorganisatie haar conclusie op cijfers van ‘toevallige vergiftiging’. Het is immers bekend dat in Rusland veel alcoholvergiftigingen onder deze noemer worden geplaatst. Volgens het Russische Ministerie van Gezondheid overleden in 2001 47.000 mensen aan alcoholvergiftiging na het nuttigen van slechte kwaliteit alcohol. Dronkenschap in ook in veel gevallen de oorzaak van ongelukken in het verkeer van Rusland. In 1995 was maar liefst 33% van alle sterfgevallen in Rusland drank gerelateerd.201 Uit grafiek 2 blijkt dat het aantal doden door toevallige vergiftiging in Rusland in 2003 nog altijd aanzienlijk hoger is dan in vergelijkbare landen, laat staan in vergelijking met landen in WestEuropa. Sinds 1997 zit hier een stijgende lijn in en is te veronderstellen dat het aantal alcoholgerelateerde sterfgevallen de afgelopen tien jaar is toegenomen. Volgens Russische officiële statistieken is het aantal alcoholisten in Rusland de afgelopen jaren vrijwel gelijk gebleven. Stanislav Mochnatsjov, psychiater aan het Wetenschappelijk Centrum voor Narcologie in Moskou, beweert het tegendeel. Hij beweert dat Russen ook steeds jonger gaan drinken. “Vroeger, vijftien jaar geleden, lag de gemiddelde leeftijd van alcoholisten rond de 45-50 jaar, nu krijgen we veel patiënten van 3 en zelfs jonger <…>”. De bierconsumptie is de afgelopen jaren sterk toegenomen en jongeren worden volgens Mochnatsjov continu bestookt met bierreclames.202 Ook de levensverwachting van een volk zegt veel over de gezondheid. Nederlandse mannen en vrouwen hebben een gemiddelde levensverwachting van respectievelijk 77 en 81 jaar. Russische mannen en vrouwen respectievelijk 59 en 72 jaar.203 De lage levensverwachting van Russen is direct gevolg van overmatig alcoholgebruik, zo luidt de conclusie van Britse en Russische wetenschappers in het medische tijdschrift The Lancet.204 199

‘Country Profiles: The Russian Federation’, WHO Global Status Report on Alcohol 2004, World Health Organization (2004) 4. Geert Groot Koerkamp, ‘Russische man drinkt zich dood’, Radio Nederland Wereldomroep (02-07-2007; raadpleegdatum 03-04-2008) 1. 201 ‘Country Profiles: The Russian Federation’, WHO Global Status Report on Alcohol 2004, World Health Organization (2004) 5,6. 202 Geert Groot Koerkamp, ‘Russische man drinkt zich dood’, Radio Nederland Wereldomroep (02-07-2007; raadpleegdatum 03-04-2008) 1. 203 World Health Organization http://www.who.int/topics/alcohol_drinking/en/ (raadpleegdatum 03-04-2008) 204 Geert Groot Koerkamp, ‘Russische man drinkt zich dood’, Radio Nederland Wereldomroep (02-07-2007; raadpleegdatum 03-04-2008) 1. 200

57

Grafiek 2: Toevallige vergiftiging (alle leeftijden) in Rusland 1980-2001 In vergelijking met andere landen*

Bron: ‘Highlights on health in the Russian Federation 2005’, World Health Organization (2006) 19. * Eur B+C heeft betrekking op landen met lage kindersterfte en met lage of hoge sterfte van volwassenen. Deze landen zijn Albanië, Armenië, Azerbeidjaan, Wit-Rusland, Bosnië, Bulgarije, Estland, Georgië, Hongarije, Kazakstan, Kirgizië, Letland, Litouwen, Polen, Republiek van Moldavië, Roemenie, Rusland, Servië en Montenegro, Slowakije, Tajikistan, Macedonië, Turkije, Turkmenistan, Oekraïne and Oezbekistan.

Er kan zodoende geconcludeerd worden dat het zeer waarschijnlijk is dat Russen wel degelijk meer drinken dan Nederlanders. De gezondheidsproblemen, levensverwachting en traditie van ‘samogon’ leveren hier het bewijs voor. De reputatie van ‘grote drinkers’ die Russen in het buitenland hebben is niet geheel ongegrond. Persoonlijke ervaringen van verschillende mensen in de toeristenindustrie vertellen dat Russen veel drinken en daarmee overlast veroorzaken. Het hotelmanagement van het Grand Haber Hotel vertelde mij bijvoorbeeld: “Russen drinken vaak te veel. Dit kan problemen voor het hotel opleveren. Ze gaan schelden en zich misdragen. Wanneer je een dronken toerist ziet in een hotel die zich misdraagt, dan zal dit in 90 procent van de gevallen een Rus zijn. Turken en Europeanen doen dit veel minder.”205 Ook het Daima Hotel heeft overlast gehad van dronken Russen. “Dronken gasten veroorzaken problemen, andere gasten hebben er last van en dat geeft het hotel een slechte naam. Dit jaar hebben we zelfs een keer de politie moeten bellen om een paar dronken Russen eruit te zetten.” 206

205 206

Interview met Aygun Duman, Front Office Manager van het Grand Haber Hotel in Kemer, Turkije, 28-11-2007. Interview met Kutlay Semerci, Front Office Manager van het Daima Hotel in Kiris, Turkije. 20-11-2007.

58

Aangezien Russen dikwijls al in het vliegtuig hun vakantie inluiden met een rijke hoeveelheid drank, komen ze regelmatig dronken op de bestemming aan. De Russische vliegtuigmaatschappij Aeroflot heeft hier maatregelen tegen genomen door de prijzen van drank aan boord sterk te verhogen. Gewone chartervluchten naar Turkije, Andorra en Egypte echter, hebben tot dusver nog niets aan dit probleem gedaan.207 Tijdens mijn onderzoek in Kemer heb ik zelf dronken Russen mogen ervaren. Een aantal gasten was opgevallen dat een groep van vijftien Russen aan de receptie problemen had veroorzaakt, met als gevolg dat het management moest ingrijpen. Teveel drank tijdens de vlucht naar Antalya bleek ten grondslag te liggen aan deze situatie.208 In een artikel in De Telegraaf worden deze vluchten ‘wodkavluchten’ genoemd.209

De krent en de nieuwe rijken Al eeuwen bestaat onder de Russen het stereotype dat de westerlingen enorme gierigaards zijn. “Vooral de kleine West-Europese landen zoals België worden door de Russen in één adem geassocieerd met ‘stinkend rijk’ en ‘gierig’.” 210 West-Europeanen ontvangen hun gasten niet thuis, maar in een café. Ze kleden zich zuinig en hoe goedkoper hoe beter. Ook aan de naam ‘krent’ ontkomen Nederlanders niet. Bvali: “Ze bestellen in een restaurant nooit eens goede Spaanse wijn. Nee, ze drinken alleen goedkope rozé wijn. Achteraf checken ze apart de rekening en betalen dan alleen voor zichzelf.” 211 Nederland lijkt het land te zijn waar zuinigheid is uitgevonden. Het wordt door Nederlanders ook niet gezien als een gênant kenmerk, maar als een deugd. Nederlanders zijn een volk van elk dubbeltje omdraaien, spaarzegels en koopjesjacht.

212

Dit stereotype is niet

geheel onterecht. Nederlanders verdienen graag geld, maar uitgeven is beduidend lastiger. Voor de Rus geldt: hoe duurder een object is, hoe meer prestige het met zich meebrengt. 213 Nederlanders daarentegen, letten meer op stijl en prioriteiten, behoeften en smaak. Een Nederlander geeft doorgaans de voorkeur aan een kleine auto omdat deze makkelijker te parkeren is, minder benzine verbruikt en een goedkopere verzekering heeft. Een Rus daarentegen, denkt meestal: hoe duurder hoe beter. Het opzichtig etaleren van materiele rijkdom is in Nederland sociaal onacceptabel. Nederlanders geven weliswaar kapitalen uit aan comfort en stijl, maar deze hoort nimmer opzichtig te zijn. “Een bescheiden Mercedes kan door de beugel, een Rolls Royce niet.” Vrijwel nooit praat men over hoeveel inkomen iemand heeft en vrijwel niemand loopt met zijn kapitaal te koop. Het betalen van rekeningen en schulden en het doneren aan goede doelen vinden

207

Georgy Bovt, ‘When you’re ashamed’, 1. Observatie in Limak Limra Hotel, 23 november 2007. 209 ‘Toeristen klagen over wodkavluchten’, De Telegraaf, 1. 210 Vladimir Ronin, ‘Russen en Belgen’, 19. 211 Coen van Zwol, ‘Wat vinden de Russen’, 1. 212 Rodney Bolt, ‘Dat zijn nou typisch Hollanders’, 13. 213 Vladimir Ronin, ‘Russen en Belgen’, 61-62. 208

59

grotendeels in uiterste discretie plaats.214 Russen lijken geen bescheidenheid te kennen. Ze drinken overmatig, hamsteren buffetten en geven wanneer mogelijk, ontzettend veel geld uit. Ze zijn trots op hun gastvrijheid. Zij zien zichzelf als een volk met ‘een wijde ziel’ en een groot hart. Ze houden van theater en vertoon en uiten hun gastvrijheid dan ook op een grootse manier. 215 Aygun Duman, Front Office Manager van het Grand Haber Hotel, wijt het onbeschofte gedrag van veel Russen aan geld. “Russen, zover ik gezien heb, denken dat ze beter zijn dan de rest. Dit komt door de overgang van het communisme naar het kapitalisme. Wie nu geld heeft, heeft macht en kan dus alles maken. Een voorbeeld: een gast wil een standaardreservering omzetten naar een kamer met zeezicht. Als het hotel vol is, is dit gewoonweg niet mogelijk. Russen proberen dan alsnog het personeel met een stapel dollars om te kopen.”

216

Ook Bora Orgen kent dit typisch

Russische gedrag. Hij is van mening dat de meeste Russen niet gewend zijn om met geld om te gaan. “Een Rus geeft bijvoorbeeld veel geld uit aan een duikexcursie omdat zijn vrienden dat ook gedaan hebben. Niet omdat hij het zelf zo graag wil, maar omdat hij graag een foto wil hebben die hij thuis aan zijn vrienden kan laten zien.” Volgens Orgen geeft een klein percentage Russen kapitalen uit om op te scheppen tegenover zijn vrienden. “Bijvoorbeeld door tien flessen dure champagne te bestellen en het niet eens op te drinken.” Hij denkt echter niet dat Russen gemiddeld meer uitgeven dan Europeanen. Wanneer Europeanen naar Turkije op vakantie komen, geven ze doorgaans de voorkeur aan halfpension. Ze willen graag de Turkse cultuur ervaren en begeven zich tevens buiten het hotel. Het grote verschil met Russen is volgens hem dat Europeanen zich ervan bewust zijn waar ze geld aan uit geven, Russen niet.217 Volgens Elizabeth Roberts is het niet terecht om alle Russen als verwaand te bestempelen. Het etaleren van rijkdom wordt lang niet door iedereen in Rusland gewaardeerd. “Ze zijn jaloers op mensen die hun hoofd boven het maaiveld uitsteken en pas tevreden wanneer hun buurman het net zo slecht heeft als zijzelf.”

218

Het extravagante gedrag is toe te schrijven aan de Russische groep

‘nieuwe rijken’ die de populaire vakantielanden bezoekt en in aanraking komt met Nederlandse toeristen. Extravagant en luidruchtig gedrag wordt over het algemeen niet op prijs gesteld door Russen. Teveel zelfvertrouwen is volgens de Russen een slechte eigenschap die ertoe kan leiden dat mensen zich verwaand gaan gedragen. Geld brengt de eigenaar zelfstandigheid en vrijheid, maar maakt vooral ook egoïstisch. De nieuwe middenklasse Rus heeft deze relatie tussen geld en vrijheid ontdekt. Voor hen betekent geld macht. En macht betekent vrijheid om te doen en laten wat men wil. Of zoals raftinginstructeur Leo vertelt: “Ze houden té veel van geld en macht”.219

214

Rodney Bolt, ‘Dat zijn nou typisch Hollanders’, 19. Hans Boland, ‘Mijn Russische ziel’, 208-209. 216 Interview met Aygun Duman, Front Office Manager van het Grand Haber Hotel in Kemer, Turkije, 28-11-2007. 217 Interview met de Assistant General Manager van Het Limak Limra Hotel , Bora Orgen, 27 november 2007 Kiris, Turkije. 218 Elizabeth Roberts, ‘Dat zijn nou typisch Russen’, 13. 219 Interview met raftinginstructeur Leo, Kemer, Turkije, 28-11-2007. 215

60

Vervelende kinderen Opvallend is dat zowel Nederlanders klagen over het gedrag van Russische kinderen op vakantie, als Russen over dat van Nederlandse kinderen. De oorzaak hiervan is dat Russen en Nederlanders hun kinderen op verschillende manieren opvoeden. Nederlandse kinderen hebben volgens hun ouders recht op een eigen mening. Ze worden met respect behandeld. Daarnaast is het vooral belangrijk dat Nederlandse kinderen leren om ‘het gezellig te houden’. Deze vaardigheid moet leiden tot een tolerante opstelling. In andere landen maken ouders doorgaans keuzes voor de kinderen. Nederlandse kinderen daarentegen, weten zelf heel goed wat ze willen. Ze mogen zelf kiezen wat ze eten en hoe ze hun vrije tijd indelen, zolang ze hun omgeving maar niet tot last zijn. 220

Russen zijn over het algemeen niet te spreken over Nederlandse opvoedkundige methoden.

“Duitsers en Nederlanders schreeuwen nooit tegen hun kinderen, niet in hun flat en zeker niet in het openbaar. Russen worden daarom gek van hun kinderen, die schreeuwen en krijsen terwijl de ouders niets doen. Maar dat is hun cultuur.” 221 Nederlanders klagen juist over de onbeschoftheid van Russische kinderen op vakantiebestemmingen.222 Deze klachten hebben meestal betrekking op slechte manieren zoals het plassen in de tuin van het hotel of rennen en schreeuwen door het restaurant. Ze noemen de Russische kinderen ook wel ‘verwend’.223 Elizabeth Roberts maakt een onderscheid tussen twee soorten Russische kinderen; Russische kinderen worden over het algemeen ontzettend verwend, of juist door dronken ouders geheel verwaarloosd. De Russische kinderen die meegaan op vakantie, zijn in veel gevallen niet alleen enig kind, maar hebben meestal ook ouders met een redelijk riant inkomen. Zij worden doorgaans sterk verwend door hun ouders.224

Vrouwen Over de Nederlandse manier van kleden zijn Russen over het algemeen niet te spreken. Ze vinden dat Nederlanders er onverzorgd uitzien. Nederlanders dragen gewoon waar ze zin in hebben, of de kleding nu wel of niet bij elkaar past.225 Russen zelf kleden zich voor speciale gelegenheden. Russische vrouwen schenken veel aandacht aan hun uiterlijk, kleden zich modieus, vrouwelijk en sexy. Vooral dure en prestigieuze merken als Armani, Gucci en Prada zijn populair. Ze geven ook extreem veel geld uit aan cosmetica. Dit gedrag sluit aan bij de Russische ideaalbeelden van de vrouw en de man. De ideale vrouw is mooi, trouw, hartelijk en toegewijd en de ideale man biedt materiele zekerheid, betrouwbaarheid, standvastigheid en zorgt voor het gezin. Russische mannen 220

Rodney Bolt, ‘Dat zijn nou typisch Hollanders’, 20. Coen van Zwol, ‘Wat vinden de Russen’, 1. 222 Elizabeth Roberts, ‘Dat zijn nou typisch Russen’, 16. 223 O.a. klacht van Gloria in haar beoordeling van hotel Camyuva Beach in Turkije op (03-06-2006; raadpleedatum 26-03-2008) 224 Elizabeth Roberts, ‘Dat zijn nou typisch Russen’, 16. 225 Coen van Zwol, ‘Wat vinden de Russen’, 1. 221

61

zijn zeer gevoelig voor statussymbolen. Zij kleden zich graag in pak, met een gouden horloge, zegelring en dure telefoon en rijden in een luxe auto. Zij leven naar de slogan ’geld regeert de wereld, alles is verkrijgbaar’. Deels vinden deze ideaalbeelden hun oorsprong rond 1991, toen de opkomst van de vrije markteconomie leidde tot de kennismaking met kwalitatief betere westerse producten.226 Alhoewel de communistische propaganda jarenlang gendergelijkheid verkondigde, is sinds de val van de Sovjet-Unie een sterk verschillende rol ontstaan voor de Russische man en vrouw. Mannen zijn de macho’s, vrouwen de schoonheid en de zachtheid. De vrouw zorgt voor het huis en het gezin en steunt haar man. De man is de hoffelijke ridder die haar bescherming biedt.227 In de sovjettijd werd liefde sterk geromantiseerd in literatuur, films en tijdschriften. De hedendaagse Russische jeugd hoopt nog altijd dit ideaalbeeld te vinden. Ze zijn snel ontevreden en wisselen regelmatig van partner.228 Dit heeft Russische vrouwen onder meer de reputatie gegeven losbandig te zijn. Deze reputatie wordt versterkt door hun vakantiegedrag waarbij de vrouwen bekend staan om hun geflirt. Sinan, kelner in het Limak Limra Hotel heeft opgemerkt dat Russische vrouwen dikwijls op zoek zijn naar romantiek. Hun mannen zijn volgens hem meestal dronken en gebruiken de vrouw alleen voor de seks. Hasan, eigenaar van een reiswinkel in Kiris, beaamt dit: “Turkse mannen zijn voor Russische vrouwen zeer interessant voor hun vakantieplezier. Hun eigen man is vaak een dronkelap en Turken zijn veel zorgzamer.” Dit is volgens hem de reden dat deze mooie vrouwen veelvuldig met lokale mannen flirten. West-Europese vrouwen doen dit ook wel, maar in veel mindere mate en zij zijn daarbij meestal op zoek naar een wat serieuzere relatie. Russische vrouwen flirten ook met de andere gasten, het lijkt hen niet uit te maken of deze wel of niet een relatie hebben. 229 Russische vrouwen kennen ook minder schaamte dan Nederlandse vrouwen. Zij lopen gerust topless en in stringbikini rond het zwembad, of zelfs naar de bar. Volgens Orgen storen andere gasten zich hier regelmatig aan. Vooral gezinnen en andere vrouwen vinden dit niet leuk. De Nederlandse vrouwen zijn heel jaloers en letten goed op hun mannen. Ze zijn bang dat de Russinnen hun mannen willen afpakken en klagen veelvuldig over dit probleem bij het hotelmanagement.230

226

‘Ő G A F- Tourismus-Memo’, Ő G A F, 3-4. Vladimir Ronin, ‘Russen en Belgen’, 85. 228 Ibidem, 78. 229 Interview met Hasan, eigenaar van een reiswinkel in Kiris, Turkije, 27 november 2007 en interview met Sinan, toerismestudent en kelner, Limak Limra Hotel, Kemer, Turkije, 21 november 2007. 230 Interview met de Assistant General Manager van Limak Limra Hotel , Bora Orgen, Kiris, Turkije, 27 november 2007 . 227

62

Zijn deze verschillen onoverkoombaar? Volgens Bora Orgen botsen verschillende nationaliteiten op vakantie meestal vanwege de dominante aanwezigheid van een van de nationaliteiten. “Ik denk dat wanneer je als Nederlander naar het door Engelsen overspoelde gedeelte van Turkije gaat, je gaat klagen over de Engelsen. Als er in een hotel een nationaliteit dominant is, dan raken andere gasten op de een of andere manier geïrriteerd door hun gedrag.”231 Dit klopt. Vroeger klaagden Nederlanders vooral over Duitsers op vakantie. Nu de Duitsers steeds meer plaats lijken te maken voor Russen, verschuiven de klachten. Wanneer een Nederlander gewend is dat op zijn vakantiebestemming Duits en Engels wordt gesproken, en er plots overal Russisch klinkt, kan dat storend zijn. Om vrede te sluiten tussen verschillende culturen op een vakantiebestemming is van alle partijen enige aanpassing vereist. Doorgaans gebeurt dit vrijwel automatisch. Nederlanders moeten wennen aan de aanwezigheid van Russische gasten en Russen moeten zich nog leren aanpassen aan de stille gedragsregels op vakantie. Bora Orgen is van mening dat ook dit vanzelf zal gebeuren. Hij heeft gezien hoe Israëliërs, die vijftien jaar geleden voor het eerst massaal naar Turkse badplaatsen trokken, ondertussen hebben geleerd hoe ze zich behoren te gedragen in een hotel. Hij verwacht dat de Russen zich over een aantal jaren net zo goed hebben aangepast als de Israëliërs.232 Probleem volgens Hans Boland is echter, dat Russen niet erg goed zijn in integreren en het zich aanpassen. Door hun trots als groot en machtig volk (zij het in het verleden) zien zij aanpassing aan andere volkeren als beneden hun waardigheid.233 Een van de belangrijkste redenen dat Russen zich anders gedragen op vakantie, is dat zij vakantie niet gewend zijn. Russen hebben nooit geleerd hoe zij zich in de kapitalistische wereld van toerisme dienen te gedragen. Een wereld waarin verschillende nationaliteiten en culturen rekening met elkaar moeten houden. Toen Russen in de jaren vijftig toestemming kregen om met groepsreizen andere (buur-)landen te bezoeken, vond dit onder strenge begeleiding plaats. De Russen kwamen nauwelijks in contact met de lokale bevolking en lieten door hun afstandelijkheid meestal geen goede indruk achter. Tot 1991 waren nog weinig Russen naar ‘kapitalistische vakantieoorden’ geweest. Het contrast tussen de sovjettoerist en de westerse toerist was groot. De Russen bezaten vrijwel geen kennis van hoe men zich onder de westerse toeristen diende te gedragen. In combinatie met gebrek aan ervaring met geld en macht heeft dit tot opvallende taferelen geleid die Russen onder meer de naam ‘big spenders’ en alcoholisten heeft gegeven. Door de huidige veranderingen in Rusland nemen de gedragsverschillen met het kapitalistische Westen

231

Interview met de Assistant General Manager van Het Limak Limra Hotel , Bora Orgen, 27 november 2007 Kiris, Turkije. Ibidem. 233 Hans Boland, ‘Mijn Russische ziel’, 242. 232

63

steeds verder af. Vooral jonge Russen verschillen in hun mentaliteit tegenwoordig minder met westerlingen dan hun ouders en grootouders.234 De gewenning van de Nederlanders is tevens een kwestie van geduld. Russen, en wat dat betreft ook de meeste Oost-Europese volkeren, zijn vreemd voor de meeste Nederlanders. Nederlanders weten weinig van hen en hebben nog nauwelijks de mogelijkheid gehad om ze beter te leren kennen. Doordat Russen jarenlang verstopt zaten achter het IJzeren Gordijn, is slechts weinig eerstehands informatie over hen bij de Nederlander terechtgekomen. Nederlanders hebben hun huidige beeld van de Russen gevormd aan de hand van de kleine hoeveelheid informatie waarover ze tot op heden beschikten. Aangezien deze informatie voornamelijk bestaat uit opvallende aspecten die tegen de eigen cultuur of normen en waarden ingaat, is dit beeld niet altijd positief. Het is dan ook van belang dat de huidige beeldvorming wordt aangepast door verdere kennismaking met de Rus en zijn cultuur.

234

Vladimir Ronin, ‘Russen en Belgen’, 7.

64

Conclusie Sinds de herintreding van de vrije markteconomie in Rusland, is het Russisch buitenlands toerisme sterk gegroeid. Landen als Egypte en Turkije die niet alleen goedkoop, maar ook toegankelijk zijn, hebben de vruchten hiervan weten te plukken. Tezamen met de daling van het aantal Duitse toeristen in de afgelopen jaren, heeft deze groei geleid tot een groot percentage Russische gasten in hotels, onder andere in Turkije. Voor de economie van Turkije is dit goed nieuws, voor andere toeristen meestal niet. Uit reacties van andere nationaliteiten is namelijk gebleken dat Russen een zeer slechte reputatie hebben onder hun medetoeristen. Zo slecht, dat er zelfs vraag naar Rus-vrije vakantiebestemmingen is ontstaan. Russen zijn nieuwkomers in de toeristenindustrie. Voor 1991 misten zij de mogelijkheid om in alle vrijheid naar het buitenland op vakantie te gaan. De val van de Sovjet-Unie en de herintreding van de vrije markteconomie brachten hier verandering in. Russen die over geld beschikten gingen op verkenning naar het buitenland. Bijna twintig jaar later gaan jaarlijks ruim zeven miljoen Russen op vakantie naar andere landen. De jonge generatie stedelijke Russen heeft door het openstellen van de grenzen reeds kennis gemaakt met de westerse mentaliteit en cultuur. Het contrast met het gedrag van westerse toeristen is bij de ze generatie kleiner en veroorzaakt minder irritaties. Dit is veelbelovend voor de toekomst. Het merendeel van de Russische toeristen echter, is van een andere generatie en onbekend met de stille gedragsregels, oftewel de cultuur, van de wereldwijde toeristenindustrie. Deze Russen gaan op vakantie om te genieten van hun vrijheid. Ze geven veel geld uit, drinken overmatig en eten alsof ze honger hebben geleden. Plezier staat bij Russen voorop. Andere toeristen die voor hun rust komen, waaronder Nederlanders, storen zich aan het gedrag van deze groep ‘nouveau riche’. Ze irriteren zich aan het in hun ogen lompe, luidruchtige en onbeschofte gedrag van deze groep toeristen. Het gulzige gedrag aan het buffet en het voordringen in rijen aan de bar staan bovenaan de lijst met storende factoren. De tafel volzetten met allerlei eten en vervolgens het merendeel laten staan is een vorm van verspilling die de Nederlanders niet begrijpen. Het overmatig nuttigen van alcohol en de luidruchtige en ongegeneerde uitingen die daar het resultaat van zijn worden door de hotels als ‘typisch Russisch’ bestempeld. En ook Duitsers en Belgen is het aanstootgevende gedrag van Russen opgevallen. Veel ergernissen worden veroorzaakt door het communicatieprobleem. Omdat Russen doorgaans geen andere talen beheersen dan het Russisch, is het voor hen vrijwel onmogelijk om met andere volkeren te communiceren. Zij verwachten van het hotelpersoneel op hun bestemming, dat deze het Russisch beheersen. Dit is echter zelden het geval. Het gevolg is dat Russen hun wensen met gebaren duidelijk moeten maken. Ze begrijpen aanwijzingen van het personeel vaak niet en komen nauwelijks in contact met andere gasten. Omdat Russen vanuit hun cultuur schaars omgaan 65

met het uitdelen van glimlachen, wordt hun lichaamshouding vaak als erg nors en ongeïnteresseerd ervaren. En aangezien Russen mensen alleen in belangrijke gevallen bedanken en niet voor een drankje of een handdoek, hebben zij de reputatie gekregen onbeschoft te zijn tegen het personeel. De reputatie van Russen is over het algemeen erg slecht. Opmerkelijk is dat hij voornamelijk is gebaseerd op cliché’s en stereotypen. Verouderde stereotypen van meer dan twintig jaar geleden zijn aangevuld met nieuwe ervaringen. Helaas zijn de meeste ervaringen negatief gebleken. Het zijn namelijk de verschillen in gedrag waar men zich aan stoort, die men onthoudt en labelt als typisch Russisch. Deze negatieve ervaringen worden met anderen gedeeld via media als het internet, reisverslagen en reisgidsen. Zodoende zijn zelfs mensen die nog geen Russen op vakantie zijn tegengekomen, reeds bekend met de bestaande stereotypen. De ergernissen blijken wederzijds te zijn. Russen, die Nederlanders in de meeste gevallen niet van Duitsers weten te onderscheiden, vinden Nederlanders arrogant, gierig, lui en onverzorgd. Ze storen zich aan de slechte manieren van Nederlanders als roken, boeren, teveel eten en teveel drinken. Dit gedrag is echter niet specifiek kenmerkend voor Nederlanders. Sterker nog, Nederlanders storen zich aan dezelfde gedragingen als Russen. Alleen vertonen Russen en Nederlanders dit gedrag op een andere manier of op een ander moment. Dit is hoofdzakelijk te wijten aan cultuurverschillen. Voorbeelden hiervan zijn het openlijk uiten van emoties, de opvoeding van kinderen en de omgang met vreemden. Wat iemand goede en slechte manieren acht en welk gedrag men wel of niet tolereert, is cultuurgebonden. Verschillen in gedrag komen extra tot uiting op plaatsen waar verschillende nationaliteiten en culturen samenkomen. Een vakantiebestemming is zodoende per definitie een broedplaats van irritaties. Turkse hoteleigenaren zijn bang dat wanneer Russen de dominante nationaliteit vormen in hun hotels, West-Europese gasten weg zullen blijven. Zij zouden het jammer vinden als de Russen hun vaste gasten verdrijven. Aan de andere kant moeten zij de afname van de West-Europese (met name Duitse) markt wel tegemoet komen door zich op andere markten te richten. De Russische markt is nieuw, groot en veelbelovend. Momenteel gaat nauwelijks 15% van de Russen op vakantie. Dat betekend dat bijna 85%, oftewel 120 miljoen Russen, de komende decennia de toerismemarkt nog gaan betreden. Zodoende zullen Nederlanders voorlopig steeds meer Russen tegenkomen op vakantie.

66

Literatuurlijst Boeken Bargeman, Bertine, Kieskeurig Nederland. Routines in de vakantiekeuze van Nederlandse toeristen. Proefschrift Katholieke Universiteit Brabant (Amsterdam: Thela Thesis 2001) 1-2. Boland, Hans, Mijn Russische ziel (Amsterdam: Athenaeum- Polak & van Gennep 2005). Bolt, Rodney, Dat zijn nou typisch Hollanders. Gids voor xenofoben (Leiden: Uitgeverij Krikke 1994). Burnett, Tylor, E., Primitive Culture (7e druk; New York: Brentano’s 1871(1e druk 1924)). Burns, Peter M., An Introduction to Tourism and Anthropology (London and New York: Routledge 1999). Gerhart, Genevra, The Russian’s world, life and language (3e druk; Bloomington, Indiana: Slavica Publishers 2001). Gorsuch, Anne E. en Diane P. Koenker (ed.), Turizm. The Russian and East European tourist under capitalism and socialism (Ithaca en Londen: Cornell University Press 2006) Heijes, Coen, Het stereotype voorbij, Een studie naar onbegrip, beeldvorming en samenwerking tussen Curaçaoënaars en Nederlanders in Nederland en op Curaçao (Amsterdam: Uitgeverij SWP 2004). Horst, Hans van der, De lage hemel. Nederland en de Nederlanders verklaard (2e druk; Schiedam: Scriptum 1996). Ilegems, Paul, Het volkomen frietboek. Een Belgische cultuurgeschiedenis (Amsterdam: Nijgh en van Ditmar 2002). Kuyper, Eric de, Een vis verdrinken. Een niet-Nederlander tussen de Nederlanders (Nijmegen: Uitgeverij SUN 2001). Linthout, Dik, Onbekende buren. Duitsland voor Nederlanders. Nederland voor Duitsers (Amsterdam: Atlas 2006). Pröpper, Henk, Waterlanders. Bespiegelingen over de moraal van Nederland (Amsterdam: Prometheus 1995). Roberts, Elizabeth, Dat zijn nou typisch Russen. Gids voor xenofoben (Zwolle: Uitgeverij Krikke 1995). Ronin, Vladimir, Russen en Belgen: Is het water te diep? (Antwerpen: Benerus 1998). Smith, Valene L. (ed.), Hosts and Guests, The Anthropology of Tourism. (Philadelphia: University of Pennsylvania Press 1989).

67

Artikelen Agafonova, Svetlana, ‘Koud land met mooie vrouwen’, Prospekt, tijdschrift over Rusland, Jaargang 13, No. 4 (2005) 6-8. Aksu, A. en M. Gungoren, ‘Russian Tourist Profile: Antalya Region Example’, Tourist Analysis Vol. 9, No.1-2 (2004) 123-127. Allcock, John B. en Kryzysztof Przeclawski, ‘Introduction: Tourism in Centrally Planned Economies’, Annuals of Tourism Research, Vol. 17 (1990) 1-6. Borocz, Jozsef, ‘Travel-Capitalism: The Structure of Europe and the Advent of the Tourist’, Comparative Studies in Society and History, Vol. 34, No. 4, (1992) 708-741. Crick, Malcolm, ‘Representations of International Tourism in the Social Sciences; Sun, Sex, Sights, Savings and Servility’, Annual review of Anthropology, Vol. 18 (1989) 307-344. Does, René, ‘Wie wil er nog naar Rusland’, Prospekt, tijdschrift over Rusland, Jaargang 15, No. 3 (2007) 14-15. European Travel Commission, Market Intelligence Group, Market Insights: Russia, April 2007. Gorsuch, Anne E., ‘ “There’s no Place like Home”: Soviet Tourism in Late Stalinism’, Slavic Review, Vol. 62, No. 4 (2003) 760-785. Koenker, Diane P., ‘Travel to Work, Travel to Play: on Russian Tourism, Travel and Leisure’, Slavic Review, Vol. 62, No. 4 (2003) 657-665. Light, Duncan en Daniela Dumbraveanu, ‘Romanian Tourism in the Post-Communist Period’, Annuals of Tourism Research, Vol. 26, No. 4, (1999) 898-827. ‘Ő G A F- Tourismus-Memo’, Ő G A F, Impressum, juni 2005. Poulet, Bernard, ‘Zakendoen in Rusland blijft een gok; De economische erfenis van Poetin’, Trends, 28-02-2008, 34, 35. Smeral, Egon, ‘Emerging Eastern European Tourism markets’, Tourism Management, december 1993, 411-418. Williams, Allan M. en Vladimir Balaz, ‘From Collective Provision to Commodification of Tourism?’ Annuals of Tourism Research, Vol. 28, No. 1 (2001) 27-49.

Internetartikelen Bovt, Georgy, ‘When You’re Ashamed of Your Own, Civilized Russians on Vacation Want to Avoid their Countrymen’, in: David Johnson, Johnson’s Russia List, Russia Profile, (30-05-2007; raadpleegdatum 03-09-2007). Breedijk, Ruud, ‘Russen…’, (18-09-2007; raadpleegdatum 03-11-2007).

68

‘Country Profile: Russia’, Library of Congress, Federal Research Division, oktober 2006, via: (raadpleegdatum 15-03-2008). ‘Government figures show substantial increases in the numbers of Tourists that visited International destinations’, Russian Travel Monitor, Issue 2, 2001, (raadpleegdatum 24-01-2008). Groot Koerkamp, Geert, ‘Russische man drinkt zich dood’, Radio Nederland Wereldomroep (02-07-2007; raadpleegdatum 03-04-2008). Günek, Samed, ‘Russian Boom at the Heart of Turkish Tourism’, Sunday’s Zaman, <www.sundayszaman.com/sunday/detaylar.do?load=detay&link=1556> (22-07-2007; raadpleegdatum 11-09-2007). Mamchur, Yuri, ‘Can Russians Afford a Vacation?’, Discovery Institute, <www.discovery.org/scripts/mt/mt-tb.cgi/895> (16-06-2006; raadpleegdatum 11-09-2007). Reiding, Remco, ‘Russenplaag’, Remco’s Rusland, <www.rusland.blogspot.com/2006/06/russenplaag.html> (28-06-2006; raadpleegdatum 05-092007). ‘Rusland: consumentengoederen en detailhandel’, EVD, <www.evd.nl/zoeken/showbouwsysteem.asp?bstnum=81914&location= > (19-01-2008; raadpleegdatum 07-03-2008). Tupikova, Marina, ‘Fastidious but Generous’, Gateway to Russia, <www.gateway2russia.com/st/art_184613.php> (22-12-2003; raadpleegdatum 03-09-2007). Urakcheeva, Julia, ‘The Russians on Vacation. Life in Rostov’, The Harbinger, Alabamba. (22-08-2000; raadpleegdatum 27-08-2007). ‘Tourism Highlights Editie 2007’, World Tourism Organization (UNWTO), via: <www.unwto.org> (raadpleegdatum 24-01-2007). Zundert, Patrick van, ‘Verschillende oorzaken daling toerisme Turkije’, Vakantie.paginablog.nl, (28-032006; raadpleegdatum 23-08-2007). Zundert, Patrick van, ‘Turkije ongekend populair; Russen niet!’, Vakantie.paginablog.nl, (09-11-2005; raadpleegdatum 23-08-2007).

Krantenartikelen Muller, Harry, ‘Oost-Europeanen overspoelen Oostenrijk’, De Telegraaf, (14-02-1998; raadpleegdatum13-03-2008). ‘Niet iedereen weet goed met geld om te gaan’, Algemeen Dagblad, <www.ad.nl/buitenland/article1076037.ece> (09-02-2007; raadpleegdatum 16-08-2007). 69

‘Reisverslag van een Ordinaire Vakantie – deel 2: Conclusie observatie Russen’, De Volkskrant, Volkskrantblog, <www.volkskrantblog.nl/bericht/140137> (09-07-2007; raadpleegdatum 23-082007). Rottenberg, Hella, ‘Waar het met Rusland fout is gegaan; De balans van Poetins presidentsschap’, De Volkskrant, Boekrecensies, (29-02-2008) 26. Rotteveel, Mathijs, ‘Russen dol op stempelen’, Dagblad De Pers, (31-03-2008) 9. ‘Russen verpesten vakantie’, Algemeen Dagblad, <www.ad.nl/buitenland/article1076053.ece> (09-02-2007; raadpleegdatum 17-08-2007). ‘Russische ski-proleten wekken weerzin’, Algemeen Dagblad, <www.ad.nl/buitenland/article1076034.ece> (09-02-2007; raadpleegdatum 17-08-2007). ‘The tourist who came in from the cold’, The Guardian <www.guardian.co.uk/turkey/storey/0,,2135890,00.html> (27-07-2007; raadpleegdatum 11-092007). ‘Toeristen klagen over wodkavluchten’, De Telegraaf, (01-02-2007; raadpleegdatum 17-08-2007). ‘Tourist arrivals rise 18.15 percent’, Turkish Daily News, (27-12-2007; raadpleegdatum 24-01-2008). ‘Turkijegangers willen Rus-vrije vakantie’, De Telegraaf Reiskrant, <www.reiskrant.nl/reiskrant/reisnieuws/28287901/Turkije-gangers_willen_Rusvrije_vakantie.html> (09-11-2005; raadpleegdatum 23-08-2007). ‘Vakantievierders vaker op de vuist’, De Telegraaf, (0307-2006; raadpleegdatum 17-08-2007). Zwol, Coen van, ‘Wat vinden de Russen van Nederlanders?’, NRC Handelsblad, (04-04-2006; raadpleegdatum 05-09-2007). Zwol, Coen van, ‘Russen jagen Nederlanders van Turkse stranden’, NRC Handelsblad, (02-04-2006; raadpleegdatum 03-09-2007). Zwol, Coen van, ‘Russische badgasten’, NRC Handelsblad, (02-04-2006; raadpleegdatum 03-09-2007).

Persberichten ‘Meer Nederlanders op vakantie in 2006’, NRIT Media, via: <www.nritmedia.nl> (17-07-2007; raadpleegdatum 28-02-2008). ‘Russische consument koopt zich arm’, Persbureau Petersburg <www.pietr.nu/nieuws/gehelebericht.asp?1446> (21-08-2003; raadpleegdatum 11-09-2007). 70

‘Nederlandse toeristen zijn beleefd maar geven weinig geld uit’, Expedia.nl, Amsterdam (23-052007; raadpleegdatum 11-09-2007).

Websites Russische reissite www.tophotels.ru (raadpleegdatum 13-11-2007) Duitse reissite www.holidaycheck.de (raadpleegdatum 15-11-2007) Engelse reissite www.tripadvisor.com (raadpleegdatum 03-01-2008) Nederlandse reissite www.vakantie.paginablog.nl (raadpleegdatum 02-04-2008) Belgische reissite www.zoover.be/turkije/ (raadpleegdatum 28-03-2008) World Health Organization http://www.who.int/topics/alcohol_drinking/en/ (raadpleegdatum 0304-2008) Federal State Statistics Service (Rosstat), Russia in Figures <www.statrus.info> (raadpleegdatum 30-08-2007) Official statistics of the Austrian National Statistical Office (Annual data) http://tourmis.wu.edu/cgi-bin/tmintro.pl (raadpleegdatum 11-02-2008) Cambridge online dictionary, (raadpleegdatum 02-10-2007).

Interviews Interview met M. Yesliay, Kemer, Turkije, 28 november 2007 M. Yesilay is Turk en werkzaam als Front Office Manager van het Pegasos Hotel, een hotel wat in het hoogseizoen volgeboekt is met Russen. Hij heeft vijftien jaar ervaring in het toerisme. Interview met Kutlay Semerci, Kiris, Turkije, 20 november 2007 Kutlay Semerci is Front Office Manager van het Daima Hotel. Hij houdt zich met name bezig met marketing van dit zeer jonge hotel en beschikt over een aanzienlijke kennis van de toerismebranche en de geschiedenis van toerisme in Turkije. Interview met Aygün Duman, Kemer, Turkije, 28 november 2007 De Turk Aygün Duman is Front Office Manager in het luxe vijfsterrenhotel Grand Haber. Als Front Office Manager discrimineert hij niet en verkondigd hij dat alle gasten als gelijken worden gezien en behandeld in het hotel. Persoonlijk is hij echter niet geheel positief gestemd over het gedrag van de Russische toeristen. Interview met Bora Orgen, Kiris, Turkije, 27 november 2007 Bora Orgen is de Assistant General Manager van het Limak Limra Hotel. Hij is hoog opgeleid en goed op de hoogte van toeristische trends in Turkije. Interview met Mila Chevalier, 5 november 2007 De Russische Mila Chevalier is directeur van het Nederlands Instituut in Sint Petersburg. Zij beschikt over een brede kennis van zowel Russische als Nederlandse zaken. 71

Interview met Aljoeba, Limak Limra hotel. Kiris, Turkije, 21 november 2007 Aljoeba is een Oekraïense jonge vrouw van 24 jaar, die tijdens het toeristische seizoen in hotels in Turkije werkt als animator. Interview met Sinan, Limak Limra Hotel, Kemer, Turkije, 21 november 2007. Sinan is een Turkse toerismestudent en werkzaam als kelner in het Limak Limra hotel. Interview met raftinginstructeur Leo, Kemer, Turkije, 28 november 2007 Leo is Turk en eigenaar van een klein reisbureau. Hij beheerst de Russische taal goed en is reeds meerdere malen in Rusland geweest. Interview met hotelgasten, Limak Limra Hotel, Kiris, Turkije, 23 november 2007 Interview met Burak Sansal, reisleider, 10 september 2007 Burak Sansal is een Turkse reisleider met reeds 18 jaar ervaring. Hij probeert met zijn informatieve website <www.allaboutturkey.com> het toerisme naar Turkije te bevorderen. Interview met Frans en Cynthia, Limak Limra Hotel, 22 november 2007 Frans en Cynthia zijn een ouder echtpaar dat sinds 1989 in Turkije komt. Zij hebben de veranderingen in het toerisme en de komst van de Oost-Europese toeristen meegemaakt. Interview met Vanne Hartjes, Groningen, 6 december 2007 Vanne Hartjes is een Groningse studente die in 2007 met haar familie in Egypte op vakantie was. Interview met echtpaar op Schiphol, 20 november 2007 Dit echtpaar ging in 2007 voor de zevende maal op vakantie naar hetzelfde resort in Turkije. Interview met Ursula en Kelly, Limak Limra Hotel, Kiris, Turkije, 25 november 2007 Ursula en Kelly zijn twee Noord-Hollandse vriendinnen die regelmatig naar Kemer op vakantie gaan, mede vanwege hun Turkse vriendjes. Tijdens deze vakanties hebben Ursula en Kelly meer dan eens overlast ervaren van Russische toeristen. Interview met Klaus en Andrea, Kiris Turkije, 23 november 2007 Klaus en Andrea zijn twee ‘excentrieke’ Duitsers die niet alleen graag naar Turkije gaan, maar ook lokale zakenlui als vrienden mogen beschouwen. Interview met Hasan, Kiris, Turkije, 26 november 2007 Hasan is Turk, reisleider en eigenaar van een klein reisbureau in Kiris. Voor zaken reist hij regelmatig naar de Benelux om zijn reisbureau te promoten.

72

Bijlage 1. Belangrijkste bestemmingen

Bron: European Travel Commission, Market Intelligence Group, Market Insights: Russia, April 2007 4.

73

Bijlage 2. Fotocollage ‘Russen op vakantie’

Bron: www.foto.turkey.ru

74