Ruim baan voor vis in Rivierenland. Vismigratieplan Waterschap Rivierenland

Ruim baan voor vis in Rivierenland

Vismigratieplan Waterschap Rivierenland 2009-2015

10 februari 2009

Kenmerk R001-4562578JXA-kmi-V01-NL

Verantwoording Titel


Opdrachtgever

Waterschap Rivierenland Remco Schreuders Jasper Arntz, Remco Schreuders en Bas Bakker

Projectleider Auteur(s)

Aantal pagina's

4562578 78 (exclusief bijlagen)

Datum

10 februari 2009

Projectnummer

Handtekening

Colofon Tauw bv Vestiging Utrecht Australiëlaan 5 Postbus 3015 3502 GA Utrecht Telefoon (030) 282 48 24 Fax (030) 288 94 84

Dit document is eigendom van de opdrachtgever en mag door hem worden gebruikt voor het doel waarvoor het is vervaardigd met inachtneming van de rechten die voortvloeien uit de wetgeving op het gebied van het intellectuele eigendom. De auteursrechten van dit document blijven berusten bij Tauw. Kwaliteit en verbetering van product en proces hebben bij Tauw hoge prioriteit. Tauw hanteert daartoe een managementsysteem dat is gecertificeerd dan wel geaccrediteerd volgens: -

NEN-EN-ISO 9001.


3\78


4\78



Inhoud Verantwoording en colofon .......................................................................................................... 3 1

Inleiding.......................................................................................................................... 9

1.1 1.2 1.3

Aanleiding........................................................................................................................ 9 Doelstelling project ........................................................................................................ 10 Leeswijzer ..................................................................................................................... 12

2

Kader voor het werken aan vismigratie .................................................................... 13

2.1

Inleiding ......................................................................................................................... 13

2.2 2.3 2.3.1

Watersystemen en waterhuishouding ........................................................................... 14 Kaderrichtlijn Water ....................................................................................................... 18 M-watertypen................................................................................................................. 20

2.3.2 2.4 2.4.1

R-watertypen ................................................................................................................. 20 Natuurbeleid en vismigratie ........................................................................................... 21 Natura2000.................................................................................................................... 21

2.4.2 2.4.3 2.4.4

EHS en ecologische verbindingszones ......................................................................... 23 Waardevolle waternatuur .............................................................................................. 23 Functie viswater ............................................................................................................ 25

2.5 2.5.1 2.5.2

Overig beleid gericht op vismigratie .............................................................................. 25 Aalverordening en Nationaal Beheerplan Aal ............................................................... 25 Benelux-beschikking ..................................................................................................... 26

2.6 2.6.1 2.6.2

Visstanden en beschermde vissoorten ......................................................................... 26 Visstanden..................................................................................................................... 27 Beschermde vissoorten ................................................................................................. 27

2.7 2.7.1 2.7.2

Bestaande plannen voor vismigratie ............................................................................. 29 Bestaande plannen voor vismigratie en gerealiseerde vispassages............................. 29 Plannen en maatregelen van Rijkswaterstaat ............................................................... 30

2.8

Samenvatting ................................................................................................................ 31

3

Waterschapsbrede visie op vismigratie .................................................................... 33

3.1 3.2 3.2.1

Inleiding ......................................................................................................................... 33 Werkwijze ...................................................................................................................... 33 Viswatersystemen ......................................................................................................... 33

3.2.2 3.2.3 3.2.4

Beleidsmatige bouwstenen ........................................................................................... 35 Omvang en kwaliteit van watersystemen ...................................................................... 35 Afstemming sport- en beroepsvisserij ........................................................................... 37


5\78


6\78

3.3 3.3.1

Prioritaire vismigratieroutes per stroomgebied .............................................................. 37 Alblasserwaard .............................................................................................................. 37

3.3.2 3.3.3 3.3.4

Alm en Biesbosch.......................................................................................................... 38 Beneden-Linge .............................................................................................................. 40 Betuwe .......................................................................................................................... 41

3.3.5 3.3.6 3.3.7

Bommelerwaard ............................................................................................................ 43 Land van Maas en Waal................................................................................................ 44 Groesbeek-Ooijpolder ................................................................................................... 45

3.4

Overzicht van prioritaire vismigratieroutes .................................................................... 46

4

Knelpunten en mogelijke maatregelen...................................................................... 49

4.1 4.1.1 4.1.2

Vismigratieknelpunten ................................................................................................... 49 Wat beschouwen we als een knelpunt? ........................................................................ 49 Vismigratieknelpunten binnen prioritaire routes ............................................................ 50

4.1.3 4.1.4 4.2

Vismigratieknelpunten buiten prioritaire routes ............................................................. 50 Beleidslijn vismigratie .................................................................................................... 52 Mogelijke oplossingen ................................................................................................... 52

4.2.1 4.2.2 4.2.3

Gemalen ........................................................................................................................ 53 Stuwen .......................................................................................................................... 56 Sluizen........................................................................................................................... 58

5

Uitvoeringsprogramma vismigratie 2009-2015......................................................... 59

5.1

Fasering en prioritering van vismigratieknelpunten....................................................... 59

5.1.1 5.1.2 5.2

Werkwijze prioritering .................................................................................................... 59 Werkwijze fasering ........................................................................................................ 60 Uitvoeringsprogramma 2009 t/m 2015 .......................................................................... 64

5.3

Aan de slag met het uitvoeringsprogramma.................................................................. 69

6

Monitoring van vismigratie......................................................................................... 71

6.1 6.2 6.2.1

Inleiding ......................................................................................................................... 71 Monitoring...................................................................................................................... 71 Nut en noodzaak van een vismigratievoorziening ......................................................... 71

6.2.2

Effectiviteit van vismigratievoorzieningen...................................................................... 72

7

Begrippenlijst .............................................................................................................. 73

8

Literatuur en geraadpleegde bronnen....................................................................... 75



Bijlage(n) 1. Kaarten 2. KRW waterlichamen met bijbehorende vis (deel)maatlatten 3. Overzicht HEN- en SED-wateren 4. Beschrijving Natura 2000-gebieden 5. Visstand van onderzochte KRW-waterlichamen 6. Prioritering en fasering van knelpunten 7. Beschrijvingen van vismigratievoorzieningen


7\78


8\78



1 Inleiding 1.1

Aanleiding

Waterschap Rivierenland heeft in haar beheersgebied circa 2000 stuwen en 200 gemalen. Deze kunstwerken zijn belangrijk voor de gewenste waterhuishouding in het Rivierengebied. Kunstwerken zorgen echter ook voor ecologische versnippering. De watersystemen worden door de aanwezige kunstwerken opgedeeld in een groot aantal kleinere watersystemen. Door de aanwezigheid van kunstwerken kunnen vissen niet vrij tussen (deel)watersystemen migreren en kunnen vissen slachtoffer worden bij bemaling van gebieden door gemalen. Kunstwerken vormen hierdoor in veel gevallen barrières voor vrije vismigratie. Naast waterkwaliteit en inrichting van waterlopen zijn vismigratiemogelijkheden van belang voor vissoorten en visstanden. In het kader op de volgende pagina worden het begrip ‘vispasseerbaarheid’ en het belang van vrije vismigratiemogelijkheden nader toegelicht. Vanuit verschillende beleidsontwikkelingen is het herstellen van vrije vismigratiemogelijkheden als doelstelling in de waterschapstaken verwerkt. Als belangrijkste drijfveer fungeert hierbij: • De Kaderrichtlijn Water (KRW): gericht op vrije vismigratie Waterschap Rivierenland heeft in de (concept-)maatregelenpakketten voor de KRW de aanleg van vismigratievoorzieningen in een aantal waterlichamen tot en met 2027 opgenomen. Bij het opstellen van de KRW-gebiedsplannen was echter onvoldoende kennis beschikbaar om vismigratieknelpunten te prioriteren. Het ontbrak aan een heldere visie op de noodzaak tot het verbinden van wateren. In de KRW-gebiedsplannen zijn vismigratiemaatregelen dan ook taakstellend opgenomen. Dit betekent dat een aantal passages is genoemd, dat de locatie indicatief is aangeduid en dat financiële middelen voor •

de uitvoering op basis van kentallen zijn gereserveerd. Flora- en faunawet (soortbescherming/zorgplicht): Werken aan verminderen van negatieve invloeden van gemalen (beschadiging vis), door gemalen visveilig in te richten wanneer geen vismigratievoorziening mogelijk is

Het Waterschap Rivierenland streeft naar het benoemen van concrete vismigratieknelpunten en een programmering van de aanpak. Om op een kosteneffectieve wijze vismigratieknelpunten op te lossen, dienen de knelpunten te worden geprioriteerd en de uitvoering te worden gefaseerd in de tijd. Hiervoor is van belang een heldere visie op vismigratie te hebben. Op basis van deze visie kunnen de belangrijke vismigratieroutes worden aangewezen, de prioritaire vismigratieknelpunten daarin worden gelokaliseerd en principeoplossingen worden geformuleerd.


9\78


Ook het combineren van het opheffen van barrières met de uitvoering van het meerjarenprogramma renovatie kunstwerken bepaalt voor een deel de prioritering (‘werk met werk’ combineren). Dit alles dient tevens verwerkt te worden in een concreet uitvoeringsprogramma voor de periode tot en met 2015. Visvriendelijke gemalen De problemen rond gemalen zijn als tweeledig te beschouwen. Enerzijds vormen ze een barrière voor migrerende vissen (zowel in stroomopwaartse als stroomafwaartse richting), anderzijds worden vissen door gemalen beschadigd (wat regelmatig leidt tot vissterfte). De problematiek kan worden aangepakt door gemalen vispasseerbaar te maken. Een vispasseerbaar gemaal is in twee richtingen te passeren voor vissen. Doordat vispasseerbaarheid in stroomafwaartse richting wordt bewerkstelligd, wordt tevens voorkomen dat vissen beschadigd raken. Echter om een gemaal vispasseerbaar te maken, zijn vaak dure aanpassingen noodzakelijk. Het is in relatie tot visbeschadiging vanuit financieel oogpunt dan ook niet redelijk om ieder gemaal vispasseerbaar te maken. Volstaan kan worden met een visveilig gemaal. Dit gemaal is niet vispasseerbaar, maar door viswerende maatregelen wordt voorkomen dat vissen in de pompen terecht komen.

1.2

Doelstelling project

Het project ‘Visie op vismigratie en prioritering en uitwerking van vismigratieknelpunten’ heeft als doel te komen tot een onderbouwd vismigratieplan, waarin alle prioritaire knelpunten en mogelijke oplossingen voor vismigratie zijn opgenomen. De doelgroep van dit plan is met name de interne organisatie van het Waterschap Rivierenland. Het is bedoeld om richting te geven aan het werken aan vismigratiemogelijkheden. Daarnaast geeft dit plan externe belanghebbenden inzicht in de waterschapsplannen op het gebied van vismigratie. Op basis van het te vormen overzicht van knelpunten en principeoplossingen wordt een uitvoeringsplan opgesteld, uitgaande van: • Een kostenindicatie van de oplossingen per knelpunt • • • •

Afstemming op het meerjarenprogramma renovatie stuwen en gemalen van Waterschap Rivierenland Afstemming met aangrenzende waterbeheerders (Rijkswaterstaat) Mogelijke medefinanciering en subsidies De binnen Waterschap Rivierenland beschikbare financiële middelen tot en met 2015 en 2027

Tot slot gelden nog twee aparte doelstellingen: • Het formuleren van een beleidslijn voor het ‘visvriendelijk’ maken van kunstwerken (onder •

10\78

andere viswering/-geleiding) die niet als prioritair op te heffen worden aangemerkt Aanbevelingen voor monitoring van vismigratievoorzieningen



Vismigratie is geen doel op zich, maar een ‘middel’ voor het verkrijgen van duurzame vispopulaties en viswatersystemen. De problematiek van vismigratie hangt samen met versnippering van leefgebieden van vissen. Deze versnippering valt uiteen in twee componenten, die in samenhang moeten worden bekeken (zie onderstaande figuur): 1.

De aanwezigheid van (deel)leefgebieden van vissoorten naar kwaliteit en omvang;

2.

De bereikbaarheid van deze (deel)leefgebieden voor vissoorten.

In dit vismigratieplan wordt gefocust op de bereikbaarheid van leefgebieden voor vissen, waarbij het aspect ‘barrières’ centraal staat. Versnippering van watersystemen

Aanwezigheid habitats

Omvang

Kwaliteit

Bereikbaarheid habitats

Afstand

Barrières

Verschillende vissoorten stellen uiteenlopende eisen aan vismigratiemogelijkheden. Vissen van stromende wateren als beken en rivieren, zogeheten rheofiele vissoorten, leggen vaak relatief grote afstanden af tussen verschillende deel leefgebieden. Meer algemene soorten, ook wel eurytope soorten genoemd, zijn minder willekeurig qua deel leefgebieden, maar kunnen eveneens over grote afstanden migreren. Vissoorten van plantenrijke, ondiepe wateren, de limnofiele vissoorten, voltooien hun hele levenscyclus meestal in hetzelfde watersysteem en zijn daardoor niet direct afhankelijk van migratiemogelijkheden. Voor het behoud of het versterken van populaties van limnofiele soorten is vrije vismigratie echter wel een belangrijk aspect.

Migratie van vissen vindt plaats in stroomopwaartse en stroomafwaartse richting. Hieronder wordt in dit vismigratieplan het volgende verstaan, ongeacht de werkelijke stromingsrichting in de praktijk: •

Stroomopwaarts: van groot naar kleiner watersysteem (van de rivieren richting binnenwater, van wetering naar polder etc.)

•

Stroomafwaarts:van klein naar groter watersysteem (van binnenwateren richting rivieren, van polder naar wetering etc.)

Er wordt bij het hanteren van deze begrippen dus uitgegaan van een natuurlijke afvoersituatie van water, waarbij water stroomt van hoger naar lager gelegen gebieden.


11\78


1.3

Leeswijzer

Dit rapport gaat allereerst in op het kader van het werken aan vismigratiemogelijkheden voor vissen. Dit is gebaseerd op de bestaande situatie qua visstanden en waterhuishouding, maar is anderzijds ook mede afhankelijk van verschillende waterhuishoudkundige en ecologische beleidsdoelstellingen. Dit wordt uitgebreid behandeld in hoofdstuk 2. Op basis daarvan wordt in hoofdstuk 3 de waterschapsbrede visie op vismigratie behandeld en toegelicht, die leidt tot het aanwijzen van een aantal prioritair vispasseerbaar te maken watergangen(stelsels). De kunstwerken die in deze watergangen aanwezig zijn, zijn potentiële knelpunten voor vrije vismigratie. Hierop wordt ingegaan in hoofdstuk 4. In dit hoofdstuk worden ook de mogelijke oplossingen en kosten voor de knelpunten bij stuwen, gemalen en sluizen behandeld. In hoofdstuk 5 worden de werkwijze en resultaten van de prioritering en fasering van de aanpak van knelpunten behandeld, om zodoende te komen tot een uitvoeringsprogramma voor de periode 2009-2015. In hoofdstuk 6 wordt tot slot stilgestaan bij het belang van monitoring bij het werken aan vrije vismigratie in het beheersgebied van Waterschap Rivierenland. In hoofdstuk 7 is een begrippenlijst opgenomen.

12\78



2 Kader voor het werken aan vismigratie 2.1

Inleiding

In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de huidige situatie, functies, plannen en doelen ten aanzien van visstanden en vismigratie. Ook relevante zaken als waterkwaliteit, inrichting e.d. worden hierin meegenomen, aangezien deze zaken medebepalend kunnen zijn voor visstand en vismigratie. Dit bepaalt daarom mede het nut en de noodzaak van het werken aan vismigratiemogelijkheden. Relevante aspecten voor de visie en het uitvoeringsprogramma voor vismigratie zijn: • Watersystemen en waterhuishouding (onder andere de geografische ligging van Waterschap Rivierenland) – van belang voor het in beeld brengen van het leefgebied (‘huis van de vis’) en •

•

de daarin aanwezige barrières voor vismigratie De KRW-planvorming van Waterschap Rivierenland voor vis en vismigratie – de KRW bepaalt voor een deel van de watersystemen het toekomstige viswaterbeheer en stelt eisen aan ‘ecologische continuïteit’ (vispasseerbaarheid) van waterlopen. Met name voor vissoorten van stromende wateren (rheofiele vissoorten) is dit van groot belang Natuurbeleid – vanuit het Europese, nationale en regionale natuurbeleid zijn ecologische doelstellingen gekoppeld aan waterlopen en gebieden. Daarbij gaat het onder andere om bescherming van natuurgebieden en (onder andere) vissoorten. Invulling geven aan deze beleidsaspecten is van belang voor visievorming voor vismigratie

•

Beleid specifiek gericht op vismigratie – in Europees en nationaal verband zijn en worden er afspraken gemaakt over verbetering vismigratiemogelijkheden in binnenwateren. Dit dient verder geconcretiseerd te worden in beleid en planvorming van Waterschap Rivierenland

•

Visstanden en beschermde vissoorten – inzicht in de huidige visstanden en populaties van beschermde vissoorten draagt bij aan het bepalen van de noodzaak van vismigratie en aan bepaling van gebieden/watersystemen waar bescherming van populaties gewenst is

•

Bestaande plannen voor vismigratie en reeds gerealiseerde vismigratievoorzieningen – dit draagt bij aan het bepalen van watersystemen/waterlopen waar vismigratie al mogelijk is en/of waar aangehaakt kan worden op bestaande plannen

•

De visie van de visrechthebbende op visserijbeheer en in het bijzonder vismigratie

Deze aspecten samen vormen de basis voor de visie op vismigratie (hoofdstuk 3). Hieronder worden de aspecten nader toegelicht en wordt aangegeven welke elementen daaruit concreet van belang zijn voor de visie.


13\78


2.2

Watersystemen en waterhuishouding

Het beheersgebied van Waterschap Rivierenland loopt globaal van de Duitse grens (oost) tot Kinderdijk (west) en tussen de Nederrijn/Lek (Noord) en Maas (zuid). Het beheersgebied van Waterschap Rivierenland was vroeger een overstromingsvlakte van het rivierensysteem. Door het aanleggen van dijken en de vele waterhuishoudkundige kunstwerken is dit nu niet meer het geval. Stuwen en gemalen zijn de middelen om het waterpeil kunstmatig te verhogen of te verlagen, waarmee verdroging en/of vernatting wordt voorkomen. Waterschap Rivierenland heeft ongeveer 4000 kilometer aan A-watergangen, 2000 stuwen en 200 gemalen in beheer. De vele kunstwerken zorgen uit visecologisch oogpunt voor versnippering van de watersystemen en voor beperkte vrije vismigratiemogelijkheden. Binnen het beheersgebied zijn verschillende stroomgebieden te onderscheiden (zie figuur 3.1), die als afzonderlijke hydrologische systemen fungeren: • Alblasserwaard • Alm en Biesbosch • • •

Beneden-Linge Betuwe Bommelerwaard

• •

Land van Maas en Waal Groesbeek en Ooijpolder

Figuur 2.1 Indeling van het waterschapsgebied in zeven stroomgebieden

De gradiënt in hoogteligging en de vroegere relatie met de grote rivieren zijn terug te vinden in de bodemopbouw en de waterhuishouding in het beheersgebied. Het gebied bestaat grotendeels uit rivierkleigronden, doorsneden met oude rivierduinen/strandwallen. Zo wordt het oostelijke deel van het beheersgebied gekenmerkt door zandgronden en is – zonder waterhuishoudkundig ingrijpen – relatief droog.

14\78



Het westelijke deel van het beheersgebied bestaat daarentegen uit rivierkleigronden (Alm en Biesbosch, Beneden-Linge, Bommelerwaard) en veengronden (Alblasserwaard en Vijfherenlanden) met relatief hoge grondwaterstanden. Doordat het gehele beheersgebied wordt omgeven en doorkruist door rivieren, worden de grondwaterstanden sterk beïnvloed door de rivierwaterstanden. De waterhuishouding (waterpeil, aan- en afvoer van water) is gericht op het realiseren van de gewenste condities voor de verschillende landgebruiksvormen (veelal agrarisch). Alblasserwaard De Alblasserwaard en de Vijfherenlanden zijn laagveengebieden met veel landschappelijke, cultuurhistorische en ecologische waarden. Het gebied kenmerkt zich door fijnmazige netwerken van sloten in relatief kleine poldergebieden die via gemalen afwateren op een aantal grote boezemstelsels. De boezemstelsels wateren via boezemgemalen af op de Merwede en de Lek. In de boezemstelsels zijn oude veenriviertjes als de Alblas en de Giessen opgenomen. Vrij afstromend water komt echter niet voor; alle wateren in het gebied zijn te omschrijven als stagnante laagveenwateren. De boezemgemalen zorgen ervoor dat migratie van vis tussen de rivieren en de boezemstelsels wordt belemmerd. De boezemstelsels zelf zijn relatief grote aaneengesloten watersystemen, waarin nauwelijks kunstwerken aanwezig zijn. Op de overgangen van de boezems naar polders zijn de poldergemalen barrières voor vismigratie. Datzelfde geldt voor de in polders aanwezige stuwen en de kunstwerken benodigd voor onderbemaling.

Alm en Biesbosch Het gebied Alm en Biesbosch is grotendeels een rivierkleigebied dat wordt gekenmerkt door kreekrestanten, weteringstelsel en het (voormalige) riviertje de Alm. Kreken zijn gelegen in de Biesbosch en maken deel uit van het stelsel van hoofdwatergangen binnen het beheersgebied. Vanuit de Afgedamde Maas, de Biesbosch, de Bersche Maas en de Merwede kan water worden ingelaten. Uitlaatpunten van de relatief grote bemalinggebieden zijn de gemalen langs de Merwede en de Maas. De afgedamde Biesboschkreken zijn te beschouwen als semi-stagnante wateren. In het oostelijke gedeelte van het gebied (Land van Heusden en Altena) komen restanten van rivieren (zoals de Alm) voor die ook tot stagnante kreken kunnen worden gerekend. Binnen het gebied Alm en Biesbosch ligt ook een aantal wateren met belangrijke natuurwaarden, te weten Kornse boezem, Pompveld, Uitwijkse Veld en Zevenbansche boezem. De afgedamde Biesboschkreken zijn voor vissen niet optrekbaar vanaf de Amer/Maas en zijn visecologisch gezien geïsoleerde watersystemen. Voor het Land van Heusden en Altena geldt dat het watersysteem met stuwen is opgedeeld in een groot aantal peilvakken. Binnen het gebied is vismigratie tussen peilvakken daardoor niet goed mogelijk. De gemalen langs de Merwede en de Maas zijn voor vis eveneens niet passeerbaar.


15\78


Beneden Linge De Linge, het Merwedekanaal en het Kanaal van de Steenenhoek zijn belangrijke watergangen voor aan- en afvoer van water in het stroomgebied Beneden-Linge. De Beneden-Linge is een stromend riviertje. Vanuit het Amsterdam-Rijnkanaal (Betuwepand) en de Lek wordt water ingelaten voor het gebied ten noorden van de Linge. Via op de Linge aansluitende weteringen kan in droge perioden water worden aangevoerd vanuit de grote rivieren en kan water worden verspreid en worden ingelaten in polders. Via gemalen kan het waterbezwaar worden afgevoerd naar de Linge, de Boven-Merwede of de Nederrijn/Lek. In het oostelijke deel van de Betuwe vindt aan- en afvoer onder vrij verval plaats. De Linge en het Kanaal van de Steenenhoek staan in verbinding met het Merwedekanaal. Via sluizen in die kanalen kunnen vissen in theorie van en naar de Linge migreren, al is het niet bekend of die mogelijkheden optimaal zijn. De BenedenLinge is vanaf de Merwede optrekbaar tot de meest benedenstroomse stuw. Verbindingen voor vissen naar het achterland zijn afgesloten door gemalen en stuwen die vrije vismigratie belemmeren. Datzelfde geldt voor vismigratie tussen watersystemen in de poldergebieden. Bommelerwaard Het gebied bestaat uit slechts enkele, relatief grote bemalingsgebieden, waarvan het gebied van De Baanbreker en het H.C. de Jong-gemaal het grootst zijn. Waterinlaat vindt plaats vanuit de Maas in het oosten en zuidoosten van het gebied. Afvoer van water vindt plaats via enkele grote weteringen plaats richting en via gemalen aan de Afgedamde Maas. Het gebied van De Baanbreker is sterk verstuwd; in de overige bemalingsgebieden is de verstuwing minder prominent. Onder normale omstandigheden lozen de genoemde gemalen onder vrij verval op het buitenwater. Alleen bij hoge rivierwaterstanden wordt bemalen. De gemalen zijn niet passeerbaar voor vis die vanaf de rivieren het binnenwater wil optrekken. In de tegenovergestelde richting is dit door de mogelijkheden voor vrije lozing in principe wel mogelijk, al hangt dat sterk af van de constructies. Binnen en tussen de peilvakken in het gebied is vrije vismigratie niet goed mogelijk door de aanwezige stuwen en poldergemalen. Betuwe Dit gebied kent een gradiënt in hoogteligging en bodemopbouw van oost naar west. In het oosten is sprake van relatief hooggelegen zandgronden, in het westen is de riviereninvloed duidelijk zichtbaar in het landschap door oude riviertakken en –kommen, zoals de Oude Rijn en omgeving. Het stroomgebied van de Betuwe wordt doorsneden door de Boven-Linge, de ‘slagader’ van dit gebied. Water kan worden ingelaten in het oosten (Doornenburg), maar ook vanuit het Amsterdam-Rijnkanaal en de Nederrijn. Waterafvoer en -aanvoer vindt in een groot deel van het gebied grotendeels plaats onder vrij verval. In droge perioden vindt in het oostelijke deel van het gebied soms droogval van watergangen plaats. Water uit de Betuwe wordt afgevoerd naar het Amsterdam-Rijnkanaal en, via een sifon onder dit kanaal door, naar de Beneden-Linge. Het westelijke deel van de Betuwe is aanzienlijk sterker verstuwd dan het oostelijke deel.

16\78



Door de aanwezigheid van de vele kunstwerken is vrije vismigratie in grote delen van het gebied niet goed mogelijk. In de Oude Rijn en de verbindingen daarvan met de Nederrijn en de BovenLinge zijn verschillende kunstwerken reeds vispasseerbaar gemaakt. Land van Maas en Waal In dit gebied is in het oostelijke deel (Citters) sprake van relatief hoog gelegen zandgronden die, afhankelijk van rivierwaterstanden, via grote weteringen (Balgooijse Wetering, Nieuwe Wetering) en twee gemalen vrij afwateren op de Maas. In dit gebied is geen wateraanvoer mogelijk. Dit gebied kent in droge perioden soms droogval van watergangen. Voor de overige delen van het gebied kan water worden aangevoerd uit het Maas-Waalkanaal en/of de Maas en vindt geen droogval van waterlopen plaats. Afwatering vindt hier plaats via weteringen van oost naar west, en via de gemalen Bloemers en Quarles van Ufford uiteindelijk op de Maas. De Grote Wetering met vertakking naar het achterland is hier de belangrijkste afvoerroute voor water. Bij normale, lage rivierwaterstanden wordt het waterbezwaar via stuwen (in/bij de gemalen) onder vrij verval geloosd. Dit betreft het grootste gedeelte van het jaar. Visintrek vanaf de Maas is hier echter niet mogelijk door de aanwezige gemalen/stuwen. In het binnenwater zorgen stuwen ervoor dat ook de migratie van vis in de weteringen en achterliggende gebieden wordt belemmerd. Groesbeek-Ooijpolder Dit gebied bestaat eigenlijk uit twee typen watersystemen. Enerzijds is dat een ingepolderde overstromingsvlakte van de Waal, met oude rivierstrangen en afzettingen (Ooijpolder). Anderzijds bestaat het gebied uit een bronnen – en bekensysteem, afwaterend in oostelijke richting. Vanaf de stuwwal bij Nijmegen vindt de belangrijkste waterafvoer plaats via bronnen en beken bij BeekUbbergen en het bekken van Groesbeek, gevoed door kwel- en regenwater van de stuwwal van Nijmegen. Bovenlopen van deze beken vallen periodiek droog. De bronnen en beken bij BeekUbbergen wateren via het Wylermeer af op de Waal. Het bekken van Groesbeek watert via een sterk genormaliseerd afwateringsstelsel af via de Leygraaf en de Groesbeek naar Duitsland, en uiteindelijk via het Meertje op de Waal. Hier is via het Hollands-Duits gemaal vismigratie mogelijk door de hier aanwezige vispassage en mogelijkheden voor vrije lozing. In de watergangen naar het achterland zijn reeds 3 stuwen vispasseerbaar gemaakt en zijn – op Duits grondgebied – stuwen aanwezig die vismigratie belemmeren. Hetzelfde geldt voor de beken bij Groesbeek; ook daar zijn in de beken al enkele stuwen vispasseerbaar gemaakt en zijn ook nog nietvispasseerbare stuwen aanwezig.


17\78


In het stroomgebied Groesbeek-Ooijpolder zijn vispassages aangelegd bij onder andere het Hollands-Duits gemaal (links) en in beken rondom Groesbeek (onder andere Drulsebeek, rechts).

2.3

Kaderrichtlijn Water

Vanuit de Kaderrichtlijn Water (KRW) worden eisen gesteld aan de ecologische waterkwaliteit. Uiterlijk in 2027 dient de ecologische waterkwaliteit te voldoen aan de gestelde doelen, het Goed Ecologisch Potentieel (GEP) of de Goede Ecologische Toestand (GET). Vissen worden als één van de ‘biologische kwaliteitselementen’ meegenomen in de doelstellingen en worden afzonderlijk beoordeeld aan de hand van een maatlat. Om de KRW-doelen te bereiken worden tot 2027 maatregelen getroffen, startend in 2010. Een belangrijke maatregel voor het biologische kwaliteitselement ‘vis’ is het opheffen van migratiebarrières voor vissen. Dit hangt samen met de KRW-eisen aan de ‘ecologische continuïteit’ van waterlichamen. Binnen het beheersgebied van Waterschap Rivierenland zijn 31 waterlichamen aangewezen. In onderstaande tabel (tabel 2.1) is aangegeven welke wateren dit betreft en hoe deze zijn getypeerd volgens de KRW-watertypering.

18\78



Tabel 2.1: Waterlichamen en watertypen in het beheergebied Waterschap Rivierenland Waterlichaam

Watertype

Belang van vismigratie

Deelgebied Alblasserwaard Hoge Boezem van de Overwaard

M25

Alblas

M10

X

Giessen

M10

X

Overwaard

M10

X

Veenvaarten Nederwaard

M10

X

Deelgebied Beneden-Linge Merwedekanaal / Kanaal van Stenenhoek

M7

Zouweboezem

M10

Kanalen Vijfheerenlanden

M3

Kanalen Lek en Linge

M3

Sloten Lek en Linge

M1

Kanalen Tielerwaard

M3

Sloten Tielerwaard

M1

Beneden-Linge

R6

X

X

Deelgebied Betuwe Sloten Neder-Betuwe

M1

Oude Rijn

M5

Betuwse deel Beneden-Linge

R6

Sloten Over-Betwue

M1

Linge & Kanalen Over-Betuwe

M6

Linge & Kanalen Neder-Betuwe

M6

X

Deelgebied Alm en Biesbosch Kanalen Land van Heusden en Altena

M3

Alm

M3

Kreekrestanten Alm en Biesbosch

R8

X

Weteringen Ooijpolder

R5

X

Beken Groesbeek

R4

X

Deelgebied Groesbeek-Ooijpolder

Deelgebied Land van Maas en Waal Sloot Bloemers

M2

Kanalen Bloemers

M3

Sloten Citters

M2

Quarles van Ufford

M3

Deelgebied Bommelerwaard


19\78


M3 Kanalen Bommelerwaard-west Kanalen Bommelerwaard-oost

M3

Sloten Bommelerwaard-west

M1

De gewenste vissoorten en visstanden voor deze waterlichamen worden bepaald aan de hand van de voor de bij het watertype bijbehorende maatlat. Een belangrijke schifting hierin is de scheiding in M- en R-watertypen, aangezien soorten en visstanden in M-typen (‘meren’, stagnante wateren) andere eisen stellen aan de leefomgeving dan soorten en visstanden in Rtypen (rivieren en beken). 2.3.1

M-watertypen

Voor de M-typen zijn geen karakteristieke (migrerende) soorten beschreven. De soorten die van belang zijn kunnen echter wel afgeleid worden van de maatlatten. Voor de M-watertypen geldt dat de visstand beoordeeld wordt aan de hand van drie deelmaatlatten (Evers et al., 2007): • Aandeel brasem + karper (%) • •

Aandeel plantminnende vis (%) Aantal soorten plantminnende (en voor type M10 tevens migrerende1) vissen

In tabel 3.1 en bijlage 2 is aangegeven hoe vissoorten en visbestanden een rol spelen in de maatlatten per watertype. Voor uitsluitend het watertype M10 is het aantal migrerende soorten direct van belang voor de maatlatscore (zie ook tabel 3.1). Het gaat hier om paling en driedoornige stekelbaars. Voor de waterlichamen van de andere M-typen is vismigratie in beginsel een minder prominente eis voor voltooiing van de levenscyclus dan voor rheofiele vissoorten in de R-watertypen. De KRW-gedachte is echter breder dan beoordeling van de visstand aan de hand van maatlatten. De KRW stelt ook voorwaarden aan de ‘ecologische continuïteit’ van wateren; een directe link naar vismigratiemogelijkheden. Daarnaast zijn goede vismigratiemogelijkheden in alle wateren van belang vanwege duurzaamheid van vispopulaties en visstanden, één van de hoofddoelstellingen van de KRW. Grotere viswatersystemen zijn bovendien ecologisch robuuster en duurzamer. 2.3.2

R-watertypen

In het document “Referenties en maatlatten voor natuurlijke watertypen voor de Kaderrichtlijn water” (Stowa, 2007) zijn de karakteristieke soorten aangegeven voor de natuurlijke R-typen (kleine en grote rivieren). Aanwezigheid en abundantie van deze soorten leiden tot een goede score op de maatlatten voor de R-typen.

1

Rheofiele soorten als winde, die mogelijk wat vaker in kanalen worden aangetroffen en duiden op stromende stromende condities.

20\78



In het algemeen geldt voor de aanwezige R-typen dat de score op de maatlat sterk afhankelijk is van beoordeling volgens drie deelmaatlatten: • Aantal en aandeel rheofiele soorten (alver, beekprik, bermpje, kopvoorn, riviergrondel, • •

rivierdonderpad, serpeling, winde, etc.) Aantal en aandeel migrerende soorten (bijvoorbeeld aal, winde, rivierdonderpad, riviergrondel etc.) Aantal en aandeel habitat gevoelige soorten (aal, beekprik, bermpje, kleine en grote modderkruiper, kopvoorn, riviergrondel, rivierprik, serpeling, vetje, etc.)

Voor de waterlichamen met R-watertypen geldt dus een directe link met het belang van vismigratiemogelijkheden (zie ook tabel 3.1). De deelmaatlatten zijn, evenals de maatlatten voor de M-typen, weergegeven in bijlage 2. Een overzicht van de karakteristieke soorten voor de verschillende R-typen is weergegeven in tabel B van bijlage 2. Ook voor R-watertypen geldt dat vismigratie vanuit de KRW meer belangen heeft dan het voldoen aan maatlatscores en ecologische continuïteit; zie ook paragraaf 2.3.1.

2.4

Natuurbeleid en vismigratie

Er zijn Europese, Nederlandse en provinciale beleidsplannen en weten regelgeving waarbij doelstellingen zijn geformuleerd voor natuurgebieden en/of specifieke vissoorten. De doelstellingrealisatie kan daarbij medeafhankelijk zijn van vrije vismigratiemogelijkheden of juist beperking daarvan (isolatie). Hieronder wordt hier nader op ingegaan. 2.4.1

Natura2000

Door de Rijksoverheid zijn gebieden aangewezen met grote biologische, esthetische en ecologische waarden die een samenhangend netwerk vormen binnen geheel Europa. Deze gebieden komen voort uit de Vogel- en Habitatrichtlijn en vormen de Natura2000-gebieden Behoud en herstel van de ruimtelijke samenhang en van de natuurlijke kenmerken zal plaatsvinden ten behoeve van de habitattypen en soorten in deze gebieden. In het beheersgebied van Waterschap Rivierenland bevinden zich acht gebieden die zijn aangewezen als Natura2000 gebieden: • Boezem bij Kinderdijk • • •

Biesbosch Zouweboezem Zuider Lingedijk & Diefdijk-Zuid

• • •

Loevestein, Pompveld & Kornsche Boezem Gelderse Poort De Bruuk


21\78


Voor een beknopte beschrijving van bovenstaande gebieden wordt verwezen naar bijlage 4. Het gebied De Bruuk wordt verder buiten beschouwing gelaten, omdat voor dit gebied uitsluitend terrestische habitattypen zijn benoemd en geen vissoorten als doelsoort. De Gelderse Poort is voor het overgrote deel buitendijks gelegen. Voor de overige gebieden, overigens in de meeste gevallen ook deels buitendijks gelegen, zijn doelsoorten benoemd; zie tabel 2.2. Geheel buitendijkse gebieden (uiterwaarden) zijn niet meegenomen. Tabel 2.2 Doelvissoorten van de Natura 2000 gebieden. Met ‘buitendijkse soort’ is aangegeven welke vissoorten niet relevant zijn voor de wateren binnen Waterschap Rivierenland, maar uitsluitend voor de

Zalm

Bittervoorn

Grote

x

x

x

x

x

modderkruiper

Fint

x

Rivierdonderpad

Elft

x

Kleine

Rivierprik

Biesbosch

Zeeprik

Gebied

modderkruiper

buitendijkse delen van de betreffende N2000-gebieden.

x

Zouweboezem

x

x

x

Zuider Lingedijk & Diefdijk Zuid

x

x

x

Loevestein, Pompveld & Kornsche Boezem

x

x

x

x

x

x

x

x

Gelderse Poort

x

Buitendijkse soort

x

x

x

x

x

x

x

x

Zalm, fint, elft, zeeprik en rivierprik zijn vissoorten van de grote rivieren (buitendijks) met sterke migratiebehoefte, maar met weinig tot geen belang bij migratie van en naar wateren in het beheersgebied van het Waterschap Rivierenland (met uitzondering van rivierprik). Voor veel gebieden geldt dat de doelvissoorten vooral kenmerkend zijn voor stagnante polder- en laagveenwateren, die in de huidige situatie geïsoleerd liggen ten opzichte van omringende watersystemen. Voor onderhavig vismigratieplan spelen deze gegevens een rol bij de afweging van het al dan niet vismigreerbaar maken van watergangen in en tussen (natuur)gebieden. De betreffende gebieden zijn aangewezen vanwege hun bijzondere karakter en ecologische waarden. Het ‘openstellen’ van deze gebieden voor vismigratie kan introductie van andere (vis)soorten in het gebied ten gevolg hebben. Voorliggend vismigratieplan gaat dan ook uit van bescherming van de N2000-gebieden en daarin voorkomende vispopulaties. Uitzonderingen hierop vormen de afgesloten Biesboschkreken.

22\78



2.4.2

EHS en ecologische verbindingszones

De Ecologische hoofdstructuur (EHS) is een netwerk van de meest waardevolle natuurgebieden in Nederland. De gebieden en verbindingen in de EHS zijn deels afhankelijk van een juiste waterkwaliteit en waterkwantiteit. De EHS geniet een beschermde status. De zogenaamde ‘robuuste ecologische verbindingzones’ (REVZ’s) verbinden de meest belangrijke natuurgebieden in Nederland. Voor een deel zijn deze verbindingen gekoppeld aan watergangen. Het natte deel dient door het Waterschap Rivierenland gerealiseerd te worden. Nederland kent twee REVZ’s: • Nieuwe Hollandse Waterlinie (Gelderland en Noord-Brabant), relevant voor gebied van Alm en Biesbosch •

Natte as (Zuid-Holland); relevant voor de Alblasserwaard en de Vijherenlanden

Aan deze verbindingen zijn geen specifieke doelstellingen gekoppeld voor vissoorten en/of vismigratie. Uiteraard kunnen visecologische aspecten wel meeliften met de planvorming en realisatie van deze verbindingen. Afgezien van de provincie Gelderland zijn er door de provincies in het waterschapsgebied aan de EVZ’s geen directe, expliciete eisen gesteld met betrekking tot vis of vismigratie. De provincie Gelderland heeft deze eisen wel gesteld voor de Beneden-Linge door de watergang te koppelen aan het ‘model winde’. In deze waterloop zal derhalve zeker rekening moeten worden gehouden met vismigratie (Tauw, 2002b). In Noord-Brabant wordt er van uitgegaan dat vis meelift de modellen ‘moeraszone’ en ‘nat kralensnoer’. Resumerend kan gesteld worden dat de EHS en het provinciale beleid geen directe link hebben met vismigratie, met uitzondering van de Beneden-Linge. Werken aan vismigratie is daarmee in dit beleid geen belangrijk thema. Voor het gebied van Alm en Biesbosch (provincie NoordBrabant) geldt dat vis en vismigratie wel kunnen meeliften in inrichtingsplannen. 2.4.3

Waardevolle waternatuur

In de provincies Zuid-Holland, Noord-Brabant en Gelderland is de functie Waardevolle Waternatuur (waterparels, natte natuurparel e.d.) toegekend aan wateren met hoge ecologische waarden of potenties. In Gelderland is hierin verder onderscheid gemaakt in HEN- en SEDwateren. In Gelderland heeft een aantal wateren een zeer hoge ecologische waarde. Deze wateren stellen hoge eisen aan met name morfologie, kwaliteit, watervoerendheid en doorstroming (provincie Gelderland, 2004). De provincie Gelderland heeft deze wateren aangeduid als HEN- en SEDwateren.


23\78


HEN-water (‘waterparels’): water van het Hoogste Ecologische Niveau. Deze functie benadert het meest een natuurlijke situatie. Wateren met deze functie zijn nu ecologjsch al zeer waardevol of hebben potentie met betrekking tot het halen van een zeer hoge ecologische waarde. De functietoekenning voor deze wateren is er vooral opgericht om die ecologische waarde te beschermen, eventuele negatieve beïnvloeding terug te dringen en natuurwaarden te herstellen SED-water (water met specifiek natuurdoel): water met een Specifiek Ecologische Doelstelling. Deze wateren kennen enige menselijke beïnvloeding, maar hebben een zekere ecologische waarde, of kunnen dit door een relatief geringe inspanning krijgen. De meest natuurlijke situatie ligt voor deze wateren echter niet in het verschiet. De opgave voor deze wateren is vooral het herstel van de natuurwaarden, maar ook de bescherming daarvan. De wateren met overige natuurfuncties hebben een lagere ecologische doelstelling dan de waterparels, maar een hogere dan de algemene basiskwaliteit. Binnen het beheersgebied bevinden zich 47 waterparels en watergangen met overige natuurfuncties. Per watergang/waterstelsel zijn doelsoorten benoemd. Met uitzondering van de beken rond Groesbeek zijn de doelsoorten ‘stilstaand-water soorten’ als grote modderkruiper, kleine modderkruiper, bittervoorn, vetje, snoek en zeelt; soorten die weinig eisen stellen aan migratiemogelijkheden. Als deze soorten al migreren dan is dat over kleine afstanden (bijvoorbeeld tussen paaien overwinteringplaats). Desondanks is er voor een aantal van deze watergangen in het uitvoeringsprogramma een maatregel opgenomen voor het realiseren van vismigratie. De beken rond Groesbeek en de Beneden-Linge hebben de winde als doelsoort en dienen vanuit die optiek volledig vispasseerbaar te worden gemaakt. In onderstaand overzicht (tabel 2.2) zijn de HEN- SED-wateren opgenomen waar vismigratie in het uitvoeringsprogramma expliciet genoemd is, inclusief de aanduiding voor prioriteit zoals die in het uitvoeringsprogramma is opgenomen.

24\78



Tabel 2.2 HEN- en SED-wateren en vismigratie Stroomgebied

Code Naam

Knelpunt (kunstwerk) Prioriteit volgens uitvoeringsprogramma

Alm en Biesbosch

K2

Bevert

Gronddam(men)

Laag i.v.m. RvdR*

Alm en Biesbosch

K3

Bruine Kil

Gemaal

Middelhoog

Alm en Biesbosch

K4

Bakkerskil

Inlaat/stuwen

Middelhoog

Alm en Biesbosch

K5

Boomgatcomplex

Gemaal

Laag i.v.m. RvdR*

Alm en Biesbosch

K6

Oostkil-Bleeke kil

Gemaal

Middelhoog

Alm en Biesbosch

K7

Bleeke kil-Kornse

Gemaal

Middelhoog

Stuw

Middelhoog

Boezem Betuwe

L147 Oude Rijn

Beneden-Linge

L148 Benedenloop Linge Stuwen (3x)

Middelhoog

Groesbeek-

L141 Beken Groesbeek

Laag/middelhoog

Overkluizingen

Ooijpolder *RvdR = Ruimte voor de Rivier-project

2.4.4

Functie viswater

De provincie Noord-Brabant heeft in haar vigerende waterhuishoudingplan aan een aantal wateren een functie ‘viswater’ toegekend. Deze functie heeft een aantal doelstellingen met betrekking tot de biologische kwaliteit, de fysisch-chemische water(bodem)kwaliteit en beheer en inrichting, ten behoeve van het creëren van goede leefomstandigheden voor vissen. Daarnaast dienen alle watergangen met een viswaterfunctie volledig optrekbaar te zijn voor vis. In het gebied van Alm en Biesbosch is deze functie aan een groot aantal wateren toegekend (zie kaart 1). In 2013 vervalt de Europese Viswaterrichtlijn. In het nieuwe Brabantse Waterplan borgen de functies ‘waternatuur’ en ‘verweven’ samen de doelstellingen voor vis.

2.5 2.5.1

Overig beleid gericht op vismigratie Aalverordening en Nationaal Beheerplan Aal

In 2008 wordt door of in opdracht van de minister van LNV een Aalbeheerplan opgesteld, voortkomend uit de Europese Aalverordening. Deze verordening is erop gericht de dalende trend in de aalstand een halt toe te roepen. Volgens de Aalverordening dienen alle lidstaten eind 2008 een beheerplan gereed te hebben met maatregelen. Deze maatregelen zouden zich (voor de Nederlandse situatie) met name moeten richten op 40% uittrek van de oorspronkelijke hoeveelheid schieraal naar zee, uitgaande van een natuurlijke populatie. Om dit te realiseren, zijn zowel visserijbeperkingen als verbetering van vismigratiemogelijkheden als maatregelen aan de orde.


25\78


Verwacht wordt dat in het Aalbeheerplan de volgende maatregelen aan bod zullen komen om te voldoen aan de door de EU gestelde normen en doelen (bron: Sportvisserij Nederland): • Het beperken van visserij op glasaal en schieraal door beroeps- en sportvisserij • • •

Het verbeteren van migratiemogelijkheden voor alle levensstadia van de aal Het verminderen van sterfte van (schier)aal in waterkrachtcentrales en gemalen Het onderzoeken van de invloed van microverontreinigingen op het voortplantingssucces van de aal en het waar nodig treffen van maatregelen daarvoor

Mogelijk zal het opheffen van stroomopwaartse en stroomafwaartse migratiebarrières ten behoeve van aal vanaf 2008/2009 steviger worden verankerd in regelgeving. Uiteraard kan dit (deels) worden ingevuld met de KRW-maatregelen. De migratie van aal speelt zich echter af over alle wateren en schaalniveaus, dus ook buiten de KRW-waterlichamen, en is daardoor van groot belang voor onderhavig vismigratieplan. 2.5.2

Benelux-beschikking

Deze afkorting staat voor de Beschikking van het Comité van ministers van de Benelux Economische Unie inzake de vrije migratie van vissoorten in de hydrografische stroomgebieden van de Beneluxlanden van 26 april 1996. In artikel 2 van die beschikking staat vermeld dat de betrokken regeringen (dus ook de Nederlandse) de vrije migratie van de vissoorten in alle hydrografische stroomgebieden moet verzekeren. Dat zal bij voorrang gebeuren om de migratie van de grote anadrome en katadrome trekvissoorten van en naar de paaien opgroeigebieden mogelijk te maken. Bovendien zullen voor 1 januari 2010 die trekbewegingen mogelijk gemaakt moeten worden voor alle soorten vis in alle hydrografische stroomgebieden, ongeacht de beheerder. In de beschikking wordt extra aandacht gevraagd voor het verzekeren van de vrije stroomafwaartse vismigratie van trekvissoorten. De Benelux-beschikking heeft in Nederland nooit een voorname rol gespeeld bij het wateren natuurbeleid van de Rijksoverheid en waterbeheerders. Met de inwerkingtreding van de KRW wordt de Benelux-beschikking geacht minder van belang te zijn, al is het nog steeds vigerend beleid. Onderhavig vismigratieplan sluit aan bij de Beneluxbeschikking en kan daarmee worden gezien als regionale uitwerking ervan. Invulling geven aan de wens om alle wateren vispasseerbaar/visoptrekbaar te maken is maatschappelijk gezien niet haalbaar. Dit vismigratieplan maakt hierin afgewogen keuzes.

2.6

Visstanden en beschermde vissoorten

Inzicht in de huidige visstanden en het voorkomen van beschermde vissoorten is belangrijk om het belang van vismigratiemogelijkheden te kunnen onderbouwen of ontkrachten. Daarom zijn visstandgegevens verzameld en geanalyseerd.

26\78



2.6.1

Visstanden

In het kader van de toestand- en trendmonitoring vanuit de KRW heeft zowel in 2006 als in 2007 in het beheersgebied van Waterschap Rivierenland een visstandonderzoek en visstandbeoordeling plaatsgevonden (Natuurbalans, 2007; Aquaterra 2008). In totaal zijn er 13 KRW-waterlichamen onderzocht, waarvan één zowel in 2006 als in 2007. Een overzicht van de daarbij aangetroffen vissoorten is weergegeven in bijlage 5. Het verbeteren van vismigratiemogelijkheden is één van de aanbevelingen die uit verschillende visstandonderzoeken volgen. Naast de uitgevoerde KRW-bemonstering heeft in de jaren 2006 en 2007 ook een zogenaamde routinebemonstering plaatsgevonden in het waterschapsgebied. Naast de KRW-bemonsteringen hebben in het kader van andere projecten visonderzoeken plaatsgevonden. De oudste gegevens dateren van 1992. Verspreid over alle onderzochte gebieden en watergangen zijn er 28 vissoorten aangetroffen. Daarbij zijn vijf soorten uit de Flora- en faunawet en zeven Rode lijst-soorten aangetroffen. Opmerkelijk was zeer beperkte aanwezigheid (of zelfs afwezigheid) van aal bij alle bemonsteringen. Daar kan aan worden toegevoegd dat het aandeel van de aal in de bemonsteringen in het westen groter was dan in de bemonsteringen in het oosten. Soorten met relatief veel migratiedrang, zoals winde en riviergrondel, zijn in veel wateren aangetroffen. In de kaarten van bijlage 1 zijn de beschikbare verspreidinggegevens van de vissoorten met belang bij migratiemogelijkheden tussen de rivieren en het waterschapsgebied (aal, winde en driedoornige stekelbaars) opgenomen. Deze gegevens geven een eerste beeld van het gebied dat geschikt is als leefgebied. Daarmee is dit een belangrijke basis om verder te werken aan vismigratie van en naar deze wateren/gebieden. 2.6.2

Beschermde vissoorten

De Flora- en faunawet voorziet in soortbescherming. De soorten zijn onderverdeeld in drie tabellen, waarbij de soorten in tabel 3 (waaronder de grote modderkruiper) de hoogste bescherming genieten. Deze soorten zijn vaak concurrentie- of systeemgevoelig en dienen om die redenen geïsoleerd te blijven. Uitsluitend weloverwogen uitbreidingen/vergrotingen van geschikte leefgebieden zijn voor deze soorten gewenst met het oog op het versterken van populaties. In die zin zijn verspreidingsgegevens van beschermde vissoorten van belang voor de afweging om watersystemen en kunstwerken al dan niet vispasseerbaar te maken.


27\78


Tijdens de in 2.6.1 genoemde visstandbemonsteringen zijn verschillende beschermde soorten gevangen (tussen haakjes is weergegeven in welke tabel van de Flora- en Faunawet de soort is opgenomen): • • •

Kleine modderkruiper (tabel 2) Bermpje (tabel 2) Bittervoorn (tabel 3, concurrentiegevoelig)

• •

Grote modderkruiper (tabel 3, concurrentiegevoelig) (Gestippelde alver (tabel 3))2

De verspreiding van de vijf beschermde vissoorten (voor zover bekend) over het beheersgebied is verwerkt in de kaarten in bijlage 1. Helaas waren niet alle bekende gegevens beschikbaar ten tijde van deze studie. De gegevens in de kaarten van bijlage 1 geven aan waar belangrijke leefgebieden voor beschermde vissoorten aanwezig zijn. Voor de gestippelde alver, bermpje en in mindere mate kleine modderkruiper geldt dat verbeteren van vismigratiemogelijkheden bij kan dragen aan duurzamere populaties. Voor de overige hierboven genoemde soorten geldt juist dat bescherming door isolatie gewenst is, met name voor de grote modderkruiper. Naast verbinding en isolatie ten bate van de soortbescherming, is het ook zaak dat vissen niet beschadigd worden door gemalen. De toepassing van de FF-wet is als volgt (Hoogheemraadschap van Delfland, 2008): • Voor de bouw van gemalen is ontheffing van de verbodsbepalingen van de Flora- en faunawet nodig als de bouwactiviteiten (los van het gebruik) schadelijk kunnen zijn voor

•

wettelijk strikt beschermde soorten (tabel 3). Voor tabel 2-soorten kan met de gedragscode worden gewerkt Voor het gebruik van het gemalen is de gedragscode niet van toepassing. Gebruik is ontheffingsplichtig, voor tabel 2 en 3 (vis)soorten (tenzij gemaal al visvriendelijk is. Als het negatieve effect op de populatie niet verwaarloosbaar is, dan zullen gemalen waarschijnlijk visveilig gemaakt moeten worden

•

•

Visveilig betekent dat vissen niet worden beschadigd of gedood door het gebruik van het gemaal. Dit kan worden bereikt door gemalen vispasseerbaar te maken, of door te voorkomen dat vissen gemalen kunnen passeren (afzetten instroommogelijkheid van vissen naar gemaal) Daarnaast kent de FF-wet voor alle dier- en plantensoorten een algemene zorgplicht. Met andere woorden, als redelijkerwijs gevergd kan worden dat gemalen visveilig zijn, dan kan uit de algemene zorgplicht een verplichting worden afgeleid om gemalen visveilig te maken

2

Dit betrof de waarneming van één enkele individu buiten het verspreidingsgebied en wordt derhalve met betreking tot vismigratie verder buiten beschouwing gelaten.

28\78



2.7

Bestaande plannen voor vismigratie

2.7.1

Bestaande plannen voor vismigratie en gerealiseerde vispassages

In het beheersgebied van Waterschap Rivierenland is al een aantal vismigratievoorzieningen aangelegd. Wateren of gebieden aansluitend op deze reeds bestaande voorzieningen zijn in dit vismigratieplan meegenomen als mogelijke kansrijke routes, niet als vaststaande gegevens. Het gaat hierbij om: • •

Het Hollands-Duits gemaal (in stroomopwaartse richting) stuwen bij Beek-Ubbergen: − In de watergang gelegen in de ecologische verbindingszone ‘t Zwanenbroekje. − −

• • •

In de polder, in de natuurvriendelijk aangelegde A-watergang aan de noordzijde van de N325. In de Walburchbeek.

2 stuwen in beken Groesbeek 1 stuw bij Horssen stuwen in EVZ Oude Rijn: − − −

Bonte Morgen De Waai Provinciale Weg N320

−

Panderweg

Ook zijn er al concrete, gebiedsspecifieke studies (buiten de KRW) geweest naar gewenste verbetering van vismigratiemogelijkheden, zoals in het gebied van de Alblasserwaard (Leijzer et al., 2006), Alm en Biesbosch (Bureau Waardenburg, 2003) en de Bommelerwaard (Breugel & Van Meeteren, 2002). Dit wordt hieronder nader beschreven. Alblasserwaard In het Visstandsbeheerplan voor het Boezemstelsel van de Overwaard 2006-2015 (Leijzer et al., 2006) wordt gesteld dat er beperkte migratiemogelijkheden zijn tussen boezem en polderwateren enerzijds en boezem en rivierwater anderzijds. Door de isolatie van de beschermde gebieden (Hoge Boezem) en de scheiding tussen polder en boezem bestaan er kleinere, van elkaar gescheiden vispopulaties. Met name voor de aal, maar ook voor soorten als de winde en de driedoornige stekelbaars is het van belang dat er verbindingen zijn tussen de Lek, de boezems en de polders. In het streefbeeld voor vismigratie is in het Visstandbeheerplan daarom opgenomen dat vismigratie gewenst is tussen de Lek en de boezem van de Overwaard, tussen de hoge en de lage boezem onderling en tussen de boezem en de polder. Aangegeven wordt dat onderzoek dient plaats te vinden naar de meest effectieve maatregelen om migratie te bevorderen tussen rivier en boezem enerzijds en boezem en polder anderzijds.


29\78


Een mogelijke optie voor de verbinding tussen rivieren en boezem is de aanleg van een aalgoot voor de intrek van glasaal. Andere mogelijke maatregelen die worden genoemd, zijn: • De aanpassing van de werking of het ontwerp van de vijzelgemalen/kunstwerken •

Vervanging van kunstwerken door visvriendelijker kunstwerken die migratie mogelijk maken

Alm en Biesbosch Het plan ‘Vismigratie in de toekomst’ (Bureau Waardenburg, 2003) gaat voornamelijk in op de inen uittrekbaarheid van de wateren voor vis met een ecologische functie. Dit sluit aan op het uitvoeringsprogramma voor waardevolle waternatuur (Arcadis, 2006), waar voor de Bevert, de Bruine Kil, het Boomgatcomplex en de Oostkil-Bleeke Kil het vispasseerbaar maken van de betreffende gemalen als maatregel is opgenomen. Verder worden in het genoemde rapport maatregelen ten behoeve van vismigratie voorgesteld in het Afwateringskanaal en tussen de Kornsche Boezem en het Pompveld (in totaal vijf stuwen). Het plan wordt in het kader van onderhavig vismigratieplan nader geanalyseerd, maar is daarbij geen hard uitgangspunt. Beneden-Linge In het uitvoeringsprogramma voor waardevolle waternatuur is de winde als doelsoort aangesteld voor de Beneden-Linge. Om een duurzame populatie te waarborgen is het vispasseerbaar maken van de drie stuwen in de Beneden-Linge als maatregel in het uitvoeringsprogramma opgenomen. Bommelerwaard In een visstandsbeheerplan voor de Bommelerwaard (Breugel & van Meeteren, 2002) komen twee fysieke barrières voor vrije vismigratie van en naar de Afgedamde Maas naar voren: • H.C. de Jongh Gemaal •

Gemaal de Baanbreker

De nut en noodzaak van het vispasseerbaar maken zal moeten worden onderzocht middels het bepalen van het visaanbod bij beide gemalen. Deze gegevens worden in het kader van onderhavig vismigratieplan niet als hard uitgangspunt meegenomen. 2.7.2

Plannen en maatregelen van Rijkswaterstaat

Het beheersgebied van Waterschap Rivierenland heeft een belangrijke relatie met de omliggende riviersystemen. Vanuit de rivieren wordt water aangevoerd en het overtollige water wordt afgevoerd naar de rivier. Op de overgang tussen de rivieren en het regionale systeem zijn vrijwel altijd sluizen en/of gemalen aanwezig. Deze vormen mogelijk een ecologische barrière tussen beide systemen. Voor het realiseren van de KRW-doelstellingen in het riviersysteem is het van belang dat vissen uit de rivier de aangrenzende poldergebieden kunnen bereiken en weer terug kunnen zwemmen. Ook Rijkswaterstaat heeft dus belang bij het opheffen van barrières op de grens tussen de beheersgebieden.

30\78



In overleg met de verschillende RWS Directies is geïnventariseerd wat de belangrijkste gezamenlijke vismigratieknelpunten zijn en of het Waterschap Rivierenland en Rijkswaterstaat kunnen samenwerken om deze knelpunten op te lossen (zie ook het kader in paragraaf 5.1.2).

2.8

Samenvatting

De in dit hoofdstuk bijeengebrachte informatie geeft een beeld van de uitgangspunten voor het werken aan vismigratie in het beheersgebied. Belangrijkste uitgangspunt is dat vismigratie geen doel op zich is, maar dat het mogelijk maken of verbeteren van mogelijkheden voor vrije vismigratie moet bijdragen aan gewenste, duurzame visstanden en/of vispopulaties en het behalen van gestelde doelen. Vanuit de KRW geldt voor de R-watertypen en watertype M10 dat vrije vismigratie een direct belang kent voor het voldoen aan de KRW-doelstellingen. Voor overige M-typen is dit belang minder hard en kan vismigratie bijdragen aan KRW-doelstellingen door leefgebieden te vergroten en/of deel leefgebieden te verbinden. Naast het bijdragen aan KRW-doelstellingen kan vrije vismigratie in M-typen bijdragen aan duurzaamheid van visstanden en vispopulaties. De Beneluxbeschikking voor vrije vismigratie en de Aalverordening/Aalplan zijn andere drijfveren om te werken aan vrije vismigratie, ook buiten KRW-waterlichamen. Vanuit de diverse toegekende waterhuishoudkundige en natuurfuncties aan wateren en gebieden wordt, met uitzondering van de Beneden-Linge en enkele HEN-/SED-wateren, geen specifieke nadruk gelegd op vrije vismigratie. Voor het behoud van populaties beschermde vissoorten als Grote modderkruiper en Bittervoorn, kan het gewenst zijn in specifieke wateren en gebieden juist te kiezen voor isolatie, zoals in Natura 2000-gebieden. Het kan echter ook gewenst zijn in deze gebieden/wateren wél te werken aan betere vismigratiemogelijkheden vanuit het oogpunt van duurzame vispopulaties en visstanden (zie ook hierboven). Verbindingen tussen waterschapswateren en de grote rivieren zijn van belang bij wateren die een geschikt achterland hebben voor vissoorten die hier kunnen paaien en opgroeien. Daarnaast geldt dat vanuit de Europese Aalverordening een belangrijke focus ligt op het verbeteren van vismigratiemogelijkheden van en naar de rivieren. Vanuit de planvorming van de diverse Directies van Rijkswaterstaat voor de KRW wordt het belang van het opheffen van vismigratiebarrières op de overgang rivieren-binnenwater eveneens onderkend.


31\78


32\78



3 Waterschapsbrede visie op vismigratie 3.1

Inleiding

Op basis van het huidige watersysteem, voorkomende visstanden en vissoorten, beleid en planvorming (hoofdstuk 2) is een visie opgesteld voor vismigratie binnen het beheersgebied van Waterschap Rivierenland. Deze visie is verder ook gebaseerd op inbreng, kennis en wensen van sport- en beroepsvisserij (workshop, maart 2008) en specifieke kennis en wensen van Waterschap Rivierenland. Bij het opstellen van de visie is uitgegaan van een benadering per stroomgebied (zie figuur 2.1), aangezien deze gebieden afzonderlijke hydrologische/waterhuishoudkundige eenheden zijn. Algemene visie voor het werken aan vismigratie tot 2015 is: Waterschap Rivierenland ligt tussen de grote rivieren centraal in het rivierengebied en heeft een belangrijke functie als (deel)leefgebied voor verschillende vissoorten. Vanuit

beleidsdoelstellingen ligt een opgave voor vis voor bescherming en verbetering van zowel visstanden als leefgebieden. Voor de realisatie van deze doelstellingen wordt de verbinding van leefgebieden binnen het beheersgebied en die met de grote rivieren hersteld, of visveilig ingericht. De geografische ligging van het beheersgebied is daarmee leidend voor deze watersysteemgerichte benadering waarbij de potentie van het gebied optimaal benut wordt. Daarbij wordt gekozen voor een realistische, pragmatische aanpak. Er wordt gericht invulling gegeven aan beleidsdoelstellingen. Bij verbindingen binnen het beheersgebied wordt met name gericht op grote watergangen: hoofdwaterlopen als verbindingsweg voor vis, waarlangs vissen zich kunnen verplaatsen tussen leef-, paaien opgroeigebieden. Daarmee worden voor vis doorgaande, robuuste aders in de stroomgebieden gecreëerd. Hieronder (3.2) wordt ingegaan op de gevolgde werkwijze om deze visie per stroomgebied te concretiseren. Deze concrete visies per stroomgebied worden beschreven in 3.3.

3.2 3.2.1

Werkwijze Viswatersystemen

Om te komen tot een visie voor vismigratie per stroomgebied is op basis van de informatie uit hoofdstuk 3 allereerst bepaald welke ‘viswatersystemen’ er binnen het waterschapsgebied bestaan: voor welke visgemeenschappen vormt het beheergebied een geschikt habitat? Daarbij is ook het nationale/bovenregionale belang van ieder stroomgebied beschouwd voor specifieke vissoorten en visstanden. Bovendien is kennis van sport- en beroepsvissers hierbij toegepast.


33\78


De vissoorten van het Nederlandse zoetwatersysteem stellen uiteenlopende eisen aan het watersysteem waarin ze leven. Het beheersgebied van Waterschap Rivierenland kent een aantal typische waterhuishoudkundige en ecologische systemen met duidelijk verschillende elementen die de voorkomende vissoorten en visstanden in belangrijke mate bepalen. In hoofdstuk 2 is dit al uitgebreid beschreven. Op basis van deze gegevens kan een aantal viswatersystemen worden onderscheiden: 1. Stromend water (rheofiele soorten) De grote en kleine stromende wateren (Beneden-Linge en systeem Groesbeek en Ooijpolder). Deze gebieden zijn met name geschikt voor rheofiele vissoorten en voor het waterschapsgebied in die zin uniek. Potentieel kenmerkende soorten voor deze gebieden zijn bijvoorbeeld winde voor de Linge en rivierdonderpad voor de beken bij Groesbeek. 2. Hoofdwatergangen, waaronder KRW-waterlichamen (eurytope soorten) De KRW-waterlichamen en andere grotere A-watergangen in de verschillende stroomgebieden (boezems en weteringen) zijn leefgebied voor voornamelijk eurytope vissoorten als blankvoorn, brasem. Dit wil overigens niet zeggen dat hier geen rheofiele en limnofiele soorten voorkomen. 3. Overige watergangen (limnofiele, eurytope soorten) Sommige poldersystemen, met name in het gebied ten westen van het AmsterdamRijnkanaal zijn als gevolg van inrichting en beheer met name geschikt voor limnofiele soorten (bijv. bittervoorn, kleine en grote modderkruiper). 4. Kerngebieden voor beschermde soorten (limnofiele soorten) In enkele beschermde natuurgebieden komen beschermde soorten, zoals grote modderkruiper, in grote aantallen voor. In deze gebieden kan vrije vismigratie leiden tot negatieve effecten op de beschermde soorten; met name inrichting en beheer van watergangen zijn hier bepalend. 5. Droogvallende watergangen Zoals aangegeven bij de beschrijvingen van de watersystemen (zie 2.2) is peilbeheersing in watergangen in het oostelijke deel van het beheergebied door periodieke droogval, kwel en wegzijging niet optimaal voor vis. Grote peilfluctuaties en droogval van watergangen door neerslag, kwel en wegzijging komt hier veel voor. Vanwege het kunstmatige karakter van de watersystemen is hier ook weinig leefgebied voor rheofiele vissoorten te vinden. De waarde van deze systemen is vanuit kansen voor vismigratie en mogelijkheden voor duurzame vispopulaties beperkt. Het watersysteem van Groesbeek-Ooijpolder biedt echter wel goede kansen voor rheofiele vissoorten, vanwege de natuurlijke afwateringsrichting en een goede potentiële verbinding met de Waal. Deze kenmerkende viswatersystemen zijn een belangrijk uitgangspunt voor de visie en zijn weergegeven in kaart 1.

34\78



3.2.2

Beleidsmatige bouwstenen

Een tweede stap is het afwegen van functies en doelstellingen die aan (delen van) watersystemen gekoppeld zijn. Dit is een belangrijke onderbouwing voor het ‘werken aan vismigratie’ vanuit het beleid. Concreet zijn het de KRW-waterlichamen, de ‘groene functies’ en Aalbescherming die fungeren als de beleidsmatige bouwstenen. Hierbij is wel de afweging meegenomen dat het werken aan vrije vismigratie (stroomopwaarts én stroomafwaarts) daadwerkelijk bij moet dragen aan doelstellingen ten aanzien van vissoorten en/of visstanden. De aanwezigheid en de bereikbaarheid van benodigde habitats (omvang en kwaliteit) voor vissoorten en/of visstanden is hierbij leidend. Bij dit aspect wordt voor ieder stroomgebied ingegaan op de waterhuishoudkundige en ecologische functies. Los daarvan geldt dat de Aalverordening voor alle stroomgebieden van belang is. De combinatie van de gedefinieerde viswatersystemen en de beleidsmatige bouwstenen geven een beeld van de behoefte aan het werken aan vismigratie binnen, van en naar het waterschapsgebied. 3.2.3

Omvang en kwaliteit van watersystemen

Als derde stap in het proces om te komen tot een visie is het voor de schaalniveaus van weteringen(stelsels) en polders van belang om het in potentie te ontsluiten gebied in beeld te hebben. Hierbij is gewerkt op het niveau van peilvakken en bemalingsgebieden. Ook de mate van verstuwing is hierbij meegenomen. Wanneer er veel barrières in watergangen of bemaling/poldergebieden aanwezig zijn, is het werken aan vrije vismigratiemogelijkheden lastiger dan wanneer het aantal barrières beperkt is. Dit wil uiteraard niet zeggen dat het werken aan betere vismigratiemogelijkheden in wateren met veel barrières per definitie niet noodzakelijk is. De ecologische kwaliteit van watersystemen is een ander thema dat van belang kan zijn voor het al dan niet werken aan verbindingen tussen watersystemen. Naast mogelijke negatieve effecten van het verbinden van watersystemen voor relatief ‘schone’ wateren (zie bovenstaand kader) kan dat ook positieve effecten hebben voor uitwisseling tussen populaties en visstanden binnen en tussen gebieden met hoge ecologische kwaliteit. Bij het opstellen van dit vismigratieplan was de beschikbare informatie hierover echter weinig onderscheidend. Daarnaast zijn alle wateren in potentie geschikt voor een bepaalde visstand en wordt verwacht dat de ecologische kwaliteit van alle oppervlaktewateren zal verbeteren als gevolg van de uitvoering van de KRW. Daarom is dit aspect niet verder meegenomen. Het is financieel en organisatorisch niet mogelijk om tot 2015/2027 in alle gebieden alle kunstwerken in de watersystemen vispasseerbaar te maken. Bij de afweging van de aan te pakken gebieden is daarom gekozen voor een aanpak waarbij de grotere hoofdwaterlopen en de relatie van de deelgebieden met de rivieren prioriteit krijgen. Dit sluit aan bij de indeling van KRWwaterlichamen.


35\78


Bovendien zijn de hoofdwaterlopen verbindingswegen voor vissen, waarlangs vissen zich kunnen verplaatsen tussen leef-, paaien opgroeigebieden. Deze waterlopen worden daarom het eerst aangepakt. In de toekomst (na 2015/2027) dient nader te worden bepaald welke aanvullende verbindingen naar achterliggende (polder)gebieden en watersystemen gewenst zijn. Om de aanpak van vismigratieknelpunten tot 2015 praktisch uitvoerbaar te houden, is bij de begrenzing van de voor vismigratie te ontsluiten wateren en watersystemen voornamelijk aangesloten bij de KRW-waterlichamen, aangevuld met analyse van de ligging van kunstwerken in de betreffende waterloop: •

Wanneer bovenstrooms van het bovenstroomse ‘eindpunt’ van het KRW-waterlichaam nog een deel van de waterloop zonder kunstwerken aanwezig is (afstand
•

Wanneer er in het betreffende waterlichaam een kunstwerk aanwezig is nabij (binnen 0-500 meter) het bovenstroomse ‘eindpunt’ van het waterlichaam is de te ontsluiten watergang beperkt tot aan dat kunstwerk

•

Zijwatergangen, voor zover af te leiden uit de GIS-bestanden, zijn aan de te ontsluiten waterlopen gekoppeld, waarbij de te ontsluiten zijwatergang wordt meegenomen tot het eerstvolgende kunstwerk in de betreffende zijwatergang

Bij het tot stand laten komen van de gewenste verbindingen en vismigratieroutes wordt ingezet op integrale vismigratievoorzieningen (voor meerdere soorten tweezijdig vispasseerbaar), tenzij anders is aangegeven. Ongewenste intrek van brasem en karper Het rivierengebied fungeert van oudsher als paaien opgroeigebied voor vele vissoorten die voorkomen in de grote rivieren. Dit betreft rheofiele soorten als winde, maar ook de meer algemene soorten als brasem en blankvoorn. Dit zijn vissoorten die van nature voorkomen in de Nederlandse wateren en deel uitmaken van natuurlijke visstanden. Het verbeteren van vrije vismigratiemogelijkheden tussen rivieren en binnenwateren kan leiden tot het mogelijk maken van intrek van waterschapswateren door soorten als brasem in het voorjaar (paaiperiode). De verwachting is dat deze soorten het gebied dan ook weer verlaten en er geen blijvende negatieve druk (te grote biomassa aan brasem) op de waterkwaliteit ontstaat. Om dit te toetsen wordt monitoring aanbevolen. Bekend is wel dat brasem en karper met name voorkomen in de diepere delen van het watersysteem, dus in de omgeving van de grote gemalen. Hoe meer landinwaarts, hoe meer wordt gestreefd naar een meer limnofiele visgemeenschap (en minder brasem en karper).

36\78



3.2.4

Afstemming sport- en beroepsvisserij

In maart 2008 heeft een workshop plaatsgevonden om de concept-visie voor te leggen aan de sport- en beroepsvisserij. De kennis van deze sectoren is hierbij ingeschakeld om de visie te toetsen en om eventueel zaken toe te voegen of te veranderen. Door de aanwezigen zijn veel tips en ideeën meegegeven, die voor het overgrote deel echter betrekking hadden op visstandsbeheer de inrichting en het beheer van watersystemen. Enkele opmerkingen hadden direct betrekking op de gepresenteerde visie. De meeste van deze opmerkingen bevestigden de visie, een beperkt aantal was aanvullend en zijn verwerkt in de definitieve kaart met prioritaire vismigratieroutes. Het gaat hierbij om: • Gewenste verbinding tussen de Bakkerskil en de Oostkil (Alm en Biesbosch) • •

Gewenste passeerbaarheid van de sluis in de Lage Boezem van de Nederwaard bij Kinderdijk (Alblasserwaard) Toegankelijk maken van enkele grote, qua habitatkwaliteit geschikte polders in de Alblasserwaard

3.3

Prioritaire vismigratieroutes per stroomgebied

In deze paragraaf wordt de algemene visie uit 3.2 per stroomgebied gestructureerd uitgewerkt en wordt beschreven welke verbindingen er gewenst/noodzakelijk geacht worden. Per stroomgebied wordt nader ingegaan op het belang van het gebied voor visstanden en vissoorten, de relevante functies en doelen en kwaliteit en omvang van te ontsluiten gebieden. Op basis daarvan zijn gewenste verbindingen en routes benoemd. 3.3.1

Alblasserwaard

Belang van het stroomgebied De Alblasserwaard bestaat uit een netwerk van kleine polders die via relatief grote, aaneengesloten boezemstelsels afwateren op de Lek. De polders in het gebied herbergen grote populaties aan beschermde vissoorten als Grote modderkruiper en Bittervoorn. Dit geldt in het bijzonder voor de Zouweboezem. Het gebied is in die zin van groot belang in regionale en zelfs nationale context. Bescherming van deze populaties is gewenst. Daarnaast ligt dit stroomgebied in de migratieroute van (glas)aal, en hebben zowel de boezems als de polders vanuit die optiek veel betekenis als leefgebied voor aal. Uit visstandonderzoeken blijkt ook dat in de Alblasserwaard meer aal voorkomt dan in andere deelgebieden binnen het waterschapsgebied. Met name voor aal heeft het gebied dan ook belang bij verbindingen met de grote rivieren. Dit sluit aan bij de plannen en activiteiten voor de wateren in de Alblasserwaard. Functies en doelstellingen Grote delen van de boezemstelsels in het gebied zijn aangeduid als EVZ, maar kennen vanuit die functie geen directe doelstellingen voor vissoorten, visstanden of vismigratie. Vanuit de KRW zijn de boezemwatergangen aangeduid als waterlichamen van het watertype M10.


37\78


Voor het voldoen aan de doelstellingen voor de visstand is vismigratie in dit watertype voor het voldoen aan maatlatscores een uitgangspunt. Het verbeteren van vismigratiemogelijkheden is in lijn met de KRW-gedachte van ecologische continuïteit van waterlichamen. Verbetering van het leefgebied voor vissen door beheer- en inrichtingsmaatregelen is vaak niet mogelijk in de boezem vanwege hydraulische beperkingen en beschikbare ruimte. Daardoor zijn verbindingen met kwalitatief kansrijke, relatief grote polders belangrijk zijn als paaien opgroeigebieden voor eurytope en limnofiele vissoorten. Grootte en kwaliteit van te ontsluiten gebied De boezemstelsels zijn relatief grote aaneengesloten watergangenstelsels, die qua leefgebied onvoldoende divers zijn en qua ruimte weinig mogelijkheden voor verbetering kennen. De poldersystemen zijn overwegend relatief kleine watersystemen; er is sprake van sterke versnippering van het watersysteem. Slechts enkele polders zijn qua aaneengesloten wateroppervlak groot te noemen (>50 ha), hebben daarnaast een bovengemiddelde ecologische kwaliteit en zijn daarmee geschikt als paaien leefgebied voor veel vissoorten. De ecologische kwaliteit en (aaneengesloten) omvang van de polders is echter van dusdanige aard dat plantenminnende, zuurstoftolerante vissoorten zich hier goed kunnen handhaven. Verbetering van vismigratiemogelijkheden wordt hier daarom niet als prioriteit gezien. Gewenste verbindingen en isolatie Op basis van het bovenstaande geldt voor dit gebied: • •

Enkele polders en de Zouweboezem herbergen grote populaties aan beschermde soorten; isolatie hiervan cq. het voorkomen van externe, mogelijk negatieve invloeden is hier gewenst De aal heeft groot belang bij toegankelijkheid van en naar de Lek. Verbindingen via de gemalen en tussen de boezemstelsels (Overwaard en Nederwaard) zijn met name voor de aal van groot belang. Andere soorten die kunnen profiteren van realisatie van deze verbindingen zijn diadrome driedoornige stekelbaars en zoetwatervissen als snoek, ruisvoorn

•

en blankvoorn Om de diversiteit van het totale leefgebied voor eurytope en limnofiele vissoorten te vergroten dienen de polders Molenaarsgraaf, Streefkerk met de boezems worden ontsloten. Ook aal en driedoornige stekelbaars profiteren hiervan

3.3.2

Alm en Biesbosch

Belang van het stroomgebied Het gebied bestaat in feite uit twee delen: ingepolderde delen van de Biesbosch, met daarin (afgedamde) kreken, en ingepolderde rivierkleigronden met gegraven watergangen en oude riviertjes (Alm, Gantel). In het gebied is een aantal waardevolle natuurgebieden aangewezen met specifieke waarden voor vissoorten als grote modderkruiper en bittervoorn

38\78



(Pompveld, Kornsche boezem). Onderlinge verbinding van deze gebieden is vanuit het oogpunt van duurzame populaties voor deze soorten gewenst. Voor de afgedamde Biesboschkreken geldt dat hier veel visecologische belangen zijn voor het terugbrengen van verbindingen met de Biesbosch, met name voor soorten als aal, riviergrondel, kleine en grote modderkruiper e.d. Het belang van het rivierkleigebied voor sterk migrerende vissoorten van/naar de grote rivieren via gemaal Altena is beperkt; de ecologische waarden van het watersysteem maken het niet interessant voor sterk migrerende, rheofiele soorten. Wel is het gebied in potentie geschikt voor aal, en eurytope vissoorten, zeker gezien de strategische ligging bij het Benedenrivierengebied. Een verbinding tussen binnendijkse wateren en de Merwede, via gemaal Altena, is daarom gewenst . Functies en doelstellingen Aan de afgedamde Biesboschkreken zijn verschillende functies toegekend: Viswater, EHS/EVZ (deels) en waternatuur. De kreken sluiten aan op Natura2000-gebied Biesbosch. Alle functies focussen mede op vis, waarbij met name soorten van stilstaande wateren, zoals Grote modderkruiper, worden genoemd. Voor Natura2000-gebied Biesbosch zijn ook rheofiele vissoorten als Zalm, Elft en Fint benoemd, maar deze soorten zijn met name relevant voor de niet afgedamde kreken. Vanuit de KRW zijn de afgedamde Biesboschkreken aangeduid als waterlichaam van watertype R8, waarvoor rheofiele vissoorten als winde en riviergrondel belangrijk zijn voor het voldoen aan de doelstellingen volgens de maatlat. Hiermee ligt hier zeker een opgave voor het verbeteren van vismigratiemogelijkheden. Grootte en kwaliteit van te ontsluiten gebied De afgedamde Biesboschkreken zijn relatief grote, aaneengesloten wateren. In potentie zijn hier veel habitats aanwezig, waardoor veel soorten hier paai-, opgroeien leefgebied kunnen vinden. In het kleigebied van het Land van Heusden en Altena is sprake van relatief grote peilvakken en watersystemen, die leefgebied vormen voor met name eurytope en in mindere mate limnofiele soorten. Vanuit de realisatie van EVZ’s is de kwaliteit van de habitats in dit gebied goed. Gewenste verbindingen en isolatie Op basis van het bovenstaande geldt voor dit gebied: • De afgedamde Biesboschkreken zijn van groot belang voor zowel rheofiele vissoorten als voor eurytope en limnofiele vissoorten. Herstel van verbindingen met de rest van het Biesboschsysteem is dan ook gewenst (deze verbindingen zijn ook wenselijk vanuit de visie voor waardevolle waternatuur). Aandachtspunt hierbij is het behoud van de populaties Grote Modderkruipers door inrichtingsmaatregelen •

Om de populaties Grote modderkruipers in de Biesboschkreken verder te versterken, is het onderling verbinden gewenst. Dit vereist maatwerk, gericht op de Grote modderkruiper. Daarbij wordt ingezet op het verbinden van de Bruine Kil en de Bakkerskil. Vispassages


39\78


worden zodanig aangelegd dat de doelen van N2000-gebieden worden gerespecteerd en bevorderd. De aanleg van de vispassages mag niet strijdig zijn met de instandhoudingsdoelen van de afzonderlijke vissoorten •

Voor duurzame instandhouding van populaties grote modderkruipers is een verbinding tussen het Pompveld en de Kornsche Boezem gewenst. Deze verbinding zal ook volledig worden ingericht voor grote modderkruipers (bron: Waterschap Rivierenland)

•

De Alm en het Afwateringskanaal en haar zijtakken zijn aangewezen en (deels) ingericht als EVZ. Hier zijn goede omstandigheden aanwezig voor zowel eurytope als limnofiele vissoorten. Via het gemaal Altena kan dit stelsel van wateren bovendien toegankelijk worden gemaakt voor aal en (diadrome) driedoornige stekelbaars

3.3.3

Beneden-Linge

Belang van het stroomgebied Dit stroomgebied ligt ingesloten tussen de Waal/Merwede en de Lek, en wordt doorsneden door de Beneden-Linge. Het gebied ligt hierdoor zeer strategisch voor vismigratie van de rivieren naar de poldersystemen binnen het stroomgebied. Voor riviervissoorten als winde, riviergrondel etc. kan de Linge dienen als ‘kraamkamer’ en deel leefgebied, zeker gezien de diversiteit aan habitats die de Linge herbergt. Ook voor eurytope en limnofiele soorten is de Linge een waardevolle waterloop. Tot slot is de Linge als migratieroute en leefgebied van belang voor aal. Het Merwedekanaal is ecologisch gezien minder waardevol, maar kan (ook in de huidige situatie) goed dienen als verbinding tussen de Lek en de Linge/Merwede. De poldergebieden herbergen weinig tot geen leefgebieden voor rheofiele soorten, maar wel voor aal en eurytope en limnofiele soorten. Functies en doelstellingen De Beneden-Linge is aangeduid als EVZ (deels model winde), SED-water en grenst aan EHSgebieden en Natura2000-gebied. De gebieden ten oosten van de Diefdijk zijn deels aangeduid als EHS, die met de Linge worden verbonden door EVZ’s/SED-wateren (Nieuwe Wetering en Nieuwe Graaf). Aan deze EVZ’s en EHS-gebieden zijn echter geen visecologische doelen gekoppeld. De Beneden-Linge is vanuit de KRW aangeduid als waterlichaam van watertype R6. Voor de doelstellingen voor dit watertype zijn rheofiele soorten van belang. Ook vanuit de visie voor waardevolle waternatuur (SED) komt vismigratie terug in het bijbehorende uitvoeringsprogramma (Arcadis, 2006). De Nieuwe Graaf, de Nieuwe Wetering en andere grote weteringen zijn vanuit de KRW aangeduid als waterlichamen van watertype M3. Meer oostelijk is een aantal weteringen aangeduid als waterlichaam met type M1. Voor de waterlichamen van deze M-watertypen is de beoogde visstand minder afhankelijk van vismigratie, maar is vismigratie wel van belang (ecologische continuïteit) vanuit de KRW.

40\78



Grootte en kwaliteit van te ontsluiten gebied De Beneden-Linge herbergt als doorgaande, gevarieerde watergang een groot, divers leefgebied voor verschillende vissoorten. Voor de weteringen die (via gemalen) afwateren op de Linge geldt dat deze eveneens een groot potentieel leefgebied vormen. Er is echter sprake van sterke verstuwing. Datzelfde geldt voor de achterliggende poldergebieden, al is de verstuwing van het bemalingsgebied ten oosten van de Diefdijk relatief beperkt. Ten oosten van de Diefdijk is sprake van goede habitatkwaliteit. Bovendien zullen hier toegekende functies en lopende plannen bijdragen aan een verdere verbetering van die kwaliteit. Gewenste verbindingen en isolatie Op basis van het bovenstaande geldt voor dit gebied: • Verbindingen van de Beneden-Linge van en naar de grote rivieren Lek/Merwede zijn gewenst via het Merwedekanaal, de sluizen bij Gorinchem en Vianen, het Kanaal van den Steenenhoek en het Inundatiekanaal bij Tiel. Het vrij migreerbaar maken van de BenedenLinge van het Amsterdam-Rijnkanaal tot het Kolffgemaal aan de monding van het Kanaal van •

den Steenenhoek is zodoende gewaarborgd Vanuit beleid is het vispasseerbaar maken van de Nieuwe Graaf en de Nieuwe Wetering en enkele hoofdwatergangen in het achterliggende bemalinggebied gewenst voor aal en

•

eurytope/limnofiele soorten als snoek, ruisvoorn etc Isolatie van de poldergebieden ten westen van de Diefdijk is gewenst voor bescherming van populaties Bittervoorn en Grote modderkruiper

3.3.4

Betuwe

Belang van het stroomgebied Dit stroomgebied wordt doorsneden door de Boven-Linge en bestaat uit een aantal overwegend grote, maar wel sterk verstuwde afwateringseenheden/bemalingsgebieden met daarin zeer veel kleine peilvakken. De Oude Rijn is een oude rivierarm die een rijke diversiteit aan vissoorten herbergt. In de Oude Rijn en de EVZ Linge-Oude Rijn zijn reeds 3 vispassages aangebracht. In de Boven-Linge is eveneens sprake van een grote soortdiversiteit. Dit hangt waarschijnlijk samen met waterinlaat vanaf de Waal/Nederrijn, waarmee vis wordt meegevoerd. Het kunstmatige, sterk gereguleerde en op agrarisch gebruik gerichte waterbeheer zorgt ervoor dat de waarde van de watergangen in het gebied voor rheofiele vissoorten beperkt is. Ook zeldzame/beschermde soorten komen in de Betuwe minder voor dan in de westelijk gelegen stroomgebieden. Het gebied kent daardoor minder nationaal of bovenregionaal belang voor vissoorten of visstanden dan de westelijk gelegen stroomgebieden. De Boven-Linge en de Oude Rijn kunnen wel een belangrijke migratieroute en leefgebied vormen voor algemene eurytope en rheofiele soorten (winde, riviergrondel, rivierdonderpad), en zeker ook voor aal.


41\78


Functies en doelstellingen In het oostelijke deel van dit stroomgebied is een aantal EVZ’s aangeduid, die echter niet specifiek zijn gericht op vissoorten of visstanden. Verder is de Oude Rijn aangeduid als SEDwater en is een EVZ (model rietzanger) aangeduid van de Oude Rijn naar de Boven-Linge tot aan het Amsterdam-Rijnkanaal. De Boven-Linge en een aantal grote weteringen is vanuit de KRW aangeduid als waterlichaam met type M6. Daarnaast is een aantal weteringen aangeduid als waterlichaam met type M1. In de doelstellingen/maatlatten voor deze watertypen spelen met name eurytope en limnofiele soorten een rol. Het belang van vrije vismigratie voor de waterlichamen is vanuit de KRW daardoor niet ‘hard’; met inrichtings- en beheermaatregelen is het voldoen aan KRW-doelstellingen voor de visstand waarschijnlijk al goed mogelijk. Grootte en kwaliteit van te ontsluiten gebied De bemalingeenheden/afwateringseenheden in de Betuwe zijn overwegend groot, maar vooral in het westelijke deel van het gebied sterk verstuwd. De wateren zijn kunstmatig ingericht en herbergen weinig habitatdiversiteit. De Oude Rijn en Boven-Linge zijn als doorgaande watergangen wel systemen van grote omvang en (in potentie) meer habitatdiversiteit. De kunstwerken in de Boven-Linge juist bovenstrooms van de sifon onder het Amsterdam-Rijnkanaal zijn net als de sifon zelf een barrière voor vismigratie. Het verbinden van de Boven-Linge met de Beneden-Linge is hierdoor een onmogelijke opgave. Gezien de verschillende visstandtypen en waterhuishouding tussen Boven- en Beneden-Linge is verbinding ecologisch gezien ook niet interessant. Wel is het Amsterdam-Rijnkanaal een potentiële ‘aanvoerroute’ voor aal, aangezien het kanaal in open verbinding staat met het Noordzeekanaal. Ten behoeve van vrije migratie van aal draagt het verbinden van de Boven-Linge met het Amsterdam-Rijnkanaal bij aan aanzienlijke vergroting van omvang en diversiteit van het leefgebied van aal. Het inspoelen van vis naar de sifon is een punt van aandacht en nader onderzoek waard. Gewenste verbindingen en isolatie Op basis van het bovenstaande geldt voor dit gebied: • Het verbinden van poldergebieden met de Boven-Linge en/of de grote rivieren voegt weinig toe voor de visstanden en wordt daarom niet voorgesteld •

• •

42\78

De Oude Rijn (reeds verbinding met Nederrijn) en de Boven-Linge kunnen goed dienen als migratieroute, tijdelijk leefgebied en kraamkamer voor verschillende vissoorten, waaronder aal. Een verbinding van Waal/Pannerdens Kanaal naar de Nederrijn via de Boven-Linge, de Oude Rijn en weteringen is dan ook gewenst Ten behoeve van aal is een intrekvoorziening vanaf het Amsterdam-Rijnkanaal naar de Boven-Linge via het Beuningengemaal gewenst Het is niet bekend of er in de huidige situatie vis inspoelt in de sifon; een ongewenste situatie. Hier dient nader onderzoek naar plaats te vinden. Mogelijk dienen vervolgens visafwerende voorzieningen te worden geplaatst om inspoelen te voorkomen



3.3.5

Bommelerwaard

Belang van het stroomgebied Het gebied ligt strategisch langs de Maas, de Afgedamde Maas en de Waal/Merwede en kent duidelijk sporen van de vroegere functie als overstromingsvlakte van de rivieren. De Bommelerwaard vormt voor vissoorten of visstanden echter geen gebied van grote, nationale of bovenregionale waarde. De weteringen en polderwateren in het gebied herbergen nauwelijks habitat voor rheofiele soorten en ook komen zeldzame, beschermde soorten hier aanzienlijk minder voor dan in bijvoorbeeld de stroomgebieden Alblasserwaard en Alm en Biesbosch. De Capreton en aangrenzende (natuur)gebieden is wel een watergang met veel diversiteit aan habitats en veel potentie voor verschillende vissoorten. Verbeteren van vismigratiemogelijkheden is hier wel gewenst. Functies en doelstellingen In het westelijke deel van dit stroomgebied ligt een aantal ecologisch waardevolle wateren die zijn aangeduid als HEN- of SED-water. Dit geldt onder andere voor de hoofdwatergang de Capreton. Een deel hiervan is eveneens aangeduid als EVZ tussen de Afgedamde Maas en kleine EHSgebieden langs de Capreton. De Capreton en de weteringen in het bemalingsgebied van De Baanbreker zijn vanuit de KRW aangeduid als waterlichaam met watertype M3. Een restant van een oude Maasmeander is aangeduid als waterlichaam met watertype M1. Het belang van vrije vismigratie voor de waterlichamen is vanuit de KRW niet ‘hard’. Voor vergroten van leefgebieden van vissen en het (daardoor) creëren van duurzame vispopulaties is verbetering van vismigratiemogelijkheden echter wel een mogelijke maatregel. Grootte en kwaliteit van te ontsluiten gebied De bemalingsgebieden van de Baanbreker en het HC De Jong gemaal zijn relatief groot ten opzichte van bijvoorbeeld de Betuwe, maar wel sterk verstuwd (met name Baanbreker). De functietoekenningen in en rond de Capreton wijzen erop dat de ecologische kwaliteit hier relatief hoog is. Dit wordt bevestigd door de hengelsportverenigingen in het gebied, die de Capreton omschrijven als in potentie het mooiste en beste viswater in het gebied (mits onderhoud voldoende is afgestemd op visserijgebruik). Gewenste verbindingen en isolatie Op basis van het bovenstaande geldt voor dit gebied: •

De Capreton en aangrenzende hoofdwatergangen hebben een bovengemiddelde ecologische kwaliteit en kunnen goed dienen als kraamkamer en (deel)leefgebied voor zowel eurytope en limnofiele vissoorten als voor de minder kritische rheofiele soorten en aal. De hoofdwaterlopen in dit gebied zijn ook minder verstuwd dan in het bemalingsgebied van De


43\78


•

Baanbreker. Het verbinden van de waterlichamen in het bemalinggebied van het H.C. De Jong gemaal met de EHS-gebieden en de Afgedamde Maas is dan ook gewenst Het verbinden van weteringen(stelsels) en polders in bemalinggebied De Baanbreker met de Afgedamde Maas voegt weinig toe voor de visstanden ten opzichte van een verbinding via het H.C. De Jong gemaal, is zeer sterk verstuwd en wordt daarom niet voorgesteld

3.3.6

Land van Maas en Waal

Belang van het stroomgebied Het oostelijke deel van dit stroomgebied bevat een aantal hoofdwatergangen met kenmerken van stromende wateren, als gevolg van de gradiënt in hoogteligging. De inrichting en het waterhuishoudkundig beheer van deze wateren is echter sterk gereguleerd, waardoor de waarde van deze wateren voor vismigratie in de huidige situatie beperkt is. Droogval van watergangen in zomerperioden vindt regelmatig plaats. Het oostelijke deel van het stroomgebied is daardoor gebied met weinig betekenis voor vismigratie van/naar de grote rivieren. Wel is het gebied relevant als leefgebied voor aal. Peilbeheersing is in het westelijke deel van het gebied beter mogelijk. Hierdoor liggen in de westelijke watersystemen kansen en potenties voor leefgebieden voor vissen. In het westelijke deel is het realiseren van verbindingen van en naar de Maas daarom wel mogelijk en gewenst. Functies en doelstellingen De Groote Wetering, Nieuwe wetering en Balgooijse wetering zijn aangeduid als EVZ. Een deel van de Balgooijse wetering is tevens aangeduid als SED-water, evenals het bovenstroomse deel van de Nieuwe wetering. Het westelijke deel van de stuwwal van Nijmegen is eveneens aangeduid als EHS-gebied, met daarin kleinere wateren die zijn aangeduid als HEN-water. De Groote en Nieuwe wetering zijn aangeduid als KRW-waterlichamen van het watertype M3. De Balgooijse wetering en de nabijgelegen wetering zijn aangeduid als waterlichaam met watertype M2. Het belang van vrije vismigratie voor de waterlichamen is vanuit de KRW daardoor niet van belang voor maatlatscores, maar uitsluitend voor invulling van de ‘ecologische continuïteit’. Met inrichtings- en beheermaatregelen is het voldoen aan KRW-doelstellingen (maatlatscores) voor de visstand waarschijnlijk al goed mogelijk. Grootte en kwaliteit van te ontsluiten gebied Het gebied bestaat uit een aantal grote bemalingsgebieden met relatief veel variatie in watertypen en habitats. Met name het gebied van de Groote wetering is sterk versnipperd/verstuwd. Door periode droogval van watergangen in droge perioden is met name het gebied van de Balgooijse Wetering minder waardevol en kansrijk voor vismigratie van en naar de Maas.

44\78



Gewenste verbindingen en isolatie Op basis van het bovenstaande geldt voor dit gebied: • De Groote wetering en de Nieuwe wetering zijn grote waterlopen met specifieke functies en bieden veel potentie als leefgebied voor aal en eurytope en (in mindere mate) limnofiele vissoorten. Ook de relatief minder kritische rheofiele soorten winde en riviergrondel kunnen profiteren van deze verbindingen. Het verbinden van deze weteringen met de Maas is dan •

ook gewenst Voor de Balgooijse wetering geldt dat het bovenstroomse deel sterke peilschommelingen kent en in zomerperioden regelmatig droogvalt en daardoor minder geschikt habitat vormt voor vis. Vismigratie zal hier niet gedurende het hele jaar mogelijk zijn. Daarnaast is het te ontsluiten gebied minder groot dan bij bovengenoemde weteringen. In overleg met het Waterschap Rivierenland is daarom besloten deze route niet als prioritaire vismigratieroute op te nemen

3.3.7

Groesbeek-Ooijpolder

Belang van het stroomgebied De oppervlaktewateren in dit stroomgebied zijn overwegend stromende wateren, gevoed met (kwel)water van de stuwwal bij Nijmegen en vanuit Duitsland. De wateren in dit gebied zijn daarmee uniek voor het waterschapsgebied en bieden goede potenties als paaigebied en kraamkamer voor rheofiele vissoorten en aal. Het Meertje is als verbinding en als kraamkamer voor vele vissoorten vanaf de Waal dé belangrijke schakel in het viswatersysteem. Functies en doelstellingen Het Meertje/Wylermeer en de beekjes bij Groesbeek en Beek-Ubbergen zijn aangeduid als HENen SED-wateren, deels vallend binnen EHS-gebied (bij de stuwwal van Nijmegen). Het Meertje/Wylermeer is vanuit de KRW verder aangeduid als waterlichaam met watertype R5. Enkele beken bij Groesbeek zijn aangeduid als waterlichaam met type R4. De maatlatten/doelstellingen voor deze KRW-watertypen zijn grotendeels afhankelijk van rheofiele vissoorten, waarmee het belang van goede vismigratiemogelijkheden hiervoor groot is. Grootte en kwaliteit van te ontsluiten gebied Vanaf het Hollands-Duits gemaal bij Nijmegen is via het Meertje/Wylermeer een groot gebied ontsloten door aanleg van een vispassage, tot de beken bij Groesbeek en wateren in Duitsland aan toe. De ecologische kwaliteit van deze wateren is in de huidige situatie niet overal even groot, maar kan vanuit de uitvoering van KRW-maatregelen een flinke impuls krijgen.


45\78


Gewenste verbindingen en isolatie Op basis van het bovenstaande geldt voor dit gebied: • Het vrij optrekbaar maken van het Meertje vanaf het Hollands-Duits gemaal (stroomopwaarts reeds vispasseerbaar) tot aan de Duitse grens (liefst verder) is gewenst voor rheofiele vissoorten en aal. Hiervoor moet ook afstemming met de Duitse waterbeheerder(s) plaatsvinden. Aandachtspunt hierbij is dat het Hollands-Duits gemaal bij hoge rivierwaterstanden het Meertje bemaalt. Niet bekend is of vissen het gemaal via de centrifugaalpompen levend en onbeschadigd in stroomafwaartse richting kunnen passeren. Nader onderzoek hiernaar is gewenst voordat eventuele voorzieningen – wellicht overbodig – worden getroffen. In tijden van bemaling is stroomopwaartse vismigratie niet mogelijk. Dit wordt niet als probleem gezien, omdat bemaling in de periode voor stroomopwaartse migratie (maart-juni) niet continu plaatsvindt (bron: bemalingsgegevens) •

Het realiseren van een verbinding van het Wylermeer, via Duitsland, tot de beken rond Groesbeek is eveneens van belang voor rheofiele vissoorten. Met de Duitse waterbeheerder(s) dient afstemming plaats te vinden met betrekking tot het realiseren van vrije vismigratie tussen het Meertje/Wylermeer en de beken bij Groesbeek

3.4

Overzicht van prioritaire vismigratieroutes

Op basis van het bovenstaande zijn de verbindingen en vismigratieroutes die zijn weergegeven in kaart 2 als prioritair gedefinieerd. Hiervoor is gebruik gemaakt van GIS-bestanden van leggerwaterlopen, KRW-waterlichamen en kunstwerken. In tabel 3.1 is een opsomming opgenomen van de prioritaire vismigratieroutes. Hier ligt de komende jaren het grootste belang ligt. Uitgangspunt daarbij is dat kunstwerken in deze waterlopen en watersystemen tweezijdig vispasseerbaar worden gemaakt.

46\78



Tabel 3.1 Overzicht van prioritaire vismigratieroutes op de verschillende schaalniveaus Schaalniveau

Prioritaire vismigratieroutes

Grote rivieren – hoofdwaterlopen/weteringen •

Verbindingen met boezemstelsels van de Over- en Nederwaard

•

Verbinding Merwede-Lek via Kanaal van den Steenhoek, Linge en Merwedekanaal

Grote rivieren – Linge

•

Verbindingen afgesloten kreken in de Biesbosch

•

Verbinding Merwede – Land van Heusden en Altena

•

Verbinding Afgedamde Maas-Capreton

•

Verbinding Nederrijn-Oude Rijn

•

Verbinding Maas-Groote en Nieuwe Wetering

•

Verbinding Waal – het Meertje/Wylermeer

•

Verbinding Merwede – Kanaal van den Steenenhoek – Beneden-Linge

Linge – hoofdwaterlopen/weteringen

Stelsels hoofdwaterlopen/weteringen

•

Verbinding Merwede (Gorinchem) – Beneden-Linge

•

Verbinding Lek – Merwedekanaal – Beneden-Linge

•

Verbinding Inundatiekanaal Tiel – Beneden-Linge

•

Verbinding Pannerdensch Kanaal (Doornenburg) – Boven-Linge

•

Verbinding Nederrijn – Lingekanaal (Randwijk) – Boven-Linge

•

Verbinding Amsterdam-Rijnkanaal – Boven-Linge (voor Aal)

•

Linge - Stelsels Nieuwe wetering-Nieuwe Graaf

•

Verbinding Boven-Linge – Oude Rijn

•

Boezemstelsels van de Over- en Nederwaard

•

Stelsel Afwateringskanaal-Alm in het Land van Heusden en Altena

Boezemsysteem – polders

Beeksystemen

•

Stelsels Groote en Nieuwe Wetering

•

Verbinding Bleeke kil - Bakkerskil

•

Stelsel van de Capreton (Bommelerwaard)

•

Wylermeer – stroomopwaarts (tot Duitse grens)

•

Verbinding Kornsche boezem – Pompveld (Alm en Biesbosch)

•

Verbinding Boezem van de Nederwaard – polder Molenaarsgraaf

•

Verbinding Boezem van de Nederwaard – polder Streefkerk

•

Sprengen-/bekengebied Groesbeek

•

Verbinding Meertje/Wylermeer – beken bij Groesbeek


47\78


48\78



4 Knelpunten en mogelijke maatregelen 4.1

Vismigratieknelpunten

4.1.1

Wat beschouwen we als een knelpunt?

Stuwen Voor stuwen geldt dat stroomafwaartse migratie – van het hoger naar het lager gelegen peil – kan plaatsvinden. Stuwen vormen in stroomafwaartse richting dan ook geen knelpunten voor vrije vismigratie, mits er voldoende water over de stuw stroomt. Gemalen Tot voor kort werd de barrièrewerking van gemalen onderkend voor met name stroomopwaartse migratie – van buitenwater naar binnenwater of van boezem naar polder. Er is sinds enkele jaren echter sprake van een toenemende aandacht voor de visonvriendelijke eigenschappen van bestaande gemaalconcepten bij stroomafwaartse migratie. Afhankelijk van het type, de grootte en het toerental van opvoerwerktuigen kunnen stroomafwaarts migrerende vissen in gemalen beschadigd raken of zelfs gedood worden. Het visveilig maken van gemalen is vanuit maatschappelijke aandacht, bescherming en herstel van visstanden, waaronder de aalbescherming, een belangrijk aandachtspunt voor de komende jaren. Voor gemalen langs de grote rivieren, waarbij onder ‘normale’ omstandigheden – bij lage/normale rivierwaterstanden - afvoer onder vrije verval plaatsvindt, is aangenomen dat stroomafwaartse migratie in beginsel niet belemmerd wordt. Aandachtspunt hierbij is wel de periode waarin bemaling vaak noodzakelijk is en waarbij vis via de gemaalpompen beschadigd kan raken. Deze gemalen zijn wel knelpunten voor stroomopwaartse migratie, doordat vissen de vrije lozingsmogelijkheid in de bestaande constructies niet als vispassage kunnen gebruiken. Bij inlaatgemalen is aangenomen dat deze vispasseerbaar zijn in stroomopwaartse richting (van de rivieren naar de binnenwateren). Voor de inventarisatie is er verder vanuit gegaan dat alle overige gemalen in beginsel barrières zijn voor stroomopwaartse en stroomafwaartse vismigratie. Sluizen Voor scheepvaartsluizen geldt dat vismigratie bij het schutten mogelijk is. De ervaringen met het gebruik van sluizen als vispassage door migrerende vissen lopen echter sterk uiteen en lijken afhankelijk te zijn van verschillende factoren, zoals het aantal schuttingen, de ligging/locatie van de sluis in een watersysteem, de afmetingen van de sluis etc. Voor dit vismigratieplan is aangenomen dat scheepvaartsluizen in de bestaande situatie niet optimaal functioneren ten behoeve van vismigratie en dat verbetering van vismigratiemogelijkheden hierbij gewenst is.


49\78


Duikers Duikers zijn niet meegenomen als potentiële knelpunten vanwege geringe beschikbare informatie. Verwacht wordt dat de duikers in de prioritaire vismigratieroutes door de omvang (hydraulische capaciteit) geen knelpunten vormen voor vismigratie. 4.1.2

Vismigratieknelpunten binnen prioritaire routes

Op basis van de visie in het vorige hoofdstuk en de daaruit volgende prioritaire routes en gebieden voor vismigratie, is met behulp van GIS-analyse en gebieds-/watersysteemkennis van waterschapsmedewerkers en sport- en beroepsvissers achterhaald welke kunstwerken er in de waterlopen aanwezig zijn. Het belang ligt de komende jaren bij de kunstwerken in de prioritair aangewezen wateren in relatie tot het verbeteren van vismigratiemogelijkheden. Bij het in beeld brengen van knelpunten in de prioritaire vismigratieroutes is gebruik gemaakt van de best beschikbare leggergegevens. Daarbij geldt dat deze mogelijk niet voor alle kunstwerken de juiste informatie bevat of dat kunstwerken ontbreken op de legger. Er is, op basis van door het Waterschap Rivierenland aangeleverde gegevens, onderscheid gemaakt in kunstwerken met en zonder geplande renovatie (tot 2015), omdat dit van invloed is op kansen voor werk-met-werk maken. Voor de renovatieplannen is gebruik gemaakt van een overzicht van 8 oktober 2008. Het aantal kunstwerken in de prioritaire vismigratieroutes betreft: • 62 stuwen • 22 gemalen •

8 sluizen

In de tabellen in bijlage 6 zijn de kenmerken van alle stuwen, gemalen en sluizen (voor zover bekend) die in de prioritaire routes voorkomen, opgenomen. 4.1.3

Vismigratieknelpunten buiten prioritaire routes

Er zijn uiteraard veel meer kunstwerken in het beheersgebied aanwezig die potentiële knelpunten voor vismigratie zijn. Vanwege het feit dat niet alle kunstwerken op korte termijn vispasseerbaar gemaakt kunnen worden, zijn in de visie op basis van ecologische en beleidsmatige motieven de belangrijkste/prioritaire vismigratieroutes en gebieden aangewezen. De focus van dit vismigratieplan ligt op het verbeteren van vismigratiemogelijkheden in deze prioritaire wateren/routes. Voor het treffen van maatregelen bij kunstwerken, buiten de prioritaire routes en gebieden, geldt het principe van ‘Nee, tenzij’. Het woord ‘tenzij’ wil zeggen dat er goede redenen moeten zijn om kunstwerken buiten de prioritaire wateren/routes vispasseerbaar te maken. Deze redenen kunnen zijn, al dan niet in combinatie: • Renovatie van een kunstwerk, waarbij vismigratie (inclusief financiering) kan meeliften

50\78



• •

Standstill-principe: het voorkomen van verdere versnippering van het watersysteem door nieuwe stuwen standaard vispasseerbaar te maken Het duidelijk is voor welke vissoort(en) het vispasseerbaar maken van een kunstwerk in

•

ecologische zin nuttig is en bijdraagt aan (waterkwaliteits)doelstellingen Er een voldoende groot areaal aan geschikt wateroppervlak en leefgebied is dat via het kunstwerk ontsloten wordt. Als richtlijn wordt geadviseerd hier minimaal 25 ha wateroppervlak

•

voor te hanteren Er met zekerheid, op basis van kennis van de aanwezige visstanden en ecologische waterkwaliteit, gesteld kan worden dat het vispasseerbaar maken van het betreffende kunstwerk geen risico’s met zich mee zal brengen ten aanzien van achteruitgang van waterkwaliteit en/of visstanden cq. beschermde vispopulaties in de te verbinden watersystemen (zie kader hieronder)

In beschermde natuurgebieden en in andere gebieden waarin beschermde, kwetsbare vispopulaties voorkomen, kan het verbeteren van vismigratiemogelijkheden leiden tot invasie van ongewenste (vis)soorten. Daardoor kunnen de beschermde vispopulaties van bijvoorbeeld bittervoorn, grote en kleine modderkruiper worden weggeconcurreerd. Ook kunnen ongewenste veranderingen in visstanden optreden, bijvoorbeeld door verbraseming. Dit is ongewenst. Daarnaast zijn de beschermde vissoorten waar op gedoeld wordt niet de soorten met de grootste migratiedrang. Daarom dient voor het verbeteren van vismigratiemogelijkheden in natuurgebieden en andere gebieden waar populaties van beschermde vissoorten voorkomen, te allen tijde een afweging plaats te vinden van ecologische baten versus ecologische risico’s.

Uitgangspunt van Waterschap Rivierenland is dat de toename van versnippering wordt tegengegaan. Voor het treffen van maatregelen bij nieuw aan te leggen kunstwerken, buiten de prioritaire routes en gebieden, geldt daarom het principe van ‘Ja, tenzij’. Het woord ‘tenzij’ wil zeggen dat er goede redenen moeten zijn om nieuw aan te leggen kunstwerken buiten de prioritaire wateren/routes niet vispasseerbaar te maken. Deze redenen kunnen zijn, al dan niet in combinatie: • Er kan met zekerheid worden gesteld op basis van kennis van de aanwezige visstanden en inrichting van het gebied dat de ecologische meerwaarde van een vismigratievoorziening bij •

het nieuwe kunstwerk gering is De kosten met betrekking tot het aanleggen van een vismigratievoorziening onacceptabel hoog zijn vanwege technische complexiteit (kosten-baten).

Het werken aan vermindering van negatieve invloeden van gemalen (beschadiging vis) is onafhankelijk van de locatie, voor zowel bestaande als nieuw te bouwen gemalen. Wanneer een gemaal niet vispasseerbaar is, dient er minimaal aandacht te zijn voor visveiligheid.


51\78


4.1.4

Beleidslijn vismigratie

Gebaseerd op de in de voorgaande paragrafen beschreven uitgangspunten is een beknopte samenvatting gemaakt van de wijze waarop Waterschap Rivierenland wil omgaan met vismigratie bij kunstwerken. Deze beleidslijn is opgenomen in tabel 4.1. Tabel 4.1 Samenvattende beleidslijn vismigratie Vismigratieknelpunt

Beleidslijn opheffen

Financiering

Uitvoering

barrière Binnen prioritaire vismigratieroute

Ja, altijd.... Soms eerst onderzoek nodig

WSRL vismigratiebudget (project 110131),

naar omvang knelpunt.

Prioriteren en faseren (2009 t/m 2027). Kansen benutten, Zoveel mogelijk meeliften met renovatie,

zoveel mogelijk gebruik maken overige planprocessen, plannen van medefinanciering/subsidies. van derden. Indien er geen meeliftkansen zijn dan knelpunt toch aanpakken. Buiten prioritaire vismigratieroute

Nee, tenzij .... De ecologische meerwaarde groot is, aansluit bij lokale doelen en isolatie van beschermde vissoorten niet in gevaar is.

In principe overige

Meeliften met renovatie, overige

financieringsbronnen WSRL.

planprocessen etc. Bij renovatie

Per locatie kan afweging

afweging of kunstwerk visveilig

plaatsvinden of

gemaakt moet worden. Afweging

vismigratiebudget (project

vindt plaats op basis van kosten-

110131) kan worden ingezet.

baten, de actuele vissterfte en toekomstige vissterfte

Nieuw kunstwerk

Ja, tenzij.... De ecologische meerwaarde gering is of de kosten onacceptabel hoog vanwege technische complexiteit.

In principe overige

Oplossing meenemen als

financieringsbronnen WSRL.

randvoorwaarde voor ontwerp. Uitgangspunt is ten minste visveilig realiseren van kunstwerken.

Beleidsuitgangspunt is geen verdere versnippering.

4.2

Mogelijke oplossingen

Het toepassen van een oplossing kan van invloed zijn op het functioneren van een kunstwerk. Met betrekking tot het toepassen van alle mogelijke oplossingen zijn daarom de volgende randvoorwaarden gesteld: • •

52\78

De hydraulische functie van het kunstwerk (aan-, afvoer, opstuwing) blijft gehandhaafd Bij realisatie van oplossingen dient altijd rekening te worden gehouden met de veiligheidseisen van het betreffende kunstwerk



4.2.1

Gemalen

Gemalen vormen barrières voor zowel stroomopwaartse als stroomafwaartse migratie. In sommige gevallen, afhankelijk van locatie en constructie, is het mogelijk vismigratie in beide richtingen via één voorziening mogelijk te maken. Indien geen vispasseerbaarheid bij gemalen gerealiseerd kan worden, kunnen maatregelen ten bate van de visveiligheid getroffen worden.

Figuur 4.1 Een volwassen snoek zit klem tussen de spijlen van een krooshek van een gemaal

Bij het werken aan stroomopwaartse migratie zijn de volgende aspecten van belang: •

•

Mogelijkheden voor lozing onder vrij verval of waterinlaat, afhankelijk van (rivier)waterstanden. Indien vrije lozing mogelijk is, kan van deze mogelijkheid gebruik worden gemaakt door het vrije lozings- of inlaatsysteem aan te passen ten behoeve van vismigratie Overige (constructieve) kenmerken van het gemaal, zoals aanwezigheid en constructie van persleidingen, (oude/voormalige) uitwateringssluizen, uitstroomconstructies etcetera. Deze

•

locatiespecifieke gegevens waren ten tijde van het opstellen van dit rapport niet in bruikbare vorm beschikbaar Locatie en beschikbare ruimte. Voor gemalen geldt dat locatiespecifieke omstandigheden,

•

zoals ruimte en waterkeringsaspecten, sterk bepalend zijn voor mogelijke voorzieningen. Bij het opstellen van dit rapport was hierover weinig informatie in bruikbare vorm beschikbaar Opvoerhoogtes en variaties daarin, oftewel het te overbruggen peilverschil tussen binnen- en buitenwater. In combinatie met bovenstaande gegevens bepaalt dit mede de mogelijkheden om vismigratievoorzieningen te realiseren binnen/met bestaande constructies en leidingen.


53\78


•

Gegevens hierover zijn voor een aantal gemalen gevonden en meegenomen, maar niet van alle gemalen was deze informatie beschikbaar of in bruikbare vorm aan te leveren Gemalen liggen vrijwel altijd in/bij (primaire) waterkeringen. Realisatie van vismigratievoorzieningen dient rekening te houden met veiligheidseisen. Bij voorkeur worden maatregelen voor vismigratie daarom gerealiseerd binnen de bestaande gemaalconstructies

Bij stroomafwaartse migratie zijn de volgende aspecten van belang: • Mogelijkheden voor lozing onder vrij verval of waterinlaat, afhankelijk van rivierwaterstanden. Als dit het geval is, kan van deze mogelijkheid gebruik worden gemaakt door het vrije lozings•

of inlaatsysteem aan te passen ten behoeve van vismigratie Aantal, type, grootte en toerentallen van de opvoerwerktuigen. Deze parameters bepalen de kans op visbeschadiging en vissterfte als gevolg van migratie via gemaalpompen. Over het algemeen geldt: hoe groter de pomp en hoe lager het toerental, des te ‘visvriendelijker’ is de pomp. Verder geldt dat de bestaande concepten van opvoerwerktuigen in volgorde van visvriendelijkheid te plaatsen zijn (van meest naar minst visvriendelijk):

•

−

Hidrostal gesloten éénkanaalswaaier (pomp van origine ontworpen voor verpompen van vis in de visindustrie). Deze pomp is op slechts één locatie in Nederland toegepast / Vijzel (tonvijzel, De Wit-vijzel en traditionele vijzel)3;

− − −

Centrifugaalpomp Mixed-flow pompen (combinatie van centrifugaal- en axiaalwaaier); Open en gesloten schroefpompen (axiaalwaaiers).

Gegevens over opvoerwerktuigen zijn aangeleverd door het Waterschap Rivierenland. Locatie en beschikbare ruimte. Voor gemalen geldt dat locatiespecifieke omstandigheden, zoals ruimte en waterkeringsaspecten, sterk bepalend zijn voor mogelijke voorzieningen buiten de bestaande constructie en/of opvoerwerktuigen om. Bij het opstellen van dit rapport was hierover weinig informatie in bruikbare vorm beschikbaar

Oplossingen voor stroomopwaartse migratie (van buiten- naar binnenwater) Voor toepassing bij gemalen bestaan verschillende voorzieningen, die in basis echter wel terug gebracht kunnen worden tot een beperkt aantal principes: • • •

Terugslagklepsysteem (als voorziening binnen bestaande gemaalconstructies)gebruik makend van retourleidingen en keermiddelen van gemalen Technische bypass buiten bestaande gemaalconstructies, met lokstroomvoorziening en vistransportleiding De vissluis (Vermeeren-passage) en varianten daarop (toegepast bij een aantal gemalen in Groningen)

3 De pomp van Hidrostal kent slechts een beperkte toepasbaarbaarheid aangezien de maximale pompcapaciteit t.o.v. andere pompconcepten klein is. Vijzels zijn meer visvriendelijk in relatie tot pompen met grotere pompcapaciteiten. Onderling zijn een Hidrostal pomp en een aangepaste vijzel vanwege het capaciteitsverschil niet vergelijkbaar.

54\78



•

Hevelvispassages (met name voor toepassing over waterkeringen)

Stroomafwaartse migratie (van binnen- naar buitenwater) Voor stroomafwaartse vismigratie zijn pas de laatste jaren oplossingen bedacht, onder invloed van de toenemende aandacht voor deze problematiek. De mogelijke oplossingen zijn onder te verdelen in: 1.

Visvriendelijk pompregime (van bestaande opvoerwerktuigen), al dan niet in combinatie met visweringssystemen (stroboscooplicht, bellenschermen, geluid), waarbij: • Trage opstart en lage toerentallen met frequentie-omvormers kunnen worden •

2.

gerealiseerd en/of De pomp(en) bij opstart eerst tegengesteld draaien om vis die zich ophoudt in of vlakbij de pompkelder ‘af te weren’

Aangepaste, nieuwe concepten voor opvoerwerktuigen, te weten: • Traditionele vijzels, groter en trager draaiend uitgevoerd; • De Wit-vijzel; • • •

Tonvijzel; Hidrostal pomp; Visvriendelijke axiaalpomp (Fishflow-innovations, waarschijnlijk op de markt vanaf

voorjaar 2009). 3. Voorzieningen buiten opvoertuigen om, te weten: • Vismigratie via onnatuurlijk stromingspatroon • • •

Fish Track (nieuw gemaalconcept Tauw) Fishflow gemaalvispassage Leiding langs/door gemaal, gecombineerd met kunstwerken aan binnen- of buitenwaterzijde. Hierdoor wordt sturing van waterpeilen mogelijk, waardoor waterstroming (en vismigratie) zonder belemmeringen plaats kan vinden (toegepast bij onder andere gemaal Katwijk).

Zoals aangegeven is het ontwikkelen van vismigratievoorzieningen bij gemalen sterk locatieafhankelijk en was benodigde locatie- en gemaalspecifieke informatie niet compleet voorhanden. Daardoor bleek het niet goed mogelijk om voor alle knelpunten – met name voor stroomopwaartse migratie alle mogelijke maatregelen/voorzieningen in beeld te brengen. Bij gemalen is altijd sprake van maatwerk, rekening houdend met veiligheidsaspecten. Daardoor is de analyse van maatregelen bij gemalen grotendeels een verwachting/inschatting van kosten, op basis van: • De omvang van het gemaal, af te meten aan het aantal pompen en de maximale capaciteit •

Ligging in/bij een (primaire) waterkering. Dit stelt eisen aan de constructie van een vismigratievoorziening, keringsmiddelen en werkt vaak kostenverhogend ten opzichte van voorzieningen bij gemalen die niet in/bij een primaire waterkering liggen


55\78


• •

Mogelijkheden voor vrije lozing. Wanneer dit (in theorie) mogelijk is, is meestal sprake van eenvoudiger te realiseren voorzieningen dan wanneer dit niet het geval is Ervaring van Tauw met het ontwerp van (vismigratievoorzieningen bij) gemalen

In bijlage 7 wordt aanvullende uitleg gegeven over de maatregelen bij gemalen en bijbehorende kosten. 4.2.2

Stuwen

Voor stuwen wordt bij de analyse van mogelijkheden vanuit gegaan dat stroomafwaartse migratie zonder belemmeringen plaats kan vinden. Voorwaarde is wel dat (gedurende de migratieperioden van vis) voldoende water over de stuw stroomt. Hieronder wordt uitsluitend ingegaan op het mogelijk maken van stroomopwaartse migratie. Voor het stroomopwaarts vispasseerbaar maken van stuwen is een aantal gegevens van belang om een afweging te kunnen maken van mogelijke voorzieningen: • De afvoersituatie, met daarbij rekening houdend met minimale, gemiddelde en maximale afvoeren. Dit is van belang omdat verschillende typen voorzieningen zijn ontwikkeld voor verschillende afvoersituaties. Met andere woorden: niet alles is overal mogelijk. Daarnaast geldt uiteraard de regel: hoe groter het debiet, hoe groter en duurder de constructie wordt. Gegevens over afvoeren zijn alleen bekend van automatische stuwen. Van deze stuwen zijn van meetgegevens van de periode 2005-2007 de minimale, gemiddelde en maximale afvoeren afgeleid. Voor de stuwen waarvan geen meetgegevens bekend zijn, is een inschatting gemaakt op basis van gebiedskenmerken, ligging in het watersysteem, breedte van stuwkleppen en gegevens van nabijgelegen meetstuwen. Voor deze stuwen geldt daardoor wel een onzekerheid bij de inschatting van mogelijke voorzieningen •

Het te overbruggen peilverschil bij zomer- en winterpeilen. Dit bepaalt mede de omvang van de constructie en is daardoor mede bepalend voor de kosten. Gegevens over peilverschillen zijn verzameld uit digitale peilvak- en leggergegevens (GIS)

•

De beschikbare ruimte. Dit is medebepalend voor de mogelijkheden en de omvang van de voorziening. Zo is bijvoorbeeld de aanleg van een nevengeul met een groot ruimtebeslag niet overal mogelijk. Gegevens hierover waren bij het opstellen van deze rapportage niet gedetailleerd bekend, met uitzondering van enkele mondeling door het Waterschap Rivierenland toegelichte knelpunten. Daardoor is dit aspect niet altijd als afwegingscriterium meegenomen

•

56\78

Negatieve gevolgen van vismigratievoorzieningen voor peilbeheer, beheer en onderhoud zijn ongewenst



Voor vismigratievoorzieningen bij stuwen zijn verschillende voorzieningen mogelijk. De in deze studie meegenomen voorzieningen zijn: • Traditionele bekkenvispassages − − − • • •

Drempel-bekkenvispassage; De De Wit-vispassage; De vertical-slot vispassage;

De Meyberg-vispassage; De Fishflow-hevelvistrap; De Visbaan, al dan niet als combinatie met kanopassage4;

In bijlage 7 zijn beknopte omschrijvingen van deze typen vispassages en hun toepassingsbereik (afvoeren, peilverschillen) opgenomen. Daarbij is ook aangegeven wat de consequenties zijn voor beheer en onderhoud.

Figuur 4.2 Een De Wit-vispassage, aangelegd in de verbinding Oude Rijn-Boven Linge (Betuwe)

Op basis van afwegingscriteria en het toepassingsbereik van mogelijke voorzieningen zijn per knelpunt mogelijke oplossingen bepaald; maximaal 3 per knelpunt. Deze gegevens zijn verwerkt in de tabellen in bijlage 6.

4

Dit innovatieve concept biedt waarschijnlijk goede kansen voor subsidies, onder andere vanuit het KRWinnovatieprogramma (Ministerie van Verkeer en Waterstaat).


57\78


4.2.3

Sluizen

De aanwezige sluizen in het beheergebied van Waterschap Rivierenland zijn allen scheepvaartsluizen (schutsluizen). Vijf sluizen zijn in beheer bij Waterschap Rivierenland, anderen bij de gemeente Gorinchem en de provincie Zuid-Holland. Er zijn beperkte gegevens voorhanden van de afmetingen en de constructies van de sluizen. Ook gegevens over de rol van de afzonderlijke sluizen in de waterhuishouding (inlaat, functioneren bij extreme waterstanden etc.) zijn niet bekend. Voor schutsluizen geldt dat er relatief goede mogelijkheden zijn om vismigratie in stroomopwaartse en stroomafwaartse richting mogelijk te maken. Van sommige schutsluizen is bekend dat er veel vis door migreert naar het boven- of benedengelegen pand, bijvoorbeeld de sluizen bij het Kanaal door Voorne en bij de schutsluizen in het Noordzeekanaal bij IJmuiden. Ook van de schutsluizen bij Gorinchem en het Kolffgemaal is bekend dat er vismigratie plaatsvindt (mond. meded. de heer Klop, beroepsvisser). Optimalisatie van het sluisbeheer door bijvoorbeeld loze schuttingen, al dan niet met beperkte aanpassingen of toevoegingen als een lokstroompomp en/of het plaatsen van rinketten5, is tegen relatief geringe kosten mogelijk (zie ook bijlage 7). Vanwege het ontbreken van gegevens van de sluizen en vanwege de goede mogelijkheden voor optimalisatie van sluisbeheer ten behoeve van vismigratie wordt hier geen nader onderscheid gemaakt in maatregelen. Bij het opstellen van maatregelen is daarom alleen een standaardbedrag opgenomen voor kosten van de genoemde beperkte aanpassingen.

5

Rinketten zijn schuiven in sluisdeuren van schutsluizen. Deze schuiven zijn doorlaatmiddelen en worden open- en dichtgezet om het waterpeil in de sluis op het peil van het boven- of benedenstroomse peil te brengen.

58\78



5 Uitvoeringsprogramma vismigratie 2009-2015 5.1

Fasering en prioritering van vismigratieknelpunten

De totale kosten voor het opheffen van alle vismigratieknelpunten in de prioritaire watergangen/routes worden ingeschat op circa EUR 7,0 miljoen, met de volgende verdeling over kunstwerken: • Gemalen (22 stuks): EUR 3.420.000 • •

Stuwen (62 stuks): EUR 3.482.000 Suizen: (8 stuks): EUR 160.000

De totale kosten voor het waterschap bedragen, na aftrek van subsidies en medefinancieringen, circa EUR 4,7 miljoen. Vanuit het vismigratiebudget (project 110131) van het Waterschap Rivierenland is tot en met 2027 in totaal EUR 3,9 miljoen beschikbaar. Tot en met 2015 is EUR 1,385 miljoen beschikbaar. Dat betekent dat niet alle knelpunten voor 2015 (en 2027) kunnen worden opgelost. Daarom is het belangrijk een prioritering aan te brengen: Van welke knelpunten wordt het meeste rendement verwacht ten aanzien van doelrealisatie en/of verbetering van ecologische kwaliteit binnen het beheersgebied. Daarnaast is realisatie van vismigratievoorzieningen vaak goedkoper in combinatie met renovatie of nieuwbouw van kunstwerken (werk-met-werk maken). Door afstemming op de renovatieprogramma’s van het Waterschap Rivierenland voor kunstwerken ontstaat een beeld van deze kansen. Ook kan afstemming op andere plannen bijdragen aan lagere kosten, evenals medefinancieringkansen en subsidies. Door hiermee rekening te houden ontstaat een een optimale fasering van vismigratiemaatregelen vanuit kosten, (financierings)kansen en meeliften. De beide genoemde sporen – prioritering en fasering – zijn van belang om uiteindelijk te komen tot een uitvoeringsprogramma vismigratie tot en met 2015. 5.1.1

Werkwijze prioritering

De prioritering van knelpunten en maatregelen is gericht op: • Het belang van de migratieroute en/of het watersysteem voor specifieke visstanden of vissoorten. Dit belang komt voort uit de afwegingen voor de visie (zie hoofdstuk 4) en is ingedeeld in 3 categorieën: 1. Minder groot belang – belang voor algemene soorten en visstanden. 2. Groot belang – belang voor meerdere algemene soorten en/of visstanden en uitwisseling met grote rivieren;


59\78


3. Zeer groot belang – belang voor meerdere specifieke (beschermde of kenmerkende) •

soorten, visstanden en/of gebieden en/of uitwisseling grote rivieren; Het KRW-watertype. Zoals ook in de visievorming beschreven, is het belang van vrije vismigratie voor visstanden en vispopulaties in R- en M10-wateren in beginsel groter dan in overige M-watertypen. Er zijn twee categorieën te onderscheiden: 0. M-watertypen (met uitzondering van watertype M10) 1. R-watertypen en watertype M10

• •

Omvang groot (>50 ha oppervlaktewater) De omvang van het achterliggende watersysteem. Deze omvang geeft een beeld van de effectiviteit van het vispasseerbaar maken van een kunstwerk en is ingedeeld in 3 categorieën: 1. Omvang minder groot (>25 ha oppervlaktewater) 2. Omvang groot (>50 ha oppervlaktewater)

•

3. Omvang zeer groot (>100 ha oppervlaktewater) De functietoekenning aan wateren. Bij toekenning van voor vis relevante ecologische en/of waterhuishoudkundige functies (EVZ, N2000) is sprake van een beleidsmatig belang voor realisatie van die functies, en daarmee ook voor opheffing van vismigratieknelpunten in die wateren. In de prioritering is hiermee rekening gehouden door 3 categorieën te onderscheiden: 1. Geen voor vis relevante functies van toepassing op knelpunt/route; 2. Eén voor vis relevante functies van toepassing op knelpunt/route; 3. Meerdere voor vis relevante functies van toepassing op knelpunt/route.

Aan de hierboven genoemde categorieën zijn punten (score 0, 1, 2 of 3; gelijk aan bovengenoemde opsommingstekens) toegekend, waarna een totaalscore is berekend per knelpunt. Zo zijn de kunstwerken uniform gewaardeerd en is vergelijking mogelijk. In de tabellen in bijlage 6 is de verwerking van deze prioritering opgenomen 5.1.2

Werkwijze fasering

De aanleg van vismigratievoorzieningen kan meeliften met renovaties, lopende ontwikkelingen en andere planprocessen. Door mee te liften worden kosten bespaard. Voor de fasering van de aanpak van vismigratieknelpunten is daarom in eerste instantie de planning van de renovatie van stuwen en gemalen van het Waterschap Rivierenland van belang. Dit is belangrijk om werk-met-werk te kunnen maken en kosten te besparen. Gegevens over renovatie van kunstwerken zijn aangeleverd door het Waterschap Rivierenland. Voor gemalen is door Waterschap Rivierenland een renovatieplanning opgesteld tot en met 2015; voor stuwen is een renovatieprogramma opgesteld tot en met 2012.

60\78



In de fasering is dit meegenomen als hoofdcriterium. Dat wil zeggen dat kunstwerken die gerenoveerd worden, op volgorde van renovatie vispasseerbaar worden gemaakt. Kunstwerken die tot 2015 gerenoveerd gaan worden, krijgen een score ‘1’, kunstwerken die niet in renovatieprogramma’s voorkomen, scoren ‘0’. Kosten en medefinanciering voor realisatie van een voorziening zijn eveneens belangrijke elementen. De door het Waterschap Rivierenland benodigde investering wordt echter mede bepaald door subsidies/medefinanciering en hangt daarmee onder andere samen met toekenning van waterhuishoudkundige en ecologische functies en gezamenlijke knelpunten met RWS op de overgangen tussen waterschaps- en Rijkswater. Kansen voor medefinanciering worden bij voorkeur benut en worden daarom bij de fasering belangrijker geacht dan de absolute investeringskosten. Knelpunten waarvan bekend is dat er kansen voor subsidies en/of medefinanciering zijn, krijgen prioriteit. Van hieruit is bij de fasering als volgt onderscheid gemaakt in scores: • Aanpak van knelpunten op de overgangen naar Rijkswateren in samenwerking met Rijkswaterstaat is een apart afwegingscriterium. Het gaat hier immers om grote, vaak complexe kunstwerken. Hier worden in veel gevallen forse investeringen verwacht, omdat rekening gehouden moet worden met waterkerings-/veiligheidseisen. Medefinanciering van maatregelen door Rijkswaterstaat is hier daarom een belangrijk aspect. De gemeenschappelijke knelpunten worden conform de gemaakte (concept)afspraken (zie onderstaand kader) met Rijkswaterstaat opgepakt. Dit betekent dat een deel van de knelpunten voor 2015 wordt uitgevoerd en een ander deel wordt doorgeschoven tot na 2015. Waterschap Rivierenland maakt bij de fasering optimaal gebruik van de cofinancieringsmogelijkheden van RWS. Kunstwerken die als gemeenschappelijke knelpunten zijn aangeduid, zijn opgenomen in de tabellen in bijlage 6. Medefinanciering van

•

50% door Rijkswaterstaat wordt hier van toepassing geacht. Gemeenschappelijke knelpunten met RWS scoren ‘2’; knelpunten waarvoor dat niet geldt, scoren ‘0’ Daarnaast bestaan er diverse andere mogelijkheden voor medefinanciering, zoals provinciale subsidies voor realisatie van maatregelen voor de EHS, HEN/SED-wateren, viswater etc. Ook vallen de subsidies vanuit het Rijk voor uitvoering van KRW-maatregelen (synergiegelden, innovatieprogramma) hieronder. Informatie over mogelijkheden voor dergelijke medefinanciering zijn aangeleverd door het Waterschap Rivierenland en ingeschat op basis van ervaring. Kunstwerken waarvoor een vismigatievoorziening wordt meegefinancierd scoren ‘1’; knelpunten waarvoor dat niet geldt, scoren ‘0’


61\78


Conceptafspraken over gezamenlijke aanpak van vismigratieknelpunten met RWS • Directie Utrecht (beheerder Amsterdam-Rijnkanaal (ARK), Betuwepand) Streeft naar oplossen vismigratieknelpunten tussen ARK en aangrenzende poldergebieden Heeft in principe budget voor 50% medefinanciering (in totaal 1,1 miljoen euro voor gehele ARK). Een principe-afspraak is gemaakt om het Van Beuningengemaal vispasseerbaar te maken (50% medefinanciering RWS), waarbij aal als belangrijkste doelsoort wordt gezien.

• Directie Limburg (beheerder Maas tot aan Hedel) Geeft prioriteit aan het verbinden van beekmondingen met de rivier. Het passeerbaar maken van gemalen heeft de komende planperiode geen aandacht. Dit is wel een aandachtspunt voor een volgende planperiode. Er zijn dus geen vismigratieknelpunten die gezamenlijk kunnen worden opgelost in de periode t/m 2015.

• Directie Oost-Nederland (beheerder Nederrijn, Lek, Pannerdensch Kanaal, Waal, BovenMerwede) Streeft naar het verbeteren van vismigratiemogelijkheden op de overgang tussen rivieren en polders. Per waterlichaam dient 50% van de verbindingen voor 2015 vispasseerbaar te zijn gemaakt. Heeft in principe budget voor 50% medefinanciering. Een principe-afspraak is gemaakt om in de 1e planperiode de volgende knelpunten op te lossen (50% medefinanciering RWS): •

Kuijkgemaal

•

Verbinding Waal – Inundatiekanaal Tiel

•

Grote Sluis Vianen (aangepast sluisbeheer)

De inlaat bij Doornenburg is een knelpunt dat in de 2e planperiode gezamenlijk kan worden opgelost.

• Directie Zuid-Holland (beheerder Benedenrivierengebied) Streeft naar het verbeteren van de vismigratiemogelijkheden op de overgang tussen rivieren en polders. In het gehele beheersgebied dienen voor 2015 13 knelpunten vispasseerbaar te zijn gemaakt (na 2015 nog eens 13). Voor 3 knelpunten is reeds door andere waterschappen een planstudie gestart. In overleg tussen RWS en alle waterschappen dient te worden bepaald welke overige 10 kunstwerken in de 1e planperiode worden aangepast. RWS heeft per waterschap maximaal EUR 750.000,00 beschikbaar voor medefinanciering (t/m 2027) en maximaal EUR 250.000,00 per knelpunt. Waterschap Rivierenland heeft formeel per brief toegezegd in de 1e planperiode minimaal 3 knelpunten worden opgelost. Op het moment dat dit vismigratieplan is opgesteld, waren de afspraken met RWS nog niet definitief gemaakt, maar Waterschap Rivierenland zet in op het gezamenlijk financieren van de volgende vismigratieknelpunten: •

Kinderdijk;

•

Kolfgemaal/sluis Kolfgemaal (aangepast sluisbeheer)

•

Gemaal Altena

•

Gemaal HC de Jongh.

Bij de werkwijze voor de fasering wordt veel belang gehecht aan samenwerking met RWS bij het opheffen van migratieknelpunten op de overgangen binnenwater-Rijkswater. Redenen hiervoor zijn de (in absolute zin) grote medefinancieringsmogelijkheden, het belang van het passeerbaar

62\78



maken van deze kunstwerken voor het achterland en het gegeven dat aanpak van een deel van de gezamenlijke knelpunten voor 2015 door Rijkswaterstaat als uitgangspunt wordt gehanteerd. Bij de fasering is er vanuit gegaan dat tot 2015 de volgende kunstwerken vispasseerbaar gemaakt kunnen worden in samenwerking met RWS: •

RWS Directie Zuid-Holland: − J.U. Smit gemaal /Gemaal Overwaard /Inlaat Elshout (Alblasserwaard) − Gemaal Altena (Alm en Biesbosch) − − −

•

•

Sluis bij Kolffgemaal (Beneden-Linge) Peulensluis (Alblasserwaard) H.C. de Jong gemaal (Bommelerwaard)

RWS Directie Oost-Nederland: − Dijk Waal-Inundatiekanaal Tiel (Beneden-Linge) − Grote sluis Vianen (Beneden-Linge) − Kuijkgemaal (Betuwe) − Inlaat Doornenburg (Betuwe) RWS Directie Utrecht: −

Beuningengemaal (Betuwe)

Met de RWS-directies zijn conceptafspraken gemaakt om deze knelpunten gezamenlijk op te lossen. Dit vismigratieplan vormt de basis voor het definitief maken van deze afspraken.

Knelpunt Kinderdijk De waterhuishoudkundige situatie bij Kinderdijk is complex. Om de Lage Boezems bereikbaar te maken met de Lek is nader (technisch) onderzoek noodzakelijk. Op voorhand wordt verwacht dat dit knelpunt in stroomopwaartse richting (van Lek naar boezems) passeerbaar gemaakt kan worden door toepassing van een variant op het ‘terugslagklepsysteem’ (zie bijlage 7) bij beide gemalen. De tussenboezem tussen de beide boezemgemalen en de inlaat Elshout kan daarbij dienen als ‘verzamelruimte’ voor vissen. Een lokstroom wordt gecreëerd door de gemalen zelf. Via bestaande watergangen/kunstwerken of via nieuw te realiseren leidingen kan de vis richting boezems trekken.

In de tabellen in bijlage 6 is de verwerking van de fasering opgenomen per type kunstwerk (stuwen, gemalen en sluizen). Daar is ook het (beschreven) onderscheid tussen (mede)financiering terug te vinden.


63\78


5.2

Uitvoeringsprogramma 2009 t/m 2015

Op basis van de prioritering en de fasering is een uitvoeringsprogramma tot 2015 opgesteld. Hierbij zijn de volgende uitgangspunten gehanteerd: • Kunstwerken waar tot en met 2015 kansen liggen voor meeliften met renovatie en/of waar

•

kansen zijn voor subsidies en medefinanciering worden in ieder geval in de eerste planperiode – de periode tot en met 2015 – aangepakt Scores voor de onderdelen ‘prioritering’ en ‘fasering’ per knelpunt zijn bij elkaar opgeteld. Doordat voor alle knelpunten dezelfde beoordelingscriteria en scoretoekenning gehanteerd worden, kunnen fasering en prioritering van alle knelpunten voor stuwen, gemalen en sluizen met elkaar vergeleken worden

•

Alle gegevens zijn vervolgens gesorteerd op ‘fasering’ en vervolgens op ‘prioritering’, waarbij: − De knelpunten met de hoogste scores voor ‘fasering’ in beginsel leidend zijn; − Knelpunten met de hoogste scores voor het onderdeel ‘prioritering’ zijn vervolgens leidend voor de verdere differentiëring van het overzicht voor de aanpak van knelpunten.

Zo ontstaat een overzicht voor de gewenste aanpak van de vismigratieknelpunten (zie bijlage 6). Dit overzicht is vervolgens verder afgestemd op het beschikbare budget van het Waterschap Rivierenland tot en met 2015. Dit budget is EUR 1.385.000,00 inclusief onderzoeks-, voorbereidings- en uitvoeringskosten (bron: Waterschap Rivierenland). Voor de periode 20162027 is ten behoeve van voorliggende rapportage uitgegaan van een beschikbaar budget van EUR 2.600.000,00. Tot slot is het ontstane overzicht beschouwd in het licht van een watersysteemgerichte benadering. Uitgangspunt hierbij is dat er zoveel mogelijk samenhangend gewerkt wordt aan het opheffen van vismigratieknelpunten per hydrologisch te onderscheiden gebieden/watersystemen. Voor het vispasseerbaar maken van stuwen in waterlopen op Duits grondgebied (GroesbeekOoijpolder) dient in overleg met de Duitse beheerder nader te worden bepaald wanneer zij vispasseerbaar gemaakt kunnen worden. Op basis van deze gegevens is een overzicht opgesteld van tot en met 2015 op te heffen vismigratieknelpunten (zie bijlage 6). In onderstaande tabel is aangegeven welke kunstwerken tot en met 2015 vispasseerbaar gemaakt worden. De totale kosten van deze maatregelen worden geraamd op circa EUR 1,13 miljoeN. DIt betekent dat vanuit het beschikbare budget tot en met 2015 circa EUR 250.000,00 beschikbaar is voor onderzoek en monitoring (zie hoofdstuk 6). Indien blijkt dat meer geld nodig is voor voorzieningen, of voor onderzoek en monitoring, kan de fasering worden bijgesteld (doorschuiven van één of meerdere kunstwerken naar de 2de planperiode van de KRW (2016-2021)). Aspecten die in ieder geval onderzocht dienen te worden, zijn: • Monitoring stroomafwaartse migratie via Hollands-Duits gemaal

64\78



•

Inspoeling van vis uit de Boven-Linge in de sifon onder het Amsterdam-Rijnkanaal

•

Nader onderzoek ten behoeve van keuze voor vispasseerbaar maken van de Gorinchemse Jachtensluis óf de Grote Merwedesluis Afstemming met de Duitse waterbeheerder over het vispasseerbaar maken van stuwen in

•

prioritaire routes op Duits grondgebied. Mogelijk leidt dit tot de constatering dat deze knelpunten in de periode t/m 2015 niet opgelost kunnen worden. In dat geval moet nader bezien worden welke invloed heeft op de kosten en het vismigratiebudget


65\78


Ssluis

Sl7

Van Damsluis

Alblasserwaard

Gemaal

000848

J.U. Smitgemaal

Alblasserwaard

EUR 20.000,00 EUR 100.000,00

Gemaal l 000850

Gemaal Overwaard

Alblasserwaard

EUR 100.000,00

50% Medefinanciering RWS-DZH

EUR 50.000,00

Gemaal

G03

Inlaat Elshout

Alblasserwaard

EUR 20.000,00


EUR 10.000,00

Stuw

001457

Land van Heusden en Altena

Alm en Biesbosch

n.v.t.

50% Bestuursovereenkomst

Stuw

001414


Alm en Biesbosch

n.v.t.


Stuw

001411

Stuw Boerenverdriet

Alm en Biesbosch

n.v.t.


Stuw

001408


Alm en Biesbosch

n.v.t.


Stuw

001409

Stuw Kijfhoek

Alm en Biesbosch

n.v.t.


Gemaal

000876

Gemaal Altena

Alm en Biesbosch


Stuw

Beneden-Linge

Beneden-Linge

Stuw

Dijk WaalInundatiekanaal 001202

Julianastuw

Beneden-Linge

Stuw

001262

Stuw OVB

Beneden-Linge

EUR 300.000,00 EUR 25.000,00 EUR 210.000,00 EUR 85.000,00

Stuw

001290

Stuw Vink

Beneden-Linge

EUR 85.000,00

Stuw

ST03

Beneden-Linge

Beneden-Linge

EUR

85.000,00

Toelichting subsidie 50% Medefinanciering RWS-DZH

0%

€ 30.000,00 Synergie 'Langs de Linge' € 22.500,00 Synergie 'Langs de Linge'. Mogelijk ook subsidie vanuit EVZ (100 miljoen regeling) € 22.500,00 Synergie 'Langs de Linge'. Mogelijk ook subsidie vanuit EVZ (100 miljoen regeling) 50% 0

Aangepast sluisbeheer. In eerste instantie geen voorzieningen via/bij gemaal. Oppakken i.o.m. RWS-DZH.

EUR 20.000,00 EUR€ 50.000,00


100% Medefinanciering RWS-DON

EUR 10.000,00

100% financiering uit vismigratiebudget Alm en Biesbosch (project 3064) en subsidie Bestuursovereenkomst Noord-Brabant 100% financiering uit vismigratiebudget Alm en Biesbosch (project 3064) en subsidie Bestuursovereenkomst Noord-Brabant 100% financiering uit vismigratiebudget Alm en Biesbosch (project 3064) en subsidie Bestuursovereenkomst Noord-Brabant 100% financiering uit vismigratiebudget Alm en Biesbosch (project 3064) en subsidie Bestuursovereenkomst Noord-Brabant 100% financiering uit vismigratiebudget Alm en Biesbosch (project 3064) en subsidie Bestuursovereenkomst Noord-Brabant

Verwacht jaar van uitvoering

EUR 20.000,00

Benodigd onderzoek

Alblasserwaard

Strategie aanpak

Peulensluis

Kosten KRW-vismigratiebudget (project 110131)

Inschatting kosten*

Toelichting overige financieringsbronnen

Stroomgebied

Sl4

Verwachte subsidie

Kunstwerk/watersysteem

Sluis

Type kunstwerk

ID/code

Overige financieringsbronnen WSRL (opgenomen in begroting)

Tabel 5.1 Uitvoeringsprogramma vismigratie t/m 2015 (WSRL-project 110131)

<2016

>2015 Richten op verbinding Lek-Lage Boezems. Oppakken i.o.m. RWSDZH Richten op verbinding Lek-Lage Boezems. Oppakken i.o.m. RWSDZH Richten op verbinding Lek-Lage Boezems. Oppakken i.o.m. RWSDZH

<2016

<2016

<2016

EUR -

2009

EUR -

2009

EUR -

<2013

EUR -

2009

EUR -

<2013

EUR 150.000,00 EUR EUR 80.000,00 EUR -

Oppakken i.o.m. RWSDZH Oppakken i.o.m. RWSDON

Uitvoeren in kader van EVZ Nieuwe Graaf

2009/2010

EVZ Nieuwe Graaf

EUR -

Uitvoeren in kader van EVZ Nieuwe Graaf

2009/2010

Waterplan Tiel

EUR 42.500,00

Oppakken in combinatie met knelpunt dijk

<2016

Waterplan Tiel € 100.000,00 EVZ Linge EVZ Nieuwe Graaf

<2016 <2016 <2016


67\78


Stuw

023874

Stuw Buren, Maurikse Wetering Beneden-Linge

EUR 160.000,00 EUR 20.000,00

sluis

Sl5

Sluis Kolfgemaal

Beneden-Linge

sluis

Sl6

Grote sluis Vianen

Beneden-Linge

sluis

Sl1

Gorinchemse kanaalsluis

Beneden-Linge

sluis

Sl3

Grote Merwedesluis

Beneden-Linge

sluis

Sl2

Jachtensluis Gorinchem

Beneden-Linge

gemaal

000902

Gemaal Nieuwe Horn

Beneden-Linge

stuw

023362

Stuw Opheusden

Betuwe

EUR 160.000,00

stuw

023283

Stuw Aftakkingskanaal

Betuwe

stuw

023249

Stuw A325

gemaal

G01

gemaal

023208

gemaal

GM8-00A0020-000-1 H.C. de Jong gemaal

Bommelerwaard

stuw

024147

Groesbeek-Ooijpolder

EUR 20.000,00 EUR 20.000,00 EUR 20.000,00

EUR 20.000,00 EUR 250.000,00

100% Budget herinrichting Maurikse Wetering


EUR 10.000,00 EUR EUR -

EUR 22.500,00 Synergie 'Langs de Linge' EUR Synergie 'Langs de Linge' 22.500,00 beschikbaar voor 1 van de 2 knelpunten. Een van deze knelpunten wordt opgelost, de andere niet.

EUR pm Budget renovatie gemaal EUR (wateroverlaststudie, bestuursvoorstel 70.000,00 voorjaar 2009)

Synergieproject

2009/2010

Aangepast sluisbeheer. In eerste instantie geen voorzieningen via/bij gemaal. Oppakken i.o.m. RWS-DZH. Oppakken i.o.m. RWSDON Aangepast sluisbeheer Kansen, oplossingen

<2016

Onderzoek welke locatie (Jachtensluis of Grote Merwedesluis) meest kansrijk is i.s.m. RWSDZH

Kansen, oplossingen

<2016 <2016 <2016

<2016 2010/2011

Financiering vanuit vismigratiebudget EUR (project 110131) 160.000,00

Combineren met renovatie

2009

EUR 35.000,00

Financiering vanuit vismigratiebudget EUR (project 110131) 35.000,00

Combineren met renovatie

2009

Betuwe

EUR 160.000,00

Mogelijk financiering vanuit ontwikkeling Park Lingezeegen

<2016

Beuningengemaal

Betuwe

EUR 150.000,00

50% Medefinanciering RWS-DUT

EUR 75.000,00

Kuijkgemaal

Betuwe

EUR 150.000,00 EUR 250.000,00 EUR 85.000,00


EUR 75.000,00 EUR 125.000,00 EUR -

meeliften met planvorming Park Lingezeegen Oppakken i.o.m. RWSDUT. Oplossing gericht op aal. Oppakken i.o.m. RWSDON Oppakken i.o.m. RWSDZH Uitvoeren i.h.k.v. Waterplan Groesbeek

Stuw Horst


EUR Synergie 'Langs de Linge' 30.000,00

EUR EUR 10.000,00

Combineren met renovatie gemaal

* De in de tabel genoemde kosten zijn inclusief onderzoek, voorbereiding/ontwerp en uitvoering

68\78

EUR Synergie 'Langs de Linge' 22.500,00 50% Medefinanciering RWS-DZH

50% Medefinanciering RWS-DZH 100% Financiering vanuit Waterplan Groesbeek

EUR 160.000,00

<2016

<2016 <2016 2010


Een compleet overzicht van alle knelpunten, reeds vispasseerbaar gemaakte knelpunten, gezamenlijke knelpunten met RWS en onderscheid in gemalen, stuwen en sluizen is opgenomen in kaart 3.

5.3

Aan de slag met het uitvoeringsprogramma

Het uitvoeringsprogramma is bedoeld om met het opheffen van vismigratieknelpunten aan de slag te gaan. Het programma geeft richting aan, maar is geen ‘harde’ leidraad. Zo kan het zijn dat een knelpunt laag scoort voor prioritering en fasering, maar dat er kansen zijn om onverwacht mee te liften in projecten, al dan niet van derden. In zo’n situatie is het uiteraard het meest kosteneffectief om het betreffende vismigratieknelpunt toch met voorrang aan te pakken. Daarnaast zijn ontwikkelingen in subsidieprogramma’s op voorhand niet te voorzien. Ook dit kan het beeld van fasering veranderen. Geadviseerd wordt daarom jaarlijks een update te maken van het uitvoeringsprogramma, op basis van alle kansen op meeliften, nieuwe inzichten/plannen voor renovaties, medefinanciering, tegen- of meevallende kosten, omgang met kunstwerken buiten prioritaire routes etc. Op basis van het uitvoeringsprogramma dient voordat tot uitvoering wordt overgegaan, in de meeste gevallen een nadere detaillering/planstudie plaats te vinden om tot een daadwerkelijke ontwerpen van voorzieningen te komen. Soms zal nader onderzoek naar technische haalbaarheid en/of ecologische aspecten (zoals visaanbod) hierbij aan de orde zijn. Deze aspecten dienen jaarlijks opgenomen te worden in het uitvoeringsprogramma. Het uitvoeringsprogramma is opgesteld aan de hand van in augustus 2008 beschikbare informatie over kunstwerken en renovatie daarvan. Bij het in beeld brengen van vismigratieknelpunten bleek niet van alle kunstwerken voldoende informatie over (onder andere) afvoeren, peilen en renovatieplannen beschikbaar om oplossingen op het gewenste detailniveau in beeld te brengen. Mogelijk zal aanvullende informatie over kunstwerken leiden tot wijzigingen in de fasering en prioritering. Ook moet beseft worden dat locatiespecifieke aspecten (beschikbare ruimte, infrastructuur, kabels en leidingen etc.) kunnen leiden tot beperkingen qua type(n) oplossingen en tot afwijkende kosten. Door de sport- en beroepsvisserij, betrokken bij voorliggend vismigratieplan, is aangegeven dat deze partijen graag hun kennis van locaties, gebieden en visstanden willen inbrengen bij het verder uitwerken van vismigratievoorzieningen. Voor de periode na 2015 wordt geadviseerd het vismigratieplan en het uitvoeringsprogramma te actualiseren op basis van nieuwe inzichten, resultaten van de tweede fase van KRWplanvorming, nieuwe planningen voor renovaties, actualisatie afspraken met RWS e.d. Zodoende kan voor de periode na 2015 worden bepaald hoe het beschikbare budget voor vismigratie optimaal besteed kan worden.


69\78


NB. De visie op vismigratie en de aangewezen prioritaire routes blijven hiermee onveranderd; het bovenstaande zal alleen gevolgen kunnen hebben voor de fasering en prioritering van de aanpak.

70\78



6 Monitoring van vismigratie 6.1

Inleiding

In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de nut en noodzaak van monitoring van vismigratie.Het ontwerp en de ontwikkeling van vispassages is voor een belangrijk deel gebaseerd op eerdere ervaringen. Monitoring van vismigratievoorzieningen heeft in de loop der jaren geleid tot nieuwe inzichten in effectiviteit en is daarom heel belangrijk. Daarnaast speelt monitoring een rol bij het in beeld brengen van het nut en de noodzaak van aan te leggen voorzieningen.

6.2

Monitoring

Met behulp van monitoring kan inzicht worden verkregen tijdens twee fasen: • Voorafgaand aan het aanleggen van een vismigratievoorziening •

Na realisatie van een vismigratievoorziening

In de volgende paragrafen wordt de monitoring in deze fases apart behandeld. 6.2.1

Nut en noodzaak van een vismigratievoorziening

De visie op prioritaire vismigratieroutes en de knelpuntenanalyse zijn deels gebaseerd op theoretische uitgangspunten. In dit kader speelt het aanbod van stroomopwaarts en/of stroomafwaarts migrerende vis een grote rol. Het heeft immers weinig zin een vismigratievoorziening aan te leggen op locaties waar geen of nauwelijks aanbod van vis is. Daarom verdient het aanbeveling om voorafgaand aan de realisatie van vismigratievoorzieningen meer inzicht te verkrijgen in het visaanbod. Hiervoor kan in sommige gevallen gebruik worden gemaakt van sport- en beroepsvissers en beheerders van kunstwerken, die vaak locatie- of gebiedsspecifieke kennis hebben van het migratiegedrag van vis. Anderzijds kan inzicht worden verkregen in nut en noodzaak door het uitvoeren van veldonderzoek, waarbij bijvoorbeeld met fuiken wordt gewerkt. Dit geldt voor alle typen knelpunten, maar in het bijzonder bij gemalen. Onderzoek naar deze aspecten is zeker noodzakelijk bij kunstwerken waar aanleg van vismigratievoorzieningen hoge kosten met zich meebrengt. In het (jaarlijks te herziene) uitvoeringsprogramma dient hiervoor ruimte te worden opgenomen. Nut en noodzaak van vismigratievoorzieningen voor stroomafwaartse vismigratie via gemalen is momenteel volop onderwerp van discussie. Feit is dat er anno 2008 nog maar weinig kennis beschikbaar is over schade en sterfte aan vis door opvoerwerktuigen. Het lopende onderzoek door Stowa zal hier wellicht verbetering in brengen, maar een gemaalspecifieke aanpak zal in de praktijk zeker nodig zijn.


71\78


Met name voor dit aspect wordt daarom geadviseerd op voorbeeldlocaties eerst te monitoren wat de optredende visbeschadiging en –sterfte is in de huidige situatie, zonder voorzieningen. Bij renovatie, capaciteitsuitbreiding of nieuwbouw van gemalen wordt geadviseerd per situatie na te gaan: • In hoeverre er in de bestaande situatie vissterfte optreedt • In hoeverre er aanbod van vis is dat via het gemaal naar stroomafwaartse wateren wil

•

migreren en hoe groot het achterliggende wateroppervlak is, teneinde een beeld te krijgen van het potentiële visaanbod Op basis van deze gegevens een afweging te maken of het gewenst is het gemaal te voorzien van visvriendelijke/visveilige pompconcepten of aparte voorzieningen voor stroomafwaartse migratie te realiseren

Ook kan hiervoor gebruik gemaakt worden van monitoring- en onderzoeksgegevens van andere waterbeheerders. Dergelijk onderzoek kan ook een beeld verschaffen van de visecologische haalbaarheid van relatief eenvoudige maatregelen als het trager laten draaien van opvoerwerktuigen. Uiteraard zijn hierbij ook gemaaltechnische aspecten relevant. Hier dient locatiespecifiek onderzoek naar plaats te vinden. 6.2.2

Effectiviteit van vismigratievoorzieningen

Na de aanleg van voorzieningen verdient het aanbeveling deze voorzieningen te monitoren, omdat: • Aan de hand van de resultaten de effectiviteit van de voorziening in beeld gebracht kan

• •

worden, waaronder ook de effecten van invasie van ongewenste soorten (exoten, verbraseming e.d.) op de visstanden en het aquatisch ecosysteem Hiermee inzicht wordt geboden in de ‘baten’ van de gedane investering – in de praktijk blijkt communicatie over vismigratievoorzieningen veel draagvlak op te leveren bij ingezetenen Hiermee ook inzicht ontstaat in verbeterpunten voor de voorziening zelf, maar zeker ook voor in de toekomst nog te realiseren voorzieningen

Daarnaast geeft monitoring van de effectiviteit, in combinatie met kennis van de visstanden in de boven- en benedenstroomse watersystemen, inzicht in het effect van de vismigratievoorzieningen in relatie tot KRW-doelstellingen. Bij onzekerheid over nut en effectiviteit van een oplossing kan er gekozen worden voor een tijdelijke voorziening om in beeld te brengen of een permanente voorziening. Een voorbeeld van een tijdelijke voorziening is de Meyberg-vispassage, zoals in 2008 ook getest in stroomgebied Alm & Biesbosch.

72\78



7 Begrippenlijst Anadroom:

Anadrome organismen zijn organismen (vaak vissen) die de grootste tijd van hun leven in open zee doorbrengen, maar die net voor de paaitijd de rivieren opzwemmen om zich daar dan voortplanten. Voorbeelden van anadrome vissen zijn: driedoornige stekelbaars, Europese zalm, houting, fint, spiering, steur, zeeforel en zeeprik.

A-watergang:

Watergang van overwegend belang voor de waterbeheersing in het gebied van de waterschap. Een watergang wordt naarmate van hun belang voor de waterbeheersing onderscheiden in A-, B-, C- watergangen.

Diadroom:

Diadroom refereert naar organismen (vaak vissen) die tussen zoet en zout water migreren. Deze groep wordt vaak nog onderverdeeld in ‘anadrome’, ‘katadrome’ en ‘amfidrome’ organismen.

HEN-water:

HEN staat voor de afkorting Hoogst Ecologisch Niveau. Wateren met deze functie hebben nu al een zeer hoge ecologische waarde of een zeer hoge potentie met betrekking tot het halen van een zeer hoge ecologische waarde. De functietoekenning voor deze wateren is er vooral op gericht om die ecologische waarde te beschermen, eventuele negatieve beïnvloeding terug te dringen en natuurwaarden te herstellen.

Katadroom:

Katadrome organismen (vaak vissen) vertoeven voor het grootste gedeelte van hun leven in zoet water, maar migreren zeewaarts om zich daar voort te planten.

Model Winde:

Model Winde bestaat uit een corridor met stapstenen. Bij het model staat het herstel van stromende wateren centraal; de beek of de rivier is de corridor. De stapstenen bieden plaats aan bijzondere watermilieus en paaiplaatsen. De gehele waterfauna, van eendagsvlieg tot ijsvogel wordt in dit model betrokken.

Moeraszone:

Het model moeraszone is een verbindingszone voor rietvogels, zoals de rietzanger, de kleine karekiet en de blauwborst. Ook kleine zoogdieren, amfibieën, libellen en kokerjuffen profiteren van deze verbindingzone. De moeraszone bestaat uit een corridor langs een waterloop, met op grotere afstand van elkaar stapstenen. De bouwstenen zijn: moeras, grasland, struweel en hier en daar wat bos. Belangrijk aandachtspunt is de ‘passeerbaarheid’ van infrastructurele werken, zoals bruggen en duikers.


73\78


Nat Kralensnoer: Het model Nat Kralensnoer verbindt gebieden waarin soorten leven die natte en vochtige omstandigheden nodig hebben. Denk hierbij aan amfibieën, zoals de kamsalamander en de groene kikker, aan dagvlinders en aan libellen. Ook verschillende ruigte- en struweelvogels en kleine zoogdieren zoals de bunzing profiteren van deze verbindingszone. Het Nat Kralensnoer is opgebouwd uit een corridor met stapstenen en ziet er daardoor uit als een kralensnoer. Bouwstenen zijn: poel, moeras, grasland, struweel en bos. Onderbemaling: Door onderbemaling wordt het waterpeil in een gebied kunstmatig verlaagd. Het water wordt uit de sloot of vaart van het onderbemalingsgebied gepompt naar een hoger gelegen afvoersloot of –vaart. Door een vlotterinstallatie werkt de pomp of het gemaal automatisch. Drainagebuizen zorgen ervoor dat het water van het land in de te bemalen sloot komt. Rinket:

Rinketten zijn schuiven in sluisdeuren van schutsluizen. Deze schuiven zijn doorlaatmiddelen en worden open- en dichtgezet om het waterpeil in de sluis op het peil van het boven- of benedenstroomse peil te brengen.

SED-water:

SED staat voor de afkorting Specifiek Ecologisch Niveau. Deze wateren kennen enige menselijke beïnvloeding, maar hebben een zekere ecologische waarde, of kunnen dit door een relatief geringe inspanning krijgen. De meest natuurlijke situatie ligt voor deze wateren echter niet in het verschiet. De opgave voor deze wateren is vooral het herstel van de natuurwaarden, maar ook de bescherming daarvan. De wateren met overige natuurfuncties hebben een lagere ecologische doelstelling dan de waterparels, maar een hogere dan de algemene basiskwaliteit.

Waterbezwaar: Het waterbezwaar is het in de polder gevallen regenwater en het door en onder de dijken naar binnen lopende kwelwater.

74\78



8 Literatuur en geraadpleegde bronnen Altenburg & Wymenga, 1998, Ecologische verbindingszones – Aanwijzingen voor inrichting en beheer. In opdracht van Provincie Zuid-Holland. Altenburg & Wymenga, Veenwoude Arcadis, 2006. Waardevolle waternatuur in het Rivierenland. Uitvoeringsplan voor waterparels/HEN- en SED-waterraamwerk. In opdracht van Waterschap Rivierenland. Arcadis, ’sHertogenbosch. Bakker, E., Baks, A.J., Bolck, M.J., Buskens, R.F.M., Nuijten, K & M. Ruigrok, 2002, Waterwijzer. Ecologische profielen van waternatuur in Gelderland (Deel A: stromende wateren), Provincie Gelderland, Arnhem Baks, A.J., Buskens, R.F.M., Gerritsen, R.C., Muller, J.M., Nuijten, K., Rem, H.J. & M. Rijken, 2002, Waterwijzer. Ecologische profielen van waternatuur in Gelderland (Deel B: stilstaande wateren) Provincie Gelderland, Arnhem Baks, A.J., 2002, Basisdocument waardevolle waternatuur, Provincie Gelderland, Arnhem Bruegel, M. van & H.G. van Meeteren, 2001, Visstandbeheerplan Lieskampen, Hoofdwetering en Capreton gelegen in de Bommelerwaard 2002-2012, Opgesteld in opdracht van Beheerseenheid Bommelerwaard. OVB, Nieuwegein Bureau Waardenburg, 2003. Vismigratie in de toekomst. Verbetering van leefmilieu en migratiemogelijkheden. In opdracht van Hoogheemraadschap Alm en Biesbosch. Bureau Waardenburg, Culemborg. Bureau Waardenburg, 2006. Kruipers in de polder. Inventarisatie en soortbeschermingsmaatregelen kamsalamander, rugstreeppad, heikikker, en grote modderkruiper in Alblasserwaard en Vijfheerenlanden. In opdracht van Provincie Zuid-Holland. Bureau Waardenburg, Culemborg. Bureau Waardenburg, 2006. Monitoring vispassages in het Meertje en de polder van BeekUbbergen. Onderzoek aan vier vispassages. Bureau Waardenburg, Culemborg. Buskens, R.F.M., 2001, Functietoekenning oppervlaktewateren Vallei en Veluwe, IWACO, ‘sHertogenbosch


75\78


Dienst Landelijk Gebied Noord-Brabant, 2003. Groene schakels – Voorbeeldenboek Ecologische Verbindingszones. In opdracht van provincie Noord-Brabant. Dienst Landelijk Gebied NoordBrabant, Tilburg Emmerik, W.A.M. van, 2004. Inventarisatie beheersmaatregelen vismigratie. Opgesteld in opdracht van RIZA, LNV. OVB projectnummer OND00232. OVB, Nieuwegein. Hoogerwerf, G., 2007. Visstandbemonstering en visstandbeoordeling watergangen Waterschap Rivierenland 2006. In opdracht van Waterschap Rivierenland. Natuurbalans Limes Divergens BV, Nijmegen. Hoogheemraadschap van Delfland, 2008. Visie vismigratie Delfland. Provincie Gelderland, 2004, Water leeft in Gelderland, Derde waterhuishoudingplan Gelderland 2005 – 2009, Provincie Gelderland, Arnhem Sportvisserij Nederland, 2006. Visie Vismigratie Waterschap Rivierenland 2006-2015. Opgesteld in opdracht van VBC Alblasserwaard en Vijfheerenlanden. Sportvisserij Nederland, Bilthoven. Tauw, 2002a. Visie Viswatersystemen Gelders Rivierengebied’. In opdracht van Waterschap Rivierenland. Tauw, Deventer. Tauw, 2002b. Model Winde en de ecologische verbindingszone Boven-Merwede – Nederrijn. In opdracht van Waterschap Rivierenland. Tauw, Deventer. Tauw, 2008. Vismigratievoorzieningen voor 5 kunstwerken in en op de rand van het boezemsysteem. In opdracht van Waterschap Hollandse Delta. Tauw, Utrecht. Waterschap Rivierenland, 2006. Meerjarenplan renovatie en automatisering stuwen en gemalen 2005-2015. Waterschap Rivierenland, Tiel. Waterschap Rivierenland, 2007. Een blik onder water. Waterkwaliteit 2001-2005 onder de loep genomen. Waterschap Rivierenland, Tiel. Waterschap Rivierenland, 2007. KRW-Gebiedsplannen Waterschap Rivierenland. Tiel. WL|Delft Hydraulics, 2006. Herstel vismigratie tussen Rijkswateren en boezem- en polderwateren in het Rijn-Maasmondingsgebied. Beslisboom ter bepaling van geschikte locaties voor herstelmaatregelen. In opdracht van RIZA. WL|Delft Hydraulics, Delft.

76\78



Websites •

www.minlnv.nl

•

www.gelderland.nl


77\78

Bijlage

1

Kaarten

Bijlage

2

KRW waterlichamen met bijbehorende vis (deel)maatlatten

Watertype M1 - Gebufferde sloten op minerale bodem De visstand bestaat over het algemeen voor het grootste deel uit limnofiele vissen. Kenmerkend voor ondiepe en productieve sloten zijn sterke temperatuur- en zuurstoffluctuaties. Soorten als paling, zeelt, snoek en kleine- en grote modderkruiper zijn hieraan goed aangepast. De laatste profiteert ook van isolatie en wordt daarom vaak in de kleinste haarvaten gevonden. De biomassa in kleisloten is hoog, mede doordat er veel benthische prooidieren te vinden zijn. Sloten met veel stroming (korte verblijftijd) hebben een geheel andere visstand (eurytopen) en zijn minder productief. Ondiepe en sterk geïsoleerde sloten (met een diepte minder dan circa 1 meter) hebben een onevenwichtige visstand met vaak vooral jonge vis. In tabel B2.1 zijn de grenswaarden per deelmaatlat weergegeven.

Tabel B2.1: Maatlat voor het watertype M1 Slecht

Ontoereikend

Matig

GEP

MEP

Aandeel brasem + karper (%)

> 75

50 – 75

Aandeel plantminnende vis (%)

< 10

10 – 25

25 - 50

10 - 25

≤ 10

25 - 50

50 - 80

≥ 80

Aantal soorten plantminnende vis (%)

<2

2–3

4-5

6

>6

NB: In gebufferde sloten zijn situaties denkbaar dat een vismaatlat niet bruikbaar is voor de beoordeling. Vooral in sterk geïsoleerde sloten kan de visstand zeer soortenarm zijn als gevolg van natuurlijke processen zoals verregaande verlanding. In dergelijke gevallen wordt geadviseerd geen doelstelling voor vissen af te leiden. Het is aan de waterbeheerder om in te schatten of de afwezigheid van vissoorten wordt veroorzaakt door natuurlijke processen of een gevolg is van menselijke ressures. Watertype M2 - Zwak gebufferde sloten De soortensamenstelling in een individuele sloot hangt af van de hoeveelheid vegetatie, de grootte van de sloot en de mate van isolatie van de sloot. Soms is de aanwezigheid van vissoorten specifiek gebonden aan een bepaald habitat of levensstadium. De vissendiversiteit is vrij laag, evenals de biomassa of vissen ontbreken geheel als het te zuur is. Gezien de lage soortenrijkdom en abundanties van vis in de zwak gebufferde sloten is de ontwikkeling van een vismaatlat voor dit type niet relevant. Indien een waterbeheerder toch een doelstelling voor vis in dit type wil afleiden kan aangesloten worden bij de maatlatten van M1 of M8. Watertype M3 - Gebufferde (regionale) kanalen Voor de visstand is het stagnante karakter overheersend en worden er vooral “stilstaand-water soorten” aangetroffen. Uitzondering hierop zijn soorten als winde, riviergondel en rivierdonderpad, rheofiele soorten die mogelijk wat vaker in kanalen worden aangetroffen en wijzen op stromende condities.

De stilstaand-water soorten zijn echter dominant. Afhankelijk van de dimensie, helderheid en plantenrijkdom zijn dit overwegend eurytopen als brasem, baars en blankvoorn in groot, diep, troebel en/of “kaal” water en plantminnende vissen als snoek, zeelt en ruisvoorn in kleinere heldere en plantenrijke wateren. Kanalen die in verbinding staan met andere wateren kunnen ook migrerende vissen als paling en driedoornige stekelbaars herbergen. De visstanden die in kanalen kunnen worden aangetroffen komen overeen met de viswatertypen van stilstaande wateren: in volgorde van afnemende helderheid en plantenrijkdom zijn dit: • Ζeelt-kroeskarper • Ruisvoorn-snoek • Snoek-blankvoorn • Blankvoorn-brasem • Brasem-snoekbaars Voor de vismaatlat voor gebufferde regionale kanalen kan goed worden aangesloten bij de deelmaatlatten zoals gebruikt bij grote diepe kanalen met intensieve scheepvaart (M7) en laagveenvaarten en kanalen (M10). Omdat de regionale kanalen in feite een intermediair zijn tussen de grote kanalen en de laagveenvaarten zijn de klassengrenzen (ongeveer) in het midden van deze uitersten vastgesteld. Tabel B2.2: Maatlat voor het watertype M3 Slecht

Ontoereikend

Matig

GEP

MEP


> 85

65 – 85

45 - 65

30 - 45

≤ 30


<5

5 – 15

15 - 30

30 - 45

≥ 45


<2

2–3

4-5

6

>6

Watertype M5 - Ondiep lijnvormig water, open verbinding met rivier/geïnundeerd De visstand van deze wateren kan gedurende het jaar sterk veranderen. Waterlichamen van type M5 vervullen voor verschillende soorten en soortgroepen op verschillende momenten een belangrijk habitat in het riviersysteem. Voor de vis is het belangrijk onderscheid te maken in aangetakte of periodiek overstroomde wateren. Stroomminnende soorten zoals barbeel, kopvoorn en serpeling komen alleen voor in de permanent met de rivier verbonden wateren. Ze kunnen deze wateren gebruiken als opgroeigebied, maar om te paaien hebben ze grindbanken nodig. Ook andere reofielen als winde en riviergrondel komen alleen in aangetakte wateren voor en kunnen hier mogelijk wel paaien (mits enige stroming). Eurytopen benutten zowel aangetakte als periodiek overstroomde wateren als paai en opgroeigebied (Grift, 2001). Limnofielen worden vooral aangetroffen in de plantenrijke wateren en in de oeverzone van kalere wateren. Kenmerkende vissen van verlandende omstandigheden (bv. krabbescheer) zijn de black fish (kroeskarper, zeelt en grote modderkruiper), in eerdere stadia met bv. kranswieren en fonteinkruiden soorten als ruisvoorn en snoek. De visstand is afhankelijk van de verdeling van genoemde habitats en de invloed van de rivier.

De referentiewaarden voor de indicatoren worden per KRW-type bepaald aan de hand van de type-specifieke hydromorfologische kenmerken. Belangrijk zijn peilfluctuatie, dimensie (oppervlakte en diepte), isolatie en trofiegraad. Binnen een KRW-type kunnen er soms meerdere referentietoestanden worden onderscheiden, de keuze wordt dan bepaald door de toestand die naar verwachting het meest voorkwam. De wateren van type M5 zijn klein, (periodiek) verbonden met de rivier en meso-eutroof. De hier beschreven referentievisstand geldt voor wateren met een goed ontwikkelde oever- en submerse vegetatie. De bijbehorende visstand wordt gekarakterisieerd door: Soortensamenstelling: vanwege de verbinding met de rivier zijn deze wateren soortenrijk, vooral de systemen met een gradient van verlandingszones naar open water en een permanente verbinding met de rivier. De referentiewaarde voor het aantal soorten is afgeleid van dat van een klein meer dat in pen verbinding staat met omringende oppervlaktewateren, en is 16 soorten. Abundantie: De visstand van deze oever- en waterplantenrijke wateren wordt gekarakteriseerd door een groot aandeel plantminnende vis. De visgemeenschap is ruisvoorn-snoek met de volgende waarden voor de indicatoren op basis van relatieve biomassa: - Aandeel brasem: <=5% - Aandeel baars+blankvoorn in % van alle eurytopen: >=30% - Aandeel plantminnende vis: >=70% - Aandeel O2-tolerante vis: >=20% Uitgaande van de referentie (ruisvoorn-snoek) zal de visgemeenschap bij een toename van de menselijke beïnvloeding als volgt veranderen: Een afname van het areaal oevervegetatie, verlandingszones en/of inundatievlaktes zal gepaard gaan met een afname van het aandeel plantminnende vis en het aandeel zuurstoftolerante vis. Wanneer ook de submerse slecht ontwikkeld is domineren eurytopen als brasem. Het eindstadium is een troebel brasemgedomineerd systeem. In de maatlat vormen de referentie (soortenrijk, ruisvoorn-snoek) en de slechte toestand (soortenarm, brasemgedomineerd) de uiteinden van de maatlat. De tussenliggende klassen weerspiegelen graduele veranderingen als gevolg van menselijke invloed. Deze invloed is in het algemeen het eerst waarneembaar in een verschuiving van de abundanties van soorten (relatieve biomassa), pas later zullen soorten ook daadwerkelijk verdwijnen. Bovenstaande veranderingen in de visstand zijn vertaald naar bijbehorende scores van de indicatoren en tenslotte naar een totaalbeoordeling in klassen. De totaalbeoordeling wordt bepaald door middel van weging van de deelmaatlatten. Tabel B2.3 geeft de klassengrenzen weer.

Tabel B2.3: Maatlat voor watertype M5 Weging

Slecht

Ontoereikend Matig

GET

ZGET

Aantal soorten

0,2

0–6

6-9

9 - 12

12 - 14

14 - 16

Aandeel brasem (%)

0,2

60 - 100

40 - 60

20 - 40

10 - 20

5 - 10

BA+BV in % van alle eurytopen

0,2

0 - 10

10 - 15

15 - 20

20 - 25

25 - 30


0,2

0–8

8 - 20

20 - 35

35 - 55

55 - 70

Aandeel zuurstoftolerante vis (%)

0,2

0–1

1-3

3 - 10

10 - 15

15 - 20

0-0.2

0.2-0.4

0.4-0.6

0.6-0.8

0.8-1.0

Totaal beoordeling

Watertype M6 - Grote ondiepe kanalen Voor de visstand is het stagnante karakter overheersend en worden er vooral “stilstaand-water soorten” aangetroffen. Uitzondering hierop zijn soorten als winde, riviergondel en rivierdonderpad, rheofiele soorten die mogelijk wat vaker in kanalen worden aangetroffen en wijzen op stromende condities. De stilstaand-water soorten zijn echter dominant, afhankelijk van de dimensie, helderheid en plantenrijkdom zijn dit overwegend eurytopen als brasem, baars en blankvoorn in groot, diep, troebel en/of “kaal” water en plantminnende vissen als snoek, zeelt en ruisvoorn in kleinere heldere en lantenrijke wateren. Kanalen die in verbinding staan met andere wateren kunnen ook migrerende vissen als paling en driedoornige stekelbaars herbergen. De visstanden die in kanalen kunnen worden aangetroffen komen overeen met de viswatertypen van stilstaande wateren, in volgorde van afnemende helderheid en plantenrijkdom zijn dit: • Zeelt-kroeskarper • Ruisvoorn-snoek • Snoek-blankvoorn • Blankvoorn-brasem • Brasem-snoekbaars Het MEP van dit type kanaal wordt sterk beperkt wanneer het kanaal een intensieve scheepvaartfunctie heeft. Wanneer intensieve scheepvaart afwezig is, kan de visstand zich relatief goed ontwikkelen richting meer plantminnende en zuurstoftolerante soorten. De klassengrenzen zoals vastgesteld voor M3 worden gebruikt voor de beoordeling van grote ondiepe kanalen zonder scheepvaart (tabel B2.4). Wanneer het kanaal wel de functie scheepvaart heeft is er meestal beschoeiing en is het water vaak diep (2-3 meter). Door de turbulente omstandigheden en de diepte ontbreken waterplanten volledig of zijn ze beperkt tot enkele luwe en ondiepe delen die buiten de directe vaarweg liggen. Het oppervlak en de kwaliteit van dergelijke luwe delen is bepalend voor de potenties van het kanaal. In de meeste gevallen is de factor scheepvaart overheersend en mag geen bijdrage van betekenis op de visstand worden verwacht. Visstandonderzoek in het Amsterdam-Rijnkanaal laat zien dat in natuurvriendelijke oevers het effect van scheepvaart (stroming/slib/ontbreken van planten) dermate overheersend is dat de gewenste visstand (plantminnende vis) niet wordt aangetroffen. In plaats daarvan wordt een atypische visstand met eurytopen en enkele rheofielen gevonden waardoor vooral het aantal plantenminnende beperkt is. De klassengrenzen voor grote ondiepe kanalen met scheepvaart zijn weergegeven in tabel B2.5.

Tabel B2.4: Maatlat voor het watertype M6, intensieve scheepvaart Slecht

Ontoereikend

Matig

GEP

MEP


> 90

80 – 90

65 - 80

50 -65

≤ 50


<1

1–2

2-5

5 - 10

≥ 10


<2

2

3

4

>4

Tabel B2.5: Maatlat voor het watertype M6, weinig scheepvaart Slecht

Ontoereikend

Matig

GEP

MEP


> 85

65 – 85

45 - 65

30 - 45

≤ 30


<5

5 – 15

15 - 30

30 - 45

≥ 45


<2

2–3

4-5

6

>6

Watertype M7 -Grote diepe kanalen Voor de visstand is het stagnante karakter overheersend en worden er vooral “stilstaand-water soorten” aangetroffen. Uitzondering hierop zijn soorten als winde, riviergondel en rivierdonderpad, rheofiele soorten die mogelijk wat vaker in kanalen worden aangetroffen en wijzen op stromende condities. De stilstaand-water soorten zijn echter dominant. Afhankelijk van de dimensie, helderheid en plantenrijkdom zijn dit overwegend eurytopen als brasem, baars en blankvoorn in groot, diep, troebel en/of “kaal” water en plantminnende vissen als snoek, zeelt en ruisvoorn in kleinere heldere en plantenrijke wateren. De visstanden die in kanalen kunnen worden aangetroffen komen overeen met de viswatertypen van stilstaande wateren, in volgorde van afnemende helderheid en plantenrijkdom zijn dit: • Zeelt-kroeskarper • Ruisvoorn-snoek • Snoek-blankvoorn • Blankvoorn-brasem • Brasem-snoekbaars Het MEP van dit type kanaal wordt sterk beperkt wanneer het kanaal een intensieve scheepvaartfunctie heeft. Wanneer intensieve scheepvaart afwezig is, kan de visstand zich relatief goed ontwikkelen richting meer plantminnende en zuurstoftolerante soorten. De klassengrenzen zoals vastgesteld voor M3 worden gebruikt voor de beoordeling van grote diepe kanalen zonder scheepvaart (tabel B2.6). Wanneer het kanaal wel de functie scheepvaart heeft is er meestal beschoeiing en is het water diep (>3 meter). Door de turbulente omstandigheden en de diepte ontbreken waterplanten volledig of zijn ze beperkt tot enkele luwe en ondiepe delen die buiten de directe vaarweg liggen. Het oppervlak en de kwaliteit van dergelijke luwe delen is bepalend voor de potenties van het kanaal. In de meeste gevallen is de factor scheepvaart overheersend en mag geen bijdrage van betekenis op de visstand worden verwacht. Visstandonderzoek in het Amsterdam-Rijnkanaal laat zien dat in natuurvriendelijke oevers het effect van scheepvaart (stroming/slib/ontbreken van planten) dermate overheersend is dat de gewenste visstand (plantminnende vis) niet wordt aangetroffen.

In plaats daarvan wordt een atypische visstand met eurytopen en enkele rheofielen gevonden waardoor vooral het aantal plantenminnende beperkt is. De klassengrenzen voor grote diepe kanalen met scheepvaart (M7b) zijn weergegeven in tabel B2.7. Tabel B2.6: Maatlat voor het watertype M7, intensieve scheepvaart Slecht

Ontoereikend

Matig

GEP

MEP


> 90

80 – 90

65 - 80

50 -65

≤ 50


<1

1–2

2-5

5 - 10

≥ 10


<2

2

3

4

>4

Tabel B2.7: Maatlat voor het watertype M7, weinig scheepvaart Slecht

Ontoereikend

Matig

GEP

MEP


> 85

65 – 85

45 - 65

30 - 45

≤ 30


<5

5 – 15

15 - 30

30 - 45

≥ 45


<2

2–3

4-5

6

>6

Watertype M10 - Laagveen vaarten en kanalen Voor de visstand is het stagnante karakter overheersend en worden er vooral “stilstaand-water soorten” aangetroffen. Uitzondering hierop zijn soorten als winde, riviergondel en rivierdonderpad, rheofiele soorten die mogelijk wat vaker in kanalen worden aangetroffen en wijzen op stromende condities. De stilstaand-water soorten zijn echter dominant. Afhankelijk van de dimensie, helderheid en plantenrijkdom zijn dit overwegend eurytopen als brasem, baars en blankvoorn in groot, diep, troebel en/of “kaal” water en plantminnende vissen als snoek, zeelt en ruisvoorn in kleinere heldere en plantenrijke wateren. Laagveen vaarten en kanalen die in verbinding staan met andere wateren kunnen ook migrerende vissen als paling en driedoornige stekelbaars herbergen. De visstanden die in kanalen kunnen worden aangetroffen komen overeen met de viswatertypen van stilstaande wateren. In volgorde van afnemende helderheid en plantenrijkdom zijn dit: • Ζeelt-kroeskarper • Ruisvoorn-snoek • Snoek-blankvoorn • Blankvoorn-brasem • Brasem-snoekbaars Laagveenvaarten en -kanalen kunnen hoge ecologische potenties hebben. Voorwaarde daarvoor is een geringe scheepvaartdruk, een lage nutriëntenbelasting en gevarieerde en plantenrijke oevers. Dit zijn bij uitstek kanalen met een natuurfunctie. Het MEP is een kanaal met een gevarieerde, natuurlijke oever met afwisselend riet en zeggen- of biezenvegetatie. Bij een geringe breedte speelt de oever al snel een belangrijke rol qua areaalbedekking, deze is al snel meer dan 10% van het wateroppervlak. Drijfbladplanten als gele plomp en watergentiaan vormen een belangrijke vegetatiezone langs de oever, in het midden van het kanaal kunnen submersen een aanzienlijke bedekking halen.

Onder mesotrofe omstandigheden komen emergenten, submersen en drijfblad dan in vergelijkbare bedekkingen voor; er is echter geen sprake van een kolomvullende vegetatie. De bijbehorende visstand is overwegend plantminnend van aard: snoek, ruisvoorn maar ook zeelt, grote modderkruiper zijn allen abundant. Eurytopen zijn vooral snoek, baars en blankvoorn met een geringe hoeveelheid brasem en karper. De visstand kan worden gekarakteriseerd als ruisvoorn-snoek. Tabel B2.8: Maatlat voor het watertype M10 Slecht

Ontoereikend

Matig

GEP

MEP


> 75

55 – 75

25 - 50

10 - 25

≤ 10


< 10

10 – 25

25 - 50

50 - 80

≥ 80

Aantal soorten plantminnende vis en

<3

3–4

5-6

7

>7

migrerende vis (%)

Watertype M25 - Laagveenplassen De visstand van de ondiepe laagveenplassen bestaat voor het belangrijkste deel uit limnofiele vissen zoals ruisvoorn en snoek, de eurytope visstand bestaat vooral uit baars, blankvoorn en aal. Kenmerkend voor verlandingszones zijn de black fish, zuurstoftolerante soorten als zeelt en kroeskarper. Het oppervlak ondergedoken waterplanten en oeverplanten (en inundatievlaktes) bepaalt in sterke mate het relatieve aandeel limnofielen. In de kleinste plassen (petgatencomplexen) is het aandeel oeverzone relatief groot. In de grootste plassen speelt de oever een minder belangrijke rol. In het geval van (al dan niet tijdelijke) verbinding met stromende wateren kunnen ook rheofiele soorten worden aangetroffen. In de meeste gevallen kwam naar verwachting een ruisvoorn-snoek gemeenschap voor, in bepaalde gevallen, met name in de grotere, voedselrijkere plassen snoek-blankvoorn of blankvoornbrasem. Tabel B2.9: Maatlat voor het watertype M25 Weging

Slecht

Ontoereikend Matig

GET

ZGET

Aantal soorten

0,2

0-6

6-8

8-10

10-11

11-12

Aandeel brasem (%)

0,2

50-100

25-50

8-25

2-8

0.5-2

BA+BV in % van alle eurytopen

0,2

0-10

10-20

20-30

30-35

35-40


0,2

0-8

8-20

20-40

40-65

65-80

Aandeel zuurstoftolerante vis (%)

0,2

0-1

1-3

3-10

10-20

20-30

0-0.2

0.2-0.4

0.4-0.6

0.6-0.8

0.8-1.0

Totaal beoordeling

Watertype R4 - Permanent langzaamstromende bovenloop op zand De visfauna is erg beperkt, de meest voorkomende soort is de driedoornige stekelbaars (Gasterosteus aculeatus). Tiendoornige stekelbaars wordt ook vaak aangetroffen. Daarnaast worden plaatselijk bermpjes (Barbatula barbatulus) en/of riviergrondel (Gobio gobio) aangetroffen. Afhankelijk van plaatselijke omstandigheden (grofzand of grindbanken) kunnen in dit beektype beekprikken (Lampetra planeri) voorkomen.

Tabel B2.11 geeft voor de soortsamenstelling per groep een overzicht van de verdeling van de scores over het aantal kenmerkende soorten. Een overzicht van de betreffende kenmerkende soorten staat weergegeven in tabel B2.19. Tabel B2.11: Deelmaatlat voor aantal soorten EKR

0

Kenmerkend rheofiel

0

Kenmerkend eurytoop

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

1

0,7

0,8

2

1 3 1

Kenmerkend migratie regionaal/zee 0 Kenmerkend habitat gevoelig

0,9

1

0

1

2

3

4

Tabel B2.12 geeft voor de abundantie per groep een overzicht van de verdeling van de scores over de aantalspercentages. De score verloopt binnen de klassen lineair en de aantalsaandelen voorbij de buitengrens van de klasse ‘zeer goed’ krijgen score 1. Een overzicht van de betreffende soorten staat weergegeven tabel B2.19. Tabel B2.12: Deelmaatlat voor abundantie

Kenmerkend rheofiel (%)

Slecht

Ontoereikend

Matig

Goed

Zeer goed

0 – 10

10 - 30

30 - 70

70 - 80

80 - 90

Kenmerkend eurytoop (%)

60 – 90

40 - 60

20 - 40

10 - 20

5 - 10

Kenmerkend migratie regionaal/zee (%)

0–5

5 - 10

10 - 15

15 - 20

20 - 90

Kenmerkend habitat gevoelig (%)

10 – 30

30 - 50

50 - 85

85 - 95

95 - 100

Watertype R5 - Langzaamstromende midden- /benedenloop op zand De visstand wordt gevormd door de wat kleinere stromingsminnende soorten zoals bermpje, serpeling, riviergrondel, rivierdonderpad, terwijl ook, door de toch beperkte stroomsnelheden, eurytope soorten in ruime mate voorhanden zijn. Omdat er voldoende habitat beschikbaar is met zeer geringe stroming zijn ook fytofiele soorten als snoek, vetje, kleine modderkruiper en tiendoornige stekelbaarzen aanwezig. Tabel B2.13 geeft voor de soortsamenstelling per groep een overzicht van de verdeling van de scores over het aantal kenmerkende soorten. Een overzicht van de betreffende kenmerkende soorten staat weergegeven in tabel B2.19.

Tabel B2.13: Deelmaatlat voor aantal soorten EKR

0

Kenmerkend rheofiel

0

Kenmerkend eurytoop

0

0,1

0,2 1

1

2


0

0,3

0,4

0,5

0,6

2

3

3

4

1 1

2

0,7

0,8

0,9

4

5

5

6

2

3

4

5

6

7

1

3 8

9

10

Tabel B2.14 geeft voor de abundantie per groep een overzicht van de verdeling van de scores over de aantalspercentages. De score verloopt binnen de klassen lineair en de aantalsaandelen voorbij de buitengrens van de klasse ‘zeer goed’ krijgen score 1. Een overzicht van de betreffende soorten staat weergegeven tabel B2.19. Tabel B2.14: Deelmaatlat voor abundantie Slecht

Ontoereikend

Matig

Goed

Zeer goed


0 – 10

10 - 30

30 - 65

65 - 75

75 - 85


90 – 100

40 - 90

20 - 40

10 - 20

5 - 10


5 – 20

20 - 30

30 - 40

40 - 50

50 - 90


0 – 20

20 - 60

60 - 90

90 - 95

95 - 100

Watertype R6 - Langzaamstromend riviertje op zand / klei De visstand wordt gevormd door stromingsminnende soorten zoals winde, kopvoorn, bermpje, serpeling, riviergrondel, rivierdonderpad, terwijl ook, door de toch beperkte stroomsnelheden, eurytope soorten (als baars, blankvoorn en snoek) in ruime mate voorhanden zijn. Omdat er voldoende habitat beschikbaar is met zeer geringe stroming zijn ook fytofiele soorten als snoek, vetje, kleine modderkruiper en tiendoornige stekelbaarzen aanwezig, echter met name in de voorhanden zijn de nevenwateren (oude rivierarmen in diverse stadia van verlanding). Afhankelijk van de aanwezigheid van onder meer voldoende stenig substraat (grind) kunnen ook rivierprikken deel uitmaken van de visstand. Tabel B2.15 geeft voor de soortsamenstelling per groep een overzicht van de verdeling van de scores over het aantal kenmerkende soorten. Een overzicht van de betreffende kenmerkende soorten staat weergegeven in tabel B2.19. Tabel B2.15: Deelmaatlat voor aantal soorten EKR

0

0,1

0,2

0,3

0,4

Kenmerkend rheofiel

0

1

2

3

4

5

6

7

Kenmerkend eurytoop

0

1

2

3

4

5

6

7

4

5


0-1

1 2

3

0,5

2

0,6

0,7

3 6

7

0,8

0,9

4 8

9

1

5 10

11

Tabel B2.16 geeft voor de abundantie per groep een overzicht van de verdeling van de scores over de aantalspercentages. De score verloopt binnen de klassen lineair en de aantalsaandelen voorbij de buitengrens van de klasse ‘zeer goed’ krijgen score 1. Een overzicht van de betreffende soorten staat weergegeven in tabel B2.19. Tabel B2.16: Deelmaatlat voor abundantie Slecht

Ontoereikend

Matig

Goed

Zeer goed


0 – 10

10 - 30

30 - 65

65 - 75

75 - 85


90 – 100

40 - 90

20 - 40

10 - 20

5 - 10


5 – 20

20 - 30

30 - 50

50 - 70

70 - 90


0 – 20

20 - 60

60 - 90

90 - 95

95 - 100

Watertype R8 - Zoet getijdenwater (uitlopers rivier) op zand / klei De visgemeenschap bestaat uit soorten van langzaam stromende rivieren zoals rheofiele en eurytope soorten. Hiernaast komen ook diadrome soorten zoals bot, spiering en de fint die in de zee of in het estuarium leven voor. De spiering en fint planten zich voort in de zoetwatergetijdenzone, bot gebruikt de zoetwatergetijdenzone als opgroeihabitat. Voor de fint hebben zandplaten in het intergetijdengebied waar een voldoende hoge stroom-snelheid heerst een belangrijke functie als paaigebied. Hiernaast fungeert dit rivier-type als doortrekgebied voor anadrome soorten als zalm, zeeforel, elft en houting die zich voortplanten in de bovenloop van de rivier of zijrivieren. Tabel B2.17 geeft voor de soortensamenstelling een overzicht van de beoordeling van het aantal inheemse soorten in de gilden rheofiele, diadrome en limnofiele soorten. Een overzicht van de betreffende inheemse soorten staat weergegeven in tabel B2.20. Tabel B2.17: Deelmaatlat voor aantal soorten Slecht

Ontoereikend

Matig

Goed

Zeer goed

Rheofiele a, b soorten

< 10

10 – 11

12 - 14

15 - 16

> 16

Diadrome soorten

<5

5–6

7-9

10 - 11

> 11

Limnofiele soorten

0

1

2-3

4-5

>5

EKR

0,1

0,3

0,5

0,7

0,9

Tabel B2.18 geeft voor de abundantie de beoordeling van de relatieve abundantie van de soorten in de gilden rheofiele en diadrome soorten als gewichtspercentages. De score verloopt binnen de klassen lineair. Een overzicht van de betreffende soorten staat weergegeven in B2.20.

Tabel B2.18: Deelmaatlat voor abundantie

Rheofiele soorten (rel. dichtheid %)

Slecht

Ontoereikend

Matig

Goed

Zeer goed

0–5

5 - 15

15 - 25

25 - 35

35 - 100

Limnofiele soorten (rel. dichtheid %)

0–1

1–5

5 - 10

10 - 15

15 - 100

EKR

0 - 0,2

0,2 - 0,4

0,4 - 0,6

0,6 - 0,8

0,8 - 1,0

Tot welke gilden de soorten horen bij de aangegeven R-watertypen is opgenomen in de navolgende tabel. Deze soorten kunnen voor de R-watertypen als doelsoorten worden beschouwd. Tabel B2.19: Indeling in gilden van de soorten in de kleine R-typen Soort

Gilde*

Aal

EMH

Alver

E

Baars

E

Barbeel

RMH

Beekforel

RH

Beekprik

RMH

Bermpje

RH

Bittervoorn

H

Blankvoorn

E

Blauwband

H

Blauwneus

RMH

Bot

MH

Brasem

EM

Driedoornige stekelbaars

E

Elft

RMH

Elrits

RH

Fint

RMH

Gestippelde alver

RH

Giebel

E

Grote marene

EMH

Grote modderkruiper

H

Houting

MH

Karper

EH

Kleine modderkruiper

EH

Kolblei

E

Kopvoorn

RMH

Kwabaal

EMH

Meerval

EH

R4

R5

R6

X

X X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

Pos

E

Rivierdonderpad

RH

Riviergrondel

RH

Rivierprik

RMH

Roofblei

EMH

Ruisvoorn

H

Serpeling

RH

Sneep

RMH

Snoek

EH

Snoekbaars

EH

Spiering

H

Steur

RMH

Tiendoornige stekelbaars

H

Vetje

H

Vlagzalm

RMH

Winde

RMH

Zalm

RMH

Zeeforel

RMH

Zeelt

H

Zeeprik

RMH

X

X

X X

X

X

X

X

X

X X

X

X

* R = Rheofiel E = Eurytoop M = Migratie regionaal/zee H = Habitat gevoelig Tabel B2.20: Indeling in gilden van de soorten in de grote R-typen Soort

Gilde*

Aal

D

R8 X

Alver

R

X

Barbeel

R

X

Beekforel

R

Bermpje

R

Bittervoorn

L

X

Bot

D

X

Driedoornige stekelbaars

D

X

Elft

RD

X

Elrits

R

Fint

D

Gestippelde alver

R

X

Grote modderkruiper

L

X

Houting

RD

X

Kleine modderkruiper

R

X

Kopvoorn

R

X

Kroeskarper

L

X

Kwabaal

R

X

Rivierdonderpad

R

X

Riviergrondel

R

X

Rivierprik

RD

X

Ruisvoorn

L

X

Serpeling

R

X

Sneep

R

X

Spiering

D

X

Steur

RD

X

Vetje

L

X

Winde

R

X

Zalm

RD

X

Zeeforel

RD

X

Zeelt

L

X

Zeeprik

RD

X

* R = Rheofiel D = Diadroom L = Limnofiel

Bijlage

3

Overzicht HEN- en SED-wateren

Kroeskarper

Kwabaal

Rietvoorn

Grote

modderkruiper Snoek Vetje Zeelt

modderkruiper

Meerval

Naam

Kleine

Bittervoorn

Tabel 8.1 HEN-waterlopen en de bijbehorende doelsoorten

x

x

x

WHP nr Type Ooyse Graaf

L135 Oude rivierstrang x

Kasteel Hernen (Leursche Leigraaf)

L146

Sloot

Hernens Meer

L145 Oude rivierstrang X

Wychense ven

L142 Oude rivierstrang X

x

x

Oude Zederik

L152

Wetering X

X

Alm

L153

Wetering X

x

Kornse Boezem

K1

Kreek x

Bruine Kil

K3

Kreek x

X

Bevert

K2

Kreek X

x

Bleeke Kil - Kornse Boezem

K7

Kreek X

X

x x x X

Boomgatcomplex

K5

Kreek X

X

K6

Kreek X

X

7

K4

Kreek x

X

7

L151

Wetering x

Drielse Wetering

x

x

Oostkil - Bleeke Kil6 Bakkerskil

x

x

De Regulieren8 Komgronden Waardenburg / Het Broek 8

Lieskampen

6 7

8

x

Rietvoorn

K5

Vetje Zeelt

BO1

Boomgatcomplex

Snoek

Boezem Kinderdijk

modderkruiper

BO2

Grote

Zouweboezem

Type

modderkruiper

WHP nr

Kleine

Naam

Bittervoorn

Tabel 8.2 HEN-watergebieden en de bjibehorende doelsoorten

x

x

X

x

x

x

x

S3

Slotenstelsel

x

x

x

X

S6

Slotenstelsel

X

x

x

x

S19

Slotenstelsel

x

x

x

X

Zowel HEN-waterloop als HEN-watergebied In het ontwerp waterplan en ontwerp waterbeheerplan is functiewijziging naar HEN opgenomen

Wetering

x

X

x

x

Winde

L150

Serpeling

Capreton

Kopvoorn

Rivier

Vetje Kroeskarper Bermpje

L148

Snoek

Benedenloop Linge

modderkruiper

WHP nr Type

Grote

Naam

modderkruiper

Kleine

Bittervoorn

Tabel 8.3 SED-waterlopen en de bijbehorende doelsoorten

X

Culemborgse Vliet

L149

Wetering

Oude Rijn

L147

Oude rivierstrang

Woezerikse leigraaf

L144

Wetering

X

x

Balgoyse wetering

L143

Wetering

x

x

x

X

x

x x

x

x X

Zeelandse Wetering

L136

Wetering

Groesbeek

L139

Stuwwalbeek

x

x

x X

Bovenloop Leigraaf

L140

Stuwwalbeek

x

x

x X

Beken Groesbeek

L141

Stuwwalbeek

x

x

x X

Grenswetering

L137

Sloten en weteringen

x

X

Het Meer / Wylermeer

L138

Sloten en weteringen

x

X

Vetje

x

X

x

x

x

x

x

Slotenstelsel

x

x

x

x

x

slotenstelsel en wetering

x

x

x

x

x

S13

Slotenstelsel

x

x

x

x

x

S4

Slotenstelsel

x

x

x

x

x

Marienswaard

S5

Slotenstelsel

x

x

x

x

x

Sloten Beesdsche Veld10

S2

Slotenstelsel

x

x

x

x

x

S7

Slotenstelsel

x

x

x

x

x

nr

Type

Plas Groenland Ooypolder

S11

Leem / kleiput

Slotenstelsel Hemmen8

S10

Slotenstelsel

Sloten Ooypolder9

S12

slotenstelsel en wetering

Sloten Wezelsche Broek

S15

Slotenstelsel

Heerlijkheid Leur

S16

Diefdijkzone9

S1

De Bruuk (bekken van Groesbeek) Nieuwe Zuider Lingedijk

10

9

10

Sloten Zoelensche en Rijswijkse Veld 8 9

Grote x

Naam

Kleine x

WHP

Bittervoorn

Kroeskarper

modderkruiper

modderkruiper

Tabel 8.4 SED-watergebieden en de bijbehorende doelsoorten

In het ontwerp waterplan en ontwerp waterbeheerplan is een voorstel opgenomen om de functie te laten vervallen In het ontwerp waterplan en ontwerp waterbeheerplan is een voorstel opgenomen om dit gebied te begrenzen

Sloten Ommerensche Veld10 Sloten het Laagveld, Elzent

10

Sloten Neder- en Overasseltse Broek Gebied bij Eldik De Steendert10

10

S8

Slotenstelsel

x

x

x

x

x

S17

Slotenstelsel

S14

Slotenstelsel

x

x

x

x

x

S9

Slotenstelsel

x

x

x

x

x

S18

Slotenstelsel

Bijlage

4

Beschrijving Natura 2000-gebieden

Biesbosch Op de grens van de provincies Zuid-Holland en Brabant ligt het 9.720 ha grote natuurgebied de Biesbosch. Na de bekende St. Elizabethsvloed in november 1421, werd het gebied vooral gekenmerkt door zijn uitgestrekte zoetwatergetijdengebied en verraderlijke wilgenvloedbossen afgewisseld met kale zand- en slikplaten, rietgorzen en biezenvelden. Door de komst van de Deltawerken in de jaren zestig en zeventig verminderde de getijdenwerking aanzienlijk met een gemiddelde daling van 2 meter naar enkele decimeters. Het gebied bestaat tegenwoordig uit drie delen: de Sliedrechtse en Dordtsche Biesbosch en de Brabantse Biesbosch. Door de verminderde getijdenwerking in het gebied zijn de hoogteverschillen tussen platen en geulen verminderd en verdwenen grote delen van de biezenvelden, rietgorzen en wilgenvloedbossen. Tegenwoordig zijn rivieren, kreken, slikken, rietgorzen, bekade grienden en polders kenmerkend voor het gebied. Kerndoelen van Natura 2000 bestaan voornamelijk uit verbetering en/of behoud van kwaliteit en het behouden en/of uitbreiden van de oppervlakte. Omdat de Biesbosch een belangrijk doortrek- en/leefgebied is voor beschermde vissoorten richt Natura 2000 zich ook op behoud en/of uitbreiding van de omvang en verbetering van de kwaliteit voor het behouden van de verschillende populaties die zijn opgenomen in de Vogel- en Habitatrichtlijn. Aanwezige beschermde doelsoorten in de Biesbosch zijn bittervoorn, grote modderkruiper, kleine modderkruiper, rivierdonderpad. [Bron: Ministerie van LNV] Zouweboezem In de gemeente Zederik tussen de Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden ligt de 258 ha langgerekte Zouweboezem. Deze boezem is in de veertiende eeuw gegraven om overtollig water af te voeren vanuit omliggende polders naar de Lek en via de Linge naar de Merwede. Tegenwoordig wordt de Zouweboezem gekenmerkt door een dichtpatroon van sloten. In het gebied zijn naast open water, wilgengrienden, riet- en zeggemoerassen en elzenbroekbos ook grasland en boomgaarden te vinden. Het doel van Natura 2000 in dit gebied is het behoud, uitbreiding en/of herstel van oppervlakte en verbetering en/of behoud van kwaliteit. Voor de habitatsoorten heeft Natura 2000 in de Zouweboezem als doel het behouden van de kwaliteit en de omvang van de leefomgeving. Aanwezige beschermde doelsoorten zijn bittervoorn, grote modderkruiper en kleine modderkruiper. [Bron: Ministerie van LNV] Zuider Lingedijk & Diefdijk-Zuid De Linge is een kleine rivier tussen de Rijn en de Waal, dat ondanks zijn omvang toch het karakter van een rivierenlandschap heeft. De oeverlanden van de Linge vormen het natuurgebied Zuider Lingedijk en Diefdijk-Zuid en zijn samen 483 ha groot. Veel landschapelementen komen overeen met de rivierlandschappen van de Rijn, Waal, Maas en IJssel, maar door de lagere dynamiek wordt het gebied mede gekenmerkt door een diversiteit aan verlandingen, zoals overgangen naar laagveen. Natura 2000 heeft als doel het behouden van de omvang en kwaliteit van het gebied, als mede het uitbreiden en verbeteren hiervan. Tevens is het Zuider Lingedijk en Diefdijk-Zuid een belangrijk verspreidingsgebied en/of leefgebied voor verschillende doelsoorten, waardoor Natura 2000 toeziet op het behoud van de omvang en de kwaliteit van het leefgebied en eventuele noodzakelijke uitbreidingen en verbeteringen hiervan. Aanwezige beschermde

doelsoorten zijn bittervoorn, grote modderkruiper en kleine modderkruiper. [Bron: Ministerie van

LNV] Loevestein, Pompveld & Kornsche Boezem Het 720 ha grote gebied Loevestein, Pompveld & Kornsche Boezem bestaat uit drie deelgebieden. Het deelgebied Loevestein, wat voornamelijk bestaat uit buitendijkse uiterwaarden. Het deelgebied Pompveld is een kleine polder en bestaat voornamelijk uit moeras, bosjes en vochtige graslanden. Het deelgebied Kornsche Boezem is ook een kleine polder, hier zijn voornamelijk grienden te vinden. De Waal is de meest dynamische rivier tak in het gebied en bepaald het typische rivierlandschap. Kernopgaven van Natura 2000 bestaan voornamelijk uit behoud en/of uitbreiding van oppervlakte en behoud en/of verbetering van kwaliteit van verschillende habitattypen. Voor de habitatsoorten heeft Natura 2000 als doel het behouden van de kwaliteit en de omgang van de leefomgeving, als mede het verbeteren hiervan. Aanwezige beschermde doelsoorten in de Uiterwaarden Lek zijn bittervoorn, grote modderkruiper, kleine modderkruiper en rivierdonderpad. [Bron: Ministerie van LNV] Gelderse Poort Het 6.105 ha grote natuurgebied Gelderse Poort is het begin van de Rijndelta en vormt een ecologische verbindingszone tussen natuurgebieden in Duitsland met de IJssel die leidt naar de Randmeren en naar moerasgebieden in Noordwest Overijssel en Friesland en met de Nederrijn en de Waal die uiteindelijk uitmonden in de Noordzee. Het gebied wordt buitendijks gekarakteriseerd door brede uitwaarden, uitgravingen en zandafzettingen. Het bestaat grotendeels uit open water, moerassen, ruigten, wilgenbos en diverse typen grasland. De laagdynamische binnendijkse gebieden worden gekenmerkt door graslanden, akkers, (moeras)bosjes, moerassen, rietvelden en open water. Enkele binnendijkse gebieden, zoals het Rijnstrangengebied, ontvangen kwel vanuit restanten van de stuwwal. Kerndoelen van Natura 2000 bestaan voornamelijk uit verbetering en/of behoud van kwaliteit en het behouden en/of uitbreiden van de oppervlakte. Omdat de Gelderse Poort een belangrijk doortrek- en leefgebied is voor beschermde vissoorten richt Natura 2000 zich ook op behoud en/of uitbreiding van de omvang en verbetering van de kwaliteit voor het behouden van de verschillende populaties die zijn opgenomen in de Vogel- en Habitatrichtlijn. Aanwezige migrerende doelsoorten in de Gelderse Poort die een rol spelen bij het vismigratieplan zijn zeeprik, rivierprik, elft, en zalm. Aanwezige beschermde doelsoorten in de Gelderse Poort zijn bittervoorn, grote modderkruiper, kleine modderkruiper, rivierdonderpad. [Bron: Ministerie van LNV] Uiterwaarden Lek Het 103 ha grote gebied Uitwaarden Lek bestaat uit vier uiterwaarden, namelijk Willige Langerak en het schiereiland De Bol die zich op de noordoever van de rivier bevinden en de Koekoeksche Waard en Kersbergsche- en Achterhovensche uiterwaarden met het terreintje Luistenbuul die zich op de zuidoever bevinden. Deze deelgebieden liggen elk in een binnenbocht van de Nederrijn tussen Lopik en Zederik waar oeverwallen en rivierduintjes zijn ontstaan. In het gebied is een open verbinding die de Lek met de Noordzee verbindt via de Nieuwe Waterweg. Na de

komst van de Deltawerken is het getijdenverschil met 30 cm gedaald tot 100 cm. In perioden van hoogwater moet de Nederrijn/Lek eenzesde deel van de afvoer van de Rijn voor haar rekening nemen. In deze perioden vind overstroming plaats van de uiterwaarden met uitzondering van plaatsen met zeer hoge oeverwallen. Kernopgaven van Natura 2000 bestaan voornamelijk uit behoud en/of uitbreiding van oppervlakte en behoud en/of verbetering van kwaliteit van verschillende habitattypen. Voor de habitatsoorten heeft Natura 2000 als doel het behouden van de kwaliteit en de omvang van de leefomgeving, en het verbeteren hiervan. Aanwezige beschermde doelsoort in de Uiterwaarden Lek is de grote modderkruiper. [Bron: Ministerie van

LNV] De Bruuk In het bekken van Groesbeek, op de grens van Limburg en Duitsland, ligt het moerasgebied De Bruuk. De Bruuk is een door kwelwater gevoed systeem van 100 ha groot en wordt gekenmerkt door kleinschalige afwisseling van hooimoerassen, struwelen, houtwallen en natte bossen. Dit kleine natuurgebied leent zich voor de ontwikkeling van heischraal grasland op relatief en kansrijke hooggelegen gebieden. De aanwezige hooimoerassen zijn deels voorbeelden van blauwgrasland en veldrusschraalland. Veldrusschraalland is nergens in Nederland zo goed ontwikkeld als in De Bruuk en is het afgelopen decennium vergroot. Voor dit gebied zijn echter

geen migrerende en beschermde doelsoorten opgenomen in Natura 2000 die van toepassing zijn op het vismigratieplan. [Bron: Ministerie van LNV]

Bijlage

5

Visstand van onderzochte KRW-waterlichamen

Alblas

Alm

Balgoyse Wetering

Bakkerskil

Bruine kil

Giessen 2006

Giessen 2007

Leursche Leigraaf

Niftriksche Wetering

Noorderafwateringskanaal

Oostkil-Bleeke kil

Oude Maasje

Oude Rijn

Nieuwe Graaf

Tabel 8.5Resultaten monitoring KRW-waterlichamen

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

Rietvoorn

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

Snoek

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

Zeelt

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x

x x

x x

x x

x x

x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x

x

x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x

x

x

x

x

x

x

x x

x x

x x

x x

x x

x

x x

x

x x

x x

x x

x

Vissoort Baars Blankvoorn Brasem

Kleine modderkruiper Kolblei Paling Pos Bittervoorn

x

Driedoornige stekelbaars Winde

x

x x

Karper Roofblei Alver

x

Vetje

x

Snoekbaars

x

x

x

x

x

x x

x

Riviergrondel

Grote modderkruiper

Bermpje

x x

x x

x x

x x

x x

Giebel

x

x

x

x

x

Marmergrondel

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

x x

Gestippelde alver Zonnebaars Graskarper

Aantal vissoorten

x

x

x

x

x

x

x x

x

x x

x x

15 15

6

x

x

x

x x

x x

x x

x x

x

x

x x

x x

x x

Tiendoornige stekelbaars

Kroeskarper

x

x

x x x

x x

x

18 16 18 15 11 19 14 16 20 21 20

Bijlage

6

Prioritering en fasering van knelpunten

Vismigratievoorzieningen bij stuwen In onderstaande tabel is een overzicht opgenomen van de mogelijke voorzieningen bij stuwen, het toepassingsbereik en een inschatting van de kosten. Hierbij geldt: • Het maximaal te overbruggen peilverschil is in beginsel ongelimiteerd. De vispasseerbaarheid

• • • • •

neemt echter wel af met toenemende lengte, voornamelijk door de belasting van de fysieke zwemvermogens van vissen Met minimaal debiet wordt het debiet bedoeld dat minimaal nodig is om een vispassage volgens een ontwerp visecologisch goed te laten functioneren De kosten voor voorzieningen zijn geraamd voor verschillende te overbruggen peilverschillen. Toename van het peilverschil betekent immers toename van ruimtebeslag en constructie; Bij de kosten gaat het om een zeer globale schatting op basis van ervaring en expert judgement. Locatiespecifieke aspecten kunnen zorgen voor aanzienlijk hogere kosten Kosten van grondaankoop, verleggen van kabels/leidingen zijn niet bij de kosteninschatting betrokken Voorbereidingskosten (ontwerp, onderzoeken, vergunningen/ontheffingen) zijn in de kosteninschatting wel meegenomen. Ook hierbij gaat het om een grove schatting

Type voorziening

Peilverschil m

Minimaal debiet l/s

V-vormige bekkenpassage Vertical slot vispassage

0,2 - 2

200

0,1 - 1,5

75

De Wit-vispassage

0,1 - 1,0

30

Meyberg-vispassage

0,1 - 0,6

30

Hevelvispassage

0,1 - 1,0

30

0,1 - 2

100

Visbaan

Inschatting kosten op basis van peilverschil 0 - 0,25 mter EUR 30.000,00 EUR 20.000,00 EUR 10.000,00 EUR 11.000,00 EUR 25.000,00 EUR 15.000,00

0,25 - 0,50 meter EUR 40.000,00 EUR 35.000,00 EUR 15.000,00 EUR 16.000,00 EUR 35.000,00 EUR 20.000,00

0,50 - 0,75 meter EUR 70.000,00 EUR 85.000,00 EUR 25.000,00 EUR 16.000,00 EUR 60.000,00 EUR 30.000,00

0,75 - 1,25 meter EUR 120.000,00 EUR 160.000,00 EUR 55.000,00

>1,25 meter EUR 170.000,00 EUR 210.000,00 EUR 80.000,00

EUR€ 80.000,00 EUR 60.000,00

EUR 110.000,00 EUR 110.000,00

Ten behoeve van de fasering en priotering is de kosteninschatting voor ‘oplossing 1’ (zie bijgevoegde tabel) meegenomen. Keuze voor een ander type oplossing kan leiden tot afwijkende kosten (hoger of lager). Vismigratievoorzieningen bij gemalen Stroomafwaartse migratie Voor het mogelijk maken van stroomafwaartse migratie is in eerste instantie uitgegaan van mogelijkheden voor lozing onder vrij verval. Wanneer deze mogelijkheden aanwezig zijn, wordt verondersteld dat het mogelijk is deze in te zetten voor stroomafwaartse migratie door: • Te zorgen voor visafweer en/of visgeleiding met behulp van (stroboscoop)licht, geluid en/of bellenschermen, waardoor vis bij bemaling wordt weggehouden bij de gemaalpompen en naar de vrije lozingsmogelijkheid wordt geleid

•

Eventueel, afhankelijk van locatie en constructie, aanpassingen uit te voeren aan de vrije lozingsmogelijkheid

Voor deze voorzieningen worden ten behoeve van deze studie standaardkosten van EUR 60.000,00 (inclusief voorbereiding en ontwerp) geraamd. In tweede instantie, wanneer vrije lozing niet mogelijk is, is ingeschat of door aanpassing van het pompregime (trage opstart, lagere toerentallen) visveilige situatie kan ontstaan. Deze inschatting is theoretisch; de mogelijkheden voor aanpassing van het pompregime hangen sterk samen met technische eigenschappen en beperkingen van opvoertuigen en aandrijvingen. Ingeschat is dat er mogelijkheden bestaan voor aanpassing van pompregimes voor de meest visvriendelijke opvoerwerktuigen, te weten: • Vijzels • •

Centrifugaalpompen met diameter >1,3 meter Mixed-flow pompen met diameter >1,3 meter

Voor deze voorzieningen worden ten behoeve van deze studie standaardkosten van EUR 75.000,00 geraamd (inclusief voorbereiding en ontwerp). Daarbij wordt er vanuit gegaan dat dit (bij gemalen met meerdere opvoerwerktuigen) bij één van de opvoerwerktuigen per gemaal wordt toegepast en dat bij de overige opvoerwerktuigen wordt gezorgd voor visafweer en/of visgeleiding met behulp van (stroboscoop)licht, geluid en/of bellenschermen, waardoor vis bij bemaling wordt weggehouden bij de gemaalpompen en naar de vrije lozingsmogelijkheid wordt geleid. Bij gemalen zonder vrije lozingsmogelijkheid en met andere dan hierboven genoemde typen opvoerwerktuigen zal stroomafwaartse migratie alleen gerealiseerd kunnen worden door een voorziening buiten de opvoerwerktuigen om. Dit vereist in de meeste gevallen een forse investering. Voor deze voorzieningen worden ten behoeve van deze studie standaardkosten van EUR 120.000,00 geraamd (inclusief voorbereiding en ontwerp). Stroomopwaartse migratie Voor stroomopwaartse migratie geldt dat lozing onder vrij verval, afhankelijk van het peilverschil tussen binnen- en buitenwater, in veel gevallen mogelijkheden biedt voor relatief eenvoudige voorzieningen voor stroomopwaartse vismigratie. Voor deze voorzieningen worden ten behoeve van deze studie standaardkosten van EUR 75.000,00 geraamd (inclusief voorbereiding en ontwerp). Wanneer dit niet mogelijk is, is sprake van een tegennatuurlijke stromingsrichting en zal altijd met een al dan niet losstaande technische voorziening gewerkt moeten worden. De aard, de omvang en de kosten van een dergelijke voorziening zijn sterk locatieafhankelijk. Voor de studie is uitgegaan van de volgende standaardkosten (inclusief voorbereiding en ontwerp): Gemaalcapaciteit <300 m3/min: EUR 150.000,00 Gemaalcapaciteit >300 en <700 m3/min: EUR 200.000,00 Gemaalcapaciteit >700 m3/min: EUR 250.000,00

Vismigratievoorzieningen bij sluizen Voor de sluizen die als knelpunt zijn aangeduid geldt dat dit allemaal scheepvaartsluizen zijn, met twee paar sluisdeuren. Door aangepast schutbeheer (meer loze schuttingen) en eventueel te plaatsen lokstroompomen kunnen deze sluizen in stroomopwaartse en stroomafwaartse richting relatief eenvoudig vispasseerbaar worden gemaakt. Een en ander is wel afhankelijk van afmetingen en constructie van de betreffende sluizen. Voor deze voorzieningen worden ten behoeve van deze studie standaardkosten van EUR 20.000,00 geraamd (inclusief voorbereiding en ontwerp).

Bijlage

7

Beschrijvingen van vismigratievoorzieningen

Vispassages voor gemalen Stroomopwaartse migratie Terugslagklepsysteem (en varianten daarop) Door een gemaal van een vergrote terugslagklep en een uitstroombak te voorzien, kan een gemaal eveneens passeerbaar gemaakt worden voor stroomopwaartse migrerende vissen Voor stroomopwaarts migrerende vissen vormt het water dat door een gemaal wordt uitgemalen een lokstroom. Tijdens het pompen van het gemaal is de persleiding niet stroomopwaarts passeerbaar vanwege de hoge stroomsnelheid. De vissen die door de lokstroom worden aangetrokken zullen zich daarom verzamelen in de uitstroombak. Zodra het gemaal stopt met pompen sluit de terugslagklep achter de vissen, waarna deze door het terugstromende water via de omloopkanalen naar de polder worden gebracht (zie figuur A). Dit principe is toegepast bij gemaal Katwijk en gemaal Gouda in het beheergebied van het Hoogheemraadschap van Rijnland. Toepassingsbereik: Bestaande en nieuw te bouwen gemalen, waarbij er een uitlaatvoorziening is in de vorm van een tussenboezem of een groot volume (grote persleidingen) aan opvangruimte. Daarnaast is de aanwezigheid van terugslagkleppen vereist, evenals de mogelijkheid voor lage toerentallen/afvoeren. Hoewel de ervaringen met dit type voorzieningen niet talrijk zijn, wordt verwacht dat de voorziening in ieder geval voor (glas)aal goed kan werken. Consequenties voor beheer en onderhoud: aanpassingen aan besturingsprogramma van het gemaal. Mogelijk enige extra onderhoudsinspanningen aan de aandrijving van de opvoerwerktuigen.

(1)

terugslagklep Gemaal pomp

zee

boezem schuif

(2)

(3)

Figuur A. Terugslagklepsysteem (bron: www.ariekwakernaak.nl)

Technische bypass Wanneer stroomopwaartse vismigratie op basis van natuurlijk peilverschil niet plaats kan vinden, kan gekozen worden voor een technische bypass. Deze bypass is gebaseerd op het ‘lokstroomopvangbak-afsluiting-lozing’ principe. Wanneer stroomopwaartse vismigratie plaats dient te vinden, waarbij het peilverschil afneemt i.p.v. toeneemt, kan met behulp van een lokstroom de vis worden gelokt in een afsluitbare bak. Eens per (vooraf vast te stellen) tijdseenheid sluit de bak zich en vindt er een lozing plaats onder vrij verval via een stortkoker/doorspoelleiding. Als voorbeeld is de zeer complexe voorziening van gemaal Kolhorn in figuur B weergegeven.

Figuur B. Voorbeeld van een technische voorziening met lokstroompomp, opvangbak en lozingsleidingen, toegepast bij gemaal Kolhorn (Noord-Holland).

In figuur C is de schematische weergave van de vispassage bij Gemaal Abelstok. De vissen dienen eerst een De Wit-vispassage in te gaan, welke wordt gevoed door een pomp. Bovenaan de vispassage is sprake van een opvangbak, waarbij het bovenste venster eens per (vooraf vast te stellen) tijdstip wordt afgesloten, waarna de bak onder vrij verval leeg wordt gespoeld via een doorspoelleiding. Afhankelijk van de locatie kunnen dergelijke voorzieningen binnen of langs de bestaande gemaalconstructie gerealiseerd worden.

Figuur C. Voorbeeld van een technisch complexe voorziening met lokstroompomp, opvangbak en lozingsleidingen, toegepast bij gemaal Abelstok.

Toepassingsbereik: Bestaande en nieuw te bouwen gemalen, liefst met een minimaal verschil van 1-1,5 meter tussen binnen- en buitenwaterpeil. Afhankelijk van de vormgeving/maatvoering geschikt voor alle vissoorten. Consequenties voor beheer en onderhoud: aanvullende voorzieningen als (lokstroom)pompen, schuiven en/of kleppen zijn meestal nodig. Aansturing van de voorziening dient in de aansturingsprogramma’s van het gemaal te worden geïntegreerd, afgestemd op veiligheidsvoorziening en de functie van het gemaal.

De vissluis De vissluis (de zogenaamde Vermeeren-passage of een variant daarop) bestaat uit een wachtkamer en een daarnaast in een zijkanaal geplaatste pomp (zie figuur D). Met een door een schuivenstelstel opgewekte lokstroom kan vis via een wachtkamer het gemaal passeren (bron: Vismigratie, visgeleiding en vispassages in Nederland, Alexander J.P. Raat, auteurs ir. P.I.M. de Kwaadsteniet en ir. C. van der Giessen, Tauw bv). De voorziening kan onafhankelijk van het gemaal werken.

Figuur D. Principe werking vissluis ‘Vermeeren-vispassage’

Toepassingsbereik: Bestaande en nieuw te bouwen gemalen. Afhankelijk van de vormgeving, maatvoering en aansturing geschikt voor alle vissoorten. Consequenties voor beheer en onderhoud: aanvullende voorzieningen als (lokstroom)pompen, schuiven en/of kleppen zijn nodig. Aansturing van de voorziening dient in de aansturingsprogramma’s van het gemaal te worden geïntegreerd, afgestemd op veiligheidsvoorziening en de functie van het gemaal.

Hevelvispassages Bij een hevelvispassage, onder andere aangelegd op Texel en langs de Waddenzeekust, worden vissen door een lokstroom gelokt naar/in een opvangbak aan de buitenwaterzijde. De lokstroom wordt opgewekt door een pomp. Na een bepaalde tijd stopt de lokstroompomp, wordt de opvangbak gesloten en wordt de opvangbak door het inschakelen van een vacuümpomp leeggezogen. De inhoude van de opvanbak wordt over een dijk/waterkering heen getransporteerd naar het binnenwater. De leidingen van de lokstroom- en vacuümpomp lopen over de waterkering, waardoor er geen/nauwelijks consequenties zijn voor veiligheid en waterkeringsaspecten. Onderzoek naar dit type vispassage leert dat met name kleine vis (glasaal, driedoornige stekelbaars) gebruik maakt van de passage. De aangelegde hevelvispassages zijn echter ook voor die soorten ontworpen. Het is niet bekend of opschaling naar grotere afmetingen kan leiden tot geschiktheid voor grotere vissoorten. Toepassingsbereik: Bestaande en nieuw te bouwen gemalen. Consequenties voor beheer en onderhoud: aanvullende voorzieningen als (lokstroom)pompen, schuiven en/of kleppen zijn nodig. Aansturing van de voorziening dient in de aansturingsprogramma’s van het gemaal te worden geïntegreerd, afgestemd op veiligheidsvoorziening en de functie van het gemaal.

Stroomafwaartse migratie Visvriendelijk pompregime Op basis van een vergelijking van de resultaten van verschillende monitoringsonderzoeken (Stowa, 2008) lijkt naar voren te komen dat de sterfte afneemt, naarmate het toerental wordt verlaagd. Er heerst echter nog een grote onduidelijkheid bij deze oplossing. Ook is de mogelijkheid hiervoor sterk afhankelijk van de locatie en de kenmerken van het betreffende opvoerwerktuig. Dit is onderdeel van het lopende onderzoek dat door Stowa in 2008 is gestart. In dit onderzoek wordt sterk gefocust op de ecologische aspecten van opvoerwerktuigen. De praktijk leert dat toepassing van een visvriendelijk pompregime door met name technische aspecten kan worden beperkt. Toepassingsbereik: Bestaande en zeker in nieuw te bouwen gemalen. Afhankelijk van de vormgeving/maatvoering van de opvoerwerktuigen, geluids- en trillingenproductie en de minimaal mogelijke toerentallen geschikt voor alle vissoorten. Consequenties voor beheer en onderhoud: Frequentieomvormers zijn noodzakelijk voor toepassing van deze voorziening. Aansturing van de voorziening dient in de aansturingsprogramma’s van het gemaal te worden geïntegreerd, afgestemd op veiligheidsvoorziening en de functie van het gemaal.

Traditionele vijzel Een vijzel is een langzaam draaiende schroef die water omhoog brengt. Het probleem bij vijzels met betrekking tot vismigratie is tweeledig: • Vissen krijgen een tik van de schroef die in het water slaat •

Vissen raken bekneld tussen de vijzel en de wand

De drukschommelingen en stroomsnelheden in een vijzel zijn beperkt, zodat een conventionele vijzel visvriendelijker is dan een conventionele waaierpomp met een zelfde capaciteit. Door een conventionele vijzel uit te voeren met een grotere diameter en met een lager toerental kan de visvriendelijkheid echter verhoogd worden. Dit gaat dan wel ten koste van het hydraulisch rendement van de vijzel en brengt hogere investeringskosten met zich mee. De visvriendelijkheid van traditionele vijzels (ten opzichte van andere pompconcepten) wordt mogelijk onderzocht in het onderzoek dat door Stowa in 2008 is gestart. Toepassingsbereik: Bestaande en zeker in nieuw te bouwen vijzelgemalen. Afhankelijk van de vormgeving/maatvoering van de vijzels, geluids- en trillingenproductie en de minimaal mogelijke toerentallen geschikt voor alle vissoorten. Consequenties voor beheer en onderhoud: Frequentieomvormers zijn niet per definitie noodzakelijk voor toepassing van deze voorziening, maar een trager draaiende vijzel biedt zeker voordelen. Aansturing van de voorziening dient in de aansturingsprogramma’s van het gemaal te worden geïntegreerd, afgestemd op veiligheidsvoorziening en de functie van het gemaal.

De Wit-vijzel De “de Wit-vijzel” bestaat uit een vijzel met één, twee of drie vijzelbladen, welke aan de instroomzijde een gestroomlijnde voorkant heeft (hebben). Deze vorm is zodanig gekozen dat elk vijzelblad van boven naar beneden, in de lengterichting van de vijzel-as gezien, ter plaatse van het einde van de halfronde vijzeltrog, niet eindigt doch nog over enige afstand doorloopt. Vanaf het punt waar de vijzeltrog stopt neemt de afstand van de buitenrand van elk vijzelblad tot de centrale vijzel-as(balk) in schuin neerwaartse richting steeds verder af totdat de buitenrand van elk vijzelblad samenvalt met de centrale vijzel-as(balk). Deze gestroomlijnde voorzijde van elk vijzelblad bevindt zich aldus buiten de normale vijzeltrog. Dit type vijzel is bij het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden op 3 locaties geïnstalleerd. In het gebied van Hoogheemraadschap van Rijnland is een “de Wit-vijzel” aangelegd bij gemaal Halfweg. In onderstaande figuur E is de plaatsing te zien van een De Wit-vijzel bij gemaal de Schans (Waterschap Groot Salland).

Figuur E. Plaatsing van een De Wit-vijzel bij renovatie van gemaal de Schans (Waterschap Groot-Salland)

Toepassingsbereik: Bestaande en zeker in nieuw te bouwen vijzelgemalen. Afhankelijk van de vormgeving/maatvoering van de vijzels, geluids- en trillingenproductie en de minimaal mogelijke toerentallen geschikt voor alle vissoorten. Consequenties voor beheer en onderhoud: Frequentieomvormers zijn niet per definitie noodzakelijk voor toepassing van deze voorziening, maar een trager draaiende vijzel biedt zeker voordelen. Aansturing van de voorziening dient in de aansturingsprogramma’s van het gemaal te worden geïntegreerd, afgestemd op veiligheidsvoorziening en de functie van het gemaal. De Witvijzelf hebben een iets lager rendement dan traditionele vijzels en verbruiken daardoor relatief gezien iets meer energie.

Tonvijzel Onder de naam FishFlow Innovations ontwikkelden Witteveen+Bos en beroepsvisser Gerard Manshanden een tonvijzel, waarvan wordt verondersteld dat de problemen van conventionele vijzels wordt voorkomen. Bij conventionele vijzels loopt de schroef over de volle breedte door tot aan het uiteinde van de vijzel, waardoor de eerste windingen bij elke draai door het water slaan. In de tonvijzel neemt de breedte van de vijzelbladen gedurende de laatste windingen af, zodat de bladen teruglopen naar de buitenkant van de vijzel tot ze uiteindelijk op lijken te gaan in de buis rond de vijzel (zie figuur F). De tweede toepassing in het FishFlow vijzelgemaal is dat de vijzel over de gehele lengte omhuld wordt. Deze omhulling draait mee in de goot, waardoor er geen ruimte meer bestaat tussen de vijzel en de wand. De omhulling en de aangepaste vijzelbladen zorgen ervoor dat de vijzel niet langer door het water slaat en vis niet meer beschadigd of beklemd kan raken. De eerste tonvijzel moet nog worden aangelegd. Een evaluatie is dus tot nu toe nog niet uitgevoerd.

Figuur F. Schematische weergave van de tonvijzel (bron: Fishflow)

Toepassingsbereik: Bestaande en zeker in nieuw te bouwen vijzelgemalen. Afhankelijk van de vormgeving/maatvoering van de vijzels, geluids- en trillingenproductie en de minimaal mogelijke toerentallen geschikt voor alle vissoorten. Consequenties voor beheer en onderhoud: Frequentieomvormers zijn niet per definitie noodzakelijk voor toepassing van deze voorziening, maar een trager draaiende vijzel biedt zeker voordelen. Aansturing van de voorziening dient in de aansturingsprogramma’s van het gemaal te worden geïntegreerd, afgestemd op veiligheidsvoorziening en de functie van het gemaal. De tonvijzel is gevoelig voor peilschommelingen aan de instroomzijde en kent daardoor naar verwachting enige beperkingen in het toepassingsbereik.

Hidrostal pomp In 1960 werd door Hidrostal het schroeftype centrifugale impeller ontwikkeld (zie onderstaande afbeelding), te gebruiken voor het verpompen van levensmiddelen en vis. De Hidrostal pomp is diverse malen onderzocht zowel in laboratorium condities als bij waterkrachtcentrales met een klein peilverschil en met een groot peilverschil. De pomp maakt dan een deel uit van een visbeschermingsysteem, waarbij vis wordt geleid, verpompt en uiteindelijk weer naar het water wordt terug getransporteerd.

Figuur G. Hidrostal pomp (type centrifugale impeller)

Voor kwetsbare vissoorten zoals haringachtigen kan er schade ontstaan bij het verpompen. Deze schade is afhankelijk van het toerental (hoe hoger hoe meer schade) en van de vormgeving van de buizen (bij voorkeur geleidelijke overgangen) Over het algemeen wordt heel weinig schade toegebracht aan de vis. Sterke vissoorten, zoals de Amerikaanse aal (Anguilla rostrata), kunnen in hoge dichtheden 10 meter worden opgepompt bij hoge toerentallen (1.200 omwentelingen per minuut!) en ondervinden dan praktisch geen in- of uitwendige schade (m.u.v. wat schaafplekken). In totaal werden 2.300 alen verpompt onder verschillende visdichtheden waarna de alen tot 3 etmalen in opslag werden gehouden. Er was geen sterfte onder de alen (0%). Op grond van wetenschappelijke onderzoeken mag worden verwacht dat inzet van Hidrostal pompen bij gemalen perspectieven biedt met betrekking tot visvriendelijkheid. Hidrostal pompen zijn in praktijk in Nederland nog niet onderzocht. Toepassingsbereik: Bestaande en zeker in nieuw te bouwen pompgemalen. Afhankelijk van de vormgeving/maatvoering van de pomp, geluids- en trillingenproductie en de minimaal mogelijke toerentallen geschikt voor alle vissoorten. Consequenties voor beheer en onderhoud: Frequentieomvormers zijn niet per definitie noodzakelijk voor toepassing van deze voorziening, maar een trager draaiende pomp biedt zeker voordelen. Aansturing van de voorziening dient in de aansturingsprogramma’s van het gemaal te worden geïntegreerd, afgestemd op veiligheidsvoorziening en de functie van het gemaal.

Visvriendelijke axiaalpomp Nijhuis pompen ontwikkelt samen met FishFlow Innovations een visvriendelijke axiaalpomp. Deze pomp heeft een waaier met twee bladen, een grote doorlaat en een laag toerental. Met een diffusor wordt het rendement van de pomp verbeterd. Uit informele gesprekken is naar voren gebracht dat de pomp aantoonbaar visvriendelijk is, een formele test heeft echter nog niet plaatsgevonden. Het rendement en toepassingsgebied van deze axiaalpomp is niet bekend, maar het ontwerp mikt op een rendement dat niet veel afwijkt van een conventionele pomp. Er zijn ten tijde van schrijven nog geen tekeningen beschikbaar. Toepassingsbereik: Bestaande en zeker in nieuw te bouwen pompgemalen. Afhankelijk van de vormgeving/maatvoering van de pomp, geluids- en trillingenproductie en de minimaal mogelijke toerentallen naar verwachting geschikt voor alle vissoorten. Consequenties voor beheer en onderhoud: Frequentieomvormers zijn niet per definitie noodzakelijk voor toepassing van deze voorziening, maar een trager draaiende pomp biedt zeker voordelen. Aansturing van de voorziening dient in de aansturingsprogramma’s van het gemaal te worden geïntegreerd, afgestemd op veiligheidsvoorziening en de functie van het gemaal. Nog niet bekend is hoe deze pomp zich qua rendementen, opvoerhoogtes en toerentallen verhoudt tot traditionele schroefpompen.

Vismigratie via onnatuurlijk stromingspatroon Vismigratie stroomopwaarts vindt onder natuurlijke omstandigheden plaats tegen de stroom in. Voor stroomafwaartse migratie geldt het omgekeerde. Het kan echter ook een optie zijn om migratie via onnatuurlijk stromingspatroon plaats te laten vinden. Dit geeft de volgende mogelijkheden: • Stroomopwaarts: Lozing onder vrij verval / Stortkoker Er zijn geen onderzoeken bekend waarbij is onderzocht of stroomopwaartse vismigratie met •

het peil mee plaatsvindt en een dergelijke oplossing dus goed werkt Stroomafwaarts: Tegen de stroom in Dit vindt normaliter plaats bij stroomopwaartse migratie, maar kan net zo goed bij stroomafwaartse migratie een optie zijn. Daarbij geldt: Hoe lager de stroomsnelheid, hoe meer vissoorten (zelfs in juveniele stadia) kunnen intrekken. Het is daarbij wenselijk om aan de wanden of de bodem voorzieningen aan te brengen die de stroomsnelheid verlagen. Ook bij deze oplossing moet echter wel vermeld worden dat er geen onderzoeken bekend zijn, waarbij wordt onderschreven dat dit goed dan wel slecht zal werken.

FishTrack Met het door Tauw ontwikkelde visvriendelijke gemaalconcept FishTrack is het mogelijk om vissen stroomafwaarts te laten migreren, zonder dat vissen daarbij in contact komen met het opvoerwerktuig. Het concept maakt gebruik van conventionele pompen en onderdelen. In figuur 4.3 wordt de werking beschreven. Stap 1

Buitenwater

In het midden van het gemaal staan twee pompen. De bovenste pomp is in werking en zorgt ervoor dat water (aangegeven met blauwe pijlen) uit de polder via compartiment A wordt aangevoerd. Meegevoerde vissen blijven in compartiment A, vanwege een

A

B

fijnrooster voor de pompinlaat. De pomp verzet water naar compartiment B en vandaar uit stroomt het water naar het buitenwater.

Polder

Buitenwater

Stap 2 Na een bepaalde periode (circa een half uur) wordt de onderste pomp aangezet en de bovenste pomp stopgezet. Nu komt polderwater binnen via compartiment B en wordt via

A

B

compartiment A afgevoerd naar het buitenwater. De vissen die in A verblijven worden nu meegevoerd naar het buitenwater.

Tegelijkertijd worden weer nieuwe vissen meegevoerd naar compartiment B.

Polder

Vervolg Na verloop van tijd wisselt de pompwerking weer van richting en keert de situatie terug naar stap 1. Figuur H. Werking van het gemaalconcept FishTrack.

Het gemaalconcept FishTrack is ten tijde van schrijven nog niet in de praktijk beproefd. Waarschijnlijk vindt in 2009 of 2010 een eerste praktijkproef plaats.

Toepassingsbereik: Nieuw te bouwen pompgemalen en bestaande gemalen. Afhankelijk van de vormgeving/maatvoering geluids- en trillingenproductie geschikt voor alle vissoorten. Consequenties voor beheer en onderhoud: Nog niet geheel bekend. Mogelijk is sprake van een iets lager rendement door vrijwingsverliezen e.d. Aansturing van de voorziening dient in de aansturingsprogramma’s van het gemaal te worden geïntegreerd, afgestemd op veiligheidsvoorziening en de functie van het gemaal.

Fishflow-gemaalvispassage Voor de FishFlow-gemaalvispassage wordt een gemaal, naast de conventionele gemaalpompen, voorzien van een venturi-pomp. Bij het venturi-principe worden achter de pomp platen aangebracht, die een vernauwing vormen en zo een versnelling van de waterstroom opwekken. Door deze versnelling ontstaat naast de vernauwing een vacuüm, dat ook een waterverplaatsing veroorzaakt in de twee zijkanalen, die ter hoogte van de vernauwing op de hoofdbuis uitkomen. De zijkanalen lopen door tot in de polder en vormen daarmee een passage om de gemaalpompen heen. Zo ontstaat een open verbinding tussen polder en boezem.

Figuur I. Werking van het Venturi-principe (Bron: Fishflow Innovations)

Felle stroboscooplampen houden de vis bij de gemaalpompen weg, waardoor vissen op zoek gaan naar alternatieve stromingen. Deze worden geboden in de vorm van de donkere inlaten van de zijkanalen. Via de kanalen voert de stroming de vissen om de gemaalpompen heen, naar de boezemzijde van het gemaal.

Figuur J. Detailtekening van de Fishflow gemaalvispassage

Toepassingsbereik: Zeker in nieuw te bouwen pompgemalen. Toepassing in bestaande gemalen is twijfelachtig en sterk afhankelijk van de gemaalconstructie. Afhankelijk van de vormgeving/maatvoering geschikt voor alle vissoorten. Geschikt voor opvoerhoogtes tot maximaal 2 meter. Consequenties voor beheer en onderhoud: Aanvullende leidingen, kleppen/schuiven en stroboscooplampen zijn nodig bij deze voorziening. Aansturing van de voorziening dient in de aansturingsprogramma’s van het gemaal te worden geïntegreerd, afgestemd op veiligheidsvoorziening en de functie van het gemaal.

Vispassages voor stuwen Consequenties voor peilbeheer, beheer en onderhoud Vispassages bij stuwen vormen een ‘lek’ in het watersysteem, tenzij de voorziening afsluitbaar is of het debiet (de ‘lek’) regelbaar. Aangezien peilbeheersing de primaire functie van stuwen is, dient bij het ontwerp van vismigratievoorzieningen nadrukkelijk rekening gehouden te worden met de gevolgen daarvan voor (ongewenst) waterverlies. Inzicht in afvoergegevens en afstemming met peilbeheerders is hierbij een belangrijke voorwaarde. Realisatie van vismigratievoorzieningen, met name bij stuwen, betekent een extra voorziening die beheerd en onderhouden moet worden. Om de aanvullende inspanning voor beheer en onderhoud zoveel mogelijk te beperken, is het gewenst vismigratievoorzieningen robuust en met zo min mogelijk bewegende delen te ontwerpen en realiseren. Aandachtspunt is verder het ‘vandalisme-proof’ aanleggen van voorzieningen. In bijlage 6 is in de tabel aangegeven voor welke peilverschillen en afvoeren de verschillende typen voorzieningen toepasbaar zijn. Traditionele bekkenvispassages Onder deze groep valt een drietal gangbare (vaak toegepaste) principes. Het gaat om: • • •

Drempel-bekkenvispassages Vertical slot-vispassages De Wit-vispassages

Deze typen worden als omleiding toegepast bij veelal stuwen. Ook bij gemalen wordt soms gekozen voor een omleiding (bijvoorbeeld Hollands-Duits gemaal, gemaal Veluwe, gemaal Abelstok). Mits goed ontworpen, zijn deze voorzieningen voor alle vissoorten zowel stroomopwaarts als stroomafwaarts passeerbaar. Bij gemalen voorkomt aanvullend een viswerend/visgeleidend systeem daarbij dat vissen in de pompen terecht komen. Ook soortspecifiek ontwerp is in enige mate mogelijk. Hierbij moet met name gedacht worden aan de grootte van het ontwerp. Verschillende variaties en combinaties van en tussen deze typen voorzieningen zijn mogelijk en in de praktijk aangelegd (en geschikt bevonden).

Figuur K. Drempel-bekkenvispassage (links: cascade, rechts: schotten met V-vorm)

Figuur L. De Wit-vispassage (links: tekening – bron: HDSR, rechts: Voorsterbeek – waterschap Veluwe)

Figuur M. Twee voorbeelden van een vertical slot-vispassage

Fishflow-hevelvistrap Deze vispassage bestaat uit een gesloten bak, welke aan weerszijden met het water is verbonden via een buis. Een pomp zuigt de bak vacuüm waardoor de vispassage begint te hevelen. Het debiet kan met behulp van de pomp worden geregeld. De vispassage werkt voor alle vissoorten. Door de compacte vormgeving geldt dit vooral voor de kleinere exemplaren (afgezien van aal). Een variant op de Fishflow-hevelvistrap, heeft in plaats van schotten, borstels in de bak, waardoor deze alleen passeerbaar is voor aal en glasaal. De Fishflow-hevelvistrap is alleen geschikt voor stroomopwaartse vismigratie.

Figuur N. Principe-ontwerp van de Fishflow-hevelvistrap (bron: Fishflow)

Meyberg-vispassage De Meyberg-vispassage is gebaseerd op het succesvolle ontwerp van een De Wit-vispassage en bestaat uit een aantal kamers, dat met elkaar verbonden is via doorzwemvensters. De doorzwemvensters zijn om en om geplaatst en de vissen vinden zigzaggend hun weg stroomopwaarts. De kunststof mat aan de uitstroomopening, waar de vis ingaat om naar boven te zwemmen, zorgt ervoor dat ook bodemgebonden vissoorten gebruik kunnen maken van de passage. De constructie wordt met een scharniermechanisme (en een kleine aanpassing in de stuwklep) eenvoudig aan de stuw bevestigd en is ook eenvoudig weer te verwijderen. Hierdoor vraagt de Meyberg-vispassage geen extra ruimte naast de stuw en behoudt de vispassage zijn werking als het peilverschil wijzigt. Waterschappen kunnen ervoor kiezen om de passage alleen in het vismigratieseizoen te plaatsen. De vispassage rust op een drijver zodat hij meebeweegt met een verandering in het peilverschil en weinig druk uitoefent op de stuw. Hij past op de meeste stuwen met een peilverschil tot circa. 0,6 meter en is geschikt voor een breed scala aan vissoorten. Daarnaast is de eenvoudige vormgeving van de vispassage bijzonder onderhoudsvriendelijk. De Meyberg-vispassage is zowel in aluminium als in kunststof verkrijgbaar.

Figuur O. Prototype van de Meyberg-vispassage (Stuw ‘de Koppel’, Waterschap Rivierenland)

De Visbaan Dit innovatieve concept is ontdekt bij Waterschap Regge & Dinkel en door Tauw verder ontwikkeld en gemodelleerd. Een kanogoot is aangepast en dient nu tevens al vispassage. De vispassage bestaat feitelijk uit een lange goot, welke als een harmonica in elkaar is gevouwen. Op de hoeken (waar de stroming omkeert) zijn verdiepingen aangebracht, zodat rustige zones ontstaan. Het peilverschil wordt voornamelijk opgevangen in de breedte, waardoor de constructie kort kan blijven en weinig ruimte noodzakelijk is. Tauw heeft het ontwerp hydraulisch doorgerekend en geoptimaliseerd. Het geheel is constructief op een wijze uit te voeren dat kano’s er gebruik van kunnen maken om een stuw te passeren.

Vismigratie via sluizen Rinketten Door in de schut/spui/inlaatsluisdeuren zelf afsluitbare openingen te maken (zie figuur D), kan zonder al teveel waterverlies een doorgang worden gecreëerd op tijden dat de sluis dicht zit. Omdat spui/inlaatsluizen vaak werken met verticaal bewegende schuiven, kan het bij deze kunstwerken ook een verbetering betekenen voor de migratie van vissen in de waterkolom (aanvullend op het minimaal openzetten van de waterkerende schuif zelf). Rekening houdend met de afmeting van verschillende vissoorten dient een rinket minimaal 0,3 meter breed te zijn.

Figuur D Rinketten in sluisdeuren

Visvriendelijk schutsluisbeheer Wanneer er een schutting plaatsvindt, kan een vis moeiteloos migreren. Wanneer er geen schepen geschut moeten worden, kan worden gekozen voor het uitvoeren van dummyschuttingen (zonder schepen). Dit aangepaste schutprogramma zal met name in de migratieperiode vele vissen tegemoet komen. Uit verschillende monitoringsresultaten blijkt de migratie door middel van schuttingen echter niet op iedere locatie even succesvol. Een afwezigheid van lokstroom lijkt hierbij het grootste probleem. Een lokstroom kan gecreëerd worden op drie manieren: •

Het peil in de sluis wordt hoger gezet dan het peil benedenstrooms en vervolgens wordt er water aan benedenstroomse zijde uitgelaten via rinketten of een kier, alvorens de schutting plaats gaat vinden

•

De sluisdeuren worden aan weerszijden op een kier gezet op momenten dat het waterniveau aan weerszijden nagenoeg gelijk is. Zo wordt de vis vrije doorgang geboden. De sluis fungeert hierbij als een bekken, zoals bij een bekkenvispassage. Voorwaarde daarbij is dat het peil aan bovenstroomse zijde hoger is dan het peil aan benedenstroomse zijde. Om de stroomsnelheden in de kieren laag te houden, dient het peilverschil niet groter te zijn dan 0,10 meter. Het op een kier zetten van sluisdeuren is echter vanwege constructieve redenen niet bij iedere sluis mogelijk

•

Met een pomp wordt water vanuit het bovenstroomse (lager gelegen) pand gepompt en uitgelaten in de sluiskolk. De sluisdeuren aan benedenstroomse zijde dienen volledig te worden opengezet, zodat de lokstroom voelbaar is in het buitenwater en de vis de mogelijkheid heeft tot intrekken van de sluiskolk (zie onderstaand figuur P).

Figuur P. Visvriendelijk schutsluisbeheer stroomopwaarts

Ruim baan voor vis in Rivierenland. Vismigratieplan Waterschap Rivierenland

Recommend Documents