.. .. .. .. ..
Marjon van Vulpen Egelantierstraat 14 1214 ED HILVERSUM Telefoon: 035-6232953
Hogeschool Notenboom
RSI in de toeristische branche .
.
.
.
.
.
.
Afstudeerscriptie kort-HBO toerisme 13 augustus 2002
.
.
.
.. .. .. .. ..
Marjon van Vulpen Egelantierstraat 14 1214 ED HILVERSUM Telefoon: 035-6232953
Hogeschool Notenboom
RSI in de toeristische branche .
.
.
.
.
.
.
Afstudeerscriptie kort-HBO toerisme 13 augustus 2002
Begeleider: Dhr N. Visser
.
.
.
Inhoudsopgave INHOUDSOPGAVE.................................................................................................................. III SAMENVATTING.......................................................................................................................V O NDERZOEKSVRAAG ...................................................................................................................V U ITVOER ONDERZOEK ..................................................................................................................V INSTRUMENTEN EN STEEKPROEF .................................................................................................V BELANGRIJKSTE RESULTATEN .....................................................................................................V VOORWOORD .......................................................................................................................... VI 1. INLEIDING ...............................................................................................................................1 1.1 AANLEIDING TOT HET ONDERZOEK .......................................................................................2 1.2 PROBLEEMSTELLING ..............................................................................................................3 1.2.1 Hypothesen .....................................................................................................................3 2. WAT IS RSI? .............................................................................................................................4 2.1 VERSCHILLENDE BENAMINGEN VOOR RSI IN DE LITERATUUR ............................................4 2.2 WELKE AANDOENINGEN OMVAT RSI?..................................................................................5 2.3 DEFINITIE RSI........................................................................................................................6 2.3.1 Uitleg definitie RSI Gezondheidsraad ..........................................................................6 2.4 SYMPTOMEN VAN RSI ...........................................................................................................7 2.5 KLACHTENBEELD RSI ...........................................................................................................8 2.6 WAT IS DE HERSTELPERIODE VAN RSI?................................................................................8 2.7 WIE HEBBEN KANS OP RSI?...................................................................................................9 3. OORZAKEN............................................................................................................................10 3.1 DESKUNDIGEN AAN HET WOORD .........................................................................................10 3.1.1 Dr M. van Eijsden........................................................................................................10 3.1.2 Prof. G. van Galen.......................................................................................................11 3.1.3 Dr J. van Dieën ............................................................................................................12 3.1.4 Dr R. Dirksen ...............................................................................................................12 3.1.5 Prof. P. Huijing............................................................................................................12 3.2 HOE ONTSTAAT RSI? ...........................................................................................................13 3.2.1 Fysieke risicofactoren..................................................................................................13 3.2.2 Psychosociale risicofactoren ......................................................................................14 3.2.3 Persoonsgebonden risicofactoren...............................................................................15 3.3 WAT IS STRESS? ...................................................................................................................15 4. (MOGELIJKE) OPLOSSINGEN.........................................................................................17 4.1 ERGONOMIE..........................................................................................................................17 4.1.1 Ergonomische hulpmiddelen.......................................................................................19 4.2 VERSCHILLENDE SOORTEN THERAPIEËN.............................................................................20 4.2.1 Fysiotherapie................................................................................................................20 4.2.2 Oefentherapie (Mensendieck- en Cesartherapie) ......................................................20 4.2.3 Chiropractie .................................................................................................................20 4.2.4 Bio-feedback.................................................................................................................20 4.2.5 Multidisciplinaire behandelingen ...............................................................................21 4.2.6 Alternatieve geneeswijzen ...........................................................................................21
iii
4.3 COMPUTERSOFTWARE .........................................................................................................21 4.3.1 Pauzesoftware ..............................................................................................................21 4.3.2 Spraakherkenningsoftware..........................................................................................22 4.4 VOORLICHTING EN PREVENTIE ............................................................................................23 4.4.1 RSI-Patiëntenvereniging .............................................................................................23 4.4.2 RSI-Centrum.................................................................................................................24 5. OPZET EN UITVOERING VAN HET ONDERZOEK...................................................26 5.1 SOORT ONDERZOEK..............................................................................................................26 5.2 GEGEVENSVERZAMELING ....................................................................................................26 5.3 STEEKPROEF .........................................................................................................................27 6. RESULTATEN........................................................................................................................28 6.1 UITWERKING HYPOTHESEN..................................................................................................28 6.2 CONCLUSIES .........................................................................................................................32 7. DISCUSSIE ..............................................................................................................................33 7.1 VERBAND LITERATUUR - ONDERZOEK ................................................................................33 7.1.1 Meer dan 30 % van de beeldschermwerkers binnen de reisbranche heeft RSIklachten..................................................................................................................................33 7.1.2 De medewerkers binnen de reisbranche weten wat de juiste houding is om te werken achter een computer, maar passen deze houding niet toe.....................................34 7.1.3 Door bij voorlichting rekening te houden met factoren die gedrag beïnvloeden is de kans groter dat het (gewenste) gedrag vertoond wordt......................................................34 7.1.4 Is het, met het oog op RSI, noodzakelijk binnen de opleiding(en) meer aandacht aan RSI en omgang met stress te besteden?........................................................................35 7.2 BEPERKINGEN VAN HET ONDERZOEK ..................................................................................35 7.3 AANBEVELINGEN EN SUGGESTIES VOOR VERDER ONDERZOEK .........................................35 LITERATUURLIJST.................................................................................................................36 BIJLAGE I: TABEL INDELING ERNST RSI-KLACHTEN.............................................40 BIJLAGE II: RISICOSPREIDING PER BEROEPSSECTOR ..........................................41 BIJLAGE III: INRICHTING VAN DE WERKPLEK .........................................................42 BIJLAGE IV: ENQUÊTE ‘RISICO INVENTARISATIE RSI’..........................................43 BIJLAGE V: RESULTATEN ENQUÊTE ‘RISICO INVENTARISATIE RSI’..............47 BIJLAGE VI: GRAFIEKEN RESULTATEN .......................................................................50 BIJLAGE VII: THEORY OF PLANNED BEHAVIOUR....................................................52
iv
Samenvatting Onderzoeksvraag De probleemstelling van dit onderzoek luidde: ‘Is het, met het oog op RSI, noodzakelijk binnen de opleiding(en) meer aandacht aan RSI en omgang met stress te besteden?’
Uitvoer onderzoek Om de hypothesen te toetsen is er een enquête gehouden onder de medewerkers van een grote reisorganisatie (ATP Online). Tevens is er literatuuronderzoek gedaan (uit het vakgebied van de psychologie).
Instrumenten en steekproef Om de enquêteresultaten effectief te verzamelen en te verwerken is gebruik gemaakt van de Internetsite van Onderzoeksplein.nl. Onderzoeksplein biedt studenten de mogelijkheid gratis enquêtes via Internet af te nemen. De steekproef van 50 medewerkers is genomen door de afdeling Human Resource Management van ATP Online. Het is een steekproef waarbij 50 willekeurige medewerkers (aselect) gekozen zijn uit het personeelsbestand van 500 medewerkers. De personeelsleden uit dit bestand kunnen binnen ATP Online dus allen verschillende functies vervullen, variërend van medewerker vakantiereizen tot directeur.
Belangrijkste resultaten Eén hypothese is verworpen. Het betrof de volgende hypothese: •
De medewerkers binnen de reisbranche weten wat de juiste houding is om te werken achter een computer, maar passen deze houding niet toe.
De hypothese is naar aanleiding van de resultaten van de enquête verworpen. Belangrijk om te noemen is dat het verschil tussen aanvaarden en verwerpen minimaal was (één respondent). Een kwart van de respondenten gaf aan niet te weten wat de juiste houding zou moeten zijn. Van die 25% hanteert hoogst waarschijnlijk ook een (groot) deel de verkeerde houding. Naar aanleiding van de aanvaarding van de twee hypothesen en de aantekening bij het verwerpen van de andere hypothese vind ik het voldoende aangetoond dat meer aandacht besteden aan RSI, reeds tijdens het opleidingstraject, noodzakelijk is.
v
Voorwoord Deze scriptie is geschreven als afstudeeropdracht voor de opleiding kort-HBO Toerisme aan de Hogeschool Notenboom te Hilversum. Het onderwerp van deze scriptie is tot stand gekomen doordat ik zelf RSI-klachten kreeg en daardoor een jaar in de ziektewet terecht kwam. Voor het tot stand komen van deze scriptie wil ik Patrick Mackaaij, Betty van Vulpen en Gijs van Vulpen bedanken. Met betrekking tot de enquête wil ik de makers van http://www.onderzoeksplein.nl/ bedanken. Onderzoeksplein biedt studenten de mogelijkheid gratis enquêtes via Internet af te nemen. Graag wil ik ook ATP Online bedanken voor het feit dat ik bij hen de enquête mocht houden. Bovendien ben ik dank verschuldigd aan alle medewerkers die de enquête hebben ingevuld. Tenslotte dank ik Patrick Mackaaij, Betty van Vulpen, Anneke van Bemmelen, Aert Keja, Cees Mackaaij en Truus Lammerts voor het correctiewerk achteraf.
Marjon van Vulpen, 13 augustus 2002
vi
1. Inleiding Ik begin deze scriptie met een verhaal dat mij aansprak uit het televisieprogramma ‘Kassa’. De uitzending was in december 2000, maar wat de hoofdrolspeelster meegemaakt heeft is heden ten dage nog steeds realiteit. Het verhaal geeft de noodzaak aan om meer aandacht te besteden aan RSI en een betere preventie van deze aandoening. Tini van Selm was jarenlang secretaresse van een scholengemeenschap. De laatste jaren verrichtte ze veel eenzijdig werk achter het toetsenbord onder een grote tijdsdruk. Op een gegeven moment kreeg Tini lichte klachten aan haar linkerarm, die na een pauze wel weer overgingen. Totdat ze op een dag heel veel tekst moest typen. Tijdens het aan één stuk door typen kreeg ze opeens het gevoel, wat volgens haar op zweepslag leek, dat er iets in haar linkerarm ‘knapte’. Vanaf dat moment kon ze niets meer met haar linkerarm doen en is ze naar de huisarts gegaan. De behandeling: De huisarts verwees haar door naar een fysiotherapeut. Na dertig keer bij de fysiotherapeut te zijn geweest was er nog steeds geen vooruitgang en werd de behandeling stopgezet. De klachten waren alleen maar verergerd en de fysiotherapeut gaf aan dat het mogelijk RSI kon zijn. Tini werd doorverwezen naar een reumatoloog en een neuroloog, die beiden niets konden vinden. Vervolgens werd ze weer teruggestuurd naar de huisarts, die helemaal niet bekend was met RSI. Via een handplastisch chirurg kwam ze terecht bij dokter Van Eijsden in Maastricht, die RSI vaststelde. Ze had zoveel last van haar arm, dat ze problemen had met haar kleding dichtmaken, haar haar opsteken, zich wassen, de deur openen en weer dicht doen, boodschappen doen en eten klaar maken. Zelfs de bladzijde van een boek kon ze niet meer omslaan. Na één jaar in de WAO te hebben gezeten, moest Tini gekeurd worden. De keuringsarts verklaarde haar volledig arbeidsongeschikt. Na weer een jaar moest ze opnieuw gekeurd worden. Deze keuringsarts verklaarde dat RSI niet te bewijzen was en ze dat ze geen recht meer had op een WAO-uitkering, die ook meteen werd stopgezet. Vervolgens werd ze naar een psychoanalyticus gestuurd die de lichamelijke klachten ontkende en het probleem werd als psychisch beschouwd. Tini zou zich de klachten ingebeeld hebben.
1
Dit doorverwijzen komt volgens FNV-woordvoerder Eelco Tasma vaker voor bij nieuwe ziekten. RSI is voor artsen nieuw, hoewel het een verzamelnaam van bestaande aandoeningen is. De conclusie wordt dan vaak getrokken dat het ‘tussen de oren’ zit.
1.1 Aanleiding tot het onderzoek Het gekozen onderwerp is: ‘RSI in de toeristische branche’. RSI is in de volksmond beter bekend als ‘muisarm’ en is de laatste tijd veel in het nieuws omdat 30% van de beeldschermwerkers er (blijvende) klachten van ondervindt. Deze klachten kunnen leiden tot volledige arbeidsongeschiktheid. Buiten de berichtgeving in de media zijn aanleidingen tot het onderzoek: •
collega’s, vrienden en kennissen die last hebben van RSI-klachten;
•
de persoonlijke ervaring met RSI-klachten;
•
het vermoeden dat binnen de reisbranche meer dan 30% van de beeldschermwerkers RSIklachten heeft, gezien de hoge werkdruk, het gebrek aan ergonomische kennis en de lange werktijden aan het keyboard;
•
de wens dat kennis van ergonomie en stress in het opleidingspakket van de opleiding(en) van de Hogeschool worden opgenomen (stress en slecht gebruik van ergonomie behoren tot de veroorzakers van RSI en andere klachten).
2
1.2 Probleemstelling De probleemstelling van dit onderzoek luidt: ‘Is het, met het oog op RSI, noodzakelijk binnen de opleiding(en) meer aandacht aan RSI en omgang met stress te besteden?’
1.2.1 Hypothesen De probleemstelling wordt uitgediept in de volgende drie hypothesen: 1. Meer dan 30 % van de beeldschermwerkers binnen de reisbranche heeft RSI-klachten. 2. De medewerkers binnen de reisbranche weten wat de juiste houding is om te werken achter een computer, maar passen deze houding niet toe. 3. Door bij voorlichting rekening te houden met factoren die gedrag beïnvloeden is de kans groter dat het (gewenste) gedrag vertoond wordt.
3
2. Wat is RSI? In dit hoofdstuk zal de term RSI worden besproken, gevolgd door de verschillende aandoeningen die onder deze term vallen en de definitie. Vervolgens wordt besproken hoe RSI herkend wordt door artsen (de symptomen) en hoe het klachtenbeeld zich ontwikkelt. Het hoofdstuk sluit af met informatie over de herstelperiode van RSI en de belangrijkste risicogroepen.
2.1 Verschillende benamingen voor RSI in de literatuur Cumulative Trauma Disorder (CTD), cumulatief letselziekte, door het werk veroorzaakte bovenarmstoornis, herhaald gebruikerssyndroom, repetitive strain syndrome, Chronische Klachten door Cyclische bewegingen (CKC) en beeldschermziekte. Onder deze namen komt Repetitive Strain Injury (RSI) in de literatuur voor. In de volksmond staat RSI beter bekend als muisarm. Repetitive Strain Injury is echter een foutieve benaming daar de naam wijst op pijn ten gevolge van cyclische bewegingen (repetitive). Helaas is het niet zo eenvoudig. Zoals ik zal beschrijven in hoofdstuk drie spelen óók andere factoren een belangrijke rol bij het ontstaan van RSI. Artsen vallen ook over de term injury, daar er in de meeste gevallen geen sprake is van aantoonbaar letsel. Onjuist is ook de benaming muisarm, die de gedupeerden tot de categorie computergebruikers beperkt. Zoals ik zal beschrijven komt RSI ook in andere beroepen voor, bijvoorbeeld bij kappers. Tijdens deze scriptie zal ik toch de term RSI hanteren, daar deze benaming het meest voor komt en er reeds een RSI-patiëntenvereniging is opgericht.
4
2.2 Welke aandoeningen omvat RSI? Zoals eerder opgemerkt vallen meer aandoeningen onder de noemer RSI. Hieronder heb ik er enkele opgesomd die in de literatuur genoemd worden. 1.
Epicondylitis Dit is een ontsteking in de elleboog op de plaats waar alle strekspieren (tenniselleboog) en buigspieren (golfarm) aan het bot gehecht zijn.
2.
Tenosynovitis Dit is een ontsteking van een pees.
3.
Carpaaltunnel-syndroom Dit betreft druk op de mediaanzenuw in de carpaaltunnel en vermindering van de bloedstroom wat leidt tot ontstekingen en pijn in de pols.
4.
Supraspinatus tendinitis Een ontsteking van de supraspinatusspier in de schouder.
5.
Ziekte van De Quervain Dit is de beklemming van een zenuw als gevolg van een ontsteking van de peesschede in de duim en de pols aan dezelfde kant.
6.
Ganglia Cyste-achtige zwellingen, vaak in de vorm van een pijnloos bultje, rond een gewricht of een peesschede, meestal voorkomend in het bovenste gedeelte van het polsgewricht. Vooral regelmatige gebruikers van een toetsenbord zijn gevoelig voor deze kwaal.
De Gezondheidsraad maakt in haar rapport onderscheid tussen specifieke en aspecifieke RSI. De RSI-klachten die herleidbaar zijn tot een specifieke medisch objectiveerbare aandoening vallen onder de noemer specifieke RSI. De bovengenoemde aandoeningen zijn allemaal vormen van specifieke RSI. Bij aspecifieke RSI gaat het om klachten waaraan geen medisch objectiveerbare aandoening ten grondslag ligt. Het vaststellen van aspecifieke RSI vindt plaats door het uitsluiten van medisch objectiveerbare aandoeningen. Specifieke aandoeningen zijn naar schatting slechts verantwoordelijk voor 13 tot 27% van alle RSI-klachten. De meerderheid van de RSI-klachten betreft dus aspecifieke RSI-klachten. Deze scriptie zal betrekking hebben op aspecifieke RSI.
5
2.3 Definitie RSI De Gezondheidsraad definieert RSI als volgt: RSI is een tot beperkingen of participatieproblemen leidend multifactorieel bepaald klachtensyndroom aan nek, bovenrug, schouder, boven- of onderarm, elleboog, pols of hand of een combinatie hiervan, gekenmerkt door een verstoring van de balans tussen belasting en belastbaarheid, voorafgegaan door activiteiten met herhaalde bewegingen of een statische houding van één of meer van de genoemde lichaamsdelen als één van de veronderstelde etiologische factoren.
2.3.1 Uitleg definitie RSI Gezondheidsraad In de definitie worden een aantal begrippen genoemd die enige uitleg vereisen. Allereerst wordt er gesproken over beperkingen. Hiermee worden de moeilijkheden bedoeld die iemand heeft met het uitvoeren van activiteiten. Participatieproblemen staat voor problemen met het deelnemen aan het maatschappelijke leven. Het gaat hier om de langdurende klachten. Er is bewust geen relatie met arbeid gelegd, daar RSI ook kan ontstaan ten gevolge van activiteiten buiten het werk. Multifactorieel houdt in dat RSI ontstaat door meerdere factoren, deze worden behandeld in hoofdstuk drie (‘Oorzaken’). De term klachtensyndroom staat voor een complex aan klachten. Deze klachten zijn terug te vinden in hoofdstuk twee (paragraaf 2.4: ‘symptomen van RSI’). Belasting en belastbaarheid zijn termen die nauw met elkaar samenhangen. Belasting en belastbaarheid zijn voor te stellen als twee schalen van een weegschaal. Belasting is de lichamelijke, mentale en emotionele ‘druk’ die op het lichaam uitgeoefend wordt. Met belastbaarheid wordt de huidige lichamelijke, mentale en emotionele gesteldheid van het lichaam bedoeld. Er is sprake van een verstoring als de weegschaal uit balans is. Als de weegschaal uit balans is ontstaat er over- of onderbelasting. Overbelasting ontstaat als de belasting groter is dan de persoon aan kan (belasting > belastbaarheid). Bij onderbelasting wordt er te weinig een beroep gedaan op de belastbaarheid van het lichaam, de conditie (zowel mentaal als emotioneel) zal dan achteruit gaan. Hierbij is de belasting < de belastbaarheid. Voor de uitleg van het begrip statische houding verwijs ik naar hoofdstuk drie (oorzaken). De etiologische factoren zijn ook in het hoofdstuk oorzaken terug te vinden. Etiologisch is een medisch gebezigde term en betekent: ‘bestudeerd’.
6
2.4 Symptomen van RSI RSI wordt meestal omschreven als een diversiteit van (pijn)klachten aan nek, schouders armen, polsen en vingers als gevolg van repeterende bewegingen en/of kort cyclische arbeid (mentale belasting). Werken met een beeldscherm is ‘repeterend werk’. Juist hierbij blijven schouders en rug steeds in dezelfde houding, terwijl alsmaar ‘repeterende bewegingen’ worden gemaakt met vingers, pols en ellebogen. Bovendien zit men steeds langer aan het beeldscherm, omdat veel taken, zoals faxen, brieven posten en kopiëren via de computer kunnen. Hierbij loopt men dus een groot risico op RSI. RSI-klachten kunnen zich op veel manieren openbaren. Symptomen in nek, schouders, armen, ellebogen, polsen, handen of vingers, die in de literatuur zijn gerapporteerd, omvatten: •
pijn;
•
stijfheid;
•
tintelingen;
•
onhandigheid;
•
coördinatieverlies;
•
krachtverlies;
•
huidverkleuringen;
•
temperatuurverschillen.
De verschillende RSI-klachten kunnen op meerdere plaatsen tegelijkertijd voorkomen. Ook kunnen binnen een bepaald gebied op het lichaam de klachten betrekking hebben op verschillende anatomische structuren, zoals op zenuw, pees, spier en de aanhechtingen en de verbindingen tussen verschillende structuren.
7
2.5 Klachtenbeeld RSI RSI krijgt men niet van de één op de andere dag. De aandoening sluipt er in. Toch geeft het lichaam al in een vroeg stadium enkele aanwijzingen. Typerend voor RSI zijn de volgende gegevens: •
Klachten ontstaan vaak langzaam bij belastende werkzaamheden;
•
Klachten verdwijnen meestal met rust en in het weekend;
•
Er zijn vaak klachten zonder klinisch aantoonbare defecten;
•
Klachten gaan niet vanzelf over als men gewoon doorwerkt, maar worden erger bij werkzaamheden;
•
Klachten zijn belastingafhankelijk en wisselen soms van locatie en lichaamszijde.
De langzaam insluipende klachten worden in de literatuur vaak ingedeeld in graden of fasen. De klachten worden bij iedere graad ernstiger. In de literatuur komen we indelingen tegen in drie, vier, vijf en zes fasen. Voor deze scriptie handhaaf ik het model met vijf graden, uit de informatiemap van de RSI-Patiëntenvereniging. Dit model is weergegeven in bijlage I (Tabel indeling ernst RSI-klachten). De zesde graad in het grotere model omvatte overigens als graad ‘0’: ‘geen klachten’. De Gezondheidsraad merkt in haar rapport op dat de indeling in fasen naar aanleiding van klachten niet wetenschappelijk onderbouwd is. Zij onderkent wel dat er verschillende gradaties van ernst van RSI-klachten bestaan.
2.6 Wat is de herstelperiode van RSI? De herstelperiode hangt sterk af van de mate waarvan men last van RSI heeft. Indien men lichte klachten heeft, kunnen deze naar een paar dagen rust weer verdwijnen. Is er sprake van een ernstige vorm van RSI (graad 4/5) dan kan het herstelproces wel maanden/jaren duren en in het ergste geval verdwijnen de klachten helemaal niet meer. Het is dan ook belangrijk de tijd te nemen voor het herstel en van begin af aan de hervatting van de werkzaamheden rustig op te bouwen.
8
2.7 Wie hebben kans op RSI? RSI is niet een typische aandoening van deze tijd. Het is een aandoening die al lang geleden beschreven is en bij veel beroepen voor komt. In de zestiende eeuw hadden de monniken al last van de kwaal, in de vorm van schrijfkramp. In latere eeuwen waren er ook de plukkerspols, de breiarm, de telegrafistenduim, de kappersarm en de vioolarm. RSI komt nu nog steeds bij velen beroepen voor, maar de grootste risicogroep op dit moment zijn toch wel de beeldschermwerkers. Tijdens een tv-uitzending van Noorderlicht (VPRO, 2000) met als onderwerp RSI, vertelde dr M. van Eijsden (revalidatiearts van het AMC Maastricht) dat haar eerste patiënten met klachten die onder de noemer RSI vallen vooral musici waren. De uitzending toont naast beelden van een drummer en een violist, beelden van slagers (uitbenen), kuikenseksers, werkers in een naaiatelier en een schrijfster (met de computer weliswaar). In de informatiemap van de RSI-patiëntenvereniging is een tabel opgenomen waarin een schatting is gedaan van het aantal werknemers in alle beroepssectoren die kans hebben op RSI-klachten. Per sector is een schatting gedaan van het percentage van de werknemers binnen die sector dat kans heeft op RSI-klachten. Vervolgens is aan de hand van de enquête beroepsbevolking (1992), waarin het aantal werknemers per sector wordt genoemd, het aantal werknemers dat kans heeft op RSI-klachten uitgerekend. Uit de berekening kwam dat 32% van de totale beroepsbevolking kans heeft op RSI-klachten, dat waren in 1992 meer dan twee miljoen werknemers. Uit de genoemde tabel is het cirkeldiagram in bijlage II (Risicospreiding per beroepssector) gedestilleerd, waarin de genoemde twee miljoen werknemers met kans op RSI-klachten ingedeeld zijn in beroepssectoren. Hieruit blijkt dat werknemers in de transportsector, waaronder de reisbranche valt, ten opzichte van andere sectoren een aanzienlijke kans lopen op RSI (34%). Het blijkt ook dat RSI-klachten vaker bij vrouwen voorkomen dan bij mannen. Een mogelijke verklaring hiervoor vormen de biologische verschillen waardoor werk voor vrouwen belastender is dan voor mannen. Maar veel meer voor de hand liggend is het verschil in werkzaamheden. Uit onderzoek is gebleken dat vrouwen vaker werk verrichten met repeterende bewegingen dan mannen.
9
3. Oorzaken In dit hoofdstuk worden de oorzaken van RSI weergegeven. Bronnen voor dit hoofdstuk waren literatuur, Internet, kranten en tv. RSI heeft vooral de laatste tijd veel aandacht van de media. Dat RSI meerdere oorzaken heeft blijkt ook uit een tv-uitzending van Noorderlicht (VPRO, 2000) waarin een vijftal Nederlandse deskundigen hun visie omtrent de oorzaken van RSI toelichten.
3.1 Deskundigen aan het woord 3.1.1 Dr M. van Eijsden Dr M. van Eijsden (revalidatiearts AMC Maastricht) werkt vanaf 1985 met musici met klachten aan het houdings- en bewegingsapparaat. Tot begin 1993 hadden die klachten vooral een relatie met een slechte (werk)houding ten opzichte van het instrument. De toegepaste behandeling (gericht op een ergonomische houding ten opzichte van het instrument) had een positief resultaat op de afname van de klachten, welke in de meeste gevallen verdwenen. Vanaf 1993 signaleert dr Van Eijsden een ‘nieuwe’ groep patiënten waarbij de huidige behandeling niet meer voldoet. Literatuur uit Australië zet haar op het spoor van RSI, daar de klachten overeenkomstig met de literatuur zijn (tintelingen, zeurende pijn, dove gevoelens aan één hand die ‘springen’ van de bovenarm naar de onderarm en vice versa en vervolgens ook voor komen aan de andere kant van het lichaam). De oorzaak ligt volgens de literatuur in het langdurig maken van kort cyclische repeterende bewegingen met de handen vanuit een statische, vaak verkeerde, romphouding. Dr Van Eijsden ziet onder de nieuwe groep patiënten meer beeldschermwerkers en verklaart de nieuwe klachten sinds 1993 door de veranderde werkwijzen van bijvoorbeeld de hedendaagse typist. Vroeger, met de typemachine, werd afwisseling en rust gewaarborgd door het doorhalen op de typemachine. Het ontbreken van interne e-mail zorgde ervoor dat de typist de werkplek vaker verliet. Videobeelden in de uitzending tonen buiten het doorhalen ook het wisselen van papier in de typemachine en het losmaken van vastgeschoten letters. Tegenwoordig is het verlaten van de werkplek minder noodzakelijk en zijn de overige taken die vroeger voor afwisseling en rust zorgden geautomatiseerd.
10
Als overeenkomst tussen patiënten van de ‘nieuwe’ groep wordt door dr Van Eijsden perfectionisme gesignaleerd. Daar waar patiënten geneigd zijn de klachten te accepteren (‘dan maar de WAO in’) is de houding van RSI-patiënten tegenovergesteld. Het zijn werknemers die geen werk laten liggen maar door de hogere werkdruk bijvoorbeeld de lunch op de werkplek nuttigen en pauzes erbij in te laten schieten.
3.1.2 Prof. G. van Galen Prof. G. van Galen (experimentele psychologie Katholieke Universiteit Nijmegen) begint met het onhoudbaar verklaren van het idee dat RSI aanstellerij, een gesimuleerde ziekte is. Grote groepen mensen (20-40% van de werkende bevolking) hebben volgens hem klachten die onder de noemer RSI vallen. RSI is volgens zijn laatste informatie ook de oorzaak van 10% van het huidige ziekteverzuim. Van Galen noemt RSI een ‘patroon van klachten’ daar RSI geen klassieke ziekte is (zoals veroorzaakt door een bacterie of virus) en ook geen afwijking van het weefsel veroorzaakt. RSI kent geen specifieke, bekende, oorzaak. Na een korte introductie over welke spieren belast worden bij het optillen en neerzetten van de vingers vertelt Van Galen over zijn onderzoek naar de invloed van taakstress op de spierspanning van deze spieren. Onder taakstress verstaat hij lawaai, geheugenbelasting, tijdsdruk en de moeilijkheid van de taak. Met elektrodes op de huid is de activiteit van de spieren in kaart gebracht. Een extra stressor, bijvoorbeeld een geheugenbelasting waarbij de proefpersoon iets moest onthouden zoals een toon of een woord, een tekst moest typen en vervolgens het te onthouden moest rapporteren gaf 15 tot 20% extra spierspanning. Zijn onderzoek wees verder uit dat het stapelen van stressoren een spanning oplevert die hoger is dan de som van de spanningen apart. Vertaald naar de alledaagse praktijk is zijn conclusie dat langdurige arbeid en een ergonomisch niet-optimale werkplek geen aanleiding tot klachten hoeven te zijn. Als zich extra stressoren zoals deadlines, emotionele factoren, onrust in het bedrijf, nieuwe taken, een nieuw computersysteem of een emotioneel geval in de persoonlijke situatie aandienen kan het stapelingseffect de RSI-klachten veroorzaken. Een vicieuze cirkel komt dan in zicht: een hogere spierspanning geeft aanleiding voor een slechtere doorbloeding waardoor pijn optreedt (verzuring) waardoor de spieren aangespannen worden en een krampachtige werkhouding wordt aangenomen.
11
3.1.3 Dr J. van Dieën Dr J. van Dieën (bewegingswetenschappen Vrije Universiteit Amsterdam) zoekt de oorzaak onder andere in de verplichte houding die voor het bedienen van muis en toetsenbord aangenomen moet worden. De muis moet vaak heel precies gepositioneerd worden en het toetsenbord heeft kleine toetsen die ook een zekere nauwkeurigheid van de bediener vragen. De taakvrijheid wordt beperkt door deze verplichte houding die de bediener van apparaten aan moet nemen. Door de statische houding worden continu dezelfde spieren gebruikt die oververmoeid raken.
3.1.4 Dr R. Dirksen Dr R. Dirksen (anesthesioloog St. Maartenskliniek) wijst erop dat het negeren van pijn onderschat wordt. Het centrale zenuwstelsel ‘onthoudt’ pijn. De hersenen zorgen voor een werkelijke beleving van de pijn, al is de oorzaak weggenomen. Als praktisch voorbeeld vertelt Dr Dirksen over een pianist die, ondanks de overbelasting van polsen en vingers, doorspeelt en opgaat in zijn muziek. De pijn voelt de pianist pas achteraf, na het spelen. Na verloop van tijd voelt de pianist de pijn tijdens het spelen en in een nog later stadium wordt de pijn direct na aanvang gevoeld. Buiten het bespelen van de piano wordt ook de pijn automatisch opgeroepen. Het geheugen ‘weet’ dat pijn gaat ontstaan en geeft dit aan. De pijn is onafhankelijk van het spelen en de overbelasting gaat zelf een eigen leven leiden. Zelf herken ik in de bovenstaande beschrijving ook de fasen waarin RSI ingedeeld wordt. Jammer van de redevoering van Dr Dirksen in de uitzending is dat hij niet aangeeft of het centrale zenuwstelsel ook de pijnreactie weer kan ‘afleren’.
3.1.5 Prof. P. Huijing Prof. P. Huijing (bewegingswetenschappen Vrije Universiteit Amsterdam) concludeert na onderzoek op ratten (bij de tenen, anatomisch vergelijkbaar met de vinger van de mens) waarbij pezen zijn doorgesneden, dat om één vinger te bewegen ook kracht nodig is om de andere vingers te fixeren. De vier vingers (exclusief de duim) willen allemaal bewegen. Taken als typen, de muis bedienen of piano spelen eisen dat vingers apart bewegen. De conclusie luidt dat de mens gebouwd is om de vier vingers gelijktijdig te laten bewegen (grijpen). Door het langdurig apart bewegen van de vingers schuren spieren langs elkaar heen, wat problemen aan het bindweefsel tot gevolg heeft.
12
3.2 Hoe ontstaat RSI? Repeterende bewegingen en/of kort cyclische werkzaamheden (waar het één in het ander over gaat is niet precies aan te geven), dikwijls gecombineerd met een slechte werkhouding, niet optimaal ergonomisch verantwoord materiaal, statische spierbelasting en snelheid kunnen RSI veroorzaken. Als men daar dan de soms eentonige werkzaamheden en de onvrede over de (on)mogelijkheden die werkzaamheden zelf in te delen bij optelt, dan vergroot dat het risico om RSI op te lopen. De Gezondheidsraad deelt de risicofactoren van RSI in drie categorieën in, namelijk: 1.
Fysieke risicofactoren kracht, houding en herhaling van beweging.
2.
Psychosociale risicofactoren sfeer op het werk, werkdruk en steun van collega’s.
3.
Persoonsgebonden risicofactoren omgaan met stress en lichaamsbouw.
De drie categorieën worden hieronder in detail uitgewerkt.
3.2.1 Fysieke risicofactoren Onder de noemer fysieke risicofactoren vallen: •
Statische belasting Dit houdt in dat er lang achter elkaar in dezelfde houding wordt gezeten, waarbij zeer weinig bewogen wordt. Als er bewogen wordt zijn dit kleine bewegingen. Bij beeldschermwerk komt dit vaak voor.
•
Repeterende handelingen Deze kunnen worden verricht met de hand, pols, onderarm vanuit een gefixeerde stand van de romp, nek en schouder. Er is sprake van repeterende handelingen wanneer relatief kortdurende bewegingen of krachten voortdurend op vrijwel dezelfde wijze worden herhaald.
•
Lichaamsstand Naarmate de stand van de lichaamsdelen meer afwijkt van de neutrale of ontspannen stand, neemt de kans op klachten toe (bijvoorbeeld hoe verder de pols naar buiten bewogen wordt, hoe meer kans op klachten).
13
•
Werkhouding Werken met opgeheven armen (geen steun) en een veelvuldige of extreme buiging, draaiing of strekking van pols of onderarm vergroten de kans op RSI. Bij beeldschermwerk komen deze houdingen veel voor en kunnen gemakkelijk last geven, zeker wanneer ze gecombineerd voorkomen.
•
Krachtuitoefening Hoe meer kracht nodig is om een handeling uit te voeren, hoe groter de kans op het ontwikkelen van RSI-klachten.
•
Afkoeling Kan een direct effect hebben op het spier- en zenuwweefsel door lokale vermindering van de doorbloeding.
3.2.2 Psychosociale risicofactoren Psychosociale risicofactoren omvatten: •
Taakduur Naarmate de taakduur van de taak toeneemt, wordt de kans op RSI-klachten groter.
•
Geen pauzes Tijdens de pauzes kunnen de spieren zich even ontspannen en kan de bloedsomloop zich herstellen. Indien er geen of te weinig pauzes genomen worden vergroot dit de kans op RSI enorm.
•
Onvoldoende sociale steun Het gevoel erbij te horen, collegialiteit en waardering van de direct leidinggevende zijn belangrijke factoren om plezier in het werk te ervaren. Mensen die hun werk niet als prettig ervaren hebben een veel grotere kans op RSI-klachten dan mensen die hun werk wel als prettig ervaren.
14
3.2.3 Persoonsgebonden risicofactoren Persoonsgebonden risicofactoren zijn: •
Persoonlijkheidsstructuur Nauwkeurige, plichtsgetrouwe medewerkers lopen een grotere kans om RSI-klachten te ontwikkelen dan minder op de taak toegespitste werknemers.
•
Stress Stress verergert de spanning in onze spieren tijdens het beeldschermwerk. Stress ontstaat door grote werkdruk. Hierbij kan gedacht worden aan veel werk, werk met een grote verantwoordelijkheid en deadlines. In paragraaf 3.3 (‘Wat is stress?’) wordt dieper op het onderwerp stress ingegaan.
3.3 Wat is stress? Stress is een belangrijke factor bij het ontstaan van RSI. Daarom zal ik hieronder het begrip stress nader toelichten. Stress betekent letterlijk druk of spanning. Hoewel stress voor iedereen een bekend begrip is, bestaan er toch nog wel misverstanden en onduidelijkheden over. Stress zou altijd slecht en ongezond zijn. Het tegendeel is hiervan waar, stress zet juist het lichaam tot presteren aan! Er bestaan twee soorten stress: 1.
Gezonde/positieve stress In veel situaties is stress nuttig en nodig om (optimaal) te kunnen presteren en functioneren. Deze vorm van stress houdt je actief en productief.
2.
Ongezonde/negatieve stress Treedt op wanneer er vaak te langdurig grote druk op iemand wordt uitgeoefend. Er ontstaan dan klachten zoals hoofdpijn, slapeloosheid, nek-, schouder- en rugklachten.
Bij stress gaat het om de verhouding tussen belasting (draaglast) en de belastbaarheid (draagkracht). Onder draaglast wordt in dit geval verstaan, ‘de eisen die het leven stelt’, bijvoorbeeld het voorzien in het levensonderhoud. Onder draagkracht wordt verstaan, de mogelijkheden die een persoon heeft om aan die eisen te voldoen.
15
Er is sprake van overbelasting wanneer de belasting gedurende langere tijd hinderlijk groter is dan de belastbaarheid. Onderbelasting ontstaat wanneer de belasting gedurende langere tijd hinderlijk kleiner is dan de belastbaarheid. Verveling (onderbelasting) kan dus net zoveel stress opleveren als een te volle agenda (overbelasting). Hoeveel stress iemand aan kan verschilt van persoon tot persoon. Wel staat vast dat de beste prestaties geleverd worden bij een gemiddeld stressniveau, wanneer er dus een evenwicht is tussen de draaglast en de draagkracht. De termen belasting en belastbaarheid zijn ook terug te vinden in de definitie van RSI van de Gezondheidsraad (zie paragraaf 2.3 ‘Definitie RSI’), wat aangeeft dat stress een belangrijke factor is bij het ontstaan van RSI-klachten. Hierbij gaat het wel om ongezonde stress. Signalen van ongezonde stress kunnen zich op verschillende manieren voordoen, de klachten zijn daarbij in te delen in drie hoofdgroepen: 1.
Lichamelijke klachten zoals hoofdpijn, verhoogde bloeddruk, slapeloosheid, spierpijn, duizeligheid etc.;
2.
Psychische klachten zoals lusteloosheid, somberheid, snel geëmotioneerd zijn, angstig zijn etc.;
3.
Gedragsmatige klachten zoals teveel eten, teveel alcohol gebruiken, piekeren, zich niet kunnen ontspannen etc.
Als één of meer van bovenstaande klachten bij een persoon voorkomen, wil dat niet gelijk zeggen dat iemand last heeft van ongezonde stress. Het is dus altijd belangrijk naar een arts te gaan om eventuele lichamelijke oorzaken uit te sluiten. Mogelijke oorzaken van ongezonde stress zijn: •
externe factoren de factoren buiten iemand zelf, zoals ziektes, ontslag, overlijden van een dierbare etc.;
•
interne factoren factoren in iemand zelf, die te maken hebben met iemands persoonlijkheid en manier van denken.
Ongezonde stress kan ontstaan door externe en interne oorzaken op het werk als mede in het privé-leven.
16
4. (mogelijke) Oplossingen Na de introductie van het fasen-model in Noorderlicht (VPRO, 2000) geeft dr Van Eijsden aan de oplossing vooral te zoeken in het voorkomen van fase één door op de werkvloer preventieve maatregelen te nemen. RSI is volgens haar een arbeidsgerelateerde kwaal. In dit hoofdstuk worden de belangrijkste preventieve maatregelen besproken.
4.1 Ergonomie Zoals is aangegeven in het vorige hoofdstuk draagt een verkeerde houding ten opzichte van de computer bij beeldschermwerkers bij aan extra statische belasting. Een juiste houding ten opzichte van de computer wordt in de figuur in bijlage III (Inrichting van de werkplek) getoond. Deze figuur is bij veel beeldschermwerkers bekend. Toch zit men niet in deze optimale houding. Naar mijn idee heeft dit onder andere te maken met de manier waarop de optimale houding in deze figuur wordt weergegeven. Er is teveel informatie. Andere varianten op deze figuur geven juist weer te weinig informatie. De figuur is eenvoudig zelf te reproduceren als men de achterliggende gedachte begrijpt. Het belangrijkste dat onthouden moet worden is: De optimale houding is een rechte rug met de armen en benen in een hoek van 90°. Deze houding draagt zorg voor een optimale doorbloeding en verlaagt daardoor de statische belasting.
17
Mensen wijken bijvoorbeeld af van deze houding omdat: •
de monitor niet op de juiste hoogte staat De beeldschermwerker moet dan het hoofd te vaak heen en weer bewegen. Daarom dient de monitor op ooghoogte te staan voor beeldschermwerkers die ‘blind’ kunnen typen en dient de bovenste rand van de monitor op ooghoogte te staan voor beeldschermwerkers die dat niet kunnen.
•
de monitor niet op de juiste afstand staat De beeldschermwerker neemt een licht gebogen houding aan om de letters op het scherm beter te kunnen lezen. De monitor dient daarom op ongeveer een armlengte afstand te staan. Beeldschermwerkers die dan nog de neiging vertonen een licht gebogen houding aan te nemen moeten een bril overwegen.
•
er onvoldoende ruimte op het werkblad is Een vol bureau zorgt ervoor dat de beeldschermwerker zijn schouders iets intrekt door ruimtegebrek.
•
het toetsenbord niet plat op tafel ligt De pootjes onderaan het toetsenbord uitklappen zorgt ervoor dat de polsen uit hun neutrale stand gehaald worden wat de statische belasting verhoogt.
•
de stoel niet op de juiste wijze ingesteld staat Hierdoor ontstaat er meer belasting op bepaalde spieren. Er is sprake van een minst belastende houding indien er rechtop wordt gezeten, waarbij de bovenbenen ten opzichte van de romp een zo recht mogelijke hoek maken, de onderbenen een rechte hoek maken ten opzichte van de bovenbenen en de voeten ten opzichte van de onderbenen ook een rechte hoek maken.
•
een voetensteun ontbreekt In veel gevallen zal om de stoel op juiste wijze in te stellen gebruik gemaakt moeten worden van een voetensteun.
•
de tafel niet op de juiste hoogte ingesteld staat Het werkblad kan in hoogte instelbaar zijn tussen 62 en 82 cm boven de vloer. Bij een te hoge tafel wordt de werkopstelling met een voetensteun passend gemaakt, een te lage tafel wordt met hulpmiddelen hoger geplaatst.
18
4.1.1 Ergonomische hulpmiddelen Tijdens de tv-uitzending Noorderlicht (VPRO, 2000) worden enkele ergonomische hulpmiddelen getoond, zoals onder andere: •
Beweegbare onderarmsteun Deze kan aan het bureau bevestigd worden. De onderarmsteun ondersteunt de arm continu.
•
TrackBall Een speciaal type muis dat niet bewogen hoeft te worden met de hand. De muisbal zit op de muis en wordt met de duim bediend.
•
Tekentablet Hierbij wordt een pen als muis gebruikt op een speciaal soort ‘muismat’.
•
Speciale joystick De joystick wordt gebruikt als muis zodat de pols een neutrale positie kan vasthouden.
•
Documenthouder Om tijdens het overtypen van een formulier of andere documenten het hoofd in een neutrale positie te kunnen houden.
•
Splitsbaar en in hoek verstelbaar toetsenbord Dit toetsenbord ondersteunt de natuurlijke houding van de handen.
Dr J. van Dieën geeft in Noorderlicht (VPRO, 2000) overigens aan dat uit onderzoek is gebleken dat zogenaamde hulpmiddelen voor RSI ook aantoonbaar averechts kunnen werken. Als een hulpmiddel al voordelen heeft, dan zijn er vaak ook nadelen aan verbonden. Of het hulpmiddel werkt enkel bij sommige personen. Een wondermiddel bestaat niet en komt er niet naar zijn idee. Uiteraard vloeit dit voort uit zijn in het vorige hoofdstuk aangehaalde theorie met betrekking tot de beperkte taakvrijheid. Ook de Gezondheidsraad concludeert dat ergonomische hulpmiddelen vaak averechts werken. Uit Zweeds onderzoek is gebleken dat wanneer men de muis in combinatie met een armsteun gebruikt er een hogere belasting van de onderarm ontstaat dan wanneer men zonder armsteun werkt. Ook is gebleken dat de polssteun een hogere belasting veroorzaakt.
19
4.2 Verschillende soorten therapieën Er zijn verschillende soorten therapieën die patiënten met aspecifieke RSI kunnen volgen. Hieronder worden een aantal therapieën genoemd. De therapieën worden onder andere in het rapport van de Gezondheidsraad beschreven.
4.2.1 Fysiotherapie Deze vorm van therapie is onder te verdelen in actieve fysiotherapie (training van nek- en schouderspieren) en passieve fysiotherapie (massage, warmtetherapie en rekken). Uit onderzoek is gebleken dat beide vormen een gunstig effect hebben op de pijnklachten.
4.2.2 Oefentherapie (Mensendieck- en Cesartherapie) Bij deze vormen van therapie wordt getracht de houding en het gedrag van de patiënt te veranderen. Dit gebeurt door middel van: •
houdingsverbeterende oefeningen;
•
bewustwording van spanningsfactoren, zowel lichamelijk als geestelijk;
•
ontspannings- en ademhalingsoefeningen;
•
spierversterkende oefeningen;
•
het zoeken naar balans tussen belasting en belastbaarheid van de patiënt.
Er is geen aantoonbaar resultaat gevonden dat deze vorm van therapie een gunstig effect heeft op RSI-klachten.
4.2.3 Chiropractie Bij deze vorm van therapie staan de wervelkolom en het zenuwstelsel centraal. De therapeut oefent met de vingers precieze en zeer snelle drukbewegingen uit op de wervelkolom of op de gewrichten om die weer op de juiste plaats te krijgen. Deze vorm van therapie op zich heeft geen gunstig effect op RSI-klachten.
4.2.4 Bio-feedback Is een techniek om een aantal fysiologische processen, waarvan men zich normaal niet bewust is, zichtbaar te maken via een computerscherm. Met deze methode kunnen de processen gemeten worden die een directe aanwijzing zijn voor stress, zoals een verhoogde hartslag, de mate van spierspanning, de temperatuur en de bloeddruk. Zelfs al ver voordat deze tot klachten leiden.
20
4.2.5 Multidisciplinaire behandelingen Een combinatie van verschillende behandelmethoden. De Gezonde Zaak is bijvoorbeeld een centrum, dat mensen een multidisciplinaire behandeling aanbiedt. De algemene conditie van de patiënt wordt verbeterd, door middel van training worden de spieren versterkt. Tevens wordt aandacht aan houding en ontspanning besteed. Uit onderzoek is gebleken dat een multidisciplinaire behandeling het beste resultaat oplevert en er een grote kans voor de patiënt bestaat op een snel herstel.
4.2.6 Alternatieve geneeswijzen Hieronder vallen geneeswijzen zoals acupunctuur, Feldenkreis-techniek en Tai Chi. Er is niet aangetoond dat dit soort methoden een gunstig effect hebben op RSI-klachten.
4.3 Computersoftware Computerprogramma’s kunnen bijhouden hoe lang iemand actief met een computer bezig is en daar actie op ondernemen (bijvoorbeeld het toetsenbord en de muis blokkeren of oefeningen voorschrijven). Dit zorgt ervoor dat iemand niet te lang aan de computer werkt. Ook kan een computerprogramma ervoor zorgen dat de gebruiker teksten kan voorlezen (met behulp van een microfoon) zodat deze het toetsenbord minder hoeft te gebruiken. Hieronder worden een aantal van dit soort programma’s besproken.
4.3.1 Pauzesoftware Pauzesoftware kan gebruikt worden ter preventie van RSI, maar kan ook gebruikt worden als er al klachten zijn om te voorkomen dat deze verergeren. Door middel van het pauzeprogramma word je er de hele dag op het juiste moment aan herinnerd om een pauze te nemen. Het kan dan gaan om een: •
micropauze: door een paar minuten de vingers en polsen even rust te gunnen;
•
langere pauze: om het aantal beeldschermwerkuren op een dag te beperken.
Enkele voorbeelden van pauzesoftware zijn: •
Workpace (leverancier: Ergodirect, http://www.voorkomrsi.nl/)
•
Beeldschermtachograaf (leverancier: FNV, VHP en Full Moon Humatics, http://www.beeldschermtachograaf.nl/)
Deze programma’s houden het computergebruik (muis en toetsenbord) in de gaten en geven lichamelijke oefeningen weer.
21
Het is echter wel van belang dat het programma op een juiste manier wordt gebruikt. Er zal geen effect zijn op de klachten bij een foutieve instelling van de pauzes, of wanneer de rustpauzes worden genegeerd. Een nadeel van dit soort programma’s is wel dat wanneer de oefeningen te intensief of verkeerd worden uitgevoerd de klachten kunnen verergeren.
4.3.2 Spraakherkenningsoftware Spraakherkenningsoftware is software waarmee een computer bestuurd kan worden door middel van spraak. De spraak van één of meer personen wordt in het geheugen van de computer opgeslagen. De spraakherkenningsoftware kan die spraak uit andere spraak- en taalvariaties herkennen. Op deze manier kunnen teksten worden gedicteerd en kan bijvoorbeeld Windows worden aangestuurd. Ook is het mogelijk toepassingen te maken in spreadsheets, gebruik te maken van Internet en te programmeren. Er zijn verschillende spraakherkenningprogramma’s op de markt. Een aantal voorbeelden hiervan zijn: •
Freespeech2000 (Philips)
•
Dragon Naturally Speeking (Dragon Systems)
•
Voice Xpress (Lernaut & Hauspie)
•
Via Voice (IBM)
Er zijn twee soorten dicteersoftware te onderscheiden: •
Sprekeronafhankelijke spraak: het programma herkent de spraak van elke stem. Het voordeel hiervan is dat iedereen het programma kan gebruiken. Een nadeel ervan is echter dat er een enorm groot spraakbestand nodig is om de spraakvariaties van iedereen te kunnen onthouden.
•
Sprekerafhankelijke spraak: het programma herkent slechts de spraak van één stem. Deze spraak wordt nu wel beter herkend dan bij sprekeronafhankelijke spraak. Er kan echter maar één gebruiker zijn.
Door middel van spraakherkenning wordt het voor mensen met ernstige RSI-klachten weer mogelijk om met de computer te werken. Nadelen zijn wel dat het programma uitgebreid getraind moet worden, dit gebeurt door middel van voorlezen door de gebruiker. Een ander nadeel dat steeds meer voorkomt is dat gebruikers stemklachten krijgen. Dit kan voorkomen worden door, alvorens gebruik te maken van de software, een logopedist te raadplegen. 22
4.4 Voorlichting en preventie Voor mensen die last hebben van RSI-klachten is het belangrijk dat ze geïnformeerd kunnen worden over hun aandoening. Vaak kan een huisarts/fysiotherapeut niet voldoende informatie verstrekken. Er zijn daarom verscheidene instanties in het leven geroepen om mensen met RSI-klachten van informatie te voorzien. Hieronder worden een aantal belangrijke informatiepunten besproken.
4.4.1 RSI-Patiëntenvereniging Uit onderzoek is gebleken, dat veel mensen met eenzelfde ziekte of handicap zich aansluiten bij een patiëntenvereniging. Velen van hen hebben moeten ervaren dat de gezondheidszorg of hun behandeling op sommige punten tekort schoot. Zij ervaren een groot gebrek aan goede voorlichting en persoonlijk begeleiding. Dat zijn belangrijke motieven voor het zich aansluiten bij een vereniging. Maar bovenal blijkt dat patiënten op zoek zijn naar erkenning, naar steun van mensen, die aan den lijve hebben ondervonden wat het is, om een bepaalde ziekte of handicap te hebben. Vooral dit laatste is voor mensen die lijden aan RSI van groot belang. Erkenning van deze aandoening door de medische wereld, de omgeving, de sociale instanties, de werkgevers, is er nog bijna niet. Daarom is erkenning door lotgenoten zo belangrijk. In 1995 is daarom de RSI-Patiëntenvereniging opgericht. De RSI-Patiëntenvereniging ontplooit de volgende activiteiten: Lotgenotencontact: in de praktijk wordt dit lotgenotencontact uitgevoerd door middel van telefonische opvang, het beantwoorden van brieven en het organiseren van bijeenkomsten. Voorlichting: a.
Het toezenden van een informatiemap over RSI, een periodiek met ontwikkelingen en ervaringen van lotgenoten, informatie over praktische hulpmiddelen etc.
b. Bijeenkomsten voor RSI-patiënten en andere belangstellenden, waar voorlichting gegeven wordt door een arts, verzekeringsgeneeskundige, fysiotherapeut etc. c.
Bekendheid geven aan RSI via de media.
d.
Folderverspreiding.
23
4.4.2 RSI-Centrum Het RSI-Centrum heeft zich gespecialiseerd in de preventie van RSI en de reïntegratie van getroffen werknemers. Het centrum is onder andere werkzaam voor werkgevers, werknemers, Arbo-diensten en verzekeraars. Het RSI-Centrum levert de volgende diensten: •
Het RSI Preventie Plan Een compleet maatwerkpakket van activiteiten dat voor iedere organisatie gemaakt kan worden. Het plan kan bijvoorbeeld bestaan uit een risicoanalyse, verbetering van werkplekken, functies, organisatie, conditie, houding en beweging en begeleiding van werknemers.
•
Het RSI Reïntegratie Plan Een maatwerkpakket van reïntegratieactiviteiten. Daarbij kan het bijvoorbeeld gaan om het opstellen van een reïntegratieplan, aanpassing van werkplekken, aanpassing van functie en organisatie, begeleiding van de medewerkers, coördinatie van behandelingen en training en ondersteuning bij het verkrijgen van een diagnose.
De diensten uit beide plannen kunnen ook afzonderlijk worden afgenomen. Overige diensten van het RSI-Centrum zijn: •
het verzorgen van een RSI Fit-programma, specifiek gericht op het voorkomen en aanpakken van RSI;
•
voorlichting geven aan werknemers en leidinggevenden over RSI;
•
uitvoeren van werkplekonderzoeken;
•
begeleiding bij de invoering van pauzeprogrammatuur, spierspanningsmeters etc.
24
Het Onderzoek
5. Opzet en uitvoering van het onderzoek Aan het begin van het onderzoek had ik al enige kennis van RSI, maar niet genoeg om er een scriptie over te schrijven. Een literatuuronderzoek was daarom noodzakelijk om mijn kennis van RSI te vergroten. Een samenvatting van dit literatuuronderzoek is te vinden in hoofdstuk één tot en met vier. Een literatuuronderzoek was ook noodzakelijk voor de behandeling van de derde hypothese. Om de eerste twee hypothesen te toetsen is gebruik gemaakt van een enquête. Dit hoofdstuk beschrijft dit laatste onderzoek en de wijze waarop het is uitgevoerd.
5.1 Soort onderzoek Om de eerste twee hypothesen te toetsen is er een enquête gehouden onder de medewerkers van een grote reisorganisatie (ATP Online). De enquête zelf is te vinden in bijlage IV (Enquête ‘Risico inventarisatie RSI’) en de resultaten van de enquête zijn verwerkt in bijlage V (Resultaten enquête ‘Risico inventarisatie RSI’). De hypothesen worden uitgewerkt in hoofdstuk zes. Ik heb gekozen voor het houden van een enquête omdat het, gezien de hypothesen, mogelijk was alle vragen gesloten te stellen. De (elektronische) enquête maakte het mij mogelijk relatief eenvoudig een groter aantal mensen te enquêteren en deze resultaten snel en overzichtelijk te verwerken.
5.2 Gegevensverzameling De enquête is afgenomen via de site http://www.onderzoeksplein.nl/. Na het aanvragen van een account heb ik op deze site de vragen beschikbaar gesteld voor het personeel van ATP Online. De enquête is te vinden in bijlage IV (Enquête ‘Risico inventarisatie RSI’). De medewerkers uit de steekproef van de afdeling Human Resource Management van ATP Online (zie paragraaf 5.3. ‘Steekproef’) hebben allen een uitnodiging ontvangen om deel te nemen aan de enquête. De deelnemers moesten zichzelf wel bekend maken voor mijn administratieve afhandeling. Medewerkers die niet deel hadden genomen aan de enquête hebben tot drie keer toe opnieuw een uitnodiging ontvangen dit alsnog te doen. Na de sluitingsdatum zijn de gegevens anoniem gemaakt. De uiteindelijke respons was 82% (41 van de 50 aangeschreven medewerkers). De resultaten van de enquête van Onderzoeksplein werden door mij ontvangen via e-mail. Deze gegevens heb ik verwerkt zoals weergegeven in bijlage V (Resultaten enquête ‘Risico inventarisatie RSI’). 26
5.3 Steekproef De steekproef van 50 medewerkers is genomen door de afdeling Human Resource Management van ATP Online. Het is een steekproef waarbij 50 willekeurige medewerkers (aselect) gekozen zijn uit het personeelsbestand van 500 medewerkers. De personeelsleden uit dit bestand kunnen binnen ATP Online dus allen verschillende functies vervullen, variërend van medewerker vakantiereizen tot directeur.
27
6. Resultaten De drie hypothesen genoemd in hoofdstuk één worden hier uitgewerkt. De eerste twee door middel van berekeningen naar aanleiding van de gehouden enquête bij ATP Online, de laatste middels literatuuronderzoek. Vervolgens worden de conclusies verwoord.
6.1 Uitwerking hypothesen In deze paragraaf worden de resultaten die van belang zijn voor de eerste twee hypothesen statistisch weergegeven. De gegevens zijn afkomstig van de gehouden enquête bij ATP Online. Vervolgens wordt de laatste hypothese behandeld aan de hand van literatuuronderzoek.
Meer dan 30 % van de beeldschermwerkers binnen de reisbranche heeft RSI-klachten. Deze hypothese is getoetst in de enquête zoals weergegeven in bijlage IV (Enquête ‘Risico inventarisatie RSI’) middels vraag 12: ’Heb je wel eens klachten aan je nek, schouders of je armen die naar jouw idee samenhangen met je werk (o.a. tintelingen, pijn, krachtverlies, doof gevoel)?’ De vraag kon met ‘ja’ of ‘nee’ beantwoord worden, waardoor we te maken hebben met een binomiale verdeling. Bij ieder van de respondenten van de enquête was, volgens de hypothese, 30% kans, dat er met ‘ja’ geantwoord werd ( = 0,3). 41 respondenten hebben de enquête ingevuld (n = 41). Meer dan 30% betekent in het geval van 41 respondenten, 12,3 of meer ( = 13, afgerond naar
boven). Om de hypothese met 95% zekerheid te aanvaarden berekenen we de variantie en vervolgens de standaardafwijking. n (1- )= 41 • 0,3 • (1 - 0,3) =8,61
= 2,93 (wortel uit de variantie).
0,05% levert een z-waarde op van 1,645 (tabel statistiekboek). Omdat n>20 gebruiken we de normale verdeling in plaats van de binomiale verdeling. Om 95% betrouwbaar te zijn dienen we dus 4,82 (1,645 • 2,93) bij de gemiddelde waarde 12,3 op te tellen. Dit levert als getal 17,12 op, afgerond naar boven dus 18. Ik heb de binomiale verdeling van de grafiek getekend (zie bijlage VI: Grafieken resultaten, grafiek 1). De grafiek geeft bijvoorbeeld aan dat er 10,44% kans is dat bij een steekproef van 41 er 10 personen aangeven klachten te hebben.
28
Gezien de hypothese heb ik in de grafiek de cumulatieve binomiale verdeling aangegeven tot en met 18. Dit is het aantal personen dat aan moet geven klachten te hebben om de hypothese te aanvaarden. 58,5% van de respondenten (24 van de 41) gaf aan klachten te hebben waardoor we de hypothese aanvaarden.
De medewerkers binnen de reisbranche weten wat de juiste houding is om te werken achter een computer, maar passen deze houding niet toe. Deze hypothese is getoetst in de enquête zoals weergegeven in bijlage IV (Enquête ‘Risico inventarisatie RSI’) middels vraag 6: ‘Weet je wat de juiste lichaamshouding voor achter de computer is?’ en vraag 7: ‘Hanteer je deze juiste lichaamshouding op dit moment achter de computer?’ De vragen konden met ‘ja’ of ‘nee’ beantwoord worden. Respondenten die vraag 6 met ‘nee’ beantwoordden (24,4%, 10 personen) gingen vervolgens niet naar vraag 7 maar naar vraag 8. Zie tabel 1. Weet wel
Weet niet
Weet wel, zit niet goed
Percentage 75,6% 24,4% 48,8% Absoluut 31 10 20 Tabel 1: zie ook bijlage VI: Grafieken resultaten, grafiek 2
Weet wel, zit ook goed 26,8% 11
Voor het beantwoorden van de hypothese richten we ons op de respondenten die wel weten wat de juiste lichaamshouding is. De respondenten kunnen deze houding vervolgens wel of niet hanteren achter de computer. Daar de vraag met ‘ja’ of ‘nee’ beantwoord kon worden, hebben we te maken met een binomiale verdeling. Bij ieder van de respondenten van de enquête was, volgens de hypothese, 50% kans, dat er met ‘ja’ geantwoord werd ( = 0,5). 31 respondenten hebben de enquête ingevuld (n = 31). Meer dan 50% betekent in het geval van 31 respondenten, 15,5 of meer ( = 16, afgerond naar
boven). Om de hypothese met 95% zekerheid te aanvaarden berekenen we de variantie en vervolgens de standaardafwijking. n (1- )= 31 • 0,5 • (1 - 0,5) =7,75
= 2,78 (wortel uit de variantie).
29
0,05% levert een z-waarde op van 1,645 (tabel statistiekboek). Omdat n>20 gebruiken we de normale verdeling in plaats van de binomiale verdeling. Om 95% betrouwbaar te zijn dienen we dus 4,57 (1,645 • 2,78) bij de gemiddelde waarde 15,5 op te tellen. Dit levert als getal 20,07 op, afgerond naar boven dus 21. Gezien de hypothese heb ik in de grafiek (zie bijlage VI: Grafieken resultaten, grafiek 3) de cumulatieve binomiale verdeling aangegeven tot en met 21. Dit is het aantal personen dat aan moet geven de juiste houding niet te hanteren. 20 van de 31 gaf aan wel te weten wat de juiste houding is maar deze niet te hanteren, waardoor we de hypothese verwerpen.
Door bij voorlichting rekening te houden met factoren die gedrag beïnvloeden is de kans groter dat het (gewenste) gedrag vertoond wordt. Deze hypothese is getoetst middels literatuuronderzoek. De achterliggende vraag bij deze hypothese is: Als mensen weten dat bepaalde gedragingen ongezond zijn, waarom gedragen zij zich dan toch ongezond? Het antwoord op deze vraag is gevonden in een theoretisch model uit de psychologie. Een samenvatting van deze literatuur is te vinden in bijlage VII (Theory of Planned Behaviour). De vraag uit de vorige alinea refereert aan de motieven, de redenen die mensen hebben om zich op een bepaalde manier te gedragen. Deze redenen voor het gedrag noemt men in de psychologie de determinanten voor het gedrag. Een zorgvuldige determinantenstudie analyseert de factoren die belonend en belemmerend zijn voor het ongewenste en het gewenste gedrag. Een analyse van gedragsdeterminanten betekent ook een analyse van wat voor mensen belonend is. Het belangrijkste principe is dat mensen altijd gedrag stellen dat voor hen belonend is, dat positieve gevolgen heeft voor hen. Deze beloningen kunnen persoonlijk, intrinsiek zijn (ik voel me goed, ik ben tevreden over mezelf, …), ze kunnen ook sociaal zijn (anderen zijn blij als ik dat doe, we hebben samen veel plezier, …). Het feit dat mensen bepaald gedrag zullen stellen omdat ze daarvoor beloond worden, heeft belangrijke consequenties voor voorlichting: we moeten niet proberen de beloningen van mensen af te nemen. Voorlichting kan pas effectief zijn als het nieuwe (gezonde) gedrag voor mensen andere of nieuwe beloningen met zich meebrengt.
30
Volgens de theorie is geen directe invloed uit te oefenen op gedrag. Enkel op de intentie van gedrag. Intentie van gedrag wordt beïnvloed door de houding/attitude ten opzichte van dat gedrag (is het gedrag belonend voor het individu), de subjectieve norm (wat vinden voor het individu belangrijke anderen van het gedrag) en de veronderstelde controle (zijn er barrières voor dit gedrag). Het genoemde TPB model heeft volgens de psychologie een grote variantie, wat betekent dat het de intentie van gedrag goed voorspelt. Door rekening te houden met de in de theorie genoemde factoren is de kans groter dat het gewenste gedrag vertoond wordt.
31
6.2 Conclusies De resultaten uit de vorige paragraaf worden hieronder in conclusies verwoord.
Meer dan 30 % van de beeldschermwerkers binnen de reisbranche heeft RSI-klachten. Deze hypothese is getoetst in de enquête zoals weergegeven in bijlage IV (Enquête ‘Risico inventarisatie RSI’) middels vraag 12. 18 van de 41 respondenten moesten aangeven klachten te hebben om de hypothese met 95% zekerheid te aanvaarden. 24 van de 41 gaven aan klachten te hebben waardoor we de hypothese aanvaarden.
De medewerkers binnen de reisbranche weten wat de juiste houding is om te werken achter een computer, maar passen deze houding niet toe. Deze hypothese is getoetst in de enquête zoals weergegeven in bijlage IV (Enquête ‘Risico inventarisatie RSI’) middels vraag 6 en vraag 7. 21 van de 31 respondenten moesten aangeven wel te weten wat de juiste houding is maar deze niet te hanteren om de hypothese met 95% zekerheid te aanvaarden. 20 van de 31 gaven aan wel te weten wat de juiste houding is maar deze niet te hanteren, waardoor we de hypothese verwerpen.
Door bij voorlichting rekening te houden met factoren die gedrag beïnvloeden is de kans groter dat het (gewenste) gedrag vertoond wordt. Deze hypothese is reeds uiteengezet in de paragraaf 6.1 (‘Uitwerking hypothesen’). Geconcludeerd kan worden dat er in de psychologie theorieën zijn die de hypothese ondersteunen.
32
7. Discussie In dit hoofdstuk leg ik een verband tussen de geraadpleegde literatuur en de resultaten van het onderzoek. Vervolgens komen de beperkingen van het onderzoek aan bod. Tot slot geef ik een aantal aanbevelingen en suggesties voor verder onderzoek.
7.1 Verband literatuur - onderzoek De probleemstelling van dit onderzoek luidde: ‘Is het, met het oog op RSI, noodzakelijk binnen de opleiding(en) meer aandacht aan RSI en omgang met stress te besteden?’ De probleemstelling is uitgediept in de volgende drie hypothesen: 1. Meer dan 30 % van de beeldschermwerkers binnen de reisbranche heeft RSI-klachten. 2. De medewerkers binnen de reisbranche weten wat de juiste houding is om te werken achter een computer, maar passen deze houding niet toe. 3. Door bij voorlichting rekening te houden met factoren die gedrag beïnvloeden is de kans groter dat het (gewenste) gedrag vertoond wordt.
7.1.1 Meer dan 30 % van de beeldschermwerkers binnen de reisbranche heeft RSI-klachten. De 30% in de hypothese is gebaseerd op het gemiddelde aantal werknemers binnen diverse branches dat klachten vertoont. De hypothese is naar aanleiding van de genoemde resultaten van de enquête in het vorige hoofdstuk aanvaard. De toeristische sector valt in de beroepssector ‘ambachts- industrie-, transport-, en verwante functies’. Deze sector loopt met 34% het grootste risico op RSI, zoals bijlage II (Risicospreiding per beroepssector) toont.
33
7.1.2 De medewerkers binnen de reisbranche weten wat de juiste houding is om te werken achter een computer, maar passen deze houding niet toe. Volgens het theoretische model waar een samenvatting van te vinden is in bijlage VII (Theory of Planned Behaviour) weten mensen vaak wel wat goed is voor het lichaam. De stap naar het daadwerkelijke (voor het lichaam) goede gedrag is echter groot. Getracht is middels de enquête te achterhalen of dit ook het geval is met de lichaamshouding achter de computer. De hypothese is naar aanleiding van de genoemde resultaten van de enquête in het vorige hoofdstuk verworpen. Belangrijk om te noemen is dat het verschil tussen aanvaarden en verwerpen minimaal is. Eén persoon meer en de hypothese had aanvaard kunnen worden. Ook gaf een kwart van de respondenten aan niet te weten wat de juiste houding zou moeten zijn. Van die 25% hanteert hoogst waarschijnlijk ook een (groot) deel de verkeerde houding (zie cijfermatige uitwerking in paragraaf 6.1 ‘Uitwerking hypothesen’).
7.1.3 Door bij voorlichting rekening te houden met factoren die gedrag beïnvloeden is de kans groter dat het (gewenste) gedrag vertoond wordt. Het literatuuronderzoek wees uit dat het van belang is om vóór een interventie het gedrag te beïnvloeden (bijvoorbeeld de juiste lichaamshouding gaan hanteren) allereerst de factoren in kaart te brengen die het gedrag beïnvloeden. Het theoretische model waar een samenvatting van te vinden is in bijlage VII (Theory of Planned Behaviour) kan daarbij van nut zijn. Bijvoorbeeld bij voorlichting omtrent het hanteren van de juiste lichaamshouding achter een computer. Met voorlichting wordt vaak alleen informatie gegeven over een bepaald onderwerp. Volgens de literatuur moet getracht worden de attitude ten opzicht van het gedrag te beïnvloeden. Dit kan door te overtuigen van het gevaar van een verkeerde lichaamshouding hanteren. Ook kan de subjectieve norm met interventie beïnvloedt worden, bijvoorbeeld door elkaar binnen een leer- of werkomgeving op een verkeerde lichaamshouding te wijzen. De veronderstelde controle ten slotte kan vergroot worden door ervoor te zorgen dat er geen belemmerende factoren zijn om met een juiste lichaamshouding te werken. De stoel moet aanpasbaar zijn, evenals bijvoorbeeld de hoogte van het bureaublad. Zie voor meer zaken over ergonomie paragraaf 4.1 ‘Ergonomie’.
34
7.1.4 Is het, met het oog op RSI, noodzakelijk binnen de opleiding(en) meer aandacht aan RSI en omgang met stress te besteden? Naar aanleiding van de aanvaarding van de eerste hypothese, de aantekening bij het verwerpen van de tweede hypothese en het aanvaarden van de derde hypothese vind ik het voldoende aangetoond dat meer aandacht besteden aan RSI, reeds tijdens het opleidingstraject, noodzakelijk is.
7.2 Beperkingen van het onderzoek Een van de beperkingen van het onderzoek is dat de twee eerste hypothesen getoetst zijn door middel van een enquête bij één bedrijf uit de reisbranche (ATP Online). De resultaten zijn vervolgens wel doorgetrokken naar de hele reisbranche zoals ook de hypothesen aangeven. De berekeningen zijn wel gemaakt met 95% zekerheid. Beperkingen ten aanzien van de derde hypothese worden genoemd in de aangehaalde literatuur. Dit betreft een eigenschap van het theoretische model (TPB) zoals weergegeven in bijlage VII (Theory of Planned Behaviour). Een model geeft altijd maar een beperkte weergave. Een eerste kritiek is dat het model richting geeft voor het voorspellen van de intentie van gedrag en niet het echte gedrag. Hierbij moet bij de interpretatie van de gegevens en bij het opzetten van onderzoek zeker rekening worden gehouden aangezien de relatie tussen intentie en gedrag niet perfect is. Het is bijvoorbeeld niet omdat je de intentie hebt om op nieuwjaar te stoppen met roken dat je dat ook zal doen. Een tweede kritiek is dat het model te unidirectioneel is. Men gaat ervan uit dat attitudes, intentie en gedrag zullen beïnvloeden, terwijl men niet stelt dat gedrag ook attitudes zullen beïnvloeden, wat uiteraard wel het geval is.
7.3 Aanbevelingen en suggesties voor verder onderzoek Verder onderzoek zou zich kunnen richten op het geven van voorlichting in het onderwijsprogramma. De voorlichting houdt dan rekening met de in het theoretische model genoemde factoren ter beïnvloeding van (intentie van) gedrag zoals genoemd in bijlage VII (Theory of Planned Behaviour). Er is voor het basisonderwijs reeds een lespakket beschikbaar. De titel daarvan is 'Muisje Max wil géén muisarm', preventie van RSI-klachten bij kinderen. Het is geschreven door studenten aan de Hogeschool Limburg (Janneke van Druten en Dorrit Jansen). De publicatie is te vinden bij het RSI-centrum. Wellicht is het interessant de tweede hypothese in een andere vorm opnieuw te toetsen. 35
Literatuurlijst Boeken Buijs, A., Statistiek om mee te werken, 6 e druk. 2 e oplage Houten, Educatieve Partners Nederland BV, 1997. Chalmers Mill, W., RSI voorkomen en genezen, 1 e druk. Amsterdam, De Driehoek B.V., 1996. Fransen, H., RSI een muis met een staartje, 1 e druk. Deventer, Uitgeverij Ankh- Hermes B.V., 1998. Kellerman, F.T., Vademecum Ergonomie, 8e herz. druk. Deventer, Kluwer B.V., 1975. Oost, H., Hoe schrijf ik een betere scriptie, 1 e druk. Amsterdam, Uitgeverij Contact, 1995. Roorda, J., Prettig werk op een gezond kantoor, 2 e gewijz. druk. Amsterdam, Nia, 1991. Rustenburg, G., T. de Gouw, A.W. de Geus, J.C.A. Smal en R.H. Buurman, Kernstof-B, 1 e druk. Groningen, Wolters-Noordhoff, 1996. Tromp, J.H.M. en E.F.H. Rietmeijer, De aanpak van het onderzoek, 3 e herz. druk. Houten, Bohn Stafleu Van Loghum, 1989. Van Eijsden-Besseling, M.D.F. en A.L.W. Samama-Polak, Behandeling en preventie van RSI, 1e druk. Assen, van Gorcum en Comp. B.V., 1998. Voskamp, P., Handboek gezondheid en veiligheid in kantoren, 1e druk. Den Haag, SdU Uitgeverij Plantijnstraat, 1993. Richtlijnen voor de ergonomie van werkplekken; onder redactie van H. Schuffel, E. Ellemans en F. Pot, 2 e druk. Voorburg, Directoraat- Generaal van de arbeid van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, 1989.
36
Artikelen Informatiemap RSI-patiëntenvereniging, RSI-patiëntenvereniging, Amersfoort. Muis geeft minste kans op RSI, Computer Idee (1999) 19, p. 42-45, VNU business publications. Psychologische determinanten van fysieke activiteit (hoofdstuk 3; Psychologie van de bewegingsactiviteiten academiejaar 2001-2002). RSI informatie bij beeldschermwerk, Gezonde Zaak. RSI; thematische knipselkrant, onder redactie van Probiblio (1999) 99/82. Stressherkenning; module Medplan Psycho Therapie Gezonde Zaak, Mediair Holland. Theory of planned behaviour and health behaviours, the, Mark Conner and Paul Sparks. Van der Sman, J., het RSI spook, Elsevier 57 (2001) 5 februari, p. 72-78, Nederlands Uitgeversverbond Groep- publieks en opinietijdschriften, Amsterdam.
Rapporten RSI, de Gezondheidsraad, 2000/22, Den Haag.
37
Websites http://www.bbzfnv.nl/ Bureau Beroepsziekten FNV helpt mensen met een beroepsziekte om de geleden (en te lijden) financiële schade te verhalen op de (ex-)werkgever. Voor FNV-leden, maar ook voor nietleden. Je gezondheid krijg je er niet mee terug. Maar veel claims stimuleren werkgevers hopelijk om beroepsziekten te voorkomen. http://www.cbs.nl/ Centraal Bureau voor de Statistiek. http://www.arbobondgenoten.nl/ Arbo- en milieusite FNV Bondgenoten. http://www.ergonomienet.nl/ Met informatie, links en interactieve elementen voor mensen die zich bezighouden met ergonomie. http://www.beroepsziekten.nl/ Nederlands Centrum voor Beroepsziekten. http://www.onderzoeksplein.nl/ Voor online enquête. http://www.rsi-vereniging.nl/ De site van de RSI-patiëntenvereniging. http://www.rsi-centrum.nl/ Het RSI-Centrum helpt organisaties bij het gezond maken en houden van beeldschermwerk.
http://www.stoprsi.nl/ Met een animatie over RSI.
Tv-uitzendingen Noorderlicht, VPRO, 2000. Kassa, VARA, december 2000.
38
Bijlagen
Bijlage I: Tabel indeling ernst RSI-klachten Graad 1
Graad 2
Graad 3
•
er is sprake van een relatie tussen klachten en het werk;
•
de klachten treden op na langdurig of stressvol werken;
•
de klachten verdwijnen in rust;
•
er is geen directe beïnvloeding van de werkzaamheden.
•
de klachten presenteren zich aan één zijde van het lichaam;
•
de relatie tussen de klachten en de werkzaamheden is minder duidelijk;
•
de klachten verdwijnen met rust;
•
werkzaamheden kunnen door de klachten beïnvloed worden;
•
de pijn straalt uit naar de directe omgeving.
•
de klachten presenteren zich aan één zijde of aan beide zijden van het lichaam tijdens het werken;
•
de klachten houden aan in rust;
•
de prestaties op het werk kunnen verminderd zijn;
•
er kunnen meerdere pauzes per dag noodzakelijk zijn;
•
de activiteiten buiten het werk kunnen door de klachten worden beïnvloed;
•
er kan sprake zijn van krachtverlies, verminderde controle, tintelingen en/of een doof gevoel.
Graad 4
Graad 5
•
er is sprake van pijn bij normale bezigheden;
•
klachten kunnen aanwezig zijn in 50-75 % van de tijd;
•
werkzaamheden worden gestaakt.
•
door aanhoudende klachten kan er niet gefunctioneerd worden.
Bijlage II: Risicospreiding per beroepssector
Percentage werknemers per beroepssector met kans op RSI-klachten 1% 17%
1%
34%
26%
6% 9%
6%
Wetenschappelijke en vakspecialisten, kunstenaars Beleidvoerende en hogere leidinggevende functies Administratieve functies Commerciële functies Dienstverlenende functies Agrarische functies Ambachts-, industrie-, transport-, en verwante functies Militairen en beroep onbekend
Bijlage III: Inrichting van de werkplek
Bijlage IV: Enquête ‘Risico inventarisatie RSI’ Introductie Doel van de enquête Het doel van dit onderzoek is inzicht te krijgen in de RSI ('muisarm') problematiek binnen ATP Online. Jouw deelname is van belang om een compleet beeld van de problematiek binnen de organisatie te krijgen. De uitkomsten van de enquête worden overgedragen aan HRM voor verdere analyse.
Opzet van de enquête De enquête bestaat uit maximaal 12 vragen (afhankelijk van jouw antwoorden). De enquête is onderverdeeld in vijf delen. Ieder deel gaat op een apart onderwerp in. Invullen van de enquête duurt maximaal 10 minuten. Deelname is anoniem. Alvast bedankt voor je medewerking! Marjon van Vulpen
I. Inrichting werkplek De vragen uit dit deel hebben betrekking op de inrichting van de werkplek. Hiermee wordt o.a. bedoeld: •
de stand van de monitor;
•
de stand van de stoel;
•
de hoogte van het werkblad;
•
omgevingsfactoren als licht en temperatuur.
1. (Deel 1) Weet je hoe je je werkplek goed kunt inrichten? o
Ja
o
Nee (ga verder naar vraag 4, deel 2)
2. (Deel 1) Is het op dit moment mogelijk om je werkplek goed in te richten? o
Ja
o
Nee (ga verder naar vraag 4, deel 2)
3. (Deel 1) Is je werkplek op dit moment goed ingericht? o
Ja
o
Nee
II. Pauzes De vragen uit dit deel hebben betrekking op het aantal pauzes dat op een dag wordt genomen.
4. (Deel 2) Kun je je werk even onderbreken of een zeer korte rustpauze nemen wanneer jij dat wilt? (b.v. om iets te drinken, naar het toilet te gaan of kort te ontspannen) o
Ja
o
Nee (ga verder naar vraag 6, deel 3)
5. (Deel 2) Neem je ieder uur zo'n korte (rust) pauze? o
Ja
o
Nee
III. Werkhouding De vragen uit dit deel hebben betrekking op de lichaamshouding achter de computer (o.a. geen voorovergebogen houding, benen en armen in een hoek van 90 graden).
6. (Deel 3) Weet je wat de juiste lichaamshouding voor achter de computer is? o
Ja
o
Nee (ga verder naar vraag 8, deel 4)
7. (Deel 3) Hanteer je deze juiste lichaamshouding op dit moment achter de computer? o
Ja
o
Nee
IV. Stress De vragen uit dit deel gaan over stress. Stress wordt gezien als één van de oorzaken van RSI. De literatuur maakt onderscheid tussen: •
gezonde of positieve stress; Deze vorm van stress heb je nodig om alert te blijven. Bijvoorbeeld als je de straat oversteekt en er komt opeens een auto aan.
•
ongezonde of negatieve stress.
8. (Deel 4) Weet je wat ongezonde/negatieve stress is? o
Ja
o
Nee (ga verder naar vraag 10, deel 5)
9. (Deel 4) Heb je vaak met ongezonde/negatieve stress te maken in je werkomgeving? o
Ja
o
Nee
V. RSI De vragen uit dit laatste deel gaan over RSI.
10. (Deel 5) Weet je wat RSI is? o
Ja
o
Nee (ga verder naar vraag 12, deel 5)
11. (Deel 5) Is RSI door een arts bij jou geconstateerd? o
Ja
o
Nee
12. (Deel 5) Heb je wel eens klachten aan je nek, schouders of je armen die naar jouw idee samenhangen met je werk (o.a. tintelingen, pijn, krachtverlies, doof gevoel)? o
Ja
o
Nee
Dit is het einde van de enquête. Hartelijk dank voor je medewerking.
Bijlage V: Resultaten enquête ‘Risico inventarisatie RSI’
De enquête is per e-mail aan 50 mensen verzonden. De enquête is door 41 respondenten ingevuld.
Deel I Weet je hoe je je werkplek goed kunt inrichten? Ja 68,3%
0,0%
Nee
31,7%
50,0%
100,0%
Is het op dit moment mogelijk om je werkplek goed in te richten? Ja Nee 53,7%
0,0%
14,6%
31,7%
50,0%
Geen antwoord
100,0%
Is je werkplek op dit moment goed ingericht? Ja Nee 48,8%
0,0%
7,3%
50,0%
43,9%
Geen antwoord
100,0%
Deel II Kun je je werk even onderbreken of een zeer korte rustpauze nemen wanneer jij dat wilt? Ja 85,4%
Nee
14,6%
50,0%
100,0%
Neem je ieder uur zo'n korte (rust) pauze?
Ja 22,0%
63,4%
14,6%
Nee Geen antwoord
0,0%
50,0%
100,0%
Deel III Weet je wat de juiste lichaamshouding voor achter de computer is? Ja Nee 75,6%
0,0%
24,4%
50,0%
100,0%
Hanteer je deze juiste lichaamshouding op dit moment achter de computer? Ja Nee 26,8%
0,0%
48,8%
50,0%
24,4%
Geen antwoord
100,0%
Deel IV Weet je wat ongezonde/negatieve stress is? Ja 68,3%
0,0%
Nee
31,7%
50,0%
100,0%
Heb je vaak met ongezonde/negatieve stress te maken in je werkomgeving? Ja Nee 29,3%
39,0%
0,0%
31,7%
50,0%
Geen antwoord
100,0%
Deel V Is RSI door een arts bij jou geconstateerd? Ja Nee 7,3%
90,2%
0,0%
2,4%
50,0%
Geen antwoord
100,0%
Heb je weleens klachten aan je nek, schouders of je armen die naar jouw idee samenhangen met je werk? Ja Nee 58,5%
0,0%
41,5%
50,0%
100,0%
Bijlage VI: Grafieken resultaten
Grafiek 1 16% 14%
Kans
12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% 0
5
10
15
20
25
30
35
40
Aantal respondenten
Grafiek 2
weet niet 24%
weet wel 76%
zit nu niet goed 49%
zit nu goed 27%
Grafiek 3 16% 14%
Kans
12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% 0
5
10
15
20
Aantal respondenten
25
30
Bijlage VII: Theory of Planned Behaviour Het doen van een determinantenanalyse is een noodzakelijke stap die moet worden gezet vooraleer we een interventie kunnen plannen. Indien we mensen tot ander (gezond) gedrag willen aanzetten moeten we immers weten welke factoren dit gedrag beïnvloeden. Op basis van de belangrijkste determinanten van het doelgedrag, in ons geval fysieke activiteit, kan vervolgens op een effectieve manier een interventie worden gepland. Veel te vaak worden er interventies gemaakt (we zullen een zwembad bouwen dan zullen mensen wel gaan zwemmen, we zullen een affiche uithangen dat sporten gezond is dan zullen mensen wel sporten, …) zonder rekening te houden met de factoren die dit gedrag beïnvloeden. Het resultaat is in dergelijke gevallen duidelijk: de interventie heeft geen enkel effect. […] Binnen psychologische theorieën over oorzaken van probleemgedragingen […] wordt vaak een onderscheid gemaakt tussen distale en proximale factoren. Onder distale factoren worden variabelen verstaan die moeilijk veranderbaar zijn, verder af liggen (distaal) van het te verklaren gedrag, en dus vaak geen rechtstreekse invloed hebben op het ontstaan van het probleemgedrag. Binnen de gezondheidspsychologie behoren leeftijd, geslacht en socio-economische status en persoonlijkheid tot deze groep. Proximale variabelen hebben een zeer directe invloed op het ontstaan van het gedrag. Zij spelen een mediërende rol tussen de distale factoren en het (probleem)gedrag. Het is de veronderstelling dat deze proximale variabelen eenvoudiger te beïnvloeden zijn dan distale factoren. Tot deze groep variabelen behoren attitude, sociale norm en controle. Theory of Reasoned Action De Theory of Reasoned Action (TRA) is een algemeen model dat niet specifiek bedoeld is voor het verklaren van gezondheidsgedrag. Ook ander gedrag, bijvoorbeeld het kopen van een computer, kan er mee worden verklaard. De theorie gaat ervan uit dat gedrag onder beschikking staat van de wil, dat het individu elk moment zelf beslist welk gedrag hij zal stellen. De oorspronkelijke theorie is de Theory of Reasoned Action, later werd deze theorie verder uitgewerkt in de Theory of Planned Behaviour. We beginnen hier met de oorspronkelijke theorie en de toepassingen op fysieke activiteit en bespreken vervolgens de aanpassingen.
Volgens dit model wordt het gedrag verklaard door de intentie. Onder de intentie verstaat men de neiging die mensen hebben om gedrag te vertonen. Bijvoorbeeld iemand is van plan om te stoppen met roken. De intentie wordt bepaald door de attitude (wat zowel uit emotionele als cognitieve componenten bestaat) en de sociale norm (vind ik dat significante anderen vinden dat ik dit gedrag moet stellen). Attitude wordt bepaald door de opvattingen van een persoon over de consequenties van het gedrag, de zogenaamde ‘beliefs’ en anderzijds door de evaluatie van deze consequenties. Een voorbeeld van een belief is: roken veroorzaakt kanker, waarbij kanker het belief is, de consequentie die met het roken wordt geassocieerd. Een voorbeeld van een evaluatie is: kanker is verschrikkelijk. In het model worden deze twee beïnvloedende factoren van attitude met elkaar vermenigvuldigd. De sociale norm is de door een persoon ervaren opvattingen van de sociale omgeving over bepaald gedrag. De sociale norm wordt bepaald door de opvattingen van anderen en de mate van instemming met deze meningen. Een voorbeeld van een normatieve opvatting is: mijn partner vindt dat ik moet afvallen, terwijl ‘ik trek me veel aan van wat mijn partner zegt’ een voorbeeld is van de mate van instemming[…]. […] Algemeen kan dus worden besloten dat de Theory of Reasoned Action een belangrijke bijdrage kan leveren tot het verklaren van fysieke activiteit. In bijna alle studies verklaren attitudes een groter deel van de variantie in gedrag in vergelijking met de sociale norm. Naar het sturen van interventieprogramma’s moet op basis van deze bevindingen vooral aandacht gegeven worden aan het veranderen van beliefs. Er zijn ook heel wat opmerkingen en kritieken gegeven op de Theory of Reasoned Action. Een eerste kritiek is dat in heel wat onderzoeken de relatie wordt onderzocht tussen attitude en sociale norm enerzijds, en intentie anderzijds. Op die manier gaat men dus intentie voorspellen en niet het echte gedrag. Hierbij moet bij de interpretatie van de gegevens en bij het opzetten van onderzoek zeker rekening worden gehouden aangezien de relatie tussen intentie en gedrag niet perfect is. Het is bijvoorbeeld niet omdat je de intentie hebt om op nieuwjaar te stoppen met roken dat je dat ook zal doen. Een tweede kritiek is dat het model te unidirectioneel is. Men gaat ervan uit dat attitudes, intentie en gedrag zullen beïnvloeden, terwijl men niet stelt dat gedrag ook attitudes zullen beïnvloeden, wat uiteraard wel het geval is. Het veronderstellen van een zekere reciprociteit in de Theory of Reasoned Action zou dus op zijn plaats zijn. Een derde probleem is dat de Theory of Reasoned Action enkel gedragingen wil verklaren die onder de controle zijn van het individu. Hierdoor kan de theorie geen gedrag verklaren waarbij ook andere dan persoonlijke beslissingsfactoren een rol spelen.
Theory of Planned Behaviour In het geval van fysieke activiteit zijn er een aantal factoren die ervoor zorgen dat het gedrag niet volledig onder de controle van het individu is (jobeisen, verantwoordelijkheid voor kinderen, ...). Om aan dit laatste probleem tegemoet te komen werd een soort uitbreiding gemaakt van de Theory of Reasoned Action, namelijk de Theory of Planned Behaviour (TPB). De Theory of Planned Behaviour is dezelfde theorie als de Theory of Reasoned Action, met die uitzondering dat er een constructie werd toegevoegd, namelijk de gepercipieerde controle, die enerzijds een effect zou hebben op intentie, en anderzijds ook rechtstreeks op gedrag. De gepercipieerde controle kan worden gedefinieerd als de overtuiging over hoe moeilijk of gemakkelijk het uitvoeren van het gedrag is. Zowel vroegere ervaringen die ervoor zorgen dat een bepaald gedrag een gewoonte is geworden, als externe hindernissen of barrières die het gedrag verhinderen horen in deze constructie van gepercipieerde controle. Net zoals attitudes en sociale norm, wordt ook gepercipieerde controle door twee factoren bepaald, namelijk de aan- of afwezigheid van middelen of mogelijkheden (Wat is de kans dat het zal regenen in het weekend), en anderzijds de macht die deze factor heeft om het gedrag al dan niet te stellen (Als het dit weekend regent, wat is de kans dat ik zal meegaan op de geplande fietstocht). Een aantal studies onderzochten de waarde van de Theory of Planned Behaviour voor het verklaren van fysieke activiteit. Het is duidelijk dat theoretisch gezien, de toevoeging van gepercipieerde controle voor fysieke activiteit belangrijk is, aangezien gepercipieerde controle vaak wordt geoperationaliseerd als de aan- of afwezigheid van barrières, en deze barrières bij fysieke activiteit heel belangrijk zijn. Het gaat hierbij zowel om de echte barrières (ik wil gaan sporten maar heb geen babysit), als de gepercipieerde barrières (ik heb geen tijd om te sporten).
EXTERNE FACTOREN
geloof in de gevolgen
x
evaluatie van de gevolgen
attitude ten opzichte van gedrag
Distale factoren leeftijd, geslacht, socio-economische status, persoonlijkheid opvattingen van anderen
x
wil om in te stemmen
subjectieve norm
Proximale factoren attitude, sociale norm, controle
veronderstelde kans van optreden
x
veronderstelde ondersteunende/ verhinderende macht
veronderstelde controle
intentie van gedrag
GEDRAG
Slotverklaring Hierbij verklaar ik dat ik het voorgaande werkstuk zelfstandig heb vervaardigd. Waar gebruik is gemaakt van geraadpleegde literatuur of andere bronnen is dit zowel in de tekst van het werkstuk als in de literatuurlijst duidelijk vermeld.
naam
datum
Marjon van Vulpen
13 augustus 2002
handtekening
