r:rilliilll;
l
.VOOR
MIJ
GAAT MUZIEK
BOVEN ALLES' Nuw
De passie_van_* FmesBW€ffieK€RffiKG
IBACH
IS DE
ZUIVERSTE COMPONIST' PAUL WITTEMAN IS NIET ALLEEN SCHRIJVER EN TV.PRESENTATOR, MAAR HIJ IS OOK DOL OP KLASSIEKE MUZIEK. HIJ HOUDT ER NIET VAN OM ALLE COMPONISTEN METEEN HEILIG TE VERKLAREN. MAAR BACH, EN VOORAL ZIJN WOHLTEMPERIERTE .BACH BOORT EEN DIEPERE LAAG AAN: DIE VAN KLAVIER,Z.T ER NIET VER NAAST. DE DooRLEEFDE EMonE. HAtrtDEL, ooK Moor HooR, MAAR wAARoM zou JE NIET METEEN NAAR BACH LUISTEREN?' TEKST: COEN DE JONGE, FOIO'S: ANP{REEK VAN ASPEREN/ LEENDERTJANSEN
paul Witteman zat als kind duizenden uren onder de I piano van zijn moeder.'Vanaf mijn vierde lot mrjn elfde,
over muziek op zrjn naam staan, voor een deel gebundelde columns die hij schreef voor deVolkskrant Zryn nieuwste boek
en dan twee uur per dag, reken maar uit. Een heel prettige plek. Ik sloot me er ook niet voor af, ik kan nog a1les uit mijn hoofd spelen wat ik toen heb geleerd. Het hele reperloire,
is De Onuoitooiden (uitgeverij Balans).
van Bach tot Bart6k.' Toch verbleef hr; maar een jaar op het conseruatorium. Een ervaring njker geworden, wierp hij zich daarna op de journalistiek. Inmiddels heeft hr; een handvol succesvolie boeken
wrl hU daarmee soms een schuld aan zijn familie inlossen? In zljn huiskamer hangt een streng portret van ztjn moeder. Witteman schreef als slotzin van zljn boekje Erfstukken. 'Ik had beter mijn best moeten doen.' Is dat ironie of heeft het een diepere betekenis? 'E6n van mgn broers zegt altryd dat
ik op latere leeftijd nog
Nattw i
iets wil laten zien aan mijn al lang geleden overleden vader,
maar die broer heeft veel met Freudiaanse analyses te maken gehad, dus ik weet het niet. Ik denk dat ik het gewoon mooi meegenomen vind als ik mensen kan overhalen naar mooie stukken te luisteren. Toen ik errnee begon, was het me alleen daarom te doen. En het gaat me om het genot van het schnjven zelf. Het is op zich heel leuk werk, en ook een soort componeren. Ik vind het ook heel leuk om de eerste zin te
wel zo'n boekje met Ellington-melodieen, maar nee - het refereert me ook te veel aan een wereldje waar ik een trldje deelgenoot van ben geweest. Eerlijk gezegd vind ik jazz iets is
van de jaren vijftig, zestig, nou vooruit zeventig - en daarna niet meer. Het zit 'm ook niet in het gebruik van harmonieen of zo, het gaat me eerder om werelden. )azz is relatief jong, iets dat is ontstaan in de vorige eeuw. Het heeft zich daann wel ontwikkeld, maar het plafond was ook snel zichtbaar, of
hebben, en daarna gaat de rest rollen.'
in dit geval: hoorbaar. Wat je nu hoort, rs een beetje een menging van rock en jazz,maar het is over z'n hoogtepunt heen.
FIETSENHOK
Dat geldt overigens ook voor klassieke muziek, maar die
Hoewel hij er ooit van droomde een blanke Thelonious l'lonk of Horace Silverte zijn, moetPaulWittemanvan jazzmuztek
heeft er een paar eeuwen langer over gedaan.'
niet veel meer hebben. Maar misschien had de wereld er heel
DOORLEEFDE EMOTIE
anders uitgezien a1s zijn roodharige medeieerlinge en aanko-
Over veel muziek
mende jazz-zangeres Trees
man net zo'n hardvochtig oordeel, hoewel hry wel kan begrijpen waarom er mensen z|1n (zoals de schrijver Bernlef) die
- ze zong I',4y Funny Valentine op niet ooit in het fietsenhok met de drummer had staan zoenen. Stel dat de verliefde puberWitteman toen de gelukkige was geweest, had hrj dan nu misschien over jazz geschreven? schoolfeestjes
uit de twintigste eeuw heeft Paul Witte-
veel voelen voor het werk van bijvoorbeeld Schonberg.'Het is
klassiek en toch modern. De voordelen van de klassieke muziek, en nog zonder de nadelen van de atonaliteit. Die atona-
iileit komt er in een stuk als
ER ZIJN MAAR HEEL WEINIG COMPONISTEN. IISSCHIEN ALLEEN MOZART, DIE ALLES WAT 1E BEDACHTEN MEIEEN OPSCHREVEN EN BIJ VIE HEI OOK MEI'EEN GOED WAS'
Verkldrte Nacht overigens wel
aan, dat kun
je horen. Voor
sommige mensen is Schonberg
een sooft uitgangspunt
ge-
weest, maar voor mij hoort dat
bij
een bepaalde trjd. 89 Ba-
dings en Prjper hoor je dat vol-
seerd op een akkoordenschema.'
mij ook; ze zijn aileber zwaar gedateerd. De muziek van Peter Schat is hetzelfde lot beschoren. 'De zogenaamde atonaliteit heeft ook veel slachtoffers gemaakt. In hun tijd maakten die mensen zeer goede en verdienstelryke muziek, en soms is het best mooi om er nog eens naar te luisteren, maar het bekhlft toch niet. Het is in die periode bh.lven steken, is de tijdgeest niet overstegen. Je kunl dan natuurlijk zeggen: ik ga met mijn hoofd die tr;d weer opzoeken en dan vind ik het misschien wel weer aardig. Muziek die zich wel aan de tijd van ontstaan kan ontworstelen, die vind je heel weinigbij de Nederlandse componisten. Luister maar eens naar de opera Reconstructie: ernstig gedateerd. Muziek die ondergeschikt rs gemaakt aan een idee. Af en toe hoorje een leuk stukje, en dat is dan net door Louis Andries-
'Er zljn natuuriijk heel begenadigde jazzmusici dre heel mooi
sen gemaakt.'
konden improviseren, maar ik vind het in z'n geheei toch te
'Of er voor mlj een soort absoluut muziekstuk is? Ja, dat is loch Das WohltemperierleKlavier van Bach. In reder geval speel ik dat het meest, al dertig jaar. Het is noodzakelijk te kennen voor iedereen die erover nadenkt hoe muziek in elkaar zit
gens
'Nee hoorl Ik moet je eerlgk zeggen dat jazzmuziek voor mr;
te beperkt is. )azz heeft wel de charme van de liveperformance, van de rmprovisatie. Dat is heel enerverend als je er-
bij bent en de muziek op dat moment wordt geboren. Maar klassreke muziek heeft voor mij het voordeel van het ambachteluke maakwerk, van het schaven en er nog eens naar k5ken om het n6g beter te maken. Er ztjn maar heel weinig componisten, misschien alleen Mozarl, die alles wat ze bedachten meteen opschreven en bij wie het ook meteen goed was. Alleen dan kun je het een beetje vergelijken mel lazzmuziek, want die muziek komt immers improviserend tot stand. Tenminste, als het goed is. Meestal is het wel geba-
beperkt. Er zitten voor mij te weinig lagen in om m'n behoefte aan emotionele vervulling te bevredigen. Ook Duke Elling-
ton niet. Vroeger, toen ik zelf jazz probeerde te spelen, had ik
Natw
Vind ik. Vorig jaar was er een uitvoering door Daniel Barenbolm in het Concertgebouw; die speelde het hele eerste deel, en ik geloof dathet debedoelingwas dathlj dit jaarhettweede deel zal spelen. Maar je merkte dat de zaal niet enthousiast was, veel mensen hadden het na een half uur wel gehad. Niet omdat het geen mooie muziek is, en Barenboim speelde het ook perfect, maar het is in al z'n schoonheid ook een soort leerboek. Alles komt langs wat maar van belang is. In mr;n opleiding is het mij ook als zodanig gepresenteerd.' 'Bach is voor mij de zuiverste componist, a1s je dat zo wilt uitdrukken. Hdndel, ook mool hoor, hij heeft prachtrge aria's gemaakt, maar waarom zou je dan niet meteen naar Bach luisteren? Bach boort met dezelfde middelen een nog diepere
laag aan: die van de doorleefde emotie. Er zljn fuga's van hem die mrj als het ware zrjn geopenbaard, onder meer door Glenn Gould. Daar heb lk heel veel van geleerd. Er is ook een dvd waarop Gould uitlegt hoe het in elkaar zit - er zljn maar heel weinig mensen die dat kunnen. Uitieggen waarom iets
digen ln de krant het ermee eens zouden zryn. Dat ze niet dachten: wat gaat die onbenul nu op ons terrein doen?' 'lk probeerde er steeds een sooft rondgang in te brengen. En dan liefst zonder jargon, en met metaforen die zo wernig mogelijk clich6s bevatten. De iezer moet kunnen meedeinen op het enthousiasme, zonder dat het pathetisch wordt. Laveren dus. Veel mensen die ik voor ons tv-programma ontmoel
blt-
ken de stukken erg te waarderen, kopen ook de boeken. In die
opdracht ben ik dus wel geslaagd, maar het blijft toch het werk van een amateur. Ja echt, ondanks het jaar dat ik op het conselatorium zat. Mr.ln opvatting is wel dat iedereen muzikaal is. Ik geloof niet in een enorme genetische overdracht van muzikale affiniteiten.Er zljn natuurlryk wel eigenschappen die er een handje bry kunnen helpen, maar er llgt veel terrein braak.'
'lk probeerde altijd de persoon, de biografle van de componist te gebruiken om zijn muziek te verklaren. Iets wat in bepaalde kringen zwaar verboden is. Ik vond dat wel degeh.lk
mooi is: Leonard Bernstein kon het ook.'
toegestaan, omdat je zo kunt verklaren waarom het toen zo moest klinken. Dat was lange tryd verboden terrein. Zulke ge-
ONBENUL
schiedenissen zyn vaak heel interessanl, hoewel sommige scribenten ongetwijfeld vinden dat het een soon psychologie
'Het werk aan zo'nwekehjkse muziekcolumn kostte me min-
stens een dag. Dingen opzoeken, opzoeken, opzoeken, en draaien natuurlijk. Ik zeg een dag, maar het strekte zich in felte over drie dagen utt, het hield me enorm bezig. Waarover
moel het gaan, zal lk alvast wat dingen opschrijven, kom ik wel op tr.Jd klaar... De derde dag gebruikte ik dan voor schaven en verbeteren. Ik ben er voor dit jaar even mee gestopt, want ik kon het echt niet meer combineren met mr.ln werk. 'over klassieke muziek schrijven is overigens ook een probaal middei om de kritische lezer over je heen te krijgen, en daaruan zl)n er in die wereld heel veel. Het is aan de andere kant ook ontzettend leuk werk. Mrjn uitgangspunt was dat je ook altijd iets over jezelf moet vertellen, maar op een gegeven moment maak je dat leeg en dan moet je het weer lalen vollopen. Veel ervaringen met muziek
uit mrjn jeugd heb ik
op een of andere manier in die slukken verwerkt.
'Ooit ben ik ervoor gevraagd door een vrlend die bij de Volks-
ik aan de keukentafel over muziek kon praten op een manier die ook toegankelgk was voor mensen die er niet zoveel verstand van hebben. De lezer die er niet in thuis is maar er wel belangstelling voor heeft. Het leek hem wel ieuk dal er iemand was - naast al die begenadigde recensenten - die over muziek kon schrijven vanuit de krant werkt, die vond dat
van de natle grond is.'
'Wie ik een heel goede schrijver over muziek vind? Eimer Schonberger. Geweldig! Dal is de beste die er is, hors concours. Die schrijft ook professioneler dan ik, maar het is wel voor mensen dre al veel van muziek weten.' GEEN HEILIGVERKLARING
'in
mljn stukken, en dus ook in alle bundels, ben ik op zoek naar de vraag hoe het komt dat bepaalde muziek tot a1
een bepaalde stemming kan leiden. Een van de vragen die ik
bij mijn leven nog beantwoord hoop le krr.1gen, is hoe het komt dat wij mensen onze stemming toch zo slecht in de hand hebben. Hoe komt het dat ik de hele dag het gevoel kan hebben niet goed in mijn vel te zitten, en waarom lukt het dan niet om die knop om te draaien? En als ik zoiets zou willen, welke knoppen zljn dat dan en wat gaat er daarachter schuil? Muziek is dan een soort gereedschap, en omdat ik daar toegang toe heb, kan ik er ook van profiteren. En met redelijk succes. Ik kan soms een eerdere stemming begrenzen en een deprimerende stemming opkrikken door bepaalde muziek uit te zoeken. Er zljn bepaalde cantates van Bach
passie van een amateur. Ik vertelde iets over mezelf, over de
waarvan ik erg goed weet welk effect ze op me hebben. En bepaalde Franse muziek heeft alttd een positieve invloed op
componist, en rk probeerde dan het stuk zo te beschrijven dal men er enthousiast over kan worden. Zes jaar geleden ben ik ermee begonnen, op voorwaarde dat de echte deskun-
mijn gemoedstoestand.' 'Maar ik weet ook zeker dat als ik andere muziek zort opzoeken, het van kwaad tot erger zou worden. Wat me heel
|atry
a
.BACH BOORT EEN DIEPERE L/AAG AAN: DIE VAN DE DOORLEEFDE EMOTIE. ER ZIJN FUGAS VAN HEM DIE MIJ ALS HFI WARE ZIJN GEOPENRMRD, ONDER MEER DOOR GLENN GOULD'
van de muziek. Hij heeft in feite de muziek ondergeschrkt gemaakt aan het verhaal. Stel dat hij daar zichzeif niet afhankelijk van had gemaakt, dan had hlj al ztjn energie
in de muziek zelf kunnen steken.' CADEAUS
'Voor mijn persoonlijk ieven is klassieke muziek in feite veel belangrijker dan al dat gedoe over politiek en maat-
interessant lijkt is na te gaan of dat bij anderen ook zo werkt. En hoe dat dan komt. Het lijkt wat op muziektherapie, rnderdaad, een onderontwikkelde branche die wel wordt toegepast maar nog zonder al te veel succes. Depressieve mensen hebben zich vaak overal voor afgesloten, maar op dat terrein is met muziek mlsschien nog veel te doen. Er ztjn aI wel onderzoeken waarbij mensen aan de piano worden gezet en waarbij tegelijkertijd een EEG wordt afgenomen. Dan kun je zien welke hersenbewegingen optreden bij bepaalde klanken. Heel fascinerend allemaal. Maar voorlopig blijft dit terrein nog een groot geheim.' 'Of slechte mensen toch mooie muziek kunnen maken? Ja, dat denk ik wel. De vraag is natuurlijk welke definitie van slecht je hanteert. Veel componisten waren behoorlijk onaangename mensen; rn die wereld tref je ook ongeiooflijk egocentrische persoonlijkheden aan. Ik ben niet van de partij die alle componisten meteen maar heilig verklaart: Bach was een behoorlijk onaangenaam persoon. Mensen met grote ideeen en grote talenten lopen nu eenmaal grote risico's. Maar ze maken daardoor misschien wel heel spannende muziek. Hoewel, Wagner, tja, hij heeft mooie passages geschreven, maar dat gebral op het toneel. . En die manier waarop bij hem gezongen moet worden, vind ik ook heel lelijk. Het gaat gewoon ten koste
I
d^u@
schappij. Natuurlijk. lMaar het zijn wel onvergelijkbare dingen. /e hebt je werk, waarin men ervan uitgaat dat je de dingen zo goed mogelijk zult doen, en waarin je vooral g66ft. Op die manier zet je lezeirf aan het werk, in de hoop
dat het goed is en door de mensen wordt gewaardeerd, maar muziek geeft aan j6u. En dat is een heel andere richting. Ik hoef maar een cd op te zetten of een toets aan te slaan, of de cadeaus stromen mijn richting op. Eigenlijk precies het omgekeerde. En degenen die het werk hebben gedaan, ztln de componisten en de uitvoerende kunstenaars, en dre zijn - ztj het niet geheel belangeloos - voortdurend geschenken aan het uitdelen aan de luisteraar. Maar nogmaals, het is heel moeilijk te vergelijken.' 'De politiek is belangrijk omdat die de samenleving voor zoveel mogelijk mensen zo aangenaam mogelijk moet maken, en ik zeg niet dat de individuele muziekbeluistering daar qua belang bovenuit gaat. Maar voor mij persoonlijk gaat muziek boven alles. Hoe zoiets is ontstaan? Ik denk een kwestie van karakterstructuur en opvoeding. Zonder dat karakter zou mijn opvoeding dle passie voor muziek niet tot stand hebben gebracht.' Onze redacteur Coen de Jonge heeft de afgelopen jaren gewerkt aan een serie interuiews melbekende Nederlanders.Thema: hun passie
uoor klassieke muziek. Deze gesprekken zullen worden gebundeld onder de titel Alles Komt Goed' (een uitspraak uan Mark Rutte) bij
Uitgeuerij Passage in Groningen.
