ROUTEPLUIM oktober 2008

57

58

ROUTEPLUIM oktober 2008

COLOFON Routepluim is een uitgave van de Vormgevingsadviesgroep Rijkswaterstaat, atelier Rijksbouwmeester en steunpunt Routeontwerp

Oktober 2008 Oplage: 750 exemplaren

INITIATIEF Jan Brouwer (Rijksadviseur voor de Infrastructuur) en Ingwer de Boer (voorzitter Vormgevingsadviesgroep Rijkswaterstaat) JURY Tracy Metz, Annemiek Rijckenberg, Steven Slabbers SAMENSTELLING Tertius Hanekamp, Mark Hendriks, Marieke Hofstra, Sabrina Kers m.m.v. Jeroen Mensink

TEKST Tekstlandschap, Mark Hendriks, Utrecht VORMGEVING Douwe de Haan, Delft DRUK Thieme Media Services, Delft BESTELLEN/CONTACT www.routeontwerp.nl

ROUTEPLUIM 2008 Op 16 oktober 2008 uitgereikt aan G

A8ernA

G

Station Beatrixlaan Randstadrail

G

Snelwegmuseum

INHOUD

INLEIDING

5

DE JURERING: SCHITTERENDE BESTEMMING VOOR LOZE SNELWEGONDERWERELD

7

DE GENOMINEERDEN De gebiedsopgave: snelwegen en snelwegzones G

A8ernA (winnaar)

15

G

Routeontwerp A58, Vensters op Zeeland

17

G

Park Overbos

19

G

Stedenbaan

21

De ontwerpopgave: civiele kunstwerken G

N470 – Kunstwerk 17, Tunnel Rodenrijsche Vaart

23

G

Station Beatrixlaan Randstadrail (winnaar)

25

G

Automotive City

27

De culturele opgave: culturele initiatieven G

Panorama Nederland

29

G

De Diabolische Snelweg

31

G

Snelwegmuseum (winnaar)

33

G

Het A1-project

35

G

Rijkswegiconen

37

DE NIEUWE ROL VAN RIJKSWATERSTAAT:

4

VAN WEGENBOUWER NAAR GEBIEDSONTWIKKELAAR

39

REGISTER VOORBEELDPROJECTEN

49

INLEIDING

De afgelopen vier jaar zette het steunpunt

reikt aan succesvolle infrastructurele

een bijdrage hebben geleverd aan de ruim-

Routeontwerp zich in om het ontwerp van

projecten die als voorbeeld dienen voor

telijke kwaliteit van de omgeving, opgestart

wegen en hun omgeving op de ruimtelijke

anderen.

of gerealiseerd in de periode 2004-2008 en

agenda te krijgen. Routeontwerp gaat over

niet door de rijksoverheid geïnitieerd.

relaties met het omliggende landschap en

Daarom heeft het steunpunt Routeontwerp

Uit deze 47 projecten zijn door initiatief-

de ruimtelijke ontwikkelingen die daar spe-

op initiatief van Rijksadviseur voor de Infra-

nemers Jan Brouwer en Ingwer de Boer

len, met als doel om de vergaande verrom-

structuur Jan Brouwer en Ingwer de Boer,

twaalf projecten genomineerd. Een vak-

meling en nivellering van het snelweg-

voorzitter van de Vormgevingsadviesgroep

kundige jury koos uiteindelijk in elke

landschap tegen te gaan. Routeontwerp gaat

van Rijkswaterstaat, de Routepluim in het

categorie een winnaar.

om een eenduidige vormgeving van de weg

leven geroepen. Een prijs die wordt toege-

Deze publicatie doet verslag van het jury-

en bijbehorende architectonische elemen-

kend aan een concreet project, een voor-

proces. Tegelijkertijd is het een inspirerend

ten, zoals geluidsschermen, viaducten en

beeldig proces, een inspirerend persoon

voorbeeldenboek, waarin de twaalf genomi-

verlichtingspalen. Routeontwerp gaat over

of een cultureel initiatief. De Routepluim is

neerden uitgebreid in woord en beeld zijn

een nieuwe kijk op infrastructuur, als

enerzijds een beloning voor de ontvangers,

beschreven. Een register bevat de overige

kwalitatieve dragers van een gebied.

anderzijds een aanmoediging voor anderen

35 projecten.

Nu het steunpunt begin 2009 haar werk-

om innovatief en creatief met infrastructuur

In een achtergrondverhaal wordt tot slot

zaamheden beëindigt, is het van belang dit

in Nederland om te gaan.

ingegaan op de gevolgen die het route-

gedachtegoed verder te verspreiden en te

Voor deze eerste Routepluim zijn in drie

ontwerpdenken heeft voor Rijkswaterstaat.

verankeren in de ziens- en werkwijzen van

categorieën – snelwegen en snelwegzones,

Van een puur uitvoerende wegenbouwer

overheden, marktpartijen en maatschappe-

civiele kunstwerken, culturele initiatieven –

groeit Rijkswaterstaat uit tot een volwaardige

lijke organisaties. Een middel daartoe is een

47 projecten geselecteerd. Deze projecten

partner in de ruimtelijke ontwikkeling van

steeds terugkerende prijs die wordt uitge-

moesten primair over infrastructuur gaan en

Nederland.

5

Het winnende project A8ernA in Koog aan de Zaan. 6

DE JURERING

SCHITTERENDE BESTEMMING VOOR LOZE SNELWEGONDERWERELD Het blijkt geen gemakkelijke opgave te

De vijfkoppige jury van de allereerste

bepalen welke van de genomineerde

Routepluim kwam op een dinsdagavond voor

projecten de Routepluim verdienen.

beraad bijeen in een voormalige wachtkamer

De projecten lopen sterk uiteen, qua

in de restauratie van het Amsterdamse

opgave, schaalniveau en ontwerpbenade-

centraal station. Naast initiatiefnemers Jan

ring, waardoor ze moeilijk te vergelijken

Brouwer en Ingwer de Boer bestond de

zijn. Slechts een ding hebben de projecten

commissie uit landschapsarchitect Steven

gemeen: infrastructuur wordt meer en

Slabbers, journalist en schrijver Tracy Metz

meer als culturele gebiedsopgave gezien,

en zelfstanding adviseur en lid van de

waarin ruimtelijke en cultureel-maat-

VROM-raad Annemiek Rijckenberg.

schappelijke facetten net zo bepalend zijn

De grote typologische verschillen tussen de

als het functionele programma. De twaalf

twaalf genomineerde projecten zijn deels

projecten tonen aan dat verkeersinfra-

verholpen door het besluit in drie catego-

structuur niet langer eendimensionaal en

rieën een Routepluim uit te reiken, te weten

sober wordt geconsumeerd en aangelegd.

Snelwegen en snelwegzones, Civiele kunst-

Voor steeds meer weggebruikers en om-

werken en Culturele initiatieven. Toch moest

wonenden is het reizen en vervoeren een

de jury binnen deze categorieën appels met

wezenlijk onderdeel van hun dagelijkse

peren vergelijken om tot een weloverwogen

bestaan en omgeving.

oordeel te komen. Zo bevatte het arsenaal culturele initiatieven boeken, kunstwerken, manifestaties en een museum. In de categorie Snelwegen en snelwegzones liepen de nominaties uiteen van conceptuele en strategische plannen tot lokale uitvoeringsprogramma’s. De jury besloot dan ook geen criteria op te stellen voor de beoordeling van de genomineerden. Uit de gesprekken tussen de juryleden zou vanzelf boven water komen welke projecten een Routepluim 7

Genomineerd: Automotive City, een geluidswal en autoshowroom langs de A2 bij Utrecht.

8

verdienen en waarom. Een jurylid vroeg zich

Voor de categorie Snelwegen en snelwegzones

een verkeerde werkvolgorde. In plaats van

af waarom projecten van voor 2004 niet in

stond in eerste instantie de vormgeving van

het ontwerp te gebruiken om het juiste

aanmerking kwamen voor een Routepluim.

de relatie tussen weg en omgeving centraal.

parcours door het Walcherense landschap te

Met het toekennen van deze prijs aan histo-

Maar al snel ontdekte de jury dat dit niet het

vinden, is het ontwerp achteraf slechts

rische successen zou de jury het signaal af

enige uitgangspunt mocht zijn, omdat drie

ingezet om de trajectkeuze bij te slijpen.

kunnen geven dat torenhoge ambities uit het

van de vijf plannen enkel op papier bestaan.

verleden als voorbeeld moeten dienen voor

Men besloot dat ook de voorgestelde manier

ROBUUST EN STEDELIJK

hedendaagse infrastructurele projecten.

van denken beoordeeld moest worden. Zoals

De strijd in deze categorie ging uiteindelijk

Want favoriete voorbeelden genoeg: de

een jurylid zei: we moeten niet puur het

tussen de twee meest uiteenlopende pro-

Afsluitdijk, de Zeelandbrug, de Waalbrug

fysieke ontwerpresultaat beoordelen, maar

jecten: de Stedenbaan en het project A8ernA

en het Prins Clausplein. Of de betonnen

ook naar het initiatief kijken, naar de ambi-

over de inrichting van restruimtes onder de

olifanten langs de A27 richting Almere,

ties, naar de manier van denken, naar het

A8 in Koog aan de Zaan.

de verlengde A5 langs Schiphol of het

anders bekijken van een opgave. Een goed

In het Stedenbaanproject wordt het bestaan-

Ketelhuisje langs de A6 in de Noordoost-

voorbeeld van deze omslag was de nomina-

de spoorwegnet in de zuidelijke Randstad

polder dat de waterhoogte buitendijks

tie A58-Vensters op Zeeland. Inhoudelijk

opgewaardeerd en worden braakliggende

symboliseert.

noemde de jury het ontwerp obligaat, enkel

terreinen rondom stations omgetoverd tot

gestoeld op wat globale richtlijnen. Maar, zo

aantrekkelijke woon- en werkmilieus. De

MANIER VAN DENKEN

meende de jury, met deze visie is eindelijk

koppeling van stedenbouwkundige ontwik-

De suggestie om pluimen uit te reiken aan

een document gemaakt waarin beschreven

kelingen aan het infrastructurele net is voor

projecten van voor 2004 is uiteindelijk niet

is hoe langs de Zeeuwse tak van de A58 een

Nederlandse begrippen revolutionair. De jury

overgenomen. Volgens de meeste juryleden

balans kan worden gevonden tussen het

was zeer gecharmeerd van de wijze waar-

heeft het weinig betekenis wanneer met de

behoud van waardevolle vergezichten en

mee op de schaal van de Zuidvleugel de

kennis van nu projecten van onze voorouders

urgente verstedelijkingsopgaven. Met de

nabijheid van functies gewaarborgd wordt,

geprezen worden. Bovendien is er in het

visie kunnen provincie en gemeenten tijdig

terwijl op lokaal niveau is doorontworpen

verleden ook veel mis gegaan, zoals met de

regie voeren op de ongebreidelde bebou-

aan de inrichting van stationsomgevingen en

invoering van de Duurzaam Veilig-principes,

wingsgolf. Een ander project, Werkatelier

de combinatie met andere verkeersmodali-

waarna rotondes en rode fietspaden ervoor

N57 Walcheren, scoorde daarom minder goed.

teiten. Bovendien gaat het om openbaar ver-

zorgden dat veel provinciale en lokale wegen

Hierin werd ontworpen aan een wegtracé dat

voer, volgens de jury ondervertegenwoordigd

in Nederland op elkaar lijken.

geheel dichtgetimmerd was. Volgens de jury

in de nominaties. 9

Het mooiste civiele kunstwerk: het Haagse station Beatrixlaan Randstadrail.

10

Om te bepalen of A8ernA voldoende kwaliteit

het water van de Zaan te ervaren. De kracht

heeft om ten koste van de Stedenbaan een

van het gebied is dat op aangename wijze de

Routepluim in de wacht te slepen, besloot de

A8 gekruist kan worden. Vanuit het pleintje

jury een bezoek te brengen aan Koog aan de

bij de kerk aan de dorpszijde loopt men

Zaan. De jury was onder de indruk van de

geruisloos richting het parkje en de school

ontwerpaanpak. Vanuit de plek - niets meer

aan de andere kant van de weg.

dan een onvermijdelijke erfenis van de A8 –

Ter plekke stelde de jury vast dat A8ernA een

is bedacht welke inrichting wenselijk is. Met

schitterende bestemming is voor een voor-

een bezoek kon worden bezien of het lovens-

heen loze ‘snelwegonderwereld’. De toe-

waardige initiatief ook na realisatie de

voeging van een skate- en graffitipark voor

beloofde ambities waarmaakt.

jongeren is een uiterst slimme zet geweest.

Het skatepark, met wanden voor graffiti en

Omdat dit project, meer dan de Stedenbaan,

omgeven door een metershoog hekwerk, is

een concrete handreiking biedt aan steden

robuust en stedelijk vormgegeven. Het

die eveneens kampen met deze problema-

lawaai van de open afritten, de troep en de

tiek, besloot de jury de Routepluim in de

kleurige muren geven het gevoel niet in

categorie Snelwegen en snelwegzones toe te

Koog aan de Zaan te zijn. Enigszins lachwek-

kennen aan A8ernA.

kend is het bordje ‘Graffitivrijplaats: houd je aan de regels’. Het oranjekleurige lint met

ON-NEDERLANDS ONTWERP

supermarkt en viswinkel doet rommelig

Waar in de eerste categorie het initiatief en

aan, met verspreide borden, fietsrekken en

de benaderingswijze een rol speelden in de

geparkeerde auto’s. Het pand van de super-

beoordeling van een project, lag in de cate-

markt is een stoere barak – wat past bij het

gorie Civiele kunstwerken de nadruk op de

karakter van de bovenliggende snelweg –

fysieke vormgeving.

terwijl de viswinkel is gevestigd in een mooi

Het viel de jury direct op dat een van de

glazen gebouwtje. Het haventje is volgens de

meest succesvolle projecten van de laatste

jury een prima sluitstuk. Ondanks het feit

jaren, de geluidswal met autoshowroom

dat het als aanlegplaats amper gebruikt

langs de A2 bij Leidsche Rijn, niet genomi-

wordt, biedt het bewoners de mogelijkheid

neerd was. Volgens enkele juryleden is 11

Het Snelwegmuseum, winnaar in de categorie culturele initiatieven. 12

Automotive City een icoon, de belichaming

lichtverstrooiing. Geconcludeerd werd dat

het Snelwegmuseum. In dit museum wordt de

van hoe op functionele en esthetische wijze

de weg als geheel prima is aangelegd, maar

snelweg gepresenteerd als een zelfstandige

met geluidswallen moet worden omgegaan.

dat in de samenhang met de steeds verder

streek, met gebruiken, culinaire hoog-

Een object dat in beginsel zaken wegstopt, is

verstedelijkende omgeving kansen zijn ge-

standjes, klederdrachten, architectuurstijlen

langs de A2 ingezet als etaleerruimte, met

mist. Ondanks het besef dat ontwikkelingen

en landschappen. De makers van het

materiaal dat ongevoelig is voor graffiti en

in de omgeving buiten de macht van de

museum brengen volgens de jury op

mosgroei. De juryleden waren het roerend

ontwerpers lagen, duidde een jurylid de weg

humoristische wijze een ongebruikelijke

eens: Automotive City moest worden toege-

als een vlag op een modderschuit.

boodschap over, namelijk dat mensen

voegd aan de lijst met genomineerden.

De pluim is toegekend aan het station

anders en positiever moeten kijken naar het

De strijd om de Routepluim ging tussen twee

Beatrixlaan Randstadrail, ook wel de netkous

snelweglandschap.

andere voorbeelden, de tunnel onder de

genoemd. Volgens de jury een on-Neder-

Het Snelwegmuseum versloeg daarmee het

Rodenrijsche Vaart op de N470 tussen Delft

lands ontwerp, dat het ontheemde en kale

boek Panorama Nederland. Een monumentaal

en Zoetermeer en het Haagse Randstadrail-

Beatrixkwartier de zo gewenste stedelijkheid

naslagwerk over ontwikkelingen op en langs

station Beatrixlaan.

schenkt. De netkous definieert de langge-

onze snelwegen, zo meende de jury. Toch

Beide projecten zijn door de jury bezocht.

rekte ruimte, waardoor het een prachtig

wordt enige duiding over het karakter van de

De tunnel valt tegen in vergelijking met het

voorbeeld is van hoe architectuur een

getoonde ontwikkelingen nodig gemist.

fotomateriaal dat was bekeken. Het kunst-

nutteloze ruimte betekenis geeft.

Waardering had de jury voor het project

werk is eigenlijk te kort om van een tunnel te

Rijkswegiconen. Hierin stimuleerden een

spreken en de kleur van het beton blijkt in

KLEDERDRACHTEN

architectuurcentrum, bedrijven en archi-

werkelijkheid treurig. En zeer belangrijk: de

De laatste categorie bevatte de meeste

tectenbureaus de gemeentelijke overheid

vloeiendheid van het concept – een loodslab

genomineerden. Dit is niet vreemd, aan-

na te denken over het aanzien van de bebou-

die zich om de weg heen vouwt – heeft na

gezien kunstenaars, schrijvers en fotografen

wing langs de wegen rondom Gouda. De jury

uitvoering aan kracht ingeboet door techni-

voorop lopen in de beweging om weg en

had echter twijfels bij een van de doelstellin-

sche ingrepen als vluchtdeuren en het platte

omgeving in samenhang te benaderen. In

gen, namelijk dat wegen rondom Gouda

vlak van de weg. Enthousiaster werd de jury

tegenstelling tot plannen en ontwerpen zijn

spraakmakend moeten zijn. Eveneens buiten

van de zorgvuldige en eenduidige vorm-

culturele projecten uitermate geschikt een

de prijzen vielen het boek De Diabolische

geving van de terracotta fietsovergangen, de

groter publiek een ander perspectief op

Snelweg – te veel een feest der herkenning –

bermbeplanting met kruidenzaad, de aan-

infrastructuur te bieden.

en de meerjarige kunstmanifestatie Het A1-

plant van wilgjes en de lage dijken tegen

De Routepluim in deze categorie gaat naar

project – interessant, maar te vluchtig. 13

14

SNELWEGEN EN SNELWEGZONES

A8ernA INITIATIEF: ONTWERP: DATUM: INFORMATIE:

Gemeente Zaanstad NL Architects, Carve, e.a. 2004 – 2006 www.zaanstad.nl / www.carve.nl

Onder de rijksweg A8, die dwars door Koog

zich in een Amerikaanse wijk waant. De

Het plein voor de kerk is heringericht met

aan de Zaan snijdt, is de nutteloze rest-

wanden en pilaren bieden ruimte aan de

verhoogde houten plateaus en stoelen. Aan

ruimte omgetoverd tot een openbaar gebied

creatieve uitspattingen van graffiti-

de noordzijde is de groenstrook verrijkt met

met winkels, haventje en skatepark. De

kunstenaars.

een voetbalkooi, die aansluit op het nabij-

publieke ruimtes geven het Noord-Holland-

In het midden zijn een supermarkt en twee

gelegen schoolplein.

se dorp weer een hart, dat het centrale plein

kiosken voor bloemen en vis geplaatst, in een

voor de kerk aan de zuidzijde opnieuw

feloranje bestrating. Doordat de parkeer-

verbindt met de school, het buurthuis en de

plaatsen aan de randen zijn geplaatst,

parkzone aan de noordkant van de snelweg.

fungeert de tussenruimte als overkapte

In de ontwerpen van NL Architects en

ontmoetingsplaats en als plein voor

ontwerpen ingenieursbureau Carve is de

evenementen en activiteiten. Op deze plek

langwerpige ruimte in drie delen verdeeld.

zijn de vier kolommen van de snelweg

Aan de westkant, langs de open afritten en

omkleed met roestvrijstalen platen waarin

tussen de Pinkstraat en de provinciale weg,

letters zijn uitgespaard, die ’s avonds van

bevindt zich het skate- en graffitipark. Het is

binnenuit worden verlicht. In het oosten is

een robuuste en stoere ruimte van beton,

aan de Zaan is een kleine jachthaven

omgeven door een hoog hekwerk, waar de

gemaakt, omgeven door houten steigers. De

Koogse jeugd met crossfiets en skateboard

kolommen ter plaatse zijn met hout bekleed.

15

16


ROUTEONTWERP A58, VENSTERS OP ZEELAND INITIATIEF: ONTWERP: DATUM: INFORMATIE:

Provincie Zeeland Veenenbos en Bosch Landschapsarchitecten 2005 – 2007 www.veenenbosenbosch.nl

Een checklist met richtlijnen voor alle

Vlaamse Zelzate. De weg wordt gekenmerkt

De meest waardevolle vergezichten –

partijen die de komende jaren betrokken zijn

door wisselende profielen en omgevingen.

grootschalige polders in de staart van

bij ruimtelijke ingrepen op of langs de A58

Voor de A58 is het belangrijk dat het open

Zuid-Beveland, de polder Brede Watering

en N62 in Zeeland. Zo mag het provinciale

karakter en het zicht op het Zeeuwse land

bewesten Yerseke en de Walcherense

visiedocument Vensters op Zeeland –

behouden blijft, ondanks de dynamiek van

polders – moeten altijd ruim en open blijven.

vervaardigd door Veenenbos en Bosch

ruimtelijke ontwikkelingen langs de weg. De

Voor de architectuur van de weg zelf geldt

Landschapsarchitecten – genoemd worden.

N62 moet ontworpen worden als een helder

dat de buitenberm zonder geleiderail en

Die visie bevat tientallen ontwerpingrepen

en structurerend lijnelement tussen de eco-

bossages blijft, dat al het meubilair als een

die voortaan bij bestaande en nieuwe

nomische zwaartepunten van de provincie.

ontwerpfamilie vormgegeven moet worden,

planontwikkelingen toegepast moeten

Hiervoor hebben de ontwerpers van

dat verlichting beperkt wordt toegepast en

worden.

Veenenbos en Bosch voor de wegen zelf en

dat groene dijken worden ingezet als

De A58 – volgens sommigen genoemd als

de omgeving ontwerprichtlijnen opgesteld.

geluidswering.

een hoogtepunt in het naoorlogse weg-

Zo moet bij de entree vanuit Noord-Brabant

Voor de N62 is hetzelfde gedaan, zoals het

ontwerp – heeft vanaf Bergen op Zoom tot

de overgang van de beboste zandgronden

behoud van de openheid van drie polder-

aan Vlissingen een continu profiel: twee-

naar de open polders van Zeeland beleef-

gebieden, het aanbrengen van laanbeplan-

maal twee rijbanen, met midden- en zij-

baar blijven, dient het aantal aansluitingen

ting op plekken waar de weg parallel loopt

bermen. Er is weinig beplanting en weinig

beperkt te blijven, moet altijd een zijde van

aan het Kanaal van Gent naar Terneuzen en

meubilair, waardoor het zicht op het

de A58 onbebouwd blijven en krijgen steden

zicht op de Westerschelde bij de noordelijke

Zeeuwse landschap groot is – iets wat

als Goes, Vlissingen en Middelburg de kans

tunnelingang. Op de weg zelf dient de

versterkt wordt door luie bochten het

zich te presenteren. Verder liggen de dorpen

middenberm groen te zijn, de informatie-

glooiende tracé. De N62 is een weg die de

in het landschap, op gepaste afstand van de

borden van de tunnel in dezelfde kleur en

komende jaren flink op de schop gaat, van

weg, terwijl lokale bedrijventerrein aan

moeten verzorgingsplaatsen in bebouwde

Goes via de Westerscheldetunnel naar het

provinciale wegen moeten worden gelegd.

gebieden liggen.

17

18


PARK OVERBOS INITIATIEF: ONTWERP: DATUM: INFORMATIE:

Gemeente Breda Juurlink + Geluk 2003 – 2007 www.jeng.nl

De hogesnelheidslijn tussen Amsterdam en Parijs is in de buurt van Breda verdiept aangelegd. De rijksweg A16, die parallel aan de het spoor loopt, is in diezelfde tunnelbak gebracht. De verdiepte ligging van de HSL en de snelweg biedt mogelijkheden om een smalle parkzone van het dorp Prinsenbeek – dat ten oosten van de infrastructurele bundel ligt – uit te breiden richting Steenakker, een dun bebouwd gebied van Breda aan de andere zijde van de bundel. Hiervoor

verplaatst en aangebracht te worden om het

elementen als een visvlonder, trapveld,

zijn over de tunnelbak twee passages van

hoogteverschil tussen de bestaande

dierenweide en kinderspeelplaats. In het

honderd meter breed aangelegd.

parkzone en de nieuwe parkgedeelten op de

midden van de onderste parkpassage komt

Het Rotterdamse bureau Juurlink + Geluk

passages te overbruggen. De ontwerpers

op een open plek tussen de bomen een folly.

ontwierp op de twee passages een roman-

creëren langs de grondlichamen grillige en

Bezoekers van de parkdelen merken aan de

tisch en bosrijk park, in scherp contrast met

natuurlijke taludlijnen.

verkeersgeluiden en de merkwaardige

de harde en zakelijke vormgeving van weg en

Het reliëf is uitgangspunt voor alle toevoe-

langgerekte vormen dat ze zich boven een

spoor. De romantische sfeer wordt versterkt

gingen. Zo komt op een zuidhelling een

internationale vervoerscorridor bevinden.

door slingerende paden en veelvormige

ligweide, georiënteerd op de middag-

Andersom vormen de beboste viaducten

waterpartijen. Grondlichamen dienen

zon.Verspreid in beide parken liggen

unieke bakens voor passerende reizigers.

19

Maquettestudie station Den Haag Moerwijk. Bestaande en nieuwe Stedenbaanstations. (PAGINA 21) Impressie van het nieuwe station Delft. (ONDER)

(RECHTS)

20


STEDENBAAN INITIATIEF: ONTWERP: DATUM: INFORMATIE:

Bestuurlijk Platform Zuidvleugel Programmabureau Stedenbaan 2007 www.stedenbaan.nl

In het programma Stedenbaan werken

lijker wanneer er de gehele dag gebruik van

van het gebied. Zo krijgt Hillegom een ander

regionale en lokale overheden en de spoor-

wordt gemaakt, in plaats van alleen in de

stedenbouwkundig programma dan bijvoor-

sector – NS en ProRail – in de Zuidvleugel

ochtend- of avondspits. Dit wordt bereikt

beeld Delft. De plannen voor Rotterdam

van de Randstad gezamenlijk aan de ont-

door de geplande bouwopgave over de

Centraal en Den Haag Centraal vinden

wikkeling van woningen en kantoren bij

stations in de Zuidvleugel te verspreiden.

plaats in het kader van de Nationale Sleutel-

treinstations en de verbetering van het

Ook de toevoeging van onderwijsinstellingen

projecten.

openbaar vervoer.

en andere voorzieningen aan de program-

Verder worden voorzieningen getroffen om

In het programma zijn twee ontwikkelingen

ma’s draagt hieraan bij.

de ketenmobiliteit – van en naar de trein – te

aan elkaar gekoppeld. Herstructurerings-

De overheden en de spoorsector hebben

verbeteren. Er worden maatregelen geno-

wijken, braakliggende terreinen en oude

afspraken gemaakt over het aantal woningen

men om de capaciteit van fietsenstallingen

bedrijfsgebieden rondom treinstations zijn

en kantoren dat per station – 36 in totaal,

vergroten, er komen meer P+R-voorzienin-

geschikte locaties voor de bouw van het

32 bestaande en 4 nieuwe – gebouwd gaat

gen, de sociale veiligheid krijgt extra aan-

geplande aantal woningen en bedrijfs-

worden. Per stationsgebied gaan ontwik-

dacht, de openbare ruimte op en rond

panden in de Zuidvleugel. Daarnaast ont-

kelaars onder regie van gemeenten aan de

stations moet aantrekkelijker en reisinfor-

staat met de aanleg van het nieuwe traject

slag met stedenbouwkundige plannen,

matie over bus, tram en overstapmogelijk-

voor de Hogesnelheidslijn (HSL) op het

passend in de lijn van het Stedenbaan-

heden dient in de trein weergegeven te

bestaande spoorwegnet ruimte om sprinters

programma en aansluitend op het karakter

worden.

vaker te laten rijden – van vier naar zes keer in het uur. Hiervoor zijn dan wel voldoende reizigers nodig. Met de verbetering van het openbaar vervoer leidt een ontwikkeling van kantoren en woningen rondom stations tot een toename van het reizigerspotentieel, waardoor sprinters vanaf 2015 vaker kunnen rijden. Voor het concept is het van belang dat openbaar treinvervoer verspreid over de dag plaatsvindt. Voor de spoorsector is het vaker inzetten van treinen financieel aantrekke21

22

CIVIELE KUNSTWERKEN

N470 – KUNSTWERK 17, TUNNEL RODENRIJSCHE VAART INITIATIEF: ONTWERP: DATUM: INFORMATIE:

Provincie Zuid-Holland Architectenbureau Marius van den Wildenberg BV 2006 www.n470.nl / www.m-vd-w.com

Direct na het politieke besluit om de nieuwe

roodbruin, golvend beton. Kruisingen op het

woongebieden rondom Pijnacker te ont-

zuidelijke deel zijn opgelost door tunnels,

sluiten via een nieuwe provinciale weg - de

gemaakt van glad, antraciet beton. Een van

N470 gedoopt - nam het speciaal opgerichte

de meest bijzondere tunnels is kunstwerk

en gelijknamige projectbureau zich voor dat

17, onder de Rodenrijsche Vaart. Architect

de nieuwe weg het bestaande polderkarakter

Marius van den Wildenberg ontwierp de

zo min mogelijk schade mocht toebrengen.

tunnel als een organische, plastische vorm.

De weg moest zich, in de woorden van het

Het beton plooit als een krul boter, waardoor

projectbureau, laven aan het bestaande

de wanden zich aan de ene zijde sluiten tot

landschap en zo min mogelijk visuele en

een perfecte ovaal en aan de andere zijde

fysieke barrières opwerpen.

wijken tot geluidswallen en tenslotte tot een

Al in de tracékeuze werden waardevolle

uitgestrekt tapijt.

plekken in kaart gebracht, waardoor de

Een bijzonder aspect van het gehele plan- en

route, die loopt tussen Delft en Zoetermeer,

ontwerpproces was de grote publieksmani-

bijzondere elementen omzeilt. Een voor-

festatie tijdens de opening van de weg,

beeld hiervan is een bocht in het westelijke

waarmee de N470 onderdeel werd van de

deel van het tracé, waarmee de weg om een

leefomgeving van de nieuwe bewoners. Zo

cultuurhistorische eendenkooi heen loopt.

kon een vliegtocht worden gemaakt met een

Nadat het traject was vastgesteld, hebben

zeppelin over het traject en werd een opzet-

een architect en landschapsarchitect

telijke file georganiseerd, waarin bewoners

plannen gemaakt voor het karakter en de

kennis konden maken met elkaar, de weg en

vormgeving van de verschillende kunst-

het landschap.

werken en elementen op en langs de weg. Besloten werd dat de oosten westtak van de N470 een natuurlijk karakter moesten krijgen, terwijl het zuidelijke deel een stedelijke vormgeving zou krijgen. Op de oostelijke en westelijke delen zijn de overkluizende viaducten vervaardigd uit 23

24

CIVIELE KUNSTWERKEN

STATION BEATRIXLAAN RANDSTADRAIL INITIATIEF: ONTWERP: DATUM: INFORMATIE:

Stadsgewest Haaglanden Zwarts & Jansma Architecten 2006 www.zja.nl / www.randstadrail.nl

Op het Haagse traject van de Randstadrail,

zijn geplaatst, belemmeren de kolommen op

betonnen spoorliggers, waar tevens de

de railverbinding tussen Den Haag en

maaiveld geenszins het zicht van fietsers,

spanten gemonteerd zijn die het dak en de

Rotterdam, is het tramviaduct bij de halte

automobilisten en voetgangers.

glazen windschermen dragen. Het perron

Ternoot via een nieuw spoor verbonden met

Ter hoogte van het nieuwe station met

heeft een ovalen vorm: breder in het midden

het treinstation Laan van Nieuw Oost-Indië.

middenperron buigen de sporen uit elkaar,

en smaller bij de toegang. Het perron is met

Dit nieuwe tracé is verhoogd aangelegd over

waardoor de buisconstructie een verdik-

de straat verbonden door (rol)trappen en

de gehele lengte van de Beatrixlaan in het

king krijgt. Het perron hangt tussen

liften.

kantorendistrict Beatrixkwartier. Halverwege is een nieuw station gebouwd, station Beatrixlaan. Het spoorviaduct volgt de curve van de rooilijnen en routes langs de Beatrixlaan. Over vierhonderd meter is het spoor door architectenbureau Zwarts & Jansma verpakt in een platstalen constructie van ringen met een doorsnede van tien meter - die door diagonaal geplaatste buizen met elkaar verbonden zijn. Het totale bouwwerk wordt gedragen door V-vormige kolommen. Doordat deze op enige afstand van elkaar

25

26

CIVIELE KUNSTWERKEN

AUTOMOTIVE CITY INITIATIEF: ONTWERP: DATUM: INFORMATIE:

Hessing BV en Projectbureau Leidsche Rijn ONL (Oosterhuis en Lénárd) 2005 – 2007 www.oosterhuis.nl

De geluidswal die ’s lands grootste nieuw-

luxe auto’s, in de geluidswand aangebracht.

bouwwijk Leidsche Rijn beschermt tegen

Het is de showroom voor Bentley en Rolls

verkeerslawaai van de A2 is meer dan een

Royce. In de avond zorgen led-armaturen

puur functionele wand. Automotive City is

voor een puntsgewijze verlichting richting de

multifunctioneel, ontworpen in schitterende

beide uiteinden van de wand. Op de bochtige

architectonische vormen.

uiteinden verschijnen lichtkranten met

ONL, het multidisciplinaire ontwerpbureau

informatie voor de bedrijven die aan de

van architect Kas Oosterhuis en beeldend

achterkant op bedrijventerrein De Wetering-

kunstenaar Ilona Lénárd, ontwierp de ander-

Noord zijn gevestigd.

halve kilometer lange akoestische wand.

Automotive City is een constructief en

Opdrachtgever Projectbureau Leidsche Rijn

bouwkundig element, met een positieve

wilde een bijzonder ontwerp. Nederlands

impact op het landschap. Het is een aan-

beroemdste Vinex-wijk moest een icoon

winst voor het snelwegenlandschap dat

krijgen, zoals de Erasmusbrug dat is voor de

reizigers iedere dag doorkruisen. Al roept de

Kop van Zuid in Rotterdam.

vestiging van een autobedrijf in het Cockpit-

Het gegeven dat automobilisten met 120

gedeelte vragen op. De aanleg van zo’n

kilometer per uur in veertig seconden de

akoestische wand is immers een direct

wand passeren heeft als basis gediend voor

gevolg van het vele autoverkeer. Om de wal

de constructie. Onder de benaming elasti-

tegelijkertijd te gebruiken voor de verkoop

sche architectuur is het rastervormige

van auto’s is op zijn minst discutabel.

lijnenspel van staal, waaruit de wand bestaat, met een factor tien opgerekt. De lijnen lijken geen begin en eind te hebben. Het beweegt mee met het oog van de bestuurder, zodat deze niet te maken krijgt met plotselinge beeldwisselingen. In het midden onderbreekt een verdikking het slanke volume. Deze zogenoemde Cockpit is in opdracht van Hessing, dealer in 27

(BOVEN EN ONDER)

28

Ruimte voor de rivier. Maasbommel, Berghuizen. 15 maart 1999, 19 oktober 1999 en 1 maart 2002.

CULTURELE INITIATIEVEN

PANORAMA NEDERLAND INITIATIEF: DATUM: INFORMATIE:

Siebe Swart 2007 www.panoramanederland.nl

Panorama Nederland is een fotoboek van Siebe Swart met als onderwerp de veranderingen in het Nederlands landschap. Veranderingen die het gevolg zijn van verschillende infrastructurele werken, die de afgelopen jaren uitgevoerd zijn of momenteel voltooid worden. Het project is ontstaan in 1997 en er zijn in totaal meer dan driehonderd locaties geïnventariseerd. Niet alleen maken de Hogesnelheidslijn en de Betuweroute deel uit van het project, het gehele land komt aan bod: van de Blauwestad in Noordoost-Groningen tot de Westerscheldetunnel in Zeeland, van Schiphol’s Polderbaan tot de autosnelweg A73 in Limburg. Swart fotografeerde steeds vanuit een identiek standpunt, waarbij hij gebruik maakte van panoramafotografie. Naast panorama’s zijn ook luchtfoto’s gemaakt om de locaties in een bredere context te plaatsen.

(BOVEN)

De HSL, Rijpwetering. 10 december 1999 en 9 februari 2006.

29

Schets van het landschapsontwerp rond de A50 bij Renkum door Nic Zuurdeeg. (BOVEN)

RECHTERPAGINA:

Rijksweg 4a, Zoeterwoude, 1958. (MIDDEN) Autobahn A3 Flums-Mels, kanton Sankt Gallen, Zwitserland, circa 1970. (RECHTS) De A50 bij Renkum. (LINKS)

30


DE DIABOLISCHE SNELWEG INITIATIEF: DATUM: INFORMATIE:

Wilfried van Winden en Wim Nijenhuis 2007 www.010publishers.nl

Autosnelwegen bepalen voor een groot deel

Rob Nagelkerke, wordt de bijna vergeten

het gezicht en de beleving van ons land. In

ontwerptraditie binnen Rijkswaterstaat en

het boek De Diabolische Snelweg corrigeren

Staatsbosbeheer getoond, die juist de

theoreticus Wim Nijenhuis en architect

schoonheid van de weg tot doel had.

Wilfried van Winden het hardnekkige mis-

De auteurs beschrijven de geschiedenis van

verstand dat de ontwerpers ervan alleen

die traditie en laten op intrigerende wijze

maar oog hadden voor verkeerstechniek en

zien hoe het streven naar de mooie weg in

veiligheid.

het landschap kan helpen om het verlangen

Met voorbeelden uit het Nederlandse net

naar de schitterende snelweg in de grote

van snelwegen, voor dit boek opnieuw en

stad te realiseren.

prachtig gefotografeerd door Piet Rook en

31

32


SNELWEGMUSEUM INITIATIEF: ONTWERP: DATUM: INFORMATIE:

Stichting G.A.N.G. Idem 2006 www.snelwegmuseum.nl

Het snelwegmuseum toont de gebruiken en

Het museum is een initiatief van de stichting

kenmerken van het Nederlandse snelwegen-

G.A.N.G., een samenwerkingsverband van

landschap. Het koffietje bij het pompstation,

drie beeldend kunstenaars. Volgens hen zijn

de billboards, alle open afritten, Russische

snelwegen zonder meer de minst gewaar-

autohandelaren, cabines van echte truckers

deerde landschappen, terwijl ze een wezen-

en snelwegkleding: allemaal te zien in dit

lijk onderdeel uitmaken van ons dagelijks

reizende streekmuseum.

leven en waarvan de invloed niet mag

Het is een zaterdagse namiddag in januari

worden onderschat. De kunstenaars zien

en voor de ingang van het stadsmuseum in

snelwegen als een streek, met een eigen

Hilversum is het snelwegmuseum opge-

architectuur, met eigen gerechten en

steld, een uitklapbare aanhangwagen met

gebruiken.

diverse panelen met informatie, beelden en

Op een ander paneel zijn de verschillende

weetjes over ons snelwegenlandschap. Het

bouwstijlen te zien, waarmee de shopping

paneel met prenten van prachtige en lege

malls, de kantoorpanden, de restaurants,

wegen door arcadische landschappen staan

motels en IKEA’s langs snelwegen zijn

in contrast met de foto’s op het paneel aan

vormgegeven. Het is vooral wegwerparchi-

de rechterzijde. Die foto’s laten zien hoe

tectuur, modernistische prefab. Bijzonder is

snelwegen echt zijn, namelijk rechttoe

dat de gebouwen twee voordeuren hebben,

rechtaan.

een voor de auto en een voor de automobilist. Naast een paneel waarop de verschillende ‘bewoners’ van de snelwegstreek en hun

mee terug te nemen. De foto’s van fotografe

klederdrachten – verkeerspolitie, wegen-

Sanne Valkenburg die met diverse vracht-

wachtmedewerker, pompbediende – te zien

wagenchauffeurs door Europa reed, zijn

zijn, hangt een bijzondere fotoserie. Voor het

eveneens in het snelwegmuseum te zien.

museum zijn de drie kunstenaars met

Op een laatste paneel is te zien welke

Russische autohandelaren naar Moskou

producten te koop zijn langs de snelweg, van

gereden en terug. Deze zogenoemde carboys

de voorverpakte sandwiches tot de motorolie

reizen continu op en neer om van de

en de mannenblaadjes.

tweedehands automarkt in Utrecht wagens 33

34


HET A1-PROJECT INITIATIEF: ONTWERP: DATUM: INFORMATIE:

Kunstenlab, Kunstvereniging Diepenheim en Kunstcentrum Hengelo Diverse kunstenaars 2005 – 2008 www.kunstenlab.nl

Met de manifestatie Het A1-project stimule-

Nu is het volgens de kunstorganisaties het

Utrechtse automarkt en Oost-Europa.

ren drie Overijsselse kunstorganisaties -

moment extra aandacht te besteden aan de

Momenteel werkt Jord den Hollander aan

Kunstenlab, Kunstvereniging Diepenheim,

ruimtelijke en maatschappelijke kwaliteiten

een film over de specifieke kwaliteiten van de

Kunstcentrum Hengelo - de inzet van kun-

van de weg en de invloed op de fysieke en

weg, kenmerken die het imago van de A1

stenaars in ruimtelijkeordeningsprojecten.

sociale omgeving. Hiervoor zijn drie kunste-

bepalen.

Niet alleen de vormgevingscapaciteiten van

naars gevraagd onderzoek te doen naar het

De onderzoeksresultaten kregen handen en

kunstenaars zijn waardevol, hun manier van

gebruik van de weg, de identiteit en de

voeten doordat verschillende kunstenaars de

denken en werken kan volgens de

betekenis van de A1 voor omwonenden en

abstracte bevindingen van Van Westen en

initiatiefnemers in planprocessen een

gebruikers. Jeroen van Westen bracht in

G.A.N.G. hebben vertaald in concrete kunst-

waardevolle bijdrage leveren. Als casus is

kaart waar de A1 sociale en landschappelijke

ingrepen. Zo is de benadering van de snel-

gekozen voor de A1 door Overijssel, een

structuren doorsnijdt. Stichting G.A.N.G. - de

weg als verblijfsplek vertaald in de aanleg

snelweg aan de vooravond van

makers van het winnende Snelwegmuseum

van een privé-parkeerplaats - met zicht op

Randstedelijke problemen, zoals het

- deed onderzoek naar de A1 als verblijf-

het omliggende landschap - en de bouw van

groeiende aantal bedrijventerreinen, de fijn-

plaats van Russische carboys, die continu

een roestvrijstalen hangmat. Een aantal

stofdiscussie en toenemende geluidhinder.

tweedehands auto’s verplaatsen tussen de

plekken die Jeroen van Westen aanmerkte als doorsneden, zijn tijdelijk hersteld. Zo vormden enkele boerenbedrijven rondom een flankes, waar de A1 dwars doorheen is gelegd, voor een dag weer een gemeenschap, toen zij gezamenlijk hun witte was buiten hingen. Met de manifestatie willen de initiatiefnemers bestuurders, beleidsmakers, planners, ontwerpers en burgers erop wijzen dat de kwaliteit van weg en omgeving de volledige aandacht verdient. En dat de inzet van kunstenaars daarbij tot innovatieve inzichten leidt. De uiteindelijke resultaten worden tevens doorgesluisd naar de provincie, die momenteel werkt aan een visie op de A1. 35

(BOVEN)

Het tweede maaiveld van Panoptic.

AtelierOuwehand/DNO pleit voor een nieuwe harde grens tussen stad en land. (MIDDEN)

(RECHTS)

36

De ‘poldersigns’ van D’avl Studio.


RIJKSWEGICONEN INITIATIEF: ONTWERP: DATUM: INFORMATIE:

Gouds Regionaal Architecten Platform (grAp) Diverse architectenbureaus 2007 www.architectuurcentrumgrap.nl

Een krantenartikel waarin gesteld werd dat

eigentijdse kade voor de overslag en overstap

het snelwegenlandschap rondom Gouda het

van goederen en personen.

meest verrommelde gebied van Nederland

De resultaten en ideeën zijn tijdens een

is, was voor het Gouds Regionaal Architecten

publieksavond gepresenteerd en bediscus-

Platform (grAp) de aanleiding om het pro-

sieerd. Tijdens deze bijeenkomst bleek dat

ject Rijkswegiconen te starten. Hierin vroeg

dergelijke ontwerpideeën alleen een kans

het architectuurcentrum zes lokale en jonge

maken wanneer alle betrokken partijen

architectenbureaus – AtelierOuwehand/DNO,

op een lijn komen. Dat de gemeente, de

D’avl-studio, Panoptic, Beelding, AMHDB en

provincie, het hoogheemraadschap, Rijks-

UniverseArchitecture – oplossingen te geven

waterstaat en ontwikkelaars hun belangen

tegen de voortgaande verrommeling langs

verbinden en verder kijken dan puur de

de snelweg.

economische waarde van weg en bedrijven-

D’avl Studio stelt voor bedrijven te verstop-

terrein.

(ONDER)

Rijkswegicoon volgens UniverseArchitecture.

pen in het landschap. Om zichtbaar te blijven, worden aan de weg zogenoemde ‘poldersigns’ geplaatst. Volgens AtelierOuwehand en DNO moeten wegen en spoorlijnen niet langer de onneembare barrière tussen stad en land zijn. Zij pleiten voor een nieuwe harde grens, waarlangs Gouda zich kan presenteren. UniverseArchitecture en AMHDB ontwierpen beiden een woontoren, als icoon voor het visuele einde van de weg, hoog boven de verkeersstromen. De ontwerpers van Panoptic bedachten een tweede maaiveld boven de bestaande bedrijventerreinen, met vrij zicht voor de automobilist. Beelding tovert de middenberm om tot

37

38

DE NIEUWE ROL VAN RIJKSWATERSTAAT

VAN WEGENBOUWER NAAR GEBIEDSONTWIKKELAAR Rijkswaterstaat maakt zich op voor een

‘Rijkswaterstaat kan zich niet meer onaf-

nieuwe taak. Naast de aanleg en het

hankelijk opstellen. Daarom pakken we het

beheer van de nationale snelwegen,

rommelige beeld van sommige snelwegen

ontwikkelt het agentschap zich tot een

aan door een koppeling te maken met

volwaardige partner in de ruimtelijke

gebiedsontwikkeling. Neem de A2 bij

ontwikkeling van Nederland. Ondanks dat

Utrecht, waar weg en omgeving een

nog niet iedereen binnen Rijkswaterstaat

gezamenlijk belang zijn van Rijkswaterstaat

zich achter deze cultuuromslag schaart,

en de gemeente, van automobilisten en

gloren de eerste lichtpuntjes aan de

bewoners, van bedrijven langs de snelweg

horizon. ‘We zitten er middenin, het is een

en landschapsorganisaties. Samen gaan we

groeiproces, heb geduld.’

aan de slag en samen komen we er wel uit.’ Aan het woord is Bert Keijts, directeurgeneraal van Rijkswaterstaat, in de nog te verschijnen publicatie Routes, het eindboek van vier jaar routeontwerp. In een inleidend interview laat Keijts doorschemeren dat hij de basisprincipes van routeontwerp – samenhang tussen weg en omgeving plus vruchtbare samenwerking tussen gebiedspartijen – wil verankeren in zijn organisatie. ‘Binnen Rijkswaterstaat zijn routemanagers aangesteld. Zij moeten erop toezien dat wegprojecten worden afgestemd op de gewenste identiteit van de route en het landschap’, aldus de directeur-generaal. Verderop stelt hij: ‘Ik wil dat routeontwerp

Foto: Theo Baart

een formeel kader krijgt, verankerd in Voorbeeldige projecten uit de rijke historie van Rijkswaterstaat: de Afsluitdijk (p. 38), het knooppunt Waterberg tussen de A12 en A50 (p. 40), de Zeelandbrug (p. 42), de verlengde A5 bij Schiphol (p. 44) en het Prins Clausplein (p. 46).

procedures. En ik hoop dat de ideeën van routeontwerp geadopteerd worden door anderen. Het initiatief mag vanuit Rijkswaterstaat komen, maar provincies mogen soms best de eerste stap zetten.’ 39

40

MONDIGE BURGER

De tijd van Rijkswaterstaat die eigenstandig

structurele projecten, waarin de omgeving

De woorden van de hoogste baas van Rijks-

het Nederlandse rijkswegennet ontwerpt,

en de belangen van derden een prominente

waterstaat illustreren de geleidelijke, maar

aanlegt en beheert, lijkt dus voorbij. Had

rol spelen. Op rijksniveau is serieus voort-

fundamentele omslag waarin het uitvoe-

Rijkswaterstaat in de jaren vijftig, zestig en

geborduurd op de aanbevelingen van de

rende agentschap zich bevindt. Van een

zeventig – de hoogtijdagen van de Neder-

parlementaire commissie Elverding –

pure wegenbouwer en -beheerder verwordt

landse wegenbouw – de macht en de

opgericht om onderzoek te doen naar de

Rijkswaterstaat tot een volwaardige en

capaciteit om autonoom tracés over het

versnelling van de besluitvorming rondom

essentiële partner in de ruimtelijke ont-

Nederlandse landschap te trekken, omkleed

infrastructurele projecten. Deze commissie

wikkeling van Nederland.

met prachtige landschapsplannen, de

stelde dat besluitprocessen soepeler

Projectleider Rob Prins, werkzaam bij

afgelopen decennia kreeg de organisatie te

verlopen wanneer een plan of visie breed

Rijkswaterstaat Oost-Nederland, herkent de

maken met een samenleving waarin de

gedragen wordt in het gebied. Deze politieke

tendens. ‘We zitten midden in een transfor-

mondige burger regeert. De infrastructuur

inzichten boden een kader waarbinnen het

matie van een bouwer van wegen naar een

van het rijkswegennet is in de jaren tachtig

gedachtegoed van routeontwerp zich verder

ontwikkelaar van gebieden.’ Zijn oud-collega

en negentig onderwerp van maatschappelijk

ontwikkelde en verspreidde. Een Rijks-

Maarten Haverkamp, nu werkzaam als

debat geworden.

adviseur voor de Infrastructuur versterkt

beleidsmedewerker op het ministerie van

Zo overschaduwden fijnstofdiscussies vrij-

sinds 2004 het team van de Rijksbouw-

Verkeer en Waterstaat: ‘Mobiliteitsvraag-

wel ieder wegenplan. Omdat Nederland

meester. Het leidde ertoe dat het belang van

stukken worden niet langer in enge zin

steeds voller werd, kregen de nadelige

een sterke relatie tussen wegenbouw en

beantwoord.

effecten van wegenbouw – geluid stank,

ruimtelijke ordening werd onderkend toen

Op gebiedsniveau wordt voortaan gekeken

visuele hinder – een steeds grotere impact.

twee jaar geleden het al genoemde investe-

welke ruimtelijke vragen nog meer urgent

Rijkswaterstaat stuitte op een groots dilem-

ringsprogramma MIT werd uitgebreid tot

zijn. Of er wordt andersom geredeneerd:

ma, dat door de Nederlandse burgers tot

MIRT, met de R van ruimte en relatie. En de

ontwikkelingen worden vroegtijdig in kaart

ideaal was verheven: totale bereikbaarheid

recent verschenen structuurvisie snelweg-

gebracht en daarna wordt gekeken of er een

van de woon-, werken recreatieplek, maar

panorama’s symboliseert de groeiende

mobiliteitskwestie speelt.’ Karen van

wel in een leefbare en groene omgeving,

aandacht voor landschappelijke vergezichten

Dantzig, ministerieel projectleider van het

dus met zo min mogelijk overlast van weg en

langs de rijkswegen.

Meerjarenprogramma Infrastructuur,

auto.

‘Het is de maatschappelijke en politieke

Ruimte en Transport (MIRT): ‘Het is straks

tijdsgeest die Rijkswaterstaat ertoe dwingt

niet meer vanzelfsprekend dat Rijkswater-

GEBIEDSOPGAVEN

een andere houding aan te nemen’, vertelt

staat de projecttrekker is. Ze zijn een partij

Het was dan ook te verwachten dat het

David van Zelm van Eldik, landschapsarchi-

die meedraait, als partner in een gebieds-

kabinet, mede op verzoek van de Tweede

tect en de afgelopen vier jaar programma-

ontwikkelingsproces.’

Kamer, sinds vier jaar hoog inzet op infra-

manager routeontwerp. ‘Het gaat niet meer 41

om macht of om recht, het gaat om het

wegen plant en ontwerpt, die ingrijpt in het

verbinden van belangen. Dus als we iets

landschap. ‘Het is bizar dat, ondanks alle

willen met infrastructuur of mobiliteit in een

ontwikkelingen en oproepen tot omslag, in

gebied, dient vroegtijdig in beeld te worden

het ondernemingsplan hier niets over terug

gebracht wie welke wensen heeft. Alleen

te vinden is.’

dan kun je samen tot een gedragen plan

De oorzaak zoekt Van Zelm van Eldik in het

komen, dat kansen benut en mobiliteits-

bestaan van twee werkelijkheden binnen de

doeleinden met ruimtelijke ontwikkelingen

organisatie. Rijkswaterstaat heeft het imago

verbindt.’ Hij vervolgt: ‘We staan niet meer

dat het, ondanks de roep om verandering,

voor een lijnopgave, we staan voor gebieds-

intern vooral nog opereert als een club die

opgaven.’

het bouwen en beheren van wegen tot de van onderop grote bereidheid wordt getoond

Op het steunpunt Routeontwerp, gehuisvest

om ruimtelijke kwaliteit en gebiedsgericht

in het atelier van de Rijksbouwmeester, geeft

werken op de agenda te zetten’, aldus de

Van Zelm van Eldik aan dat hij zeer verbaasd

landschapsarchitect.

was toen hij enkele weken geleden het

En dan, over het ondernemingsplan:

ondernemingsplan van Rijkswaterstaat tot

‘Ik vermoed dat in de top de ambitie om

en met 2012 onder ogen kreeg. Een docu-

Rijkswaterstaat uit te laten groeien tot een

ment dat volgens de programmamanager

publieksgerichte netwerkmanager, tot een

enkel gaat over de traditionele kerntaken van

essentiële partner in de ruimtelijke toekomst

Rijkswaterstaat: aanleg en beheer van

van Nederland, voorzichtig benaderd wordt.

wegen. ‘Over de verkenningsfase en over

Het is in die zin best gevaarlijk om dat soort

de planning en het ontwerp van weg en

doelstellingen een prominente plek te geven

omgeving, over het tijdig betrekken van

in een ondernemingsplan, omdat je er later

partners, wordt met geen woord gerept.’

wel op wordt afgerekend.’

Al is het formeel zo dat bijvoorbeeld een

‘We moeten de tijd nemen die omslag te

structuurvisie over panorama’s en het MIRT

laten plaatsvinden’, zegt MIRT-projectleider

op ministerieel niveau zijn bedacht en

Karen van Dantzig begripvol, zittend in de

geïnitieerd, Rijkswaterstaat is volgens Van

kantine van het ministerie aan de Haagse

Zelm van Eldik uiteindelijk de partij die in

Plesmanweg. ‘Voor een goede doorwerking

het veld met partijen om de tafel gaat, die

van het MIRT bijvoorbeeld dienen allerlei

42

Foto: Joost van den Broek/Hollandse Hoogte

voornaamste taken ziet. ‘Terwijl ik merk dat NETWERKMANAGER IPV ASFALTBOER

43

44

wetten en procedures te worden aangepast.

‘Je kunt geen besluit meer nemen, zonder

Tot die tijd is het niet vreemd dat Rijkswater-

de gebiedspartners te betrekken’, vertelt

staat het MIT, dus zonder de R, als uitgangs-

Rob Prins. ‘Daarom heb ik in mijn team tijdig

punt neemt.’ Ook Maarten Haverkamp en

een omgevingsmanager uit laten zoeken wat

Rob Prins zien dat het nieuwe denken zich

de belangen zijn op regionaal en provinciaal

langzaam maar zeker verspreid binnen de

niveau. Op basis hiervan hebben we voor het

burelen van de grote overheidsorganisatie.

project VIA15 – over een betere bereikbaar-

‘We zitten er middenin, het is een groei-

heid in de regio Arnhem-Nijmegen –

proces, heb geduld’, aldus Prins in een

verschillende scenario’s ontworpen, waarin

telefonische reactie.

koppelingen worden gelegd met ruimtelijke

Foto: Hollandse Hoogte

initiatieven.’ VORMGEVINGSVISIES

Een ander symptoom van de omslag is de

Want de eerste lichtpuntjes glinsteren aan

groeiende aandacht voor vormgeving en

de horizon, merkt David van Zelm van Eldik.

architectuur, iets wat directeur-generaal

‘Binnen de complexe werkstructuur van

Keijts voortborduren op de routeidentiteit

Rijkswaterstaat zijn de eerste symptomen

noemt. Omdat Rijkswaterstaat sinds de jaren

van de omslag echt wel zichtbaar.’ De land-

tachtig zelf niet meer over voldoende

schapsarchitect refereert aan het interview

ontwerpkwaliteit beschikt, worden steeds

met Bert Keijts die sprak over routemanagers.

vaker ontwerpbureaus ingeschakeld om in

Maarten Haverkamp en Rob Prins noemen

ambitiedocumenten of vormgevingsvisies de

de geboorte van de omgevingsmanager.

belangen en wensen van Rijkswaterstaat

‘In feite bestond deze functie al,’ zegt

vast te leggen.

Haverkamp. ‘Maar het ging dan meestal over

‘Deze visiedocumenten zijn essentieel’,

leidingen en de technische omgeving van een

reageert Michel Heesen, als architect bij

weg. Tegenwoordig wordt de omgevings-

Zwarts & Jansma architecten vele malen

manager al in de verkennende fase ingezet,

werkzaam voor Rijkswaterstaat. ‘Het is

met als taak te inventariseren welke partijen

belangrijk dat je in zo’n gebiedsontwikke-

van belang zijn in een gebied en welke doe-

lingsproces aan je partners kenbaar maakt

len zij nastreven. Toen ik nog werkte als pro-

wat je wil, wat je doelen zijn. Aan de ene kant

jectleider van de A15 in de Rotterdamse Ruit,

is dat natuurlijk functioneel – je wilt een

heb ik een kaart laten maken met daarop

mobiliteitsvraagstuk oplossen – aan de

alle projecten en initiatieven in de regio.’

andere kant gaat het steeds vaker om de 45

46 Foto: Siebe Swart/Hollandse Hoogte

vormgeving van je weg, de relatie met het

toegezien dat die documenten worden

had, zag je toen bewoners een bord langs de

landschap en de afstemming op andere

nageleefd.’

weg zetten, met de tekst ‘HOERA’,’ lacht Van

ontwikkelingen.’ Heesen maakt regelmatig

Zelm van Eldik.

mee dat een ambitiedocument gedurende

DRAAGVLAK

Voor Karen van Dantzig is de casus

het planproces door bijvoorbeeld geldgebrek

Echt zichtbaar werd de nieuwe rol van

Badhoevedorp representatief voor de wijze

wordt uitgekleed. Zeker als een aannemer

Rijkswaterstaat in het ingewikkelde

waarop Rijkswaterstaat door de komst van

op het toneel verschijnt, worden ingewikkel-

planproces over het nieuwe tracé van de A9

het MIRT moet gaan handelen. ‘Het gaat er

de eisen aan bijvoorbeeld de architectuur

bij Badhoevedorp. In eerste instantie werd op

straks om dat Rijkswaterstaat meer energie

van kunstwerken snel naar de prullenbak

de ouderwetse manier – lees via het Tracé-

stopt in de verkennende fase. Dat de tijd

verwezen.

besluit – zonder overleg besloten dat de

wordt genomen het gebied waar het

Daarom moeten volgens Rob Prins

nieuwe A9 dwars door Badhoevedorp zou

mobiliteitsvraagstuk speelt in kaart brengen,

afspraken over gezamenlijke doelen worden

gaan. Dat leidde tot zoveel protest bij bur-

dat projecten aan elkaar gekoppeld worden.

vastgelegd in contracten, terwijl ideeën over

gers, bedrijven, milieu- en landschaps-

Dat betekent dat Rijkswaterstaat mensen

vormgeving en landschappelijke inpassing

organisaties en de lokale politiek dat het

nodig heeft die breder durven en kunnen

handen en voeten dienen te krijgen in

planproces opnieuw is opgestart. Nu kreeg

kijken, dat betekent dat Rijkswaterstaat

bijvoorbeeld architectonische specificaties,

het team van Rijkswaterstaat de opdracht

soms een stapje terug moet doen als blijkt

vormgevingsprotocollen of landschaps-

om alle belangen, ontwikkelingen in de regio

dat het mobiliteitsvraagstuk minder urgent

plannen. Heesen gaat een stap verder.

en de karakteristieken van het Badhoeve-

is dan een ander ruimtelijk vraagstuk.’

‘Rijkswaterstaat zou net als veertig jaar

dorpse landschap in kaart te brengen. Dat

De projectleider beseft dat zo’n verkennende

geleden de afdeling ontwerp nieuw leven in

leidde uiteindelijk tot een plan- en ontwerp-

fase tijdrovend is en veel geld kost. ‘Maar’,

moeten inblazen. Pas met ontwerpen

proces, waarin het uiteindelijk doel – een

zo bepleit ze, ‘op de lange termijn zullen

landschapskennis binnenshuis kun je veel

nieuw tracé voor de A9 – verbonden werd

projecten veel sneller verlopen. Omdat je

strenger je architectonische doelstellingen

met ecologische doelstellingen, met wensen

vooraan in het planproces draagvlak creëert,

bewaken.’ David van Zelm van Eldik is

van burgers, met belangen van Schiphol. In

loop je later niet meer tegen protesten en

genuanceerder. ‘Het maakt niet uit wie zo’n

het nieuwe plan is de A9 om Badhoevedorp

ellenlange bezwaarprocedures.’

vormgevingsprotocol of gebiedscontract

heen gelegd, wat steunt op draagvlak bij alle

maakt. Als in het proces er maar op wordt

betrokkenen. ‘Dat het plan voldoende steun

47

48

REGISTER VOORBEELDPROJECTEN

DE GEBIEDSOPGAVE: SNELWEGEN EN SNELWEGZONES G G G G G G G G G G G G G G G

CineMec & Valley Center Ede – ontmoetingsplaats A12 Werkplaats A1- zone Het Friese Merenproject, 5 aquaducten The Wall High Tech Campus Eindhoven A2/A67 Werkatelier N57 Walcheren Brainport – A2 zone in Eindhoven Overkapping A12 (Arnhem) Willem de Zwijgerlaan, Leiden Noord Phileas Regiorail KAN RijnGouwelijn Zuidas Europark Groningen Noordelijke Randweg, Haaglanden

DE ONTWERPOPGAVE: CIVIELE KUNSTWERKEN G G G G G G G G G

Interwijktunnel Pijnacker (touch of evil) Tunnel Amstelveen (Moon Knight) Spoortunnels Vathorst (I’m no angel en X-men) Akkerwinde, Sneek IJsselbrug Station Bijlmer Voetgangerstunnel Wilhelminaplein Rotterdam Nesciobrug Stadsbrug Nijmegen

DE CULTURELE OPGAVE: CULTURELE INITIATIEVEN G G G G G G G G G G G

Transitoland A9 – N9, Ruimte tussen Ruimtes (fase 1) Echt z13n, kun5t rondom de N470 De wereld van de forens A-venue Stadsduct Breda Het raamwerk A50 Landroof Ruimtelijke agenda Volkskrant A12 NU Draaiend huis, Hasseltrotonde Tilburg

49

DE GEBIEDSOPGAVE: SNELWEGEN EN SNELWEGZONES

INITIATIEF: ONTWERP:

DATUM: INFORMATIE:

INITIATIEF: BEGELEIDING: DATUM: INFORMATIE:

50

CINEMEC & VALLEY CENTER EDE – ONTMOETINGSPLAATS AAN DE A12 CineMec Plus b.v. Architectenbureau DP6 (m.m.v. ABT, DGMR, Buro Boot) 2003 (oplevering CineMec) – 2007 www.dp6.nl / www.cinemec.nl

WERKPLAATS A1- ZONE Provincie Overijssel Het Noordzuiden BV 2008 www.provincie.overijssel.nl

INITIATIEF:

ONTWERP: DATUM: INFORMATIE:

INITIATIEF: BEGELEIDING: DATUM: INFORMATIE:

HET FRIESE MERENPROJECT, 5 AQUADUCTEN Projectbureau Friese Meren, Provincie Friesland Diverse partijen (o.a. Arcadis, Tatjana Trzin) 2006-2008 www.friesemeren.nl

THE WALL Burgfonds VVKH (Fons Verheijen) 2005 – 2007 www.thewall.nu


DATUM: INFORMATIE:

INITIATIEF: ONTWERP: DATUM: INFORMATIE:

HIGH TECH CAMPUS EINDHOVEN A2/A67 Philips Inbo i.s.m. JHK architecten en Juurlink + Geluk 2006 www.hightechcampus.nl

WERKATELIER N57 WALCHEREN Provincie Zeeland Okra Landschapsarchitecten 2005-2006 www.rijkswegN57.nl


DATUM: INFORMATIE:


BRAINPORT – A2 ZONE IN EINDHOVEN Samenwerkingsverband Regio Eindhoven Trans4 (De Geniale Brainport locatie)/ Urban Affairs i.s.m. VHP (Het Geniale Landschap) 2005-2006 www.sre.nl

OVERKAPPING A12 (ARNHEM) Stichting Duurzame A12 Movares 2006 www.stichtingduurzameA12.nl


DATUM: INFORMATIE:


WILLEM DE ZWIJGERLAAN, LEIDEN NOORD Gemeente Leiden MVRDV, VenhoevenCS, Royal Haskoning, Maxwan 2005 – 2012 www.leiden.nl

PHILEAS Samenwerkingsverband Regio Eindhoven Duvedec 2004 www.sre.nl



REGIORAIL KAN Stadregio Arnhem Nijmegen Stadsregio Arnhem Nijmegen 2006 – 2012 www.destadsregio.nl

RIJNGOUWELIJN Provincie Zuid-Holland Stuurgroep RijnGouwelijn 2006 – 2010/2013 www.rijngouwelijn.nl

51


ZUIDAS Gemeente Amsterdam DRO 2000 – 2035 www.zuidas.nl


EUROPARK GRONINGEN Gemeente Groningen Dienst RO/EZ 2000 – 2017 www.europapark.groningen.nl

INITIATIEF:


NOORDELIJKE RANDWEG, HAAGLANDEN Provincie Zuid-Holland, Gemeente Den Haag, RWS Diverse Partijen 1998 – 2008 www.n14-norah.nl

DE ONTWERPOPGAVE: CIVIELE KUNSTWERKEN


52

SPOORTUNNELS VATHORST (I’M NO ANGEL EN X-MEN) Ontwikkelingsbedrijf Vathorst Nio Architecten (constructeur: DHV) 2005 (oplevering) www.nio.nl


IJSSELBRUG Prorail Quist Wintermans Architekten 2007 – 2008 www.qwa.nl / www.prorail.nl


TUNNEL AMSTELVEEN (MOON KNIGHT) Gemeente Amstelveen Nio Architecten (constructeur: DHV/IBZH) 2004 (oplevering) www.nio.nl


DATUM: INFORMATIE:


INTERWIJKTUNNEL PIJNACKER (TOUCH OF EVIL) Gemeente Pijnacker-Nootdorp Nio Architecten en Ingenieursbureau Zuid-Holland 2004 (oplevering) www.nio.nl

VOETGANGERSTUNNEL WILHELMINAPLEIN ROTTERDAM RET Rotterdam Zwarts & Jansma Architecten 2005 (oplevering) www.zwarts.jansma.nl



AKKERWINDE, SNEEK Provincie Fryslân Achterbosch Architectuur / Onix 2007 – 2008 www.achterboscharchitectuur.nl / www.onix.nl

NESCIOBRUG Gemeente Amsterdam Wilkinson Eyre (Jim Eyre) 2006 (oplevering) www.wikinsoneyre.com

INITIATIEF:



STATION BIJLMER Gemeente Amsterdam / NS Railinfrabeheer BV Grimshaw / Arcadis 2007 (oplevering) www.grimshaw-architects.com

STADSBRUG NIJMEGEN Gemeente Nijmegen Nog niet bekend 2009 – 2011 www.nijmegen.nl

53

DE CULTURELE OPGAVE: CULTURELE INITIATIEVEN


TRANSITOLAND Rob van Hoesel Rob van Hoesel 2006 www.robvanhoesel.nl


DATUM: INFORMATIE:


A9 – N9, RUIMTE TUSSEN RUIMTES (FASE 1) Jan Samsom, Manon Soeters idem 2005 www.jan-samsom.nl / www.i-orlando.nl


DATUM: INFORMATIE:

54

ECHT Z13N, KUN5T RONDOM DE N470 Provincie Zuid-Holland o.a. Artgineering, Nox, Jeanne van Heeswijk, Florentijn Hofman 2007 www.n470.nl

DE WERELD VAN DE FORENS Museum Hilversum Hans Ibelings, Martine Bakker, Timo de Rijk en Urban Affairs 2008 www.museumhilversum.nl



DATUM: INFORMATIE:

A-VENUE Swamps idem 2007 www.swamps.nl

STADSDUCT BREDA Atelier HSL Gert Robijns, Germaine Kruip en William Speakman 2006 – 2007 www.atelierhsl.nl


HET RAAMWERK A50 Provincie Brabant / NBKS Volle Hoop Reiziger 2005 – 2006 www.paulroncken.nl


RUIMTELIJKE AGENDA VOLKSKRANT Volkskrant idem 2007 – 2008 www.ruimtelijkeagenda.nl

INITIATIEF:



LANDROOF VPRO idem 2007 – 2008 www.landroof.nl


DRAAIEND HUIS, HASSELTROTONDE TILBURG KORT (Kunst in de Openbare Ruimte van Tilburg) John Körmeling 1999 – 2008 www.johnkormeling.nl

A12 NU Stichting A12 NU Metroplex en Artgineering 2007 – 2008 www.metroplex.nl / www.artgineering.nl

55

56

59

60

ROUTEPLUIM oktober 2008

Recommend Documents