Reisverslag Navis - Oostenrijk. Gasthof Eppensteiner - Navis

2015 Reisverslag Navis - Oostenrijk

Gasthof Eppensteiner - Navis

Reisverslag Navis - Oostenrijk 2

Reisverslag Navis - Oostenrijk

Inhoud

Op reis ..................................................................................................................................................................................... 5 Voorpret ................................................................................................................................................................................................... 5 Korte schets geologie rondom Navis .....................................................................................................................................5 Verblijfplaats en reisleiding ............................................................................................................................................................. 7 Onze reis ................................................................................................................................................................................................... 8 Dagverslagen ..................................................................................................................................................................... 10 Zondag 5 juli - lichte tocht naar Grun (door Emmie).......................................................................................................... 10 Bij het hellingveen (door Ria)................................................................................................................................................ 11 Maandag 6 juli – tocht naar de Mislalm (door Ria) ............................................................................................................ 13 Dinsdag 7 juli – tocht naar de Poltnalm (door Margriet) ................................................................................................. 16 Woensdag 8 juli – Klammalm (1663 m.) via Peeralm (door Els) ................................................................................... 18 Donderdag 9 juli – over de graad naar het Kreuzjoch (door Machteld) ..................................................................... 21 Vrijdag 10 juli – van Sankt Katrein naar Navis (door Roelie) ......................................................................................... 25 Zaterdag 11 juli – Seapnalm en via Mislalm terug (door Titia) ..................................................................................... 29 Zondag 12 juli – via Urbesalm naar Navischer Hutte, Stöcklalm en Poltenalm (door Miriam) ........................ 31 Maandag 13 juli – afscheid nemen, ieder op z’n eigen manier (door Magda) .......................................................... 33 Het boerenbedrijf in de bergen – korte beschouwing (door Cor) ................................................................. 35 Biologische landbouw ...................................................................................................................................................................... 36 Bergboeren in vier klassen ............................................................................................................................................................. 36 Heumilch ............................................................................................................................................................................................... 36 Soortenlijsten .................................................................................................................................................................... 37 Plantensoorten (door Annie en René) ....................................................................................................................................... 37 Verantwoording, literatuurlijst - door Annie Vos en René Bult ............................................................................. 37 Geraadpleegde literatuur: ....................................................................................................................................................... 37 Waargenomen plantensoorten ............................................................................................................................................. 37 Vogelsoorten (bijgehouden door Machteld) ........................................................................................................................... 49 Vlinders en overige soorten (bijgehouden door Machteld)............................................................................................... 50

3


Reisverslag Navis - Oostenrijk Op reis

5

Voorpret In de informatiebrief over deze groepsreis is al enige informatie opgenomen over het gebied waar we heen gaan. Als opwarmertje voor deze reis. Vanaf Innsbruck naar de Brennerpas loopt het Wippdal. Het Navisdal is een oostelijk zijdal van het Wippdal en is circa 10 km lang. Door dit dal stroomt de Navisbeek. Net ten oosten van Navis splitst het dal zich in twee takken, één naar het noordoosten en één naar het zuidoosten. Ons hotel ligt aan de Oberweg op ongeveer 1.450 m boven zeeniveau. Het ligt op de zuidhelling van het dal. Tussen de Oberweg en het 100 m lager liggende dorp loopt een oud kerkenpad, dwars door alpenweiden. We weten het nog niet, maar dat pad zullen we nog vaak lopen. Op de kaartuitsnede in onderstaande afbeelding is het grootste deel van het excursiegebied van de komende vakantieweek weergegeven. Daarop zijn nagenoeg alle tochten terug te vinden. Seapnalm Peeralm

Mislalm

Hellingveen bij Grun Poltenalm

Blasigeralm

Vaste verblijfplaats

Afbeelding 1 Wandelomgeving hotel Eppensteiner bij Navis (bron: Mayer)

Korte schets geologie rondom Navis Geologisch is het gebied best wel bijzonder. Navis en het daarbij behorende dalsysteem tot aan Matrei an Brenner bevindt zich aan de meest westelijke zijde van het zogenoemde ‘Tauernfenster’ (zie figuur 1).


Afbeelding 2 'Tauernfenster' en globaal overzicht gesteenten Bron: https://de.wikipedia.org/wiki/Tauernfenster In een poging om kort iets uit te leggen over het ‘Tauernfenster’ is teruggevallen op teksten op de website van wikipedia. Op wikipedia is de volgende informatie te vinden: ‘De Hohe Tauern is gevormd door een grote koepelvormige structuur, die het Hohe Tauern venster genoemd wordt. Dit is een ‘erosief gat’ in de Austroalpiene nappes (nappe is een geologisch dekblad; zie ook afbeelding 2) die het grootste deel van Oostenrijk beslaan. Het Hohe Tauern venster is dus een geologische structuur in de Oostenrijkse Centrale Alpen. In dit venster liggen hoog metamorfe gesteentes aan de aardoppervlakte. Metamorf gesteenten zijn opgebouwd uit mineralen. Onder invloed van temperatuur, druk of hydrothermale vloeistoffen kunnen tussen deze mineralen chemische reacties plaats vinden. Hierbij wordt uit een bepaald mineraal of meerdere mineralen een ander of een aantal andere gevormd. Deze reacties verlopen relatief langzaam. Meestal gebeurt dit op grotere diepte in de aardkorst of mantel. De mineralogische samenstelling van een gesteente hangt af van de chemische samenstelling daarvan en de omstandigheden waaronder de veranderprocessen plaats vinden. Door het grote aantal verschillende blootliggende nappes (dekbladen) in het gebied worden veel verschillende gesteentes gevonden: van metamorfe gneisen, micaschisten, fyllieten en kwartsieten tot Mesozoische kalksteen. Door de verscheidenheid in de blootliggende dekbladen en de verschillende eigenschappen kan de vorm van het landschap sterk variëren, van scherpe rotswanden tot grazige hoogvlaktes (de almen). De relatief harde gesteentes in het Tauern venster eroderen langzamer dan de gesteentes buiten het venster, zodat het topografisch hoger ligt dan de omringende omgeving.´


Afbeelding 3

Overzicht van de verschillende dekbladen (nappes) in de centrale Alpen (bron: www.traunau.de)

Het is geen eenvoudige materie, maar als het je interesseert is via internet1 veel informatie te vinden. Naast bovenstaande geologische processen hebben ook gletsjers dit landschap voor een belangrijk deel gevormd. Je kunt je het nu niet voorstellen, maar bijna het hele gebied, waar we hebben rondgelopen, lag ooit volledig onder gletsjers. Ook de geologische processen die daarmee samenhangen hebben hun sporen in de Alpen achter gelaten. Het is allemaal nog waarneembaar, maar lang niet altijd ook voorstelbaar. Die geologische geschiedenis, de klimatologische omstandigheden in combinatie met het eeuwenlange gebruik vormen de basis voor de soortenrijke flora waar wij van watertanden. Die flora vormt op haar beurt weer een belangrijke basis voor de bijzondere insectenfauna. Het hangt allemaal samen. En wij mogen daar een paar dagen van genieten.

Verblijfplaats en reisleiding Gasthof Eppensteiner, Oberweg 21, 6143 Navis Onze reisleiders zijn Patrick Hommel (excursieleider) en Magda Gerlach (kwartiermeester).

De reisgenoten Ons reisgezelschap bestaat uit twaalf reisgenoten en twee reisleiders. Het grootste deel van onze groep bestaat uit vrouwen. In onderstaande foto zijn de reisgenoten weergegeven. Deze foto is op onze laatste dag genomen. Op dat moment was onze groep niet compleet. We missen op deze foto de jongste van onze groep. Om toch iedereen op te nemen is er voor gekozen om van haar een afzonderlijke foto op te nemen.

1

zoekopdracht = tauernfenster geeft, naast wikipedia, o.a. deze link weer: http://www.steinmann.unibonn.de/arbeitsgruppen/strukturgeologie/lehre/exkursionen/tauernfenster-2011-gelaendeuebung-tektonikund-metamorphose-modul-m42


1 Margriet Bekking, Patrick Hommel, Magda Gerlach, Machteld Ribbius, Ans Nuijen, Rene Bult, Annie Vos, Roelie Jonker, Ria van Leeuwen Titia Boot, Miriam Brands, Cor Nonhof. Els Licht

Onze heenreis Op 4 juli vertrekken we vanuit Arnhem richting Oostenrijk. We reizen per nachttrein en vertrekken rond half tien ‘s avonds. Het is een warme dag geweest. Met zes mensen in één slaapcabine beloofd het ook een warme nacht te worden. Gelukkig is er airconditioning aanwezig. Even lijkt het erop dat we ruim een uur vertraging hebben opgelopen gedurende de nacht. Maar we komen op zondagochtend toch redelijk op tijd aan in München. Hier moeten we overstappen op de trein naar Innsbruck. Iets over half acht verlaten we München om twee en een halve uur later in Innsbruck aan te komen. En ondertussen is het genieten van het bergachtige landschap. Nu nog een overstap naar een stoptrein om een kleine twintig minuten later in Matrei an Brenner uit te stappen. Hier wacht ons een minibusje voor het laatste vervoer naar het hotel in Navis. Daar komen we zo tegen elf uur aan. De hele reis is zeer voorspoedig verlopen.

2 Emmie Nuijen

Bij het hotel wordt vertelt welke kamer ieder van ons heeft. En daarbij horen we ook wie deze vakantie jouw kamergenoot is, als je een kamer deelt. Terwijl we ons aan het installeren zijn krijgen we te horen dat er toch een lunch wordt geserveerd. Dat was niet afgesproken, maar is bijzonder prettig aankomen. We zijn op onze bestemming, midden tussen de bergen met stralend zonnig weer. Heerlijk … vakantie!


1 Zondag 5 juli - uitzicht vanaf de voorzijde van het hotel, Navisdal richting Matrei an Brenner (foto Ria)

Reisverslag Navis - Oostenrijk Dagverslagen Het is bij de KNNV een goede traditie dat de deelnemers aan een groepsreis gezamenlijk een reisverslag maken. Voor de eerste dag wordt een vrijwilliger gevraagd die het stokje voor de volgende dag doorgeeft aan een andere reisgenoot. Zo ontstaat een gevarieerd beeld van de ervaringen en invalshoeken van de deelnemers aan een reis. De volgende reisverslagen zijn nagenoeg ongewijzigd overgenomen om volledig recht te doen de diversiteit van deze reisgroep. Namen van plantensoorten, die in de verslagen genoemd worden, komen misschien niet altijd overeen met de soorten die in de soortenlijsten staan. In de soortenlijst van planten zijn de soorten opgenomen die met zekerheid op naam zijn gebracht. Soorten die wel in een verslag staan, maar niet in de lijst voorkomen, zijn niet geverifieerd en met zekerheid vastgesteld.

Zondag 5 juli - lichte tocht naar Grun (door Emmie) Tukken in de trein, met z’n zessen in een coupé, zo begon de dag. Brak stappen we in een trein die doorrijdt naar Venetië… We zien de bergen! In het gangpad legt Patrick uit hoe de Alpen zijn opgebouwd. We gaan door klammen! In een busje worden we naar het hotel gebracht. De zon schijnt volop, vakantie is begonnen! We trekken in onze royale kamers met houten meubelen.

2 Uitzicht vanuit de hotelkamer van Emmie en Ans (foto Emmie) Na de lunch mogen we een uur siësta houden. Om half 3 stappen we de hitte in, over een beetje saaie aanlooproute naar een bronbeekmoerasje. Reisgenoten duiken de berm in en storten zich op plantjes. Ik loop van schaduw- naar schaduwplekje en kijk af en toe naar een leuk bloemetje. Hengel heeft geinige blaadjes en ogentroost is m’n favoriet van de dag.

10


3 variant op bermtoerisme: bermfloristen (foto Ria)

4 Beklierde ogentroost (foto Ria)

5 Schaduw zoekende Emmie (foto Ria)

We komen langs een verfrissende bron. De dagen erna blijkt dat steeds een welkome plek, om krachten op te doen voor de wandeling en af te koelen van de dag. Het botanische hoogtepunt van de dag, het moerasje, zullen mijn moeder en ik missen; We vinden het heet en zijn een beetje verreist. Een stuk voor het weitje met een weelde aan bijzondere planten keren we om. We hebben al veel moois gezien! In het hotel duiken we in bed, lekker lezen en even slapen. Een goede tijd ligt voor ons…!

6 Ans bij de waterbron (foto Emmie)

Bij het hellingveen (door Ria) Langs de weg naar het hellingveentje hebben we al een aantal leuke plantensoorten gezien. Maar eenmaal bij het hellingveen is ons enthousiasme niet te stuiten. Hier zien we de eerste orchideeën,

Reisverslag Navis - Oostenrijk vetblad, veelbloemige veldbies, breed wollegras, geelhartje en nog veel meer. Enkele foto´s om een impressie van deze plek te geven.

9 welriekende muggenorchis (foto Annie)

12 Vetblad (foto Ria)

8 Breed wollegras (foto Ria)

7 Helllingveen bij Grün (foto Ria)

12

Reisverslag Navis - Oostenrijk Maandag 6 juli – tocht naar de Mislalm (door Ria) Vandaag begint de dag stralend. Tijdens het ontbijt vertelt Patrick dat we naar de Mislalm gaan. Hij waarschuwt voor de eerste klim, die weliswaar niet heel lang is, maar wel steil. Voor zo’n verse groep ‘plattelanders’ best wel even pittig dus. Ik kan me er nog geen voorstelling van maken, maar kan niet wachten om op pad te gaan. Elke vakantie in berggebied is tot nu toe een feest vol schitterende vergezichten, geologische bijzonderheden, plantkundige pareltjes en vliegende wondertjes, zowel in de insectenwereld als in de vogelwereld. Patrick is een echte excursieleider en weet over heel veel verschillende zaken interessante wetenswaardigheden. Of het nu om het dagelijkse leven in de bergen gaat, geologische bijzonderheden of om informatie over de standplaats van een plant, voor de meeste vragen heeft hij een antwoord. Patrick deelt met veel enthousiasme zijn kennis als daar om gevraagd wordt. Onderweg naar de eerste steile klim ziet Patrick een ‘Berg distel’ (Carduus defloratus). Daar blijft hij even bij stil staan om deze schoonheid het debiele broertje te noemen van de Ongelijkbladige distel (Cirsium helenioides). Deze laatste verwacht hij vandaag met zekerheid te zien. Ik wordt daarvan wel nieuwsgierig naar die soort. Na een eerste felle klim wachten we boven bij een bankje op elkaar. Dat bankje staat in een kamgrasweide. Patrick vertelt dat vroeger in de bergen dit graslandtype het meest voorkomend was. Vroeger had men veel meer paarden. Paarden grazen heel kort en daar profiteert de laagblijvende grassoort Kamgras van. De vroegere paardenweiden zijn veranderd in hooiland. Bij het hooibeheer wordt alle vegetatie ongeveer even kort gemaaid. De grassen in hooiland groeien veel harder dan het Kamgras, waardoor deze door lichtconcurrentie verdwijnt. Herstel van Kamgrasweide is niet mogelijk door een hooilandbeheer.

13 Kamgrasweide (foto Ria)

Op deze eerste echte tocht valt er veel te zien en te vertellen. We nemen alle tijd om te genieten, te bewonderen, maar ook om ter plekke te determineren. Hoe boeiend ik het allemaal ook vind, ik merk dat ik vooral naar boven wil. En natuurlijk alle pareltjes weer in foto’s vastleggen. Maar vooral het gevoel van ‘thuis komen’ en genieten overheerst. Ik hou zo ontzettend veel van dit bergland. Ik laat het dagverslag voor wat het is en hou het bij wat plaatjes en een ‘schrijfsel’.

14 detail Kamgras (foto Margriet)

13


25 Begroeide rotshelling (foto Ria)

16 Ongelijkbladige distel (foto Annie)

17 Goudgeel streepzaad (foto Ria)

18 en 19 Bloemenweide met o.a. verschillende orchideeën en Valkruid (foto Ria)


Bergenland Een landschap getekend door verandering beweging stroming dwingt tot verwondering bewondering ontzag respect Het roept bindt dwingt tot terugkeer Steeds weer RvL november 2014

Reisverslag Navis - Oostenrijk Dinsdag 7 juli – tocht naar de Poltnalm (door Margriet) Voor vandaag staan de hoger gelegen bloemrijke hooilanden bij de Poltnalm op het programma. We dalen eerst via het kerkepad af naar het dorp Navis. Bij de brug over de Naviserbach turen we naar de beek op zoek naar de waterspreeuw. Helaas, de vogel laat zich (nog) niet zien. We volgen de weg langs deze beek tot aan de parkeerplaats. Het lijkt wel de route van de ‘reuzenplanten’; door de vochtige omgeving staat hier Groot hoefblad (Petasites hybridus), met enorme bladeren, de paarse bloemen van de Alpenmelksla (Cicerbita alpina), komen er net bovenuit. Langs de schaduwrijke bosrand staat vooral Grijze klierstijl (Adenostyles alliariae), eveneens met paarse bloemen. Daartussen de bleekgroene bloemen van de Moesdistel (Cirsium oleraceum), allemaal plantensoorten in formaat XL. We stijgen via een bospad omhoog naar de Naviser Hütte op 1.767mtr. Langs dit pad zien we Dubbelloof (Blechnum spicant), Lansvaren (Polystichum lonchitis), de Reuze- en de Bospaardenstaart (Equisetum telmateia en E. Sylvaticum) en drie soorten wintergroen. Met name het Eenbloemig wintergroen (Moneses uniflora) en het Eenzijdig wintergroen (Orthilia secunda) staat er veel. Langs de met mos begroeide rand van dit naaldbos is het speuren naar de kleine orchideeënsoorten die je hier zou kunnen treffen. Eerst zien we de Koraalwortel (Corallhoriza trifida) en in een vochtig en schaduwrijk deel wordt ook melding gemaakt van de eerste exemplaren van de Kleine keverorchis (Listera cordata), een orchideetje van ongeveer 5 – 10 cm hoogte met piepkleine groenpaarse bloempjes. Even verderop zien we er veel meer staan; de meeste in een klein, beschut mini-dalletje. We tellen niet, maar we schatten dat er in dit kleine gebied wel 100 exemplaren kunnen staan! Steeds weer maken we foto’s van deze onopvallende mini-plantjes. Parallel aan ons bospaadje is het voormalige veepad deels nog in tact. In Frankrijk wordt dit ‘draille’ genoemd; een pad dat tijdens de trek van het vee van en naar de zomerweiden gebruikt wordt. Hier is het oude veepad een diepe greppel tussen twee wallen, als een soort holle weg die door het bos loopt. Het vee werd in vroeger tijden door het bos naar de almweiden gebracht en niet over de hooilanden.

20 Kleine keverorchis (foto Margriet) Bij de Naviser Hütte stijgen we het bos uit en komen we in de bloemrijke hooilanden. We wandelen door naar de Stöcklalm en hebben als eindbestemming de Poltnalm, op 1.880 m.

21 Hooiland met Grote muggenorchis en Eenhoofdig biggenkruid (foto Margriet)

16

Reisverslag Navis - Oostenrijk De hooilanden tussen deze twee almhutten zijn werkelijk prachtig; veel planten staan volop in bloei en zorgen voor een kleurrijk schouwspel. Vooral het paars van de Grote muggenorchis (Gymnadenia conopsea), samen met het geel van het Valkruid (Arnica montana) en Eenhoofdig biggekruid (Hypochaeris uniflora). Daartussen kleine witte stipjes van het Rozenkransje (Antennaria dioica). Al met al een genot om naar te kijken, op naam te brengen en te fotograferen. Na al dit moois bereiken we de Poltnalm, waar we vlierbloesemlimonade drinken en van het weidse uitzicht op berg en dal genieten. In de late namiddag wordt er afgedaald en vinden we de nog ontbrekende orchidee, de Groene nachtorchis (Coeloglossum viride) aan de rand van het bos.

22 Poltnalm (Foto Margriet) In totaal worden vandaag 10 soorten orchideeën genoteerd: Groene nachtorchis (Coeloglossum viride), Koraalwortel (Corallorhiza trifida), Bosorchis (Dactylorhiza fuchsii), gevlekte orchis (Dactylorhiza maculata), Brede orchis (Dactylorhiza majalis), Grote muggenorchis (Gymnadenia conopsea), Kleine keverorchis (Listera cordata), Grote keverorchis (Listera ovata), Welriekende nachtorchis (Platanthera bifolia) en Witte muggenorchis (Pseudorchis albida). Voldaan beklim ik het kerkepad naar de Oberweg en wis mijn zweetdruppels weg met het koele bergwater uit de waterbak, die op de route naar het hotel ligt. Wat een prachtdag!

23 Het kerkepad (foto Ria)

17

Reisverslag Navis - Oostenrijk Woensdag 8 juli – Klammalm (1663 m.) via Peeralm (door Els)

24 Natte start op deze dag (foto Ria) Vandaag laat de zon ons in de steek, de grijze lucht wijst ons op het nut van regencape’s. Op een boom zien we een bordje Klammalm geöffnet; ons Kafee-mit-Kuchen-doel van vandaag. Bij het moerasje bij Grün, dat nu een stuk dichterbij lijkt dan de eerste dag, werpen we nog even een snelle blik op al het fraais en geven op de weg voorrang aan een overstekende rattenstaartlarve. Als hij het haalt ontpopt hij zich als blinde bij. Het brede pad gaat door een naaldbos, links storten zich beekjes naar beneden en onderaan de helling op het geröll groeien groene elzen. Een soort die mij aanspreekt, immers eerst was ik een groen elsje, toen een zwarte en nu een grijze els. Tegen 10 uur breekt muiterij uit bij de Peeralm tussen koffieleuten en doorlopers. Als ze beloven erna heel snel op ons in te lopen mogen ze toegeven aan hun verslaving. De kopgroep noteert onderweg het Alpenkruiskruid en een dode adder die wordt aangevreten door een horde naaktslakken. Patrick en Margriet vertellen dat de Sterzegge in het gootje op verzuring wijst en dat het mos Beekstaartje massaal in bergbeken voorkomt.

25 Patrick, Magriet en Cor met Sterzegge en Beekstaartje (foto Els)

Een bord van de jagersvereniging verzoekt ons niet door het bos te rennen, geen herrie te maken en het wild niet te verstoren. Dat doen ze zelf wel in het jachtseizoen. De bermen zijn een en al kleur. Orchideeën als haren op een hond. Gemaskerde en ongelijkbladige distels. Annie laat zien dat de zilverig bladeren van de laatste bovenaan glad en onderaan sterk ingesneden zijn. Bij een Hochstaudenflur (voedselrijk met hoog groeiende planten) staan leuke soorten: Gele monnikskap, Alpenmelksla, Alpenclematis, Schijnsalomonszegel, Meesterwortel, Grijze klierstijl, Laserkruid, die erom smeken gefotografeerd te worden. De Rondbladige steenbreek met zijn gestippelde kroonblaadjes doet mij aan de knopjes op mijn mobiel denken.

18


26 Rondbladige steenbreek (foto Els)

27 Harig alpenroosje (foto Els)

Aan de beekoever stoppen we voor de lunch. Er staan twee soorten alpenroosjes en we ontdekken dat de harige wel heel stevig behaard is. We houden onze oren goed open, maar horen geen marmottengefluit. Misschien omdat de zon achter de grijze wolken zit? We moeten ons haasten want er is onweer in aantocht. Eerst nog een controlestop bij een hoopje bladeren. En ja het is de Zijdeplantgentiaan, oorzaak van een lopend conflict tussen enkele botanici onder ons en dat nu gelukkig wordt opgelost. Ook het vriendelijk gekrakeel tussen Emmie en Cor over geologische vondsten wordt bijgelegd. Jammer toch, het gaf pit aan onze wandelingen. Begeleid door regen, bliksem en donder spurten we over een hobbelige en erg natte helling naar de hut. Noodgedwongen, maar niet met grote spijt, brengen we de tijd door met koffie, thee en royaal uitgevallen stukken taart.

28 De Klammbach na een korte omweersbui (foto Ria) Dan naar de Klammbach, als een koffieverkeerd stroom gorgelt die door een nauwe spleet. De weidse alm erboven is mals groen en nagenoeg boomloos onder een deken van mistflarden en miezerregen.

Reisverslag Navis - Oostenrijk We noteren een grote strook witte boterbloemen, diverse gele composieten en overal pollen van door het vee versmade alpenvederdistels.

29 Klammalm (foto Els) Een groepje herkauwende koeien vindt ons maar matig interessant als wij opgewonden staan te kirren bij een fraaie Groene nachtorchis. Op de terugweg stappen we stevig door maar stoppen wel voor Zilverwortel en Alpenvlasleeuwenbek. ‘s Avonds wordt het meegenomen groen gedetermineerd. Grote belangstelling is er ook voor een vloeibare plantensoort: Gebirgsenzian in een mooie kruik.

30 Gentianen, maar dan anders (foto Els)

20

Reisverslag Navis - Oostenrijk Donderdag 9 juli – over de graad naar het Kreuzjoch (door Machteld) Vroeg op, want vandaag staat ons een lange, mooie dag te wachten. We staan voor een keuze: een rustdag, een middelzware wandeling of een 3+ schoentjes wandeling. We vertrekken op tijd, om 8.00 uur staat iedereen klaar. Ans kiest ervoor om thuis te blijven, het rustig aan te doen: ze gaat naar Navis, ze bezoekt de Lourdeskapel en gaat lekker in haar boek zitten lezen. Met 13 personen lopen we het kerkenpad af om via het dorp Navis, via de Weinrich alm naar de Blasigler alm te wandelen. We lopen over een breed karrenspoor door het bos om vlak voor de Blasigler alm het bos te verlaten en op open terrein te komen. Koeien en paarden staan in de wei. Een boer is druk bezig met het maaien van zijn veld. Magda, Ria en Els besluiten de middelzware route te nemen en wandelen door een prachtig bospad naar de Naviser hütte. De overige tien lopen verder op een karrenspoor en via een brug over een riviertje naar de Blasigler hutte, waar de boerin, ondanks dat ze vertelt geen ‘Gasthof’ meer te zijn, ons toch van thee wil voorzien. We wandelen door naar de KupferMösl alm, een grote stal met een klein kapelletje. Hier staat een hele kudde koeien zich te laven aan de waterbak. De mooie blauwe voorjaarsgentiaan laat zich op deze hoogte al zien.

31 KupferMösl alm (foto Machteld) Bij de offersteen (door Patrick zo genoemd), begint onze steile klim naar een pasje. Ieder zoekt zijn eigen weg, want een echt pad is hier niet, tussen de alpenroosjes, de gestippelde gentianen, bergnagelkruid en de Witte muggenorchis, een erg mooie helling. In de luwte van het pasje lunchen we en hebben een prachtig uitzicht over de bergen aan de overkant, waar we drie gemzen een sneeuwveld over zien steken. Er zijn ook wolken, de gletsjer van de Hintertux, kunnen we helaas niet zien. Deze dag zien we de gletsjer niet, maar twee dagen later kunnen we met de verrekijker er zelfs mensen zien skiën.

21


32 Uitzicht op lunchplek (foto Annie) Wandelend op de graad naar de top, de Kreuzjöchl (2.536 mtr.) zien we, behalve prachtige uitzichten ook veel bloemen: Kwastjesbloem, Alpenazalea, Knolkartelblad, Vogelkopkwartelblad, Zilverwortel, Zwarte vanilleorchis, maar ook kuddes langoorschapen.

33 Kleine kwastjesbloem (foto Machteld)

34 Beierse gentiaan (foto Annie)


35 Doronicum clusii (geen Ned. naam) (foto Annie)

36 Juncus jacquinii (foto Annie)

Op de top schrijft Roelie onze namen in het logboek. Voorin het boek staat een spreuk van een onbekende: Menschen, die die Berge lieben, sind aus tiefster Seele frei Sie entschweben leicht dem Alltagseinerlei Menschen, die die Berge lieben, widerspiegeln Sonnenlicht Die and'ren, die im Tal geblieben, verstehen ihre Sprache nicht

37 Roelie met het logboek op de top (foto Machteld)

38 Kreuzjöchl 2.536 m (foto Margriet)


39 Een blik terug vanaf het Kreuzjöchl (foto Annie) We dalen af, eerst over de graad, zien Stengelloze silene en Alpenanemoon, langs een paar meertjes en dan door een prachtige bloemenkloof, waar een pracht aan bloemen staat: Dichtgestekelde vederdistel, Dwergmoederkruid, Dwergsleutelbloem, Alpenhokjespeul, Thijmbladereprijs, Basterdklaver en Alpen vergeet-me-nietje, komen we via de Stöckalm bij de Naviserhutte. Daar vindt ieder z'n weg naar het hotel, via het bospas en het kerkenpad. Moe maar zeer voldaan na een prachtige dag komen we net voor het diner aan in ons hotel. Ans vertelt dat de Oostenrijkers de zwarte vanilleorchis: ‘een bloedrupje uit de hemel’ noemen, een zeer toepasselijke naam . En zoals elke dag heeft Emmy een spreuk van de dag: ‘Jeder Mensch dieser Welt wäre zu Schade ohne Fehler zu sein’. Cor geeft het niet op en na drie determineeravonden komen hij en Patrick met een naam voor een streepzaadsoort nl.: Crepis conyzifolia. Ook nu geldt het gezegde: de aanhouder wint.

40 Alpenhokjespeul (foto Annie)

Reisverslag Navis - Oostenrijk Vrijdag 10 juli – van Sankt Katrein naar Navis (door Roelie) Na de vrije dag van gisteren, waarbij de meeste mensen door zelfgekozen inspanning eigenlijk wel een “runnershigh” hebben opgelopen, begint het ontbijt wat later, maar weer onder vrolijk gelach. Vannacht is er wat sneeuw op de hooggelegen bergtoppen bijgekomen, maar de zon straalt al weer krachtig. We horen dat Annie de afgelopen dag wel zeven soorten Veronica heeft waargenomen. Stond gisteren de bergmarmot (Marmota marmota) centraal. Vandaag zal in het teken staan van de waterspreeuw (Cinclus cinclus), want wij gaan per streekbus afdalen naar St. Kathrein en lopen dan langs de beek omhoog terug . De Naviser Bach is een ideaal gebied voor dit kleine zangvogeltje: hij zoekt zijn voedsel in stromend water met stenige bodem. Voor de avond zijn we vriendelijk uitgenodigd een uitvoering van de Naviser Blaaskapelle bij te wonen.

41 Burgkapelle Aufenstein bij St. Kathrein (foto

42 Zicht op onze route richting Navis (foto Ria)

Annie) Als we in St. Kathrein zijn uitgestapt zien we dat er daar beneden in de Burgkapelle iets gaande is. Vandaag is de laatste basisschooldag en die wordt gevierd in de kapel. Aan de zijkant van de weg duikt een ‘Bemelerberg-biotoopje’ op. We zien daar de Berggamander(Teucrium montana); leuk , want dit was de eerste kenmerkende plant van dit natuurgebied. Het is voor de Limburgers onder ons toch net een beetje of ze thuis zijn , want er bloeien allerlei kalkminnende planten van stenige leemgrond, zoals Kluwenklokje (Campanula glomerata), Muurpeper (Sedum acre) en het Kalkwalstro (Galium pumilum) dat bij ons op de rode lijst staat. Het woordje “wal’ in walstro betekent wieg. Vroeger gebruikte men dit geurende sterbloemetje als wiegbekleding. Galium komt van “gala”(gr.) en betekent ‘melk’: het plantje werd gebuikt om melk te stremmen. Pumilum duidt erop dat het een laagblijvende plant is. 43 Berggamander (foto Ria) Een klein stukje verder op zandgrond bloeit een Karthuizer anjer (Dianthus carthusianorom). Dit sterk geurende anjertje werd door de Karthuizer monniken in hun kloostertuinen gekweekt. De saponinen uit de bloemblaadjes werden als geurstof in zeep verwerkt én als middeltje tegen reuma. We mogen de kapel binnen; die stamt uit de vroege middeleeuwen en er zijn muurschilderingen uit die tijd bewaard gebleven! Allegorieën van de zeven hoofdzonden en prachtige Maria-fresco’s. De kapel werd bij de toenmalige burcht gebouwd in 1331, maar de Burcht werd 8 jaar later al weer verwoest, omdat de

25

Reisverslag Navis - Oostenrijk leenheer zich aan dreigde te sluiten bij de Habsburgers. Nog steeds willen de Tirolers het liefst op zichzelf staan. Zo willen ze ook nu nog – hoe dicht ze er ook bij wonen – níet bij Italië horen.

44 oude muurschilderingen (foto Ria)

45 Bruinrode wespenorchis (foto Ria)

Op weg naar de beek komen we op een zonnige plaats een Bruin-rode wespenorchis tegen ( Epipactis atrorubens ), die ook hier in Tirol zeldzaam is. En aan de rand van struikgewas zien we Engbloem bloeien (Vincetoxicum hirundinaria ) Als een insect nektar zoekt in het bloemetje raakt hij in een nauwe engte. Daar kan hij zich pas uit los worstelen nadat hij stuifmeelklompjes heeft meegetrokken, maar er zijn veel insecten die de worsteling niet overleven. Vincetoxicum duidt erop dat je door te eten van deze plant ernstige vergiftiging overwint, want je moet er erg van braken. We komen nu aan de laaggelegen oever van de beek. Al meteen zien we hier het voorbeeld van een klamm (= kloof). Als je vooruit kijkt langs het water lijkt het of de wereld eindigt in ondoordringbaar bos, maar daarachter blijkt dan een plateau te zijn van een vroegere gletsjer. Tegengehouden door hard gesteente heeft water onder de gletsjer het benedenliggend gesteente uitgehold tot een diepe klamm. Daar lopen wij nu dan in. Op het bospad langs de beek groeit de Eenbes (Paris quadrifolius). Partick heeft nog een mooie mythe bij de naam van dit plantje: Eris, de godin van de jalousie, is niet uitgenodigd op een bruiloft. Zij werpt daarom een gouden appel in het gezelschap, waarop staat: Voor de schoonste ! Hera, Athena en Aphrodite zijn alle drie haast even mooi. Wat te doen? Paris wordt als scheidsrechter aangewezen. Elk van de schoonheden probeert hem op eigen wijze om te kopen. Paris blijkt ongevoelig voor deze omkoperij, maar…..als Aphrodite hem de mooie Helena uit Sparta belooft kan Paris niet weigeren en schenkt hij Aphrodite de appel. Hier staat Paris dan (als zwart klein appeltje) tussen de vier schoonheden (de groene blaadjes). We zien de Gebogen driehoeksvaren (Gymnocarpium dryopteris) en Kranssalomonszegel (Polygonatum verticillatum): een teken van zure, vochtige grond en veel schaduw. In de buurt toch ook het Zeeuws knoopje oftewel Groot sterrenscherm (Astrantia major) dat juist van kalk houdt , maar allen zijn bloemen van het

46 Groot sterrenscherm (foto Ria)

26

Reisverslag Navis - Oostenrijk Schluchtwald (ravijnbos). Ook het tere bloempje van Netelereprijs (Veronica urticifolia ) en de Bosroosstruik (Rosa arvensis) komen we tegen. We vangen een kleine pikzwarte salamander, met een klein wit stipje op z’n staart (wie weet zijn/haar naam2?). Naast het fris geurende appeltjesmos(…..) ruiken we ook even aan de Bosandoorn (Stachys sylvatica), dat is dan weer net een vies vaatdoekje. Het lieflijk , tere zode vormende klokje (Campanula cochleariifolia) werkt hier met haar sterke wortels en liggend “lepeltjes-blad” als een sterke bodemre arateur. En in de zon rijst, stevig en zacht berijpt, de Grijze klierstijl (Adenostylis alliariae) op. Rond half één steken we de Bach over. In de zompige grond vinden we hier Koningskaars (Verbascum thapsus) en Guichelheil (Anagallis arvensis), Hertsmunt (Mentha longifolia) en het Driekleurig viooltje (Viola tricolor). 47 Alpensalamander (foto Ria – zie voetnood) We houden pauze midden tussen de Weideklokjes(Campanula Patua), Akkerklokjes(Campanula rapuncoloides) en het Ruig klokje (Campanula trachelium). In de warmte, op het hellend pad zien we de keizersmantel vliegen (Argynnis paphia)! Verspreid staande dennenbomen, en heel veel viooltjes - als waardplant - en die dan ook nog eens op lössgrond heeft deze vlinder nodig. Vlak daarna vliegt een grote parelmoervlinder(Argynnis aglaja) om ons heen. Die heeft dezelfde grond en bloemen nodig, maar legt zijn eitjes niet uitsluitend in de schors van dennenbomen, vlak bij een groep viooltjes, zoals de keizersmantel. Daarom komt ‘ de parelmoer’ ook nog op grotere hoogte voor.

48 en 49 Grote parelmoervlinder op de hand van Miriam (foto Ria) Emmy, Ria en Roelie zien in dit open bos de notenkraker zitten (Nucifraga caryocatactes). Langzaam gaan we omhoog. Zo rond de 1.200m. vindt Emmy diepzee-gesteente waar je het koraal nog in ziet zitten : zo oud en zó hoog terug te vinden…… Tofielda calyculata ( een lelieachtige soort) staat ons in zachtgele kleur tegemoet te stralen. We stijgen verder en langs de puinhelling bloeit Campanula scheuchzeri met bloemen op dunne stelen. Vlak daarna wordt Annie vereeuwigd naast een donkere akelei (Aquilegia atrata) die ze op precíes dezelfde plaats 5 jaar geleden hier ook vond! 2

Het gaat om de Alpensalamander (Salamandra atra), een soort uit de familie van de echte salamanders. Hun leefstijl is echter helemaal anders dan de in Nederland bekende soorten. Deze salamander is niet afhankelijk van water, ook niet voor de voortplanting. Ze is eierlevendbarend. Dit wil zeggen dat er wel eieren geproduceerd worden, maar deze ontwikkelen zich volledig in de moeder. Het vrouwtje heeft een draagtijd van minstens twee tot maximaal vier jaar. De draagtijd is afhankelijk van de hoogte waarop ze leeft. Hoe hoger ze leeft, hoe langer het duurt voordat de eieren zich hebben ontwikkeld. De jongen hebben geen kieuwen meer als ze worden geboren en zijn al volledig ontwikkeld. Een vrouwtje produceert dus zeer beperkt jongen. Bij deze soort worden wel meerdere eitjes geproduceerd (zo’n vijftig), maar daarvan ontwikkelen zich er slechts twee. De dieren worden zo’n 15 jaar.

27

Reisverslag Navis - Oostenrijk In het bos aan de overkant horen wij de zwarte specht (Dryocopus martius) schuw , maar goed te horen met zijn in toonhoogte oplopende kwuuk kwuuk kwuuk, kwuuk kwuuk. Als we bijna weer ter hoogte van Navis zijn zien we een helemaal bruine orchidee; zijn onderste lip is in twee lobben verdeeld, net een soldaat in spreidstand (“op de plaats; rust”) Dit is dan het Vogelnestje (Neottia nidus-avis). Hij houdt van een zuur laagje grond op een kalkhoudende bodem, daar voedt hij zijn wortels met behulp van een schimmel. Zijn wortelstok lijkt op een vogelnestje. Wat een ingenieus systeem! Als je de ‘vogelnest’ ziet weet je dat je in een oud, natuurlijk bos bent beland. Het einde van een prachtige , verkwikkende tocht. In de avond maken we met een paar mensen een wandeling omhoog naar het dorpsfeest. Heel Navis zit daar aan lange tafels. De kinderen spelen er tot zonsondergang in het naburige speeltuintje en wij luisteren te midden van de silhouetten van de bergketens tot Venus opkomt naar het harmonieorkest en naar de zang van Oostenrijkse liederen. Hoe mooi wil je het hebben? 50 Vogelnestje (foto Ria)

En de waterspreeuw? Niet gezien vandaag, maar op de allerlaatste dag een paar uur voor vertrek heeft Miriam hem tóch nog gespot!

51 Detail van een bloem, deze moet zich

nog draaien

28

Reisverslag Navis - Oostenrijk Zaterdag 11 juli – Seapnalm en via Mislalm terug (door Titia) Het weer was goed, aan de warme kant, maar dank zij de wind toch heel goed te doen. Els kwam als eerste aan! Het bleek dat haar benen eindelijk weer wisten hoe het moest…en eenmaal op stoom was er geen stoppen meer bij!

52 Seapnalm (foto Magriet)

53 Koeienstal nog in gebruik (foto Ria)

54 Seapnalm detail hut (foto Annie)

De Seapenalm bleek anders dan de eerder bezochte almen: geen onderdeel van een Erbgut beneden in het dal ,maar een kleine zelfstandige bedoening waarbij de koeien in de winters boven bleven/blijven. Er was dan ook een stal! Het bijbehorende huis is in ca 1733 gebouwd. De alm ligt op 2.091 m hoogte. De terugweg was dit keer niet dezelfde weg terug ,maar via een ‘hoge panoramaweg’ naar de Mislalm (einddoel dag 2). De buttermilch aldaar smaakte goed. De afdaling naar ‘huis’ was verrassend: er was op heel veel plekken gemaaid zodat menige vanilleorchis verdwenen was! We hadden op de tweede dag duidelijk geluk gehad. Het allerlaatste loeisteile stuk over een losliggend gruispad werd nog extra spannend door diverse in de weg lopende koeien…. Het enige voordeel daarvan was dat je zacht viel als je onderuit gleed. Ik heb dat toch maar niet geprobeerd.

29

Reisverslag Navis - Oostenrijk En dan nu : De vijf nieuwe van Titia! Omdat mijn interesse in de natuur pas na mijn pensionering in 2011 begon ben ik een beginneling op het gebied van plantenkennis. Met de natuurgidscursus heb ik met diverse natuuronderwerpen kennis kunnen maken ,maar die kennis is oppervlakkig… Dankzij enige vakanties in de Alpen met een plantenminnende zwager werd ik bijgeschoold op alpenflora-gebied. Ik dacht dus dat ik er al best wat van wist….dat bleek in Navis al snel een grote vergissing. Ik nam mij voor om dagelijks 5 nieuwe planten te leren kennen en niet meer dan 5… Dat lukte niet helemaal , want als ik er 5 had dan kwam er toch weer iets heel leuks om de hoek …en die moest er dan maar bij. Een topper voor mij was het Eenbloemig wintergroen. Wat een mooie bloem is dat toch! De vijf van vandaag zijn bescheiden: 1. Een trosje van bleekgele bloemen op een puinhelling trok mijn aandacht. De bladeren bleken kleverig te zijn: een havikskruid – Gele kleverige havikskruid (Hieracium intybaceum)? 2. Lijmkruid (silene pusila) of rotssilene(silene rupestris). 3. Knolkartelblad (Pedicularis tuberosa (noot Ria: latijnse naam aangepast P.foliosa = Pluimkartelblad) 4. Guldenroede (solidago virgaurea ssp minuta) 5. Prikgras: een nieuw ontdekt soort gras ,door Ans aan den lijve gedetermineerd toen ze lekker lui ging liggen vlak bij het Wetterkreuz. Door anderen in het veld gedetermineerd en bevestigd ! Typisch alpiene ondersoort. Alleen voorkomend bij KNNV-reizen. Aanvankelijk alleen op deze locatie voorkomend ,maar op zondag bleek deze soort ook bij de lunchplek tussen Urbesalm en Blasigleralm voor te komen…zij het aldaar met diverse orchissoorten vermengd.

55 Nummer 1 van 11 juli (foto Ria)

56 Nummer 5 van 11 juli (foto Titia) Al met al een schitterende dag! Met uiteraard weer een superlekkere warme maaltijd.

30

Reisverslag Navis - Oostenrijk Zondag 12 juli – via Urbesalm naar Navischer Hutte, Stöcklalm en Poltenalm (door Miriam) Vandaag is de eerste “afkickdag”. We gaan naar de Urbesalm aan de overkant van het dal. Het eerste deel van de route is hetzelfde als naar de Blasigleralm, maar Patrick zou Patrick niet zijn als hij daar niet wat op bedacht had en onder het motto “never a dull walk” gaan we net voorbij het dorp achter een bank met een kruisbeeld (verscholen tussen de bomen) een struinpad op. In het begin lijkt het nog redelijk begaanbaar maar dat wordt vlug minder. We klauteren moedig door de hoge begroeiing, over omgevallen bomen en langs stronken en komen na een flinke klim weer op “het” pad. Wel met de behulpzaam toegestoken handen van Partick en Cor.

57 Behulpzame handen helpen om op het goede pad te komen (foto Miriam) Op mijn vraag aan Els of het niet te moeilijk was geweest, zei ze dat dit juist de leukste paden waren! De wandeling naar de alm is verder “een eitje” en op het terras brengt een vriendelijke boerin ons de bestelde koffie, thee, appelsap, melk of karnemelk. Daar genieten we van en ook van het uitzicht op de Seapenalm, het Wetterkreuz en de Mislalm, waar we de vorige dag nog wandelden.

58 Het pad naar boven (foto Ria) 59 Blik op onze route van gisteren (foto Margriet) Na de pauze maken we een doorsteek naar route 26 waar we linksaf slaan en een stuk langs de Weirichbach lopen. Hier is al gehooid en zien we kale graslanden. Emmie loopt over de stenen in de beek om weer een paar mooie uit te zoeken.

31


60 Beek als wolf in schaapskleren (foto Ria)

62 Welriekende nachtorchis

61 Potentilla aurea (foto Ria)

63 Lunchplaats tussen de bloemen (foto Ria)

Op een splitsing zit Patrick om ons naar de luchpauze plek te loodsen, zon of schaduw naar keuze. Na de lunch en ev. een tukkie volgen we Magda want zij weet precies waar we rechts af omhoog moeten. (Op de “rustdag” hebben Magda, Els, Ria en Ans na veel gedwaal deze route gevonden). We lopen over een avontuurlijk en prachtig bospad naar de Naviser Hütte. De helft van de groep gaat nog verder naar de Stöckl- en Poltenalm om afscheid te nemen van de bloemige hooilanden. Magda moet nog wat huiswerk doen voor de terugreis en na iets lekkers op het terras gaat de andere helft met haar naar beneden voor de laatste keer genietend van de mooie wandeling, al dan niet door het bos. ’s Avonds bij het diner worden Patrick en Magda onder de bloemetjes gezet als waardering en dank voor hun inzet om ons een hele mooie reis te bezorgen. Namens ons allemaal geeft Els hen letterlijk en figuurlijk een Chapeau en een gevulde envelop. Bij het dessert wordt Els met een flesje Johanneskrauterolie van de Mislalm uitgeroepen tot kanjer van de week. Na het eten wordt er, ook op deze laatste avond, ijverig gedetermineerd. Na een week zijn er toch nog 8 nieuwe soorten gevonden, zoals Moerasviooltje en Witte snavelbies. Tevreden duiken we in bed in een al aardig opgeruimde, ietwat kale kamer.

64 Chapeau voor onze reisleiders (foto

Miriam)

Reisverslag Navis - Oostenrijk Maandag 13 juli – afscheid nemen, ieder op z’n eigen manier (door Magda) De laatste dag in het Naviser Tal. We moeten allemaal rond 9 uur ’s morgens onze kamer leeg hebben, dus dat betekent dat we nog veel tijd hebben voordat we met de bus richting Matrei am Brenner vertrekken. Iedereen kan vrijuit kiezen hoe deze dag te besteden. Het weer is deze dag voor het eerst een beetje druilerig.

65 Laaghangende wolken en lichte regen op de

66 Afscheid van Navis (foto Magda)

laatste dag (foto Ria)

67 en 68 Dag bron - bedankt voor jouw verkoelende water (foto’s Magda) Een vijftal van ons gaat met Patrick mee een afsluitende wandeling maken. Een enkeling trekt er in zijn eentje op uit. En een aantal van ons gaat zich verdiepen in de gemaakte foto’s. Omdat ik niet met de wandelaars meega kan ik daar niet over verhalen. Maar ik begrijp van het groepje dat het een geslaagde wandeling is geweest. Nog een nieuwe waarneming gedaan? De bus vertrekt ’s middags net voor 5 uur vanaf het hotel. Voorafgaand krijgen we in het hotel nog een lichte lunch geserveerd. Zo kunnen we er goed tegen voor onze reis naar huis. We bedanken Siegmund, Louise en Ellena voor het zeer gastvrije verblijf.

33

Reisverslag Navis - Oostenrijk We hebben besloten de terugreis tot München met het boemeltje door de Karwendel te doen. Zodoende kunnen we nog genieten van een paar spectaculaire uitzichten. We zijn wel iets langer onderweg, maar de omgeving maakt veel goed. We komen op tijd in München aan en kunnen onze reservering voor de 4p couchettes ophalen bij een automaat. Dat gaat uiteindelijk verrassend eenvoudig. Op het grote station in München kunnen we allemaal nog iets eten en/of drinken en het toilet een bezoekje brengen. Dan vertrekken we met de slaaptrein (met vertraging) uit München en gaan allemaal min of meer direct in de slaapmodus. Welterusten en tot morgenochtend allemaal. De volgende ochtend blijkt dat we in totaal een uur vertraging hebben. Dat is gelukkig voor niemand een probleem. In de fietskelder van de trein nemen we allemaal afscheid van elkaar, zodat iedereen bij aankomst direct door kan naar de aansluitende trein naar huis. Met Annie, Rene en Margriet drink ik nog even een lekkere cappuccino bij Julia’s. Daarna naar huis. Het was weer een heerlijke KNNV reis naar de Alpen. Veel geleerd, veel gezien en ook veel plezier gehad. Tot een volgende keer.

69 Vol heimwee terugblikkend (foto Margriet)

34

Reisverslag Navis - Oostenrijk Het boerenbedrijf in de bergen – korte beschouwing (door Cor)

70 Bergboer (foto Margriet)

Boerenbedrijf onder moeilijke omstandigheden Bij onze wandelingen rond Navis hebben we enorm geprofiteerd van een oud en in moderne tijden volstrekt onrendabele manier van veeteelt. De boeren bemesten nauwelijks, gebruiken kleine machines die overweg kunnen met steile hellingen en hooien hun gras in plaats van het veel effectievere inkuilen. Dit geeft heel voedselarme en zeer kruidenrijke wei- en hooilanden. Men claimt 1.000 soorten.

71 en 72 Aangepast materieel om grasland in berggebied te maaien (foto’s Cor) Ondanks deze slechte omgevingsfactoren zien de boerderijen er welvarend uit en lijkt ook de jeugd in de voetstappen van de ouders te stappen. Toverwoorden zijn: subsidie, diversificatie naar andere inkomstenbronnen en het leveren van kwaliteitsproducten. Al deze zaken hebben we gezien, maar ook de bedreiging door de actuele te lage melkprijs zoals gemeld in de Tiroler Tageszeitung.

73 Handmatig maaien met de zeis (foto Cor)

35

Reisverslag Navis - Oostenrijk Biologische landbouw Is biologische landbouw alleen een nostalgisch verlangen naar vergane tijden? Wanneer er één land is dat het tegendeel bewijst, dan is het Oostenrijk. Bijna 20 procent van de landbouw is er officieel 'biologisch': het hoogste percentage ter wereld! Bovendien is zij nog altijd opvallend kleinschalig. Zo heeft een gemiddelde rundveehouder er niet meer dan 25 dieren – in de EU is dat alleen in Portugal en enkele voormalige Oostblokstaten nog lager. En toch is Oostenrijk na Luxemburg de rijkste EU-staat, en zijn de boeren er duidelijk welvarender dan de doorsnee bevolking. Wat kan Oostenrijk wat in Nederland niet kan? Zie ook: www.vpro.nl/buitenland/nieuws/2014/11/expeditie-nog-beter-buitenland-oostenrijkland-van-de-bioboeren.html Het meest plompe antwoord is 'subsidie'. Bijna 70 procent van het inkomen van de Oostenrijkse boeren komt uit die hoek. Natuurlijk hangt dat ook samen met het landschap. Zonder de steun uit Brussel zouden de vele bergboeren en daarmee de alpenweiden onherroepelijk verdwijnen. Aan de andere kant kan de biologische landbouw er terugblikken op een lange traditie. Het was de Oostenrijker Rudolf Steiner – de vader van de antroposofie – die in 1924 de aanzet gaf tot de biologisch-dynamische landbouw. Wat ook niet overzien mag worden, is de sterke agrarische lobby. Van de laatste vier partijvoorzitters van de christen-democraten stamden er twee uit de boerenbond.

Bergboeren in vier klassen Bergboeren zijn in Oostenrijk onderverdeeld in vier klassen. De eerste drie klassen zijn onderverdeeld naar gelang het aandeel hellingen van meer dan 25%. De vierde heeft minstens 40% van het land met meer dan 50% helling. Klasse 4 omvat 6.800 van de in totaal 99.400 bergboerenbedrijven (zie: austriaforum.org/af/AEIOU/Bergbauern).

74 en 75 'melkmachine' en melkopslag (foto's Cor)

Heumilch – boeren verenigd Naast het kwaliteitslabel “biologisch” kent men in de bergstreken ook “Heumilch” (hooimelk). De ARGE Heumilch Österreich verenigt zo’n 8.000 boeren en meer dan 60 melkerijen, kaasmakers en Alpenboerderijen. De deelnemers leveren jaarlijks 420 miljoen kg Heumilch en daarmee 15% van de hele Oostenrijkse productie aan melk (zie: www.heumilch.at). Boeren proberen in coöperaties een gezamenlijke marktbewerking op te zetten met kwaliteitsproducten. Hiervoor kunnen ze meer vragen dan voor de standaard massaproducten bij de supermarkt (zie: http://www.milchhof-sterzing.it/de/).

36

Reisverslag Navis - Oostenrijk Soortenlijsten

37

Plantensoorten (door Annie en René) Verantwoording, literatuurlijst Van de in het veld op habitus herkende plantensoorten werden de namen genoteerd. Bij twijfel werd gelijk in het veld naar verdere details gekeken ter controle. Bij blijvende twijfel of bij een niet bekende soort werd (verantwoord) een kleine hoeveelheid materiaal verzameld ter nadere determinatie. Van sommige planten werd daarbij bovendien detailfoto’s gemaakt. ‘s Avonds werd het meegebrachte materiaal gedetermineerd met behulp van diverse flora’s (zie onder “Geraadpleegde literatuur”). Het meegebrachte materiaal kon in de meeste gevallen op naam gebracht worden. De wetenschappelijk namen zijn ontleend aan de nomenclatuur van Flora Helvetica (8). De officiële Nederlandse namen in de 2e kolom komen uit de Heukels (10) of uit Lambinon (7). De niet-officiële Nederlandse namen komen uit Grey-Wilson & Blamey (5), en staan tussen haakjes. Bij gebrek aan een Nederlandse naam is meestal gekozen voor een Duitse naam uit Flora Helvetica (8) of uit Flora Alpina (1). In sommige gevallen staat daarbij tussen haakjes een nadere toelichting. De datumkolom geeft aan op welke excursiedag de soort is waargenomen. Gekozen is om die soorten te noteren die een goede afspiegeling vormden van de bezochte vegetatietypen op de betreffende excursiedag. Er is dus niet getracht om op alle dagen alle waargenomen soorten te noteren. In totaal zijn 498 plantensoorten genoteerd.

Geraadpleegde literatuur: 1. 2.

Aeschimann, D. (2004). Flora Alpina. Bern: Haupt Verlag AG. Baumann, H. (2006). Orchideen Europas. Mit angrenzenden Gebieten. Stuttgart: Ulmer Eugen Verlag. 3. Eggenberg, S. & Möhl, A. (2007). Flora Vegetativa: Ein Bestimmungsbuch für Pflanzen der Schweiz in blütenlosen Zustand. Bern Stuttgart Wien: Haupt Verlag AG. 4. Fitschen, J. (2011). Die Flora Deutschlands und der angrenzenden Länder: Ein Buch zum Bestimmen aller wildwachsenden und häufig kultivierten Gefäßpflanzen. Wiebelsheim: Quelle & Meyer Verlag. 5. Grey-Wilson, Chr. & Blamey, M. (2003). Bergflora van Europa. Baarn: Tirion Natuur. 6. Jäger, E., Wesche, K., Ritz, C., Müller, F. & Welk, E. (red.) (2009). Rothmaler - Exkursionsflora von Deutschland, Gefässpflanzen: Atlasband. Heidelberg : Spektrum Acad. Verlag. 7. Lambinon, J. (1998). Flora van België, het Groothertogdom Luxemburg, Noord-Frankrijk en de aangrenzende gebieden. Meise: Nationale Plantentuin van België. 8. Lauber, K. & Wagner, G. (1998). Flora Helvetica. Bern: Haupt Verlag AG. 9. Lauber, K. & Gerhart, W. (1998). Bestimmungsschlüssel zur Flora Helvetica. Bern: Haupt Verlag AG. 10. Meijden, R. van der (2005). Heukels’ Flora van Nederland. Groningen Houten: Noordhoff Uitgevers B.V.. 11. Mertz, P. (2008). Alpenpflanzen im ihren Lebensräumen: Ein Bestimmungsbuch. Bern Stuttgart Wien: Haupt Verlag AG 12. Meyer, T. Flora-de: Flora von Deutschland. Verzeichnis der beschriebenen Pflanzenarten. Geraadpleegd in juli 2015 via http://www.blumeninschwaben.de/artenverzeichnis1.htm.

Waargenomen plantensoorten Wetenschappelijke naam

Nederlandse /Duitse naam

Dag in juli

Abies alba

Zilverspar

7

Acer platanoides

Noorse esdoorn

7

Acer pseudoplatanus

Gewone esdoorn

10

Achillea atrata

(Zwartgerand duizendblad)

8,9,11

Reisverslag Navis - Oostenrijk Wetenschappelijke naam


Dag in juli

Achillea millefolium

Duizendblad

5,7,8,10,12

Acinos alpinus

(Alpensteentijm)

6,8,10

Aconitum vulparia

Gele monnikskap

8,10

Actaea spicata

Christoffelkruid

10,12

Adenostyles alliariae

(Grijze klierstijl)

7,8,9,10,12

Adenostyles glabra

(Kale klierstijl)

10

Agropyron repens/Elytrigia rep.

Kweek

5,7,10

Agrostis capillaris

Gewoon struisgras

5,10,12

Agrostis gigantea

Hoog struisgras

7,10

Agrostis stolonifera

Fioringras

10

Ajuga genevensis

Harig zenegroen

7,8,9,10,11,12

Ajuga pyramidalis

Piramidezenegroen

6,7

Alchemilla spec.

Vrouwenmantel spec.

11

Alnus incana

Witte els

7,9,12,13

Alnus viridis

(Groene els)

6,8,10,11,12,13

Amelanchier ovalis

Europees krentenboompje

10

Anagallis arvensis

Guichelheil

10

Androsace obtusifolia

(Stompbladig mansschild)

9

Anemone nemorosa

Bosanemoon

10

Angelica sylvestris

Gewone engelwortel

7,8,10,11

Antennaria dioica

Rozenkransje

6,7,8,9,11,12

Anthoxanthum odoratum

Gewoon reukgras

5,6,7,10,12

Anthriscus sylvestris

Fluitenkruid

10

Anthyllis vulneraria sl.

(Alpenwondklaver)

6,7,8,9,10,11

Aquilegia atrata

(Donkere akelei)

10

Arabis alpina ssp. alpina

(Alpenscheefkelk)

8,9

Arctostaphylos uva-ursi

Berendruif

9,11

Armoracia rusticana

Mierikswortel

13

Arnica montana

Valkruid

6,7,8,9,11,12

Arrhenatherum elatius

Glanshaver

5, 8,10

Artemisia vulgaris

Bijvoet

7,10

Aruncus dioecus

Geitenbaard

10

Asplenium ruta-muraria

Muurvaren

8

Asplenium septentrionale

Noordse streepvaren

5

Asplenium trichomanes

Steenbreekvaren

8

Asplenium viride

Groensteel

8,9,10,13

Aster bellidiastrum

(Alpenmadelief)

5,6,7,8,9,11,12

Astragalus alpinus

(Alpenhokjespeul)

9,12

Astrantia major

Groot sterrenscherm

10

Athyrium distentifolium

(Alpen-Waldfarn)

8

Athyrium filix-femina

Wijfjesvaren

6,8,10,11

Bartsia alpina

(Alpenhelm)

5,6,8,9

Bellis perennis

Madeliefje

5,7,10,12

38



Dag in juli

Berberis vulgaris

Zuurbes

10

Betula pendula

Ruwe berk

6,10,12

Biscutella laevigata

Brilkruid

5,7,8

Blechnum spicant

Dubbelloof

7,8,11,12

Botrychium lunaria

Maanvaren

6,13

Brachypodium pinnatum

Gevinde kortsteel

7,10

Brachypodium sylvaticum

Boskortsteel

6,10,12

Briza media

Bevertjes

5,6,7,8,9,10,11,12,13

Buphthalmum salicifolium

Wilgkoeieoog

10

Calluna vulgaris

Struikhei

8,9,12

Caltha palustris

Gewone dotterbloem

5,7,11,12

Campanula barbata

(Baardklokje )

5,6,7,8,9,10,11,12

Campanula cochleariifolia

(Zodeklokje)

6,7,8,9,10,12

Campanula glomerata

Kluwenklokje

9,10

Campanula patula

Weideklokje

5,6,10,12

Campanula rapunculoides

Akkerklokje

7,10

Campanula rotundifolia

Grasklokje

5,8,9,10,11,12

Campanula scheuchzeri

(Scheuchzer's klokje)

6,10,11

Campanula trachelium

Ruig klokje

7,10

Capsella bursa-pastoris

Herderstasje

5,6,10,12

Cardamine impatiens

Springzaadveldkers

10,11

Carduus defloratus

(Alpendistel)

6,7,8,10,12

Carduus personata

(Gemaskerde distel)

6, ,8,10

Carex atrata ssp. atrata

(Geschwärzte Segge)

9

Carex brachystachys

12

Carex capillaris

(Draadsteelzegge)

8

Carex curvula

(Krumm-Segge)

9

Carex davalliana

Veenzegge

6,5,7,9,11,12,13

Carex echinata

Sterzegge

5,7,8,11

Carex ferruginea

(Roestzegge)

7

Carex flacca

Zeegroene zegge

5,7,8,10,13

Carex flava

Gele zegge

5,6,7

Carex lepidocarpa(FH flava.aggr)

Schubzegge

5,6,7,8,9,10,13

Carex nigra

Zwarte zegge

5,6,11

Carex ornithopoda

Vogelpootzegge

8,7

Carex ovalis

Hazenzegge

5,7,8,9,11,12

Carex pallescens

Bleke zegge

5,7,8,9

Carex panicea

Blauwe zegge

7

Carex paniculata

Pluimzegge

5,8,11,12,13

Carex pulicaris

Vlozegge

5,7

Carex sylvatica

Boszegge

7,10,12

Carex vesicaria

Blaaszegge

10

Carlina acaulis

(Zilverdistel)

6

39



Dag in juli

Carum carvi

Karwij

6

Centaurea pseudophrygia

(Pruikcentaurie)

5,6,8,11

Centaurea scabiosa

Grote centaurie

7,9,10,11

Cerastium fontanum ssp. vulgare

Gewone hoornbloem

5,7,10

Cerastium uniflorum

(Eenbloemige hoornbloem)

9

Chaenorrhinum minus

Kleine leeuwenbek

5,7,8

Chaerophyllum villarsii

(Villars' ribzaad)

6,7,10,12

Chamerion angustifolium

Wilgenroosje

6,7,8,10

Chelidonium majus

Stinkende gouwe

6,10

Chenopodium album

Melganzenvoet

5

Chenopodium bonus-henricus

Brave hendrik

5,10

Chrysosplenium alternifolium

Verspreidbladige goudveil

7,8,13

Cicerbita alpina

(Alpenmelksla)

7,8,9,12

Circaea alpina

Alpenheksenkruid

13

Circaea lutetiana

Groot heksenkruid

9

Cirsium acaule

Aarddistel

9

Cirsium arvense

Akkerdistel

8,10,12

Cirsium erisithales

(Bleekgele vederdistel)

6

Cirsium helenioides/C.heterophyllum

Ongelijkbladige distel

6,7,8,11

Cirsium oleraceum

Moesdistel

5,7,8,9,10,12

Cirsium palustre

Kale jonker

5,6,7,8,10,11,12

Cirsium spinosissimum

(Alpenvederdistel)

8,9,11

Cirsium vulgare

Speerdistel

5,10

Clematis alpina

(Alpenclematis)

8

Clematis vitalba

Bosrank

8,9

Clinopodium vulgare

Borstelkrans

10

Coeloglossum viride (Hk. Dactylorhiza)

Groene nachtorchis

7,8,9,11,12

Convolvulus arvensis

Akkerwinde

10

Corallorhiza trifida

Koraalwortel

7,12,13

Cornus sanguinea

Rode kornoelje

10

Corylus avellana

Hazelaar

7,10

Crataegus monogyna

Eenstijlige meidoorn

7

Crepis alpestris

(Alpen-Pippau)

7

Crepis aurea

(Gold-Pippau;Goudbl.streepzaad)

5,6,7,8,9,11

Crepis biennis

Groot streepzaad

5,7

Crepis capillaris

Klein streepzaad

5,7

Crepis conyzifolia

(Alantbladig streepzaad)

?

Crepis paludosa

Moerasstreepzaad

5,7

Crepis vesicaria subsp. taraxacifolia

Paardebloemstreepzaad

5,7

Cynosurus cristatus

Kamgras

5,6,11

Cystopteris fragilis

Blaasvaren

8,10,11,13

Dactylis glomerata

Kropaar

5,7,8,10,12

Dactylorhiza fuchsii

Bosorchis

7

40



Dag in juli

Dactylorhiza maculata

Gevlekte orchis

5,6,7,8,9,10,11,13

Dactylorhiza majalis

Brede orchis

8

Danthonia decumbens

Tandjesgras

6

Daucus carota

Peen

10

Deschampsia caespitosa

Ruwe smele

5,6,7,8,10,12

Dianthus carthusianorum s.l.

Kartuizer anjer

7,9,10

Dianthus glacialis

(Gletsjeranjer)

9

Diphasiastrum alpinum

Alpenwolfsklauw

11

Doronicum clusii

(Clusius' Gemzwurz)

9

Dryas octopetala

(Achtster; Zilverwortel)

8,9

Dryopteris carthusiana

Smalle stekelvaren

6

Dryopteris dilatata

Brede stekelvaren

7,8,10,12

Dryopteris filix-mas

Mannetjesvaren

6,7,8,11,12

Epilobium alpestre

(Kransblad-basterdwederik)

8

Epilobium collinum

Heuvelbasterdwederik

5

Epilobium montanum

Bergbasterdwederik

5,6,7,8,10,12

Epilobium tetragonum

Kantige basterdwederik

5,10,12

Epipactis atrorubens

Bruinrode wespenorchis

10

Equisetum arvense

Heermoes

6,7,10,12

Equisetum palustre

Lidrus

5,8,12,13

Equisetum sylvaticum

Bospaardenstaart

7,12

Equisetum telmateia

Reuzenpaardestaart

7

Erigeron alpinus

(Alpenfijnstraal)

11

Erigeron annuus

Zomerfijnstraal

10

Erigeron neglectus

(Miskende fijnstraal)

11

Erigeron uniflorus

(Eenhoofdige fijnstraal)

9,11

Eriophorum angustifolium

Veenpluis

5,7

Eriophorum latifolium

Breed wollegras

5,7,8,11,13

Eriophorum scheuchzeri

(Scheuchzer's wollegras)

11

Euonymus europaeus

Wilde kardinaalsmuts

10

Euphorbia helioscopia

Kroontjeskruid

10

Euphorbia peplus

Tuinwolfsmelk

10

Euphrasia rostkoviana ssp. rostkoviana

Beklierde ogentroost

5,6,7,8,9,10,11

Euphrasia stricta

Stijve ogentroost

5,6,7,8,10,12

Festuca arundinacea

Rietzwenkgras

8

Festuca gigantea

Reuzenzwenkgras

6,10

Festuca pratensis

Beemdlangbloem

5,7

Festuca rubra

Rood zwenkgras

5,12

Filipendula ulmaria

Moerasspirea

10

Fragaria vesca

Bosaardbei

5,7,8,9,10,11,13

Fraxinus excelsior

Es

5,10

Galeopsis tetrahit

Gewone hennepnetel

7,8

Galium anisophyllon

(Ungleichblättriges Labkraut)

8

41



Dag in juli

Galium aparine

Kleefkruid

5,10

Galium mollugo

Glad walstro

5,7,8,10,12

Galium pumilum

Kalkwalstro

6,7,10

Galium sylvaticum

Boswalstro

10

Galium uliginosum

Ruw walstro

5

Galium verum

Geel walstro

9,10

Gentiana acaulis

(Stengelloze gentiaan)

6,7,8,9,11

Gentiana asclepiadea

(Zijdeplantgentiaan)

8,10

Gentiana bavarica

(Beierse gentiaan)

6,8,9,11

Gentiana nivalis

(Sneeuwgentiaan)

11

Gentiana punctata

(Gestippelde gentiaan)

9,11

Gentiana verna

(Voorjaarsgentiaan)

11

Gentianella germanica

Duitse gentiaan

6

Geranium phaeum

Donkere ooievaarsbek

5,7,9,12,13

Geranium pyrenaicum

Bermooievaarsbek

6,10

Geranium robertianum

Robertskruid

6,10

Geranium sylvaticum

Bosooievaarsbek

5,6,7,8,9,10,12

Geum montanum

(Bergnagelkruid)

6,7,9,11

Geum rivale

Knikkend nagelkruid

6,7,8,9,12,13

Geum urbanum

Geel nagelkruid

5

Glechoma hederacea

Hondsdraf

5,6

Glyceria declinata

Getand vlotgras

5,6,10

Glyceria fluitans

Mannagras

5,8

Gnaphalium norvegicum

(Noorse droogbloem)

6,8,11,12

Gymnadenia conopsea

Grote muggenorchis

6,7,8,13

Gymnadenia odoratissima

Welriekende muggenorchis

5

Gymnocarpium dryopteris

Gebogen driehoeksvaren

7,9,11,12

Gymnocarpium robertianum

Rechte driehoeksvaren

7,10

Gypsophila repens

(Kruipend gipskruid)

12

Hedysarum hedysaroides

(Alpenzoetklaver)

9

Helianthemum nummularium

Geel zonneroosje

5,6,7,8

Helictotrichon pratense

Beemdhaver

6

Heracleum sphondylium

Gewone berenklauw

5,7,8,10,12

Hieracium alpinum

(Alpen-Habichtskraut)

9

Hieracium caespitosum

Weidehavikskruid

10

Hieracium hoppeanum

(Hoppe's havikskruid)

6,7

Hieracium intybaceum

(Weissliches Habichtskraut)

6,11

Hieracium lactucella

Spits havikskruid

12

Hieracium murorum

Muurhavikskruid

5,8,9,10,11,12

Hieracium piliferum

(Grauzottiges Habichtskraut)

11

Hieracium pilosella

Muizenoor

5,6,8

Holcus lanatus

Gestreepte witbol

10,11,12

Homogyne alpina

(Alpenlattich)

6,7,8,9,12

42



Dag in juli

Huperzia selago

Dennenwolfsklauw

9,11

Hypericum maculatum

Gevlekt hertshooi

6,7,8,9,10,12

Hypericum perforatum

Sint-Janskruid

10

Hypericum tetrapterum

Gevleugeld hersthooi

6

Hypochaeris radicata

Gewoon biggenkruid

8

Hypochaeris uniflora

(Eenhoofdig biggenkruid)

6,7,11

Impatiens glandulifera

Reuzenbalsemien

7,10

Juncus alpinoarticulatus

Rechte rus

8

Juncus articulatus

Zomprus

5,8,10,13

Juncus compressus

Platte rus

7,10

Juncus effusus

Pitrus

5,7,10,12

Juncus jacquinii

(Jacquin's rus)

9

Juniperus communis

Jeneverbes

5,6,10,11

Juniperus communis ssp. nana

(Dwergjeneverbes)

6,8

Knautia arvensis

Beemdkroon

5,6,8,10,12

Knautia dipsacifolia

Bergknautia

5,6,8,10,11

Lamium album

Witte dovenetel

6,11

Lamium galeobdolon ssp.flavidum

(Bleekgele dovenetel)

5,10

Lamium galeobdolon ssp.galeob.

Gele dovenetel

10

Lapsana communis

Akkerkool

5,10

Larix decidua

Europese lork

5,8,10,12

Laserpitium latifolium

Breed laserkruid

7

Lathyrus latifolius

Brede lathyrus

5,6,7

Lathyrus pratensis

Veldlathyrus

5,7,10

Leucanthemopsis alpina

(Alpenmargriet)

9

Leucanthemum vulgare

Gewone margriet

5,7,8,10,12

Ligusticum mutellina

(Alpen-Liebstock)

7,9,11,12

Ligusticum mutellinioides

(Zwerg-Mutterwurz)

9

Lilium martagon

Turkse lelie

13

Linaria alpina

(Alpenleeuwenbekje)

8,9

Linum catharticum

Geelhartje

5,6,8,10,12

Listera cordata

Kleine keverorchis

7,12,13

Listera ovata (Hk Neottia ovata)

Grote keverorchis

5,6,7,8,9,10,11,12,13

Loiseleuria procumbens

(Kruipend rotsroosje)

9,11

Lolium perenne

Engels raaigras

10,12

Lonicera nigra

(Zwarte kamperfoelie)

10

Lonicera xylosteum

Rode kamperfoelie

10

Lotus corniculatus

Gewone rolklaver

5,6,7,8,10,12

Lupinus polyphyllus

Gewone lupine

6,8

Luzula luzulina

10

Luzula luzuloides

Witte veldbies

6,7,8,10

Luzula multiflora

Veelbloemige veldbies

5,8,12

Luzula multiflora ssp. congesta

Veelbloemige veldbies ondersoort

8

43



Dag in juli

Luzula multiflora subsp. multiflora

(Veelbloemige veldbies)

8

Luzula pilosa

Ruige veldbies

7,10,12

Luzula sylvatica

Grote veldbies

7

Lychnis flos-cuculi

Echte koekoeksbloem

5,7

Lycopodium annotinum

Stekende wolfsklauw

5,7,11,12

Lycopodium clavatum

Grote wolfsklauw

6,11

Lysimachia punctata

Puntwederik

9

Maianthemum bifolium

Dalkruid

6,7,10

Malva moschata

Muskuskaasjeskruid

5,6

Matricaria discoidea

Schijfkamille

5,10

Medicago falcata

Sikkelklaver

10,12

Medicago lupulina

Hopklaver

5,7,10

Medicago sativa

Luzerne

5,10

Melampyrum pratense

Hengel

7,11

Melampyrum sylvaticum

(Boshengel)

5,7,8,10,11,12

Melica nutans

Knikkend parelgras

10

Melilotus albus

Witte honingklaver

10

Melilotus officinalis

Citroengele honingklaver

5,10

Mentha longifolia

Hertsmunt

9,10

Minuartia biflora

(Zweiblütige Miere)

9

Minuartia recurva

(Krummblättrige Miere)

9

Minuartia sedoides

(Dwergveldmuur)

9

Moehringia muscosa

(Moos-Nabelmiere)

8,9,10

Moneses uniflora

Eenbloemig wintergroen

6,7,9,11,12,13

Mycelis muralis

Muursla

7,8,10

Myosotis alpestris

(Alpenvergeet-mij-nietje)

9,11

Myosotis arvensis

Akkervergeet-mij-nietje

6,7,8,12

Myosotis cespitosa/Heuk: M.laxa

Zompvergeet-mij-nietje

5,12

Myosotis scorpioides

Moerasvergeet-mij-nietje

8,11

Nardus stricta

Borstelgras

6,8,11,12

Nasturtium officinale

Witte waterkers

7

Neottia nidus-avis

Vogelnestje

10

Nigritella nigra

(Zwarte vanilleorchis)

6,8,9,11,12

Onobrychis viciifolia

Esparcette

5,7,10

Oreochloa disticha

(Zweizeiliges Kopfgras)

8,9,10

Oreopteris limbosperma

Stippelvaren

10

Origanum vulgare

Wilde marjolein

10

Orobanche gracilis

Bloedrode bremraap

7,12,13

Orobanche lucorum

(Berberitzen-Würger)

10

Orobanche minor

Klavervreter

6,7,10

Orthilia secunda

Eenzijdig wintergroen

7,9,10,11,12,13

Oxalis acetosella

Witte klaverzuring

5,10,12

Paris quadrifolia

Eenbes

8,10

44



Dag in juli

Parnassia palustris

Parnassia

5,7,8,9,10,11,12

Pedicularis elongata

(Smalgebekt kartelblad)

11

Pedicularis palustris

Moeraskartelblad

7

Pedicularis rostrato-capitata

(Vogelkop-kartelblad)

9,11

Pedicularis rostrato-spicata

(Aarkartelblad)

7

Pedicularis tuberosa

(Knolkartelblad)

6,9,11

Petasites hybridus

Groot hoefblad

7

Peucedanum ostruthium

Meesterwortel

8,11

Phegopteris connectilis

Smalle beukvaren

7,9,10,12,13

Phleum alpinum

(Alpendoddegras)

6,7,11,12

Phleum pratense

Timoteegras

5,6,7,8,10,12

Phyteuma betonicifolium

(Grote rapunzel)

6

Phyteuma hemisphaericum

(Grasrapunzel)

8,9,11

Phyteuma nigrum

Zwartblauwe rapunzel

6,8,11 ,12

Phyteuma orbiculare

(Bolrapunzel)

5,6,7,8,9,11

Picea abies

Fijnspar

7,9,10,12

Pimpinella major

Grote bevernel

6,7,8,9

Pimpinella saxifraga

Kleine bevernel

6,8,10

Pinguicula vulgaris

Vetblad

5,6,7,8,9,10,11,12,13

Pinus sylvestris

Grove den

10

Plantago lanceolata

Smalle weegbree

5,7,8,10,12

Plantago major

Grote weegbree

5,6,7,8,10,12

Plantago media

Ruige weegbree

5,6,9,10,12

Platanthera bifolia

Welriekende nachtorchis

6,7,8,12

Poa alpina ssp.vivipara

(Alpenbeemdgras,vivipare v.)

8

Poa annua

Straatgras

5,8,10

Poa nemoralis

Schaduwgras

12

Poa pratenis

Veldbeemdgras

7

Poa trivialis

Ruw beemdgras

8,10

Polemonium coeruleum

Jakobsladder

7

Polygala chamaebuxus

(Buxusbladige vleugeltjesbl.

7

Polygala vulgaris

Gewone vleugeltjesbloem

5,6,8,11

Polygonatum odoratum

Welriekende salomonszegel

10

Polygonatum verticillatum

Kranssalomonszegel

9,10,13

Polygonum aviculare

Gewoon varkensgras

5

Polygonum bistorta/Hk.Persicaria b.

Adderwortel

6

Polygonum lapathifolium(Hk.Persicaria l.)

Beklierde duizendknoop

10

Polygonum viviparum

(Levendbarende duizendkn.)

6,7,8,9,13

Polystichum lonchitis

Lansvaren

7,9,10,11,12,13

Populus tremula

Ratelpopulier

7,10

Portulaca oleracea

Postelein

13

Potentilla anserina

Zilverschoon

5,7,10

Potentilla aurea

(Gouden ganzerik)

7,8,9,12

45



Dag in juli

Potentilla erecta

Tormentil

5,8,10,12

Potentilla reptans

Vijfvingerkruid

5,10,12

Primula elatior

Slanke sleutelbloem

7,9,12

Primula farinosa

(Melige sleutelbloem)

5,6,7,8,12,13

Primula minima

(Dwergsleutelbloem)

9,11

Primula veris

Gulden sleutelbloem

7

Prunella grandiflora

Grote brunel

6,8

Prunella vulgaris

Gewone brunel

5,6,7,8,10,12

Prunus avium

Zoete kers

10

Pseudorchis albida

Witte muggenorchis

6,7,9,11,12

Pulmonaria officinalis

Gevlekt longkruid

10

Pulsatilla alpina ssp. alpina

(Witte alpenanemoon)

6,9,11

Pyrola media

Middelst wintergroen

6,11

Pyrola minor

Klein wintergroen

6,9

Pyrola rotundifolia

Rond wintergroen

6

Ranunculus aconitifolius

(Monnikskapranonkel)

7,8,9,10,11

Ranunculus acris

Scherpe boterbloem

5,6,10,12

Ranunculus alpestris

(Alpenranonkel)

9

Ranunculus montanus

(Bergboterbloem)

6

Ranunculus repens

Kruipende boterbloem

5,8

Rhinanthus angustifolius

Grote ratelaar

5,7,8,11

Rhinanthus alectorolophus

Harige ratelaar

6,9

Rhododendron ferrugineum

(Roestbladig alpenroosje)

6,8,9,11

Rhododendron hirsutum

(Gewimperd alpenroosje)

8,9

Rhynchospora alba

Witte snavelbies

12

Ribes petraeum

(Rotsbes)

8

Ribes rubrum

Aalbes

10

Rosa arvensis

Bosroos

10

Rosa canina

Hondsroos

5,9,10

Rosa multiflora

Veelbloemige roos

7,10,12,13

Rosa pendulina

(Alpen-Hagrose)

7,10,12,13

Rubus idaeus

Framboos

7,8,10,12

Rumex acetosa

Veldzuring

8,9

Rumex alpestris

(Bergzuring)

12

Rumex alpinus

(Alpenzuring)

7,8,9,11

Rumex obtusifolius

Ridderzuring

5,6,8,10

Rumex scutatus

Spaanse zuring

8

Salix alba

Schietwilg

10

Salix alpina

(Alpenwilg)

8

Salix caprea

Boswilg

7,8,10

Salix cinerea

Grauwe wilg

10

Salix daphnoides Salix herbacea

10 (Kruidwilg)

9

46



Dag in juli

Salix purpurea

Bittere wilg

10

Salix reticulata

(Netwilg)

8,9

Salix retusa

(Stompbladige wilg)

8,9

Salix triandra

Amandelwilg

7

Salix waldsteiniana

(Waldsteiner wilg)

12

Salvia pratensis

Veldsalie

6,10

Salvia verticillata

Kranssalie

5,6,7,10

Sambucus nigra

Gewone vlier

5,10

Sambucus racemosa

Trosvlier

5,7,8

Sanguisorba minor

Kleine pimpernel

5

Sanguisorba officinalis

Grote pimpernel

5

Saxifraga aizoides

(Beeksteenbreek)

6,7,8,9,10,11,12,13

Saxifraga bryoides

(Mossteenbreek)

9,11

Saxifraga exerata ssp. moschata

(Muskussteenbreek)

9,11

Saxifraga oppositifolia

(Zuiltjessteenbreek)

9

Saxifraga paniculata

(Pluimsteenbreek)

7,8,9

Saxifraga rotundifolia

(Ronde steenbreek)

7,8,9,11,12

Saxifraga stellaris

(Sterbloemige steenbreek)

6,9,11

Scabiosa columbaria

Duifkruid

6,7,8,9,10

Scrophularia nodosa

Knopig helmkruid

10

Securigera varia (=Coronilla v.)

Bont kroonkruid

7,10

Sedum acre

Muurpeper

10

Sedum album

Wit vetkruid

5

Sedum alpestre

(Alpenmuurpeper)

11

Sedum atratum

(Donker vetkruid)

11

Sedum reflexum

Tripmadam

5

Sedum spurium

Roze vetkruid

5,8,10,11

Selaginella helvetica

Zwitsers mosvarentje

10

Selaginella selaginoides

(Stekelige mosvaren)

5,7,8,9,12

Sempervivum montanum

(Berghuislook)

11

Senecio alpinus

(Alpenkruiskruid)

8

Senecio germanicus sl.

(Deutsches Greiskraut)

6,8

Senecio ovatus (= S.fuchsii)

Schaduwkruiskruid

8,12

Senecio viscosus

Kleverig kruiskruid

6

Senecio vulgaris

Klein kruiskruid

5,7

Sesleria caerulea

Blauwgras

5,10

Sesleria ovata

(Eiköpfiges Blaugras)

10

Sibbaldia procumbens

(Sibbaldie)

11

Silene acaulis

(Stengelloze silene)

9,11

Silene dioica

Dagkoekoeksbloem

5,6,7,9

Silene nutans

Nachtsilene

5,6,10,11

Silene pratensis (Hk.:S.latifolia)

Avondkoekoeksbloem

10

Silene pusilla

(Strahlensame)

8

47



Dag in juli

Silene rupestris

(Rotssilene)

6,8,11

Silene vulgaris

Blaassilene

5,6,7,8,9,10,12

Solanum nigrum subsp. nigrum

Zwarte nachtschade

8

Soldanella alpina

(Alpenfranjeklokje)

8,9

Soldanella pusilla

(Klein franjeklokje)

9,11,12

Solidago canadenis

Canades guldenroede

10

Solidago virgaurea

Echte guldenroede

6,8,9,10,11,12

Sonchus asper

Gekroesde melkdistel

5,10

Sorbus aucuparia

Wilde lijsterbes

7,8,10,12

Stachys sylvaticus

Bosandoorn

10

Stellaria graminea

Grasmuur

5,6,10

Stellaria media

Vogelmuur

6

Stellaria nemorum

Bosmuur

7,8,12,13

Streptopus amplexifolius

(Knoopvoet)

8,13

Symphoricarpos albus

Sneeuwbes

7,10

Taraxacum officinale

Paardenbloem

5,7,8,10,12

Teucrium chamaedrys

Echte gamander

10

Teucrium montanum

Berggamander

10

Thalictrum aquilegiifolium

Akeleiruit

10

Thesium alpinum

Alpenbergvlas

6,8

Thymus pulegioides

Grote tijm

7,8,9,12,13

Thymus serpyllum agg.

Kleine tijm

5,7

Tofieldia calyculata

(Kelch-Liliensimse)

5,6,7,8,9,10,11,12,13

Tofieldia pusilla

(Kleine Liliensimse)

9,12

Tragopogon pratensis subsp. pratensis

Gele morgenster

10,12

Trichophorum cespitosum

Veenbies

11

Trifolium badium

(Bruine klaver)

5,7,8,9,11,12

Trifolium hybridum

Basterdklaver

5,10,12

Trifolium medium

Bochtige klaver

5,6,7,8,10

Trifolium montanum

Bergklaver

5,6,8,11

Trifolium pratense

Rode klaver

5,7,8,12

Trifolium repens

Witte klaver

5,7,8,12

Trifolium thalii

(Thal's klaver)

9

Triglochin palustris

Moeraszoutgras

5,6

Trisetum flavescens

Goudhaver

12

Trollius europaeus

(Trollius)

6,9

Tussilago farfara

Klein hoefblad

5,6,7,8,10

Vaccinium myrtillus

Blauwe bosbes

6,7,8,9,10,11,12

Vaccinium uliginosum

Rijsbes

6

Vaccinium vitis-idaea

Rode bosbes

6,5,7,10,12

Valeriana dioica

Kleine valeriaan

5,7,12,13

Valeriana montana

(Bergvaleriaan)

8,9,12

Valeriana tripteris

(Driedelige valeriaan)

10,11

48



Dag in juli

Veratrum album ssp. lobelianum

(Dodenwaad) met groene bloemen

5,7,10,12

Verbascum lychnitis

Melige toorts

5

Verbascum thapsus ssp. thapsus

Koningskaars

6,9,10

Veronica alpina

(Alpenereprijs)

9,11

Veronica aphylla

(Bladloze ereprijs)

9

Veronica beccabunga

Beekpunge

5,6,7,8

Veronica bellidioides

(Rozetereprijs)

9,11

Veronica chamaedrys

Gewone ereprijs

5,6

Veronica fruticans

(Rotsereprijs)

8,9,11

Veronica officinalis

Mannetjesereprijs

5,7,9,10

Veronica serpyllifolia

Tijmereprijs

5,7,12

Veronica serpyllifolia ssp. humifusa

9,11

Veronica urticifolia

(Netelereprijs)

7,8,9,10,11,12

Viburnum lantana

Wollige sneeuwbal

10

Vicia cracca

Vogelwikke

5,7

Vicia sepium

Heggenwikke

5,6,8,10

Vicia villosa

Bonte wikke

10

Vincetoxicum hirundinaria

Engbloem

10

Viola biflora

(Tweebloemig viooltje)

7,8,10,12

Viola palustris

Moerasviooltje

12

Viola tricolor

Driekleurig viooltje

10

Vogelsoorten (bijgehouden door Machteld) De lijst met vogelsoorten geeft de waargenomen soorten weer tijdens de verschillende dagen. De lijst met Nederlandse namen is aangevuld met de wetenschappelijke naam, zoals deze is weergegeven op de site van Vogelbescherming Nederland (www.Vogelbescherming.nl).

Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Anthus spinoletta

Waterpieper

Anthus trivialis

Boompieper

Aquila chrysaetos

Steenarend

Buteo buteo

Buizerd

Carduelis carduelis

Puttertje

Chloris chloris

Groenling

Cinclus cinclus

Waterspreeuw

Corvus corax

Raaf

Corvus corone

Zwarte kraai

Delichon urbicum

Huiszwaluw

Dendrocopus major

Grote bonte specht

Dryocopus martius

Zwarte specht

Emberiza citrinella

Geelgors

Erithacus rubecula

Roodborst

Falco tinnunculus

Torenvalk

49


Nederlandse naam

Fringilla coelebs

Vink

Garrulus glandarius

Gaai

Lophophanus cristatus

Kuifmees

Motacilla alba

Witte kwikstaart

Nucifraga caryocatactes

Notenkraker

Parus ater

Zwarte mees

Parus major

Koolmees mannetje en vrouwtje

Passer montanus

Ringmus

Phoenicurus ochruros

Zwarte roodstaart

Phylloscopus collybita

Tjiftjaf

Phylloscopus trochilus

Fitis

Picus viridis

Groene specht

Plectrophenax nivalis

Sneeuwgors

Prunella modularis

Heggenmus

Pyrrhocorax pyrrhocorax

Alpenkraai

Silvia atricapilla

Zwartkop

Sitta europaea

Boomklevertje

Sylvia curruca

Braamsluiper

Troglodytes troglodytes

Winterkoninkje

Turdus merula

Merel

Turdus torquatus

Beflijster

Vlinders en overige soorten (bijgehouden door Machteld) De lijst met Nederlandse namen is aangevuld met de wetenschappelijke naam, zoals deze is weergegeven op Vlindernet (www.vlindernet.nl). De naam ‘bosvlekvlinder’ is volgens Vlindernet een oude Nederlandse naam voor ‘Bosparelmoervlinder’. Van één soort, die niet in Nederland voorkomt, is de wetenschappelijke naam overgenomen van ‘SoortenBank.nl’. Deze is met gemarkeerd met #. Voor de soort ‘bergzandoogje’ is geen match gevonden op de geraadpleegde internetsites. Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam Bergzandoogje

Adscita statices

Metaalvlinder

Aglais urticae

Kleine vos (en rupsen)

Anthocharis cardamines

Oranjetipje

Argynnis aglaja

Grote parelmoervlinder

Argynnis paphia

Keizersmantel

Coenonympha pamphilus

Hooibeestje

Cyaniris semiargus

Klaverblauwtje

Erebia aethiops

Zomererebia

Erebia ligea

Boserebia

Erebia manto#

Geelvlekerebia

Gonepteryx rhamni

Citroenvlinder

Melitaea athalia

Bosparelmoervlinder (oude naam: bosvlekvlinder)

Odezia atrata

Rouwspanner (dagactieve nachtvlinder)

50


Nederlandse naam

Pararge aegeria

Bont zandoogje

Pieris brassicae

Groot koolwitje

Pieris rapae

Klein koolwitje

Pyronia tithonus

Oranje zandoogje

Vanessa atalanta

Atalanta

Zygaena filipendulae

Sint-Jansvlinder overdag vliegende nachtvlinder uit de familie Bloeddrupjes (Zygaenidea)

76 metaalvlinders op rapunzel (foto Machteld)

77 Grote parelmoervlinder en ??? (foto Machteld)

51

Reisverslag Navis - Oostenrijk. Gasthof Eppensteiner - Navis

Recommend Documents