REGIONAAL NIEUWS BOODSCHAP VAN DE GEBIEDSLEIDING
Een geldige tempelaanbeveling hebben
Ouderling Manfred Schütze
Ouderling Manfred Schütze (Duitsland) Gebiedszeventiger
I
n 1985 kreeg ik als ringpresident, voorafgaand aan de opening van de Freibergtempel, de heilige taak om ongeveer 350 tempelaanbevelingsgesprekken te voeren met trouwe leden in Oost-Duitsland. Hoewel velen al tientallen jaren lid van de kerk waren, weerhield de toenmalige politieke situatie hen ervan naar de tempel te gaan. De opening van de Freibergtempel was voor bijna iedereen het eerste bezoek aan een tempel — de eerste gelegenheid die zich voordeed om heilige verordeningen voor zichzelf en hun familie te verrichten. Van de vele geestelijke ervaringen die ik in die gesprekken had, is er een die ik mij in het bijzonder herinner en die mij na 25 jaar nog helder voor de geest staat. Broeder Karl Pabst was zijn hele leven een trouw en gelovig lid van de kerk geweest. In de lente van 1985 was hij door een slopende ziekte aan bed gekluisterd en hij voelde dat het einde van zijn leven naderde. Ik ging bij hem langs om een tempelaanbevelingsgesprek te voeren. Hij keek mij verdrietig aan en zei met tranen in zijn ogen: ‘Naar de tempel gaan kan ik niet meer, maar ik had wel heel graag gewild.’ Mijn antwoord was kort: ‘Broeder Pabst, ik wil dat u de eeuwige wereld betreedt als een tempelwaardige dienaar van God.’ We namen in ons gesprek zorgvuldig alle vragen door. Daarna schreef ik een tempel aanbeveling voor hem uit. Hij heeft die nooit gebruikt, omdat hij vóór de inwijding stierf, maar zijn familieleden verrichtten na de opening
van de tempel alle ontbrekende verordeningen voor hem. Het is een voorrecht om een tempelaanbeveling te hebben en we behoren die te gebruiken om zoveel mogelijk naar de tempel te gaan. Wij verheugen ons in het aantal jongeren die een tempelaanbeveling waardig zijn en regelmatig naar de tempel gaan om zich voor de doden te laten dopen. Een tempelaanbeveling is een indicatie van onze persoonlijke binding met het evangelie. In de tempel dienen we zij aan zij met andere leden die er hoge gedragsnormen op na houden en oprecht proberen om goed te leven en de verbonden die ze hebben gesloten na te komen. Elk tempelbezoek verheft ons doordat we samen genieten van de verheven sfeer in de tempel. Een van die leden was een zuster uit de buurt van Tsjernobyl in Oekraïne. Ze had uren met de
M a a r t 2 0 1 3 R1
UIT DE RINGEN
bus gereisd om bij de tempel te komen. Haar gezondheid liet te wensen over als gevolg van de kernramp in die stad. Haar man was kort na de ramp overleden. Toen ze van de zendelingen het heilsplan had vernomen, had ze zich laten dopen. En haar enige wens was de heilsverordeningen voor zichzelf te ontvangen en zich aan haar man te laten verzegelen. Dat gebeurde ook. In de week dat ze bij de tempel was, kon ze niet meer dan twee diensten doen. Kort na haar thuiskomst overleed ze, maar de noodzakelijke verordeningen waren gedaan! We behoren al het nodige te doen om een tempelaanbeveling te krijgen en te houden, en alles uit te bannen wat ons daarvan kan weerhouden, zij het onwaardigheid of onverschilligheid. Zelfs als u door uw privé- of gezinsomstandigheden niet vaak naar de tempel kunt, behoort u niettemin in het bezit van een tempelaanbeveling te zijn. Zij bevestigt dat uw gedrag strookt met de essentiële wetten van het evangelie. Deze kennis geeft u de zekerheid en het vertrouwen dat u zich op het juiste pad bevindt en is tevens een stimulans om de aanbeveling waardig te blijven. In de tempel gedenken we onze overleden verwanten. De verordeningen die we in de tempel verrichten, zijn van kracht in de eeuwigheid. Die verordeningen zijn van essentieel belang voor wie dit sterfelijk leven met de eeuwigheid hebben verwisseld. We worden gezegend als we dat plaatsvervangende werk voor hen doen. Door onze overleden verwanten te dienen, volgen wij het voorbeeld van de Heiland, die altijd interesse toonde voor het individu: ‘en Hij genas hen, ja, ieder van hen […]’ (3 Nephi 17:9). Wat zijn wij gezegend dat we aan dit grote werk kunnen deelnemen! Ik nodig ieder van u uit, met inbegrip van onze jongemannen en jongevrouwen, om er deel van uit te maken door altijd een geldige tempelaanbeveling te hebben. ◼ R2 L i a h o n a
Kort nieuws Wijziging in ringpresidium
Enkele maanden geleden heeft er een wijziging plaatsgevonden in het presidium van de ring Apeldoorn. President Dennis van der Put is met dank ontheven als raadgever in het ringpresidium. Zijn opvolger is president Lieven Kempenaers. Deze is oorspronkelijk uit de wijk Antwerpen afkomstig, heeft in verband met zijn werk o.a. in Almelo en in Singapore gewoond en was vóór zijn vertrek naar het Verre Oosten bisschop van de wijk Hengelo. Met zijn echtgenote, Ingrid Kempenaers-Oddens, en hun kinderen is broeder Kempenaers vorig jaar teruggekomen naar Nederland. Veel werk gedaan op ringtempeldag
De ring Antwerpen heeft op 3 november 2012 een
tempeldag gehad in de Den Haagtempel. Er waren ongeveer 150 leden uit de ring aanwezig, waaronder 63 deelnemers aan doopdiensten. Er konden die dag drie doopdiensten worden gehouden. In totaal hebben de leden van de ring Antwerpen die dag 1573 tempelverordeningen voor overledenen verricht. Jongvolwassenen verlichten Wenen
De jaarlijkse conferentie voor jongvolwassenen rond het begin van augustus in NoordBrabant wordt altijd goed bezocht. Nog aanzienlijk groter was afgelopen jaar echter het aantal deelnemers aan een conferentie in Wenen. Rond de 500 jongvolwassenen uit Oostenrijk, Zwitserland en Zuid-Duitsland waren er bij elkaar gekomen — net als bij ons voor workshops, discussies, sport, dienstbetoonprojecten en dansavonden. Een opvallende activiteit was een avondrondgang door Wenen
Het YouTube-kanaal van het Tabernakelkoor zoals het eruit zag in de kerstperiode.
in de vorm van een menselijke keten, waarbij elke deelnemer een brandende kaars droeg en er liederen werden gezongen. Verschillende voorbijgangers namen een boek-van-mormon in ontvangst of namen zich voor om een kerkdienst te bezoeken.
Eigen YouTube-kanaal voor Tabernakelkoor
kinderliedjes, spirituals, kerstliederen, koorstukken uit oratoria, Het Tabernakelkoor beschikt songs uit musicals en nog meer. sinds enkele maanden over een Ook een aantal complete uitzeneigen kanaal op de populaire dingen van Music and the Spoken videowebsite YouTube. Via http:// Word is er te vinden, zowel in het www.youtube.com/MormonTab Engels als in het Spaans onder -Choir kunnen de liefhebbers van de titel Música y Palabras de koorzang genieten van lofzangen, Inspiración. ◼
GESCHIEDENIS VAN DE KERK IN NEDERL AND EN BELGIË
Frans Heijdemann Nieuwsredacteur
G
eschiedschrijving heeft altijd een belangrijke rol gespeeld in de kerk. Vanaf het eerste visioen van Joseph Smith zijn belangrijke gebeurtenissen vastgelegd. Maar al lang voor die tijd gebeurde dat ook. Als de geschiedenis van verschillende volken niet door profeten en
anderen was beschreven, hadden we geen Boek van Mormon gehad en zou de Bijbel aanzienlijk dunner zijn geweest. In West-Europa lijkt het vastleggen van de geschiedenis niet altijd evenveel aandacht te hebben gehad. In Nederland en België zijn enkele leden jaren bezig
geweest om informatie over de geschiedenis van de kerk in deze streken te verzamelen, maar er kan nog veel meer aan de geschiedschrijving worden gedaan. Eind 2011 verscheen het boek Predik alle volken van broeder A.A. Vreven, waarin de geschiedenis van de kerk in Nederland gedurende 150 jaar is beschreven. Het is een mooi boekwerk boordevol informatie geworden, maar een beschrijving van een periode van 150 jaar op
Kerkleiders uit Nederland en Vlaanderen bij een vergadering met het zendingspresidium onder leiding van president Max L. Pinegar.
M a a r t 2 0 1 3 R3
ARCHIEFFOTO
Historische foto’s (1)
ARCHIEFFOTO
Leiders van de Nederlandse Zending vergaderen. Vooraan de broeders Frans de Visser, Willem van Zoeren, Max Pinegar en Cornelis Dijkwel, achteraan de broeders Victor Tuffin en Stijnes Heijdemann.
Zuster Van Slooten en president Schulders tijdens een conferentie
R4 L i a h o n a
vastgelegd. Van tijd tot tijd kan in de Liahona wat plaats worden ingeruimd voor dergelijke foto’s, die de geschiedenis van de kerk in dit deel van de wereld illustreren. De grootste foto is kennelijk genomen bij een leidersvergadering onder leiding van president Max L. Pinegar, die van 1971 tot 1974 de toenmalige Nederlandse Zending presideerde. Waar en wanneer precies het is geweest, is niet bekend, maar misschien zijn er lezers die het zich herinneren? Mogelijk is de foto genomen in de tuin van het zendingskantoor, dat in die jaren in villa De Ginckel bij Huizen gevestigd was. Naast de leden van het zendingspresidium zien we op de foto tientallen leiders uit Nederland en België, vooral veel gemeentepresidenten, maar ook bijvoorbeeld een paar
in Zwolle in 1962.
ARCHIEFFOTO
224 pagina’s kan niet anders dan onvolledig zijn. Eind 2012 verscheen het eerste deel van de geschiedenis van de kerk in Vlaanderen, beschreven door George Tuffin. Het begin van een hele reeks boeken, dus uitvoeriger, maar er is dan ook heel wat jaren werk in gaan zitten. Intussen is broeder Tuffin nog steeds bezig met gesprekken met leden, om zodoende een vollediger beeld te krijgen van wat zich in de loop van vele jaren heeft afgespeeld en om ook de nieuwste geschiedenis bij te houden. Dankzij inzendingen van lezers, eigen fotoverzamelingen en door familieleden bewaarde foto’s beschik ik langzamerhand over een collectie foto’s die tientallen jaren omspant. Ook op deze manier is een belangrijk stuk kerkgeschiedenis
I NFORMAT IE
ZHV-leidsters, de zusters An Pen en Janny Schuurman. Op de achterste rij bij de broeders staat, niet ver van president Pinegar, broeder Jacob de Jager, die later regionaal vertegenwoordiger zou worden en vervolgens (als enige Nederlander ooit) lid van het Eerste Quorum der Zeventig. Evenals veel anderen op deze foto is hij intussen overleden. Ik zou nog zeker vijftien personen op de foto bij naam kunnen noemen, maar dan moet ik toegeven dat ik een nog groter aantal niet (her)ken. De tweede foto moet in dezelfde periode zijn gemaakt, tijdens een vergadering van het zendingspresidium met nog enkele broeders. Het zendingspresidium speelde in die tijd een belangrijkere rol voor de plaatselijke leden dan tegenwoordig: alleen de ring Den Haag bestond al, verder waren Nederland en België verdeeld in districten. Districts presidia hebben niet evenveel bevoegdheid als ringpresidia; dat houdt in dat het zendingspresidium over veel belangrijke zaken diende te beslissen. Op de foto zien we vooraan de broeders Frans de Visser, Willem van Zoeren, Max Pinegar en Cornelis Dijkwel, met daarachter de ‘Engelse Belg’ Victor Tuffin en Stijnes Heijdemann. Een derde foto is ongeveer tien jaar ouder, maar heel precies gedateerd. Hij is genomen
op 9 september 1962 tijdens een districtsconferentie van het toenmalige district Overijssel, die in Zwolle werd gehouden. De spreekster is zuster Van Slooten, de echtgenote van president Don van Slooten, die van 1962 tot 1965 zendingspresident was. Hij was nog maar hooguit zo’n vijf jaar eerder als voltijdzendeling in Nederland werkzaam geweest, na zijn terugkeer naar de Verenigde Staten getrouwd en in 1962 opnieuw op zending geroepen, nu om het zendingsgebied hier te leiden. Zuster Van Slooten sprak zo kort na hun aankomst in dit land nog niet erg goed Nederlands, daarom staat president Carel Schulders als tolk naast haar. Broeder Schulders was indertijd nog raadgever in het zendingspresidium, maar veel leden zullen wel weten dat hij daarna jarenlang patriarch is geweest in de ring Rotterdam, en ongetwijfeld hebben velen hun patriarchale zegen van hem ontvangen. Ik herinner me hem ook als een begenadigde spreker, die zijn toehoorders zonder moeite meer dan een uur kon blijven boeien, en als een muziekliefhebber die zelf uitstekend viool speelde. Zo vertellen de bewaarde foto’s een stukje geschiedenis en roepen ze herinneringen op aan leden die, ieder op hun eigen manier, hebben bijgedragen aan de groei van de kerk in dit gebied. ◼
De algemene conferentie
D
e jaarlijkse algemene aprilconferentie van de kerk vindt dit jaar plaats op zaterdag 6 en zondag 7 april. Een van de conferentiedagen is dus weer op 6 april, de datum van de herstelling van de kerk in 1830. Zoals altijd zullen profeten, apostelen en andere kerkleiders onderwerpen bespreken die voor ons allen van belang zijn. De 21.200 zitplaatsen in de grote zaal van het Conferentiecentrum zijn nooit voldoende voor iedereen die de conferentie wil bezoeken. De beste manier om aan de algemene conferentie deel te nemen, is voor de meesten dan ook een bezoek aan een van de kerkgebouwen waar de conferentie via een satellietverbinding op een groot beeldscherm kan worden gevolgd. In de meeste gevallen kan daarbij naar een Nederlandse vertaling van de toespraken worden geluisterd, terwijl de Engelstalige uitzending in een ander lokaal kan worden bekeken en beluisterd. Daarnaast bestaat de mogelijkheid om de conferentie via internet te volgen. Dat kan een goede oplossing zijn als reizen naar een kerkgebouw waar de conferentie-uitzending wordt ontvangen moeilijk is. Bovendien zijn er via internet veel meer talen beschikbaar. Die zijn allemaal te vinden op de kerkwebsite http://www.lds.org; in het Engels en nog enkele talen is er beeld en geluid (daarvoor is wel een snelle internetverbinding nodig), voor de meeste talen alleen het geluid, d.w.z. zowel gesproken woord als muziek. De uitzendingen via internet zijn rechtstreeks. Dat houdt in dat ze in West-Europa ’s avonds zijn, zowel zaterdag als zondag om 18.00 uur en om 22.00 uur, bovendien op zondag om 17.30 uur Music and the Spoken Word. Een aantal dagen na de conferentie zijn opnamen van de conferentiebijeenkomsten beschikbaar op de website. Voor wie de conferentie in de kerk wil volgen, gelden deels andere tijden. De eerste
M a a r t 2 0 1 3 R5
WELDEN C. ANDERSEN, © IRI
Lofzang van de maand: ‘O God, onz’ eeuw’ge Vader’ Frans Heijdemann Nieuwsredacteur
V
conferentiebijeenkomst van zowel de zaterdag als de zondag is om 18.00 rechtstreeks te zien, op zondag ook voorafgegaan door Music and the Spoken Word (met Nederlandse vertaling) om 17.30 uur. Een opname van de tweede algemene bijeenkomst van zaterdag wordt op zondagmiddag uitgezonden om 14.00 uur. Ook de algemene priesterschapsbijeenkomst, die in Salt Lake City op zaterdagavond plaatsvindt, wordt opgenomen en op zondag uitgezonden, ’s morgens om 11 uur. Deze uitzending is niet op internet beschikbaar. De broeders die de vertolking van de toespraken in het Nederlands verzorgen, doen dat wel op de tijd dat deze bijeenkomst werkelijk plaatsvindt, in de nacht van zaterdag op zondag. In het conferentieweekend is ook een opname te zien van de jongevrouwenconferentie die een week eerder heeft plaatsgevonden. In sommige ringen wordt deze op zaterdagmiddag getoond, in andere ringen op zondagmorgen tijdens de uitzending van de priesterschapsbijeenkomst. ◼ R6 L i a h o n a
Het conferentiecentrum van de kerk, waar de algemene conferentie
an de specifiek als avondmaalslofzangen geschreven liederen in Lofzangen is O God, onz’ eeuw’ge Vader (lofzang 117) de oudste. In juli 1830 ontving de profeet Joseph Smith een openbaring voor zijn echtgenote, Emma Smith. Hierin staat onder meer: ‘En het zal u ook worden gegeven een verzameling heilige lofzangen samen te stellen, zoals het u zal worden ingegeven, hetgeen Mij aangenaam is, om in mijn kerk te hebben. Want mijn ziel schept genoegen in het gezang des harten; ja, het gezang der rechtvaardigen is Mij een gebed, en het zal verhoord worden met een zegen op hun hoofd.’ 1 Deze eerste verzameling lofzangen werd in 1835 gepubliceerd en bevatte vijf avondmaals lofzangen. Van dit vijftal is er één in alle volgende zangbundels teruggekomen: O God, onz’ eeuw’ge Vader.
plaatsvindt.
De tekst
De tekst van dit lied is geschreven door William W. Phelps, die maar liefst 29 lofzangen aan die eerste zangbundel van de kerk heeft bijgedragen. Hij was in 1831 gedoopt en had aan verschillende publicaties van de kerk meegewerkt. Hij had ook als secretaris voor Joseph Smith gewerkt toen hem werd gevraagd om bij de publicatie van een lofzangenboek te helpen. Bekende liederen van William Phelps zijn onder meer Gods Geest brandt in ’t harte (lofzang 2), O, volheid van zegen (lofzang 3) en Verlosser van Israël (lofzang 6). Oorspronkelijk telde deze lofzang maar liefst acht strofen. De laatste vier gingen over de dood en opstanding van de Messias en zijn verwachte wederkomst, en worden tegenwoordig niet meer
gezongen. De eerste strofen sluiten zo nauw aan bij de avondmaalsgebeden dat een betere voorbereiding op het avondmaal nauwelijks denkbaar is. Het gebed voor het brood bevat immers de woorden: ‘O God, eeuwige Vader, wij vragen U (…) dit brood te zegenen en te heiligen voor de zielen van allen die ervan nemen, opdat zij mogen eten ter gedachtenis van het lichaam van uw Zoon’.2 Deze woorden vinden we grotendeels terug in de eerste strofe: O God, onz’ eeuw’ge Vader, nu wij hier zijn vereend, wil zeeg’nen ’t brood en ’t water, als teek’nen ons verleend. Dat wij nu mogen eren de nagedachtenis van Hem, de Heer der heren, die onze Heiland is. In het tweede avondmaalsgebed, dat voor het water, wordt onder meer het volgende gezegd: ‘…opdat zij het mogen doen ter gedachtenis van het bloed van uw Zoon dat voor hen is vergoten, opdat zij U, o God, eeuwige Vader, mogen betuigen dat zij Hem altijd indachtig zijn, opdat zij zijn Geest bij zich mogen hebben.’ 3 Hieraan worden we herinnerd in de tweede strofe van de lofzang: Laat ons in ootmoed denken aan ’t bloed van Hem, uw Zoon. Voor ons werd het vergoten, droeg Hij die spot en hoon. Laat ons voor u betuigen dat wij gewillig zijn zijn naam op ons te nemen, te blijven immer rein. In de derde en vierde strofe wordt vervolgens verder uitgeweid over het verlossingswerk van Jezus Christus ten behoeve van de mensen. De laatste regels luiden: Uit uwe woon kwam Jezus, welhaast tot ’s mensen peil; tot zegen en verlossing stierf Hij voor aller heil.
William W. Phelps, auteur van diverse lofzangen
De muziek
Oorspronkelijk werd deze lofzang vermoedelijk op dezelfde melodie gezongen als Come, all whose souls are lighted (nr. 268 in Hymns), een lofzang waarvan een Nederlandse versie stond in Heilige Lofzangen (de zangbundel van 1956), beginnend met de woorden ‘Van Groenlands kust in ’t noorden’. De tegenwoordig gebruikte melodie werd pas in 1950 voor het eerst met de woorden van O God, onz’ eeuw’ge Vader gecombineerd. Deze melodie is een verkorte versie van een koorlied van Felix Mendelssohn-Bartholdy, getiteld Abschied vom Walde, dat begint met de woorden ‘O Täler weit, o Höhen, o schöner grüner Wald’. De dalende melodie aan het begin, door alle leden van het koor eenstemmig gezongen, drukt bij die tekst treffend de diepte van de dalen uit, maar is even passend om de grootsheid en verhevenheid van de eeuwige Vader uit te drukken in de beginregel van onze lofzang. Daarnaast werd ik al vaak getroffen door het perfecte samengaan van tekst en melodie bij de woorden ‘Hoe peilloos diep de
M a a r t 2 0 1 3 R7
Een opmerkelijke bekering
Onlangs las ik over de bekering van Monte M. Deere Sr., ooit bekend als footballspeler in het team van de universiteit van Oklahoma en een aantal jaren later werkzaam als instructeur op een luchtmachtbasis. Hij raakte daar bevriend met Gary Cox, die hem over de kerk vertelde en hem uitnodigde voor een avondmaalsdienst. Omdat zijn R8 L i a h o n a
vriend gemeentepresident was en de dienst leidde, en hij verder niemand in de kerk kende, was hij in een onopvallend hoekje van de kapel gaan zitten. De avondmaalslofzang was O God, onz’ eeuw’ge Vader bracht bijzondere gevoelens bij hem te weeg. ‘Ik was een taaie kerel van 27,’ vertelde hij later, ‘en had nog nooit gehuild.’ Maar bij het luisteren naar deze lofzang kreeg hij tranen in zijn ogen. Toen hij dat zijn vriend vertelde, legde die uit dat hij de Geest had gevoeld, die van de waarheid getuigde. Zes weken later werd Monte M. Deere sr. gedoopt.5 Zijn bekering heeft ongetwijfeld tot meer bekeringen geleid, want zijn zoon Monte Max Deere jr. is op zending geweest in Guatemala en is vorig jaar geroepen als president van het zendingsgebied Malaga (Spanje).6 ◼ NOTEN
1. Leer en Verbonden 25:11–12. 2. Moroni 4:3; Leer en Verbonden 20:77. 3. Moroni 5:2; Leer en Verbonden 20:79. 4. O.a. J. Spencer Cornwall, voormalig dirigent van het Tabernakelkoor, in Stories of Our Mormon Hymns (p. 129). 5. Church News, 11 augustus 1985, pp. 7, 14. Geciteerd in Blessed by the Hymns, p. 129. 6. Church News, 3 maart 2012.
Uw belevenis in de Liahona
D
eze pagina’s van de Liahona zijn in de eerste plaats bestemd voor eigen ervaringen van de lezers. Neem dus eens de moeite om uw bekeringsverhaal of uw bijzondere ervaringen met zendingswerk of familiegeschiedenis op te schrijven, maak een verslag van een activiteit waaraan u hebt meegedaan of stuur een mooie of leuke foto in. Dit kan via e-mail naar
[email protected] of per briefpost aan: Redactie regionaal nieuws Grovestins 64 NL 7608 HN Almelo ◼
DUTCH
wijsheid’, waarmee de vierde strofe begint: het woord ‘diep’ valt precies samen met de laagste noot van de melodie. Muziekkenners hebben wel eens opgemerkt dat de oorspronkelijke muziek van Mendelssohn mooier is dan de verkorte versie die wij voor de lofzang gebruiken.4 De tekst van het lied Abschied vom Walde bevat echter een ander scala aan emoties dan de avondmaalslofzang, en de melodie bevat een hoge noot die slechts relatief weinigen met gemak zouden zingen. Zoals de muziek nu in Lofzangen staat, is deze gelukkig voor de meesten goed te zingen. Bij organisten bespeur ik nogal eens de neiging om avondmaalslofzangen te snel te spelen. Bij veel van deze lofzangen staan aanwijzingen als ‘Eerbiedig’, ‘Als een gebed’, ‘Rustig’, ‘Plechtig’ of ‘Bedachtzaam’. Wanneer de muziek gemakkelijk te spelen is, lijken organisten soms in de verleiding te komen om deze aanwijzingen te vergeten. Bij de hier besproken lofzang zal dat misschien niet zo gauw gebeuren: de melodie vraagt er haast om, er de tijd voor te nemen. Bij bespreking van het bovenstaande werd opgemerkt dat er ook organisten zijn die de avondmaalslofzangen wel rustig spelen, maar sommige andere lofzangen te langzaam. Dat komt dus ook voor. En de rol van de dirigent kwam ter sprake. De dirigent hoort het tempo aan te geven, maar in de praktijk gebeurt dat vaak niet — hetzij omdat de organist zelf het initiatief neemt, of omdat de dirigent afwacht wat de organist doet. Als de avondmaalsdienst goed wordt voorbereid, worden dergelijke dingen van tevoren overlegd.
