F O R U M VO O R K AT H O L I E K O N D E R W I J S JA A R G A N G 1
>
NUMMER 2
>
JUNI 2002
reflexief De nieuwe leerling PA G I N A 4
Minder geconcentreerd, drukker, minder volgzaam PA G I N A ?
Dat wordt weer bidden voor het eten PA G I N A 8
ADHD is een verschijnsel van deze tijd PA G I N A 1 1
De flexgeneratie PA G I N A 1 2
Brave new students PA G I N A 1 6
Het onderwijs is erg star PA G I N A 1 8
De leergierige en handige slimmeriken PA G I N A 2 4
Wij leraren hebben ons dat laten afpakken PA G I N A 2 6
Leerlingen als organisatieadviseur
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
TEN GELEIDE
De nieuwe leerling De leerling is waar het allemaal om draait in het onderwijs. Naar de leerling horen alle aandacht en zorg uit te gaan. Die leerling is in de afgelopen twee decennia sterk veranderd. Dat heeft uiteraard te maken met een samenleving die een totaal ander aanzien heeft gekregen. Sleutelwoorden in onze samenleving zijn keuzevrijheid en in het verlengde daarvan flexibiliteit. Steeds sterker is de vraag van de individuele burger het uitgangspunt geworden, op alle terreinen. Deze veranderingen weerspiegelen zich ook in nieuwe opvoedingsgewoonten. In gezinnen is nog nooit zoveel onderhandeld.
Deze ontwikkelingen hebben er in ieder geval toe geleid dat bij leerlingen kennis, vaardigheden en taakgerichtheid die voorheen vanzelfsprekend aanwezig waren, dat niet meer zijn. Anderzijds is de leerling nog nooit zo mondig en sociaal vaardig geweest als nu. Ook in het onderwijs staat de vraag van de individuele leerling meer en meer centraal.
Jongeren worden rusteloos en oppervlakkig genoemd. Ze zijn wel op zoek naar een houvast, maar binden zich niet makkelijk. Het ene houvast ruilen ze makkelijk voor het andere in. Jongeren hebben voortdurend behoefte aan experiment en avontuur en zijn alleen maar uit op vermaak. Ze leven van het ene evenement naar het andere toe, hoppen van baan naar baan, surfen van site naar site. De internet- of flexgeneratie zijn de etiketten die geplakt worden. Wij vragen ons af of deze beelden kloppen. Kunnen we wel spreken van de ‘nieuwe leerling’. Betekent die ‘nieuwe leerling’ dat scholen andere zorg en aandacht moeten bieden? In dit nummer geen oplossingsrichtingen, wel een aantal perspectieven.
DE REDACTIE
PA G I N A 2
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
INHOUD PA G I N A 4
PA G I N A 1 6
Wilbert van Walstijn
Piet Derikx
De nieuwe leerling
Als kinderen zich maar lekker voelen
Van Walstijn beschrijft in zijn bijdrage de ontwikkeling naar
Volgens Derikx bestaat ‘de nieuwe leerling’ niet en zorgt hij
Als bijlage bij dit nummer
een ‘nieuwe leerling’. Deze is minder geconcentreerd, druk-
ook niet voor meer problemen. Het probleem is het onder-
van Reflexief treft u aan
ker, minder volgzaam en wil in alle situaties kunnen kiezen
wijs zelf. Dat is al tachtig jaar hetzelfde en erg star. Een
“Let’s reinvent the gods”.
en onderhandelen.
andere organisatie van het onderwijs biedt een oplossing.
Dit artikel van Jacques Janssen is een vertaling en
PA G I N A 7
PA G I N A 1 8
bewerking van een voor-
Column Henri Beunders
Ton van Vught
dracht gehouden op het
‘Dat wordt weer bidden voor het eten’
Het nieuwe leren is geen spelletje, voor veel leerlingen is het erop of eronder
congres van het Comité Européenne pour
PA G I N A 8
De typering ‘de nieuwe leerling’ kan alleen gebruikt worden
l’Enseignement Catholique
Jacques van den Born
voor een kleine, bevoorrechte groep die als ze de school
(CEEC) in Rome op 28 april
Andere opvoeding, andere leerlingen, andere begeleiding
binnenkomt al maatschappelijk geslaagd is.
2001.
Zonder te willen zeggen dat vroeger alles beter was, maakt Van den Born zich zorgen over de huidige situatie in het
PA G I N A 2 0
primair onderwijs. Maatschappelijke ontwikkelingen zijn er
Gerrit-Jan Meulenbeld
debet aan dat het aantal probleemkinderen in het onderwijs
“Zolang de docenten ervoor willen staan, blijven we een
toeneemt.
katholieke school” Interview met Wytse Bouma, directeur van de Mgr.
PA G I N A 11
Bekkersschool in Emmen in de serie Bewogen bewegers.
Wilbert van Walstijn
Het belangrijkste in het onderwijs is een optimistische kijk
De flexgeneratie
op de wereld, zegt Bouma.
Vijf jongeren vertellen waarom ze na hun middelbare school niet direct verder zijn gaan studeren of gaan werken.
PA G I N A 2 4
Bert ten Berge PA G I N A 1 2
Geloven in de school
Karin van Steensel
In deze rubriek gaat Bert ten Berge op zoek naar de
Brave new students
inspiratie van mensen die werkzaam zijn in het onderwijs.
Trendonderzoekster Van Steensel nuanceert het beeld van
Dit keer docent economie Chris Ermers.
de jongere die oppervlakkig is, gericht op entertainment en geen ruggengraat heeft. Zij noemt de huidige jongere juist erg dapper.
PA G I N A 2 6
Jorien Meerdink Leerlingen benutten als organisatie-adviseur
Reflexief
F O R U M VO O R K AT H O L I E K O N D E R W I J S
Interview met twee schooldirecteuren over vraaggericht werken met schooldirecteuren.
Reflexief = ‘door reflectie kennend’, synoniem van bespiegelend. Dat laatste is afgeleid van het substantief ‘reflex’ wat ondermeer weerschijn, weerspiegeling, spiegelbeeld betekent.
PA G I N A 2 7
Colofon
Reflexief is op zoek naar de achtergronden bij actuele ontwikkelingen in onderwijs en samenleving, signaleert trends en tendensen en probeert deze te duiden vanuit een kritische èn katholieke invalshoek.
ACHTERZIJDE
Bezinning PA G I N A 3
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
Een nieuw type leerling WILBERT VAN WALSTIJN
In het onderwijs gaat het over veel zaken, maar uiteindelijk geeft de leerling de maat der dingen aan. ‘De leerling centraal’ is welhaast een heilig uitgangspunt in het onderwijs. Het komt dan hard aan als gezegd wordt dat het onderwijs ‘is afgestemd op een jeugd die er niet meer is’. Heeft de tijd dan stilgestaan in het onderwijs? Onderwijs heeft bijscholing nodig, zo luidde de kop boven het artikel in de Volkskrant van 16 maart, waarin Margreet Vermeulen de Utrechtse hoogleraar orthopedagogiek Luc Stevens laat zeggen dat het onderwijs niet meer aansluit op de leerling van vandaag. Stevens betoogt dat kinderen anno 2002 niet meer zo volgzaam zijn. Thuis hebben ze geleerd te onderhandelen. Ze willen weten ‘waarom’ ze iets moeten doen voordat ze het doen. Bij scheiding hebben ze zelfs inspraak of ze bij papa of bij mama gaan wonen. Daartegenover staat volgens Stevens een onderwijssysteem dat leerlingen passief houdt en volgzaamheid verwacht.
Nieuwsfeit
een eigen e-mailadres; 22% heeft een eigen website. Door
Ik herinner mij conrector Parent van het Peellandcollege te
de dichte verspreiding van pc’s thuis doen leerlingen
Deurne. Hij haalde al in 1980 de landelijke pers toen hij
gemiddeld op achtjarige leeftijd hun eerste digitale ervarin-
gewag maakte van een ‘nieuw type leerling’ die hij binnen
gen op. De ontwikkeling van digitale vaardigheden vindt
zijn schoolmuren zag: minder geconcentreerd, drukker, min-
thuis ‘spelenderwijs’ plaats: e-mail, chatten en surfen zijn
der volgzaam, en voor wie de school belangrijker is als ont-
vooral populair; daarnaast wordt de pc gebruikt voor com-
moetingsplaats van leeftijdgenoten dan als ‘leerschool’. Het
puterspelletjes en het maken van huiswerk. Vooralsnog is
signaal werd ervaren als een nieuwsfeit, nog voor het
het educatief gebruik van het medium zwak. Op school
moment waarop de toestroom van allochtone leerlingen
levert de computer de leerling minder op. Het gebruik ervan
begon. De conrector die na het afgeven van zijn signaal
vindt veelal buiten de les plaats.
menige spreekbeurt in den lande gaf, had het oog op de autochtone leerling, die kennelijk door een andere opvoe-
Moeilijk verband
dingspraktijk of een veranderde primaire leefwereld op
Leiden dergelijke veranderingen in de thuissituatie nu tot
school begon op te vallen.
een ander type leerling? Onlangs was er in de landelijke
Sinds die tijd hebben veranderingen in de primaire leefwe-
pers aandacht voor een – naar al gauw bleek – omstreden
reld van de kinderen zich versneld voltrokken. Zo vroegen
relatie tussen een veranderde opvoedingspraktijk en gedrag
werkende ouders om dagopvang van hun kinderen en
op latere leeftijd. De gemoederen raakten verhit toen de
kwam er onlangs een advies van de ‘Commissie
hoogleraar ontwikkelingspsychologie aan de KUN,
Dagarrangementen’ aan te pas om aan te bevelen dat
Marianne Riksen-Walraven in haar oratie wetenschappelijk
onderwijs en opvang (voor-, tussen-, en naschools) het best
onderzoek aanhaalde waaruit zou blijken dat langdurig ver-
onder één dak te brengen zijn in een ‘multifunctionele
blijf van baby’s in crèches nadelige gevolgen heeft voor de
accommodatie’. Is het gezin nog wel de hoeksteen van de
sociaal-emotionele ontwikkeling en op latere leeftijd een
opvoeding?
verhoogde kans tot gedragsproblemen te zien geeft. Zo’n causaal verband tussen verblijf in de crèche (oorzaak) en
PA G I N A 4
Kennelijk wel, waar het de ‘digitalisering van de leefwereld’
probleemgedrag op latere leeftijd (gevolg) is onmogelijk
van de jongeren betreft. Want deze ontwikkeling voltrok zich
geïsoleerd van allerlei andere invloeden te onderzoeken.
nu niet direct op school, maar vooral thuis. Vooral vaders
Riksen vond een statistisch verband dat niet op toeval
zijn de animators hiervan. Het SCP-rapport Van huis uit digi-
berust. Zo veel is zeker, maar is het ook een causaal ver-
taal meldt dat in mei 2001 maar liefst 97% van de leerlingen
band? Voorzichtigheid is hier geboden.
in het voortgezet onderwijs thuis over een computer
Toch lijkt de algemeen heersende opvatting onder leraren te
beschikt; 84% heeft toegang tot internet; 80% beschikt over
zijn dat leerlingen drukker, minder geconcentreerd en min-
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
der taakgericht zijn geworden. Velen zullen ook de opvatting
en oppassers die klaar moeten staan om kinderen van hot
van Stevens willen bijvallen dat zij minder volgzaam, vrijer
naar haar te brengen en weer op te halen.
en mondiger zijn. Zij willen meer uitgelegd hebben waarom
De Belgische correspondent in Nederland Steven de Foer
dit of dat geleerd moet worden. Ook voorlichtingscampag-
schreef erover in zijn boek Onder Hollanders. Hij ziet in ver-
nes rond gezondheid lijken minder vat te hebben op jonge-
wondering om naar ‘de gouden tijd’ die zijn drie kinderen in
ren en lopen zelfs het gevaar averechtse gevolgen te heb-
Nederland beleefden: zij hoefden geen huiswerk te maken
ben die tot meer experimenten leiden in rook- drink- en vrij-
tot aan bedtijd zoals in België, maar konden gerust de hele
gedrag. Het is er gewoon ingegroeid, langzaamaan; wel eer-
middag buitenspelen, naar clubjes gaan of naar de tv kijken
der opgemerkt (zie Parent), maar kennelijk niet makkelijk te
met speciale kinder- en jeugdprogramma’s, of opgaan in de
keren. Is het onderwijs slachtoffer van een veranderde
rijke kinderboeken lectuur, musea bezoeken, alwaar speciale
opvoeding?
kindergidsen klaarliggen; Sinterklaas en andere feesten worden tot in de puntjes verzorgd. Alles duidt erop, aldus
De Gezondheidsraad schat dat twee procent van de kinde-
De Foer, “dat dit volk zijn kinderen voor vol aanziet”.
ren tussen de 5 en 14 jaar ADHD of een aan ADHD verwante
Kinderen worden in Nederland echter niet alleen op een
stoornis heeft. Dat komt neer op ruim 40.000 kinderen, die
altaar geplaatst, ze eisen die plaats ook op: “Zelfexpressie,
opvallen door een korte concentratieboog, door aandachts-
mondigheid, bijdehandsheid: leuk. Tot ze een jaar of tien
tekorten en door druk of impulsief gedrag. Daarnaast heeft
zijn. Vanaf die leeftijd worden ze ettertjes”.
vier procent van de kinderen, ruim 80.000 in die leeftijd, symptomen van ADHD. Bovendien blijkt dat ADHD nogal
Stijlsurfen
eens samengaat met andere leerproblemen zoals faalangst
Het blijft natuurlijk moeilijk generaliserend te spreken over
en dyslexie. Kwamen deze zaken vroeger, pakweg 50 jaar
‘dé nieuwe leerling’. Er lijkt immers geen groep in de
geleden niet of aanmerkelijk minder voor? Is er sprake van
samenleving te zijn die zo heterogeen is als juist die van de
toename van problematiek? Of is de wetenschap beter in
scholieren. Ook in hun eigen perceptie onderscheiden zij
staat problemen te signaleren? En wat te denken van het
vele groepsstijlen en identiteiten. Soms surfen zij van het
effect van wat bekend is onder de naam ‘proprofessionalise-
ene naar het andere. Er zijn vele invloeden (reclame, mode,
ring’: door popularisering van allerlei wetenschap zijn
peergroup) die de individuele keuzen beïnvloeden. Dit ver-
ouders kritischer en veeleisender geworden. Zij willen meer
schijnsel begint al op de basisschool. Vanaf jonge leeftijd
en specifieker aandacht voor hun kind als het moeilijkheden
volgen zij de voorbijgaande hype’s en groepscodes: van
ondervindt op school. Het centraal stellen van het kind kan
Pokémon tot Harry Potter.
ontaarden in een ‘dans rond kind en leerling’. Een dans die
Jongeren staan volop in een ‘meervoudig bestaan’ waarin
tot volle agenda’s leidt van jonge kinderen en jonge ouders
de individualisering ons allen brengt. Er zijn weinig zeker-
Ve r v o l g o p p a g i n a 5
PA G I N A 5
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
heden en vanzelfsprekendheden; veel is keuze geworden.
wijsfilosofische debat, individuele zelfbepaling en gemeen-
Keuzedwang kan leiden tot het gevoel ‘er alleen voor te
schapsvorming.
staan’. Individualisering is niet altijd een keuze, maar soms
Op de Nederlandse universiteiten blijkt nog maar 10% van
een lot. Op zichzelf terug geworpen, kijkt vooral de jongere
de studenten te bewegen om te gaan stemmen bij de ver-
naar anderen hoe zich te gedragen, te kleden, en te verma-
kiezingen voor de universitaire inspraakorganen. Toch is het
ken. In het verlengde hiervan is ‘een hunkering naar heel-
pas 30 jaar geleden dat studenten de barricaden opzochten
heid’ gesignaleerd. Deze hunkering is beschreven als een
om hun inspraak op te eisen. De universiteit lijkt verworden
zoeken naar samenhang, zin en betekenis.
tot een ‘passantenverblijf’, waarmee de student zich slechts
De lijfspreuk van jongeren nu is ‘live fast, stay young’. Ze
vereenzelvigt voor zover het van nut is voor zijn opleiding.
willen vrij zijn, zelf kunnen kiezen, veel wisselende ervarin-
Maar de gewonnen vrijheid is betrekkelijk, want onderzoek
gen op kunnen doen waardoor verplichtingen en bindingen
toont ook aan dat scholieren steeds meer bijbaantjes heb-
worden uitgesteld. Jongeren willen zich niet binden. Deze
ben en daarmee een flinke geldsom verdienen, nodig om er
attitude kenmerkt ook hun religieuze socialisatie. In de doe-
goed uit te zien, leuke dingen te doen of luxe goederen te
het-zelf-cultuur zijn het ‘knutselaars’, ‘bricoleurs’ zou Lévi-
kopen. De combinatie van studie, werk en sociaal leven
Strauss zeggen; geen ingenieurs die van tevoren plannen
blijkt stress te veroorzaken: de jongere is druk met school
maken.
(overladen programma’s), druk met baantjes en druk met relaties en vrijetijdsbesteding.
“Zelfexpressie, mondigheid, bijdehands-
Onderhandelen Ouders doen een beroep op externe instanties bij de opvoeding van hun kinderen. De Raad voor Maatschappelijke
heid: leuk.Tot ze een jaar of tien zijn.
Ontwikkeling signaleert echter dat daarbij niet altijd sprake is van een goede verdeling van de pedagogische verant-
Vanaf die leeftijd worden ze ettertjes”
woordelijkheid: er dreigt ‘een pedagogisch gat’ te vallen. Wat de opvoedingsstijl zelf betreft is er ook binnen het gezinsverband het nodige veranderd. Er is meer overleg, minder dwang; minder protocol en regulering, meer vrijheid
Zelfbepaling
en keuze. Nederlands onderzoek bracht in de communicatie
Uit onderzoek van Leeferink en Klaassen onder leerlingen
tussen ouders en kinderen de volgende onderscheiding aan:
van katholieke scholen voor voortgezet onderwijs komt
– gezinnen met kinderen 4 tot en met circa 8 jaar: ‘je-doet-
grofweg een profiel naar voren van de individualistisch
gewoon-wat-er-gezegd-wordt-huishouden’;
gerichte leerling, die graag van het leven geniet, niet aan
– gezinnen met kinderen van negen tot en met circa 15 jaar:
regels gebonden wil zijn, zich nauwelijks kan identificeren
onderhandelingshuishouden;
met de gevestigde levensbeschouwelijke stromingen en
– gezinnen met kinderen vanaf circa 16 jaar: gescheiden-
geen behoefte heeft aan kerkelijke binding en collectieve
levenssferen-huishouden.
geloofsbeleving. Toch blijkt slechts eenvijfde van de leerlin-
Uiteraard moeten de onderscheidingen niet te rigoureus
gen zichzelf als ‘zeker ongelovig’ te typeren. Wat de waarde-
getrokken worden en het is heel wel aannemelijk dat waar
oriëntatie betreft hechten jongeren meer belang aan indivi-
kinderen thuis al vroeg opgroeien in een klimaat van mee-
dualistische dan aan sociaal-maatschappelijke waarden. Als
denken en meebeslissen, van loven en bieden, van individu-
het om opvoeding en levensoriëntatie gaat geven zij ook
ele ontplooiing het beeld oproepen van een ‘nieuw type
aan een voorkeur te hebben voor individuele zelfbepaling
leerling’. In ieder geval een leerling die anders dan in de
en voor didactische methoden die daarbij aansluiten, boven
roman Bint van Bordewijk niet eenvoudig is te disciplineren
methoden die gericht zijn op overdracht van kennis. De
en te sturen door tucht en orde.
onderzoekers bevelen aan de vormingsdoelen van de katholieke school te plaatsen in het perspectief van het onderPA G I N A 6
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
‘ D AT W O R D T WEER BIDDEN VOOR HET ETEN’ HENRI BEUNDERS
Op 15 mei maakte ik met aspirant-journalisten, twintigers,
wilden, staken bijna alle 60 studenten hun vinger op.
hoogleraar geschiedenis
een oefenkrant. Een collega, vijftiger en van linkse huize,
Toen ik afgelopen week sprak over de allengs groeiende
van maatschappij, media en
reageerde op de overstelpende triomf van CDA en Lijst Pim
behoefte aan moraal en zelfs religie als gevolg van de ver-
cultuur
Fortuyn: ‘Dat wordt weer bidden voor het eten’.
harding van de multiculturele mediamaatschappij, en de
Op een schoolbord – wij houden van de menselijke maat –
emotionalisering in verband bracht met de ontkerkelijking
hadden we de voorspellingen van het twintigtal geturfd, plus
luisterden ze zeer aandachtig. Ze bleken zeer gevoelig voor
stemverklaring: meesten GroenLinks, enkelen SP, een paar
het argument dat men vroeger hun passie kwijt kon in de
D66 en één Pimmetje-stemmer, de notoire dwarsligger. Het
vakbond, de partij of in de kerk en dat, nu die nauwelijks
verbaasde me niet. Gevolg van idealen of van de linkse
meer bestaan, de mensen vooral nog de tv hebben als emotie-
generatie onderwijzers, maar de jeugd is progressief. Dacht
opwekkers. Met dit grote verschil dat in de kerk de emotie in
ik. En toch blijkt ook die ‘linkse jeugd’ een fictie, zoals
een uur tijd wordt opgewekt, beleefd, en ook wordt wegge-
zoveel inmiddels een fictie is geworden door Fortuyn.
zongen en weggepreekt, zodat men bevredigd en gerustgesteld
Iedereen zegt opeens wat ie denkt. En alles is nog meer
weer naar buiten stapt. Bij de tv is er geen einde aan, behal-
anders dan we gisteren dachten.
ve die van geestelijke en fysieke uitputting, zoals de Twin Towers ook lieten zien. Sommigen zaten dagenlang ver-
Fortuyn was voor mij het logische uitvloeisel van wat ik
dwaasd van de emotie voor de buis.
beschreef in mijn begin dit jaar verschenen boek ‘Publieke
Zo besprak ik de fenomenale – net als Fortuyn onderschatte
Tranen. De drijfveren van de emotiecultuur’. Dat eindigde
– opkomst van de EO in dezelfde tijd dat de kerken leeglie-
met de Twin Towers. Fortuyn was een nog mooier slothoofd-
pen.Wat ik niet had verwacht was dit: diverse niet-christe-
stuk geweest. Hij was de belichaming van de manisch-
lijk opgevoede studenten zeiden er lid van te zijn ‘gewoon
depressieve mediamaatschappij, maar ook van het para-
omdat ze daar rustig om een tafel zitten en met elkaar pra-
doxale ‘reactionair modernisme’ dat het heden kenmerkt.
ten’. Ze waren lid van de EO als ‘rustpunt’ op die kakel-
Vooruit: over de barrières van de bureaucratie heen naar
bonte buis, maar wars van de bijbel. Net zoals de katholieke
meer zakelijkheid, efficiency en individuele verantwoorde-
Fortuyn in Brabant en Limburg veel stemmen trok, ook van
lijkheid. En terug: naar de veilige en geborgen jaren vijftig
mensen dus die niet terugwilden naar het CDA.Wel het
op het dorpsplein, met op de hoek de bakker, en aan de
gevoel, niet de leer.
grens een douanier met een pet op bij de slagboom.
De les van dit alles? Aan de breder wordende hang naar
Die nostalgie was al zeer goed zichtbaar in de jaren negen-
religie geven de jongeren individueel inhoud en delen hun
tig, en kwam in de adoratie van Fortuyn tot uiting, maar
gevoel via de ‘civil religion’ van de nieuwe (tv-)rituelen,
dan in een ultramodern jasje: de redenaar-messias én de
zoals stille tochten en tv-missen à la Het Huwelijk. Het is
strenge bovenmeester gehuld in het gewaad van de hedonisti-
allemaal nog tamelijk ongericht, maar al niet volstrekt vrij-
sche tv-ster. Fortuyn was én-én. Strengheid zonder alle
blijvend meer zoals het New Age denken nog wel was: à la
gemoraliseer die bij die jaren vijftig hoorden.
carte en instant-oplossingen. Net als bij mezelf, bespeurde ik
Die dubbele droom – van veiligheid, samenzijn en rust maar
in de collegezaal bij katholieke en anderszins gelovig opge-
met blijvende allergie voor gemoraliseer – kan men in diver-
voede studenten ook al weer trots op hun afkomst.
se feiten van de uitslag terugvinden.Wat ‘de linkse kerk’ niet
Nu alle schaamte door Fortuyn het land is uitgejaagd, en de
wilde geloven: veel jongeren waren helemaal hoteldebotel van
behoefte aan zingeving en roots blijft groeien, hoeven we niet
popster-politicus Pim. Toen ik vóór 15 mei aan mijn gewone
verbaasd te staan als de humor van mijn collega werkelijk-
studenten vroeg of ze een college over het fenomeen Fortuyn
heid wordt: ‘dat wordt weer bidden voor het eten’. PA G I N A 7
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
L E Z I N G U I T G E S P R O K E N T I J D E N S D E L E D E N V E R G A D E R I N G VA N D E N K S R
impulsief en kunnen zij zich moeilijk concentreren in de klas.
Andere opvoeding, andere leerlingen, andere begeleiding
Het is ook evident dat ouders het moeilijk vinden om deze doorgaans drukke kinderen op een goede manier op te voeden. Het is ook niet verwonderlijk dat wanneer leerkrachten en ouders gedragsbeoordelingslijsten voor deze kinderen invullen er al snel consensus bestaat over het label dat deze problematiek verdient, namelijk: ADHD. Op het moment dat we een kind dit label hebben opgeplakt is er sprake van een kindprobleem, al of niet bevestigd door een kinderneuroloog. Hiermee is het verder duidelijk dat we de vragen naar de kwaliteit van de opvoeding thuis niet meer hoeven te stellen en de leerkracht niet meer hoeft te reflecteren over de wijze waarop hij/zij voor dit kind het onderwijs op maat verzorgt. De neuroloog en soms ook de eigen huisarts is in
JACQUES VAN DEN BORN
staat om het probleem met een middeltje te verhelpen. Het
Orthopedagoog Onderwijsbegeleidingsdienst Breda
kind krijgt Ritalin en wordt vanzelf rustig. Het probleem lijkt opgelost. Binnen het speciaal basisonderwijs wordt zelfs gekscherend opgemerkt dat in de hal beter een Ritalin auto-
Zonder in de valkuil te trappen dat vroeger alles beter was zal ik aan de hand van drie stel-
maat kan hangen in plaats van koffie, thee en chocomel.
lingen aantonen dat ik nadrukkelijk zorg heb over de huidige situatie in het primair onderwijs. Die is gebaseerd op ervaringsgegevens. Ervaringen opgedaan als schoolbegeleider, coördi-
Wijlen mijn collega de heer Maassen van de Brink, voorma-
nator van samenwerkingsverbanden WSNS en voorzitter van permanente commissies leerlin-
lig psycholoog aan de speciale school voor basisonderwijs,
genzorg van een vijftal samenwerkingsverbanden voor primair onderwijs. Ik zal u niet
sprak zelden over ADHD. Hij bediende zich liever van de ter-
belasten met empirische cijfers, maar u deelgenoot maken van mijn bevindingen, belevingen
minologie ‘het verwende rekel syndroom’, waarmee hij naar
opgedaan vanuit de verschillende functies en mijn eigen ouderschap. Ik ben vader van drie
mijn mening in vele gevallen de spijker op de kop sloeg.
schoolgaande kinderen.
De populariteit van de Riaggs is bij ouders met name in de jaren zeventig en tachtig sterk afgenomen. Een veel gehoorSTELLING 1
ADHD (Attentional Deficiet Hyperactivity
de klacht was: “Je komt met probleem A binnen en gaat
Disorder) is een verschijnsel van de huidige tijd, een opvoe-
met probleem A t/m Z naar buiten”. Deze uitspraak bergt een
dingsprobleem dat met medicatie bestreden wordt.
grote waarheid en moet eigenlijk worden vertaald met L“Je komt voor een probleem van je kind en ze proberen je
PA G I N A 8
Toen ik deze stelling formuleerde had ik eigenlijk een meer
duidelijk te maken dat het aan jezelf ligt”.
populaire versie in gedachten te weten:
Als we de dossiers van de kinderen die bij de PCL worden
Als Ritalin naar de beurs gaat is het wijs om aandelen te
aangemeld nader analyseren naar de ontstaansgeschiede-
kopen. Maar mogelijk zou ik hiermee voorbij gaan aan de
nis en omgevingsomstandigheden dan komen we de vol-
essentie. Wanneer we kijken naar de dossiers (400 op jaar-
gende kernmerken tegen:
basis) die aan de PCL’s in WSNS regio 44 worden aangereikt
vader drukke baan en nooit thuis;
is er een aanzienlijk percentage leerlingen dat last heeft van
ouders gescheiden, moeder heeft weer een nieuwe vriend;
ADHD. We spreken dan over percentages van meer dan 50%
ouder ernstig ziek geworden, weinig tijd voor de opvoeding;
van de aanmeldingen. Welke verklaring hebben we daar-
frequent verhuisgedrag van de ouders en dito scholen;
voor en wat schort er dan aan bij deze kinderen? Natuurlijk
belaste gezinssituatie, weinig hechting;
hebben deze kinderen werkhoudingproblemen, zijn ze
quality-time (in het weekend mag en moet alles);
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
OP 8 JUNI 2002
beide ouders werken en als gevolg hiervan vele
leerkracht is opgelucht, ouders willen een andere school;
verschillende oppassen;
kind wordt onderzocht, psycholoog merkt niets van druk gedrag;
geen ouders thuis als de kinderen uit school komen;
flut psycholoog moet in de thuissituatie maar eens komen kijken.
geen grenzen stellen aan gedrag van kinderen,
Zeker nog nooit gehoord van ADHD.
uit schuldgevoel; eten voor de televisie;
In het Victoriaanse tijdperk, het tijdperk van de repressie van
school hanteert regels, die thuis niet worden herkend;
de seksualiteit ontstond de psychoanalyse. Hoe zal men
kind krijgt op school veel negatieve feedback op gedrag en snapt dit niet.
over vijftig jaren dit fin de siècle kenschetsen?
Wordt er onzeker van; kind wordt didactisch overvraagd en gaat taakvermijdend gedrag vertonen;
STELLING 2
leerkracht voelt zich niet meer competent en gaat
lingen is de prijs die we betalen voor het nastreven van
kindvermijdend gedrag vertonen;
persoonlijke materiële doelen.
De toename van het aantal jonge risicoleer-
ouder en leerkracht raken in conflict en ouders willen een andere school; Toen Tineke Netelenbos nog staatssecretaris van OC&W was, is het voorstel gedaan om alle kinderen bij de intrede van de basisschool te toetsen. Dit voorstel heeft het toen niet gehaald. Toch heeft Nederland behoorlijk geïnvesteerd in de signalering van problemen bij jonge kinderen. Zelfs in de voorschoolse periode op de peuterspeelzalen worden al orthopedagogen ingezet om problemen bij kinderen vroegtijdig te kunnen signaleren. In de basisschool zijn afspraken om samen te werken met de peuterspeelzalen en toetst men met behulp van de Cito-toetsen de vorderingen van deze jonge leerlingen in de groepen 1 en 2 van de basisschool. Het ligt dus voor de hand om de toename van het aantal jonge risicoleerlingen toe te schrijven aan het feit dat we beter en eerder de problemen zijn gaan signaleren. Deze redenering wordt ook gevolgd als we praten over incest en kindermishandeling en alle andere toenames van hetgeen we als sociaal maatschappelijk deviant bestempelen.
Toch is deze redenering voor mij iets te simplistisch. Denken in unicausaliteit kenschetst de dichotome geest, een groep waar deze spreker liever niet toe wil behoren. Het aantal kinderen dat al op vroege leeftijd het speciaal basisonderwijs bezoekt groeit. De gemiddelde verblijfsduur in het speciaal basisonderwijs is toegenomen van 4 naar 4,5 jaar. Deze toename is gedurende de laatste drie jaren bereikt en mogelijk nog niet omgebogen. Ve r v o l g o p p a g i n a 1 0
PA G I N A 9
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
Er zijn maatschappelijke tendensen aan te wijzen die mede
Naar aanleiding van stelling 1 en 2 is genoegzaam betoogd
een verklaring geven voor de toename van het aantal jonge
dat de gezinssituatie als veilige haven voor het experimen-
risicoleerlingen. Ik noem de volgende:
teren in vaardigheden en het zich eigen maken van waarden en normen in toenemende mate minder in beeld is. Crèche,
door het feit dat het zo goed gaat in Nederland wordt er minder aan-
peuterspeelzaal en basisschool met buitenschoolse opvang
dacht besteed aan sociale woningbouw en worden volwassenen
zijn de voorzieningen waarop kinderen al vanaf jonge leef-
geconfronteerd met het kopen van een huis. De banken geven
tijd zijn aangewezen. Leerkrachten in het primair onderwijs
torenhoge hypotheken en de volwassenen zijn welhaast verplicht
klagen over de ontwikkelingsniveaus op allerlei gebied
om beiden full time te werken. De jonge ouders zijn bijna niet meer
waarmee de kinderen de basisschool instromen. Zij klagen
in de gelegenheid om op basis van eigen opvoedkundige opvattin-
tevens over de betrokkenheid van de ouders in het delen
gen te kiezen voor het één- of tweeverdienerschap als de jongste
van de geconstateerde problemen. Leerkrachten klagen
spruit zich aandient. De maatschappelijke druk is groot, want een
over het feit dat zij in toenemende mate last hebben van
moeder die niet werkt is niet van deze tijd en een vader die kiest
kinderen die in opvoedingsituaties verblijven die niet in
voor de opvoeding van de kinderen is een halfzachte. Het motto is:
overeenstemming zijn met de verwachtingen van school,
je kiest eerst voor je carrière en dan pas voor kinderen;
met de eigen waarden en normen. De thuisomgeving komt
de gemiddelde leeftijd waarop vrouwen in Nederland hun eerste
de school en de klas binnen.
kind krijgen stijgt en gelukkig kan de medische wetenschap een positieve bijdrage leveren. Door de groei in de medische weten-
Heeft de school een specifieke taak in de sociaal emotionele
schap worden al meer natuurlijk afgebroken zwangerschappen
ontwikkeling van kinderen?
voorkomen, kunnen vrouwen op latere leeftijd in verwachting raken
Volgens de inspectiestandaarden, getuige de IST rapporten
en kunnen kinderen die veel te vroeg worden geboren in leven wor-
(Integraal School Toezicht), wel degelijk. De school behoort
den gehouden. Maken we echter een analyse van de dossiers van
een bijdrage te leveren aan het ontwikkelen van de sociale
kinderen die vroegtijdig het speciaal onderwijs instromen dan blijkt
cognitie, de sociale vaardigheden, het aanleren van
bij het merendeel van de kinderen een pré-, peri- en postnatale
waarden en normen en het leren omgaan met eigen emo-
belaste anamnese en zijn algehele ontwikkelingsvertragingen, zeer
ties.
zwak begaafdheden en andere stoornissen aan de orde; het tweeverdienerschap heeft een negatieve invloed op de jonge ontwikkeling van kinderen. Basale functies die in de gezinssituatie
STELLING 3
moeten worden geoefend komen onvoldoende aan de orde. Ik noem
(het zien van behoeften bij andere en daarop inspelen, bij-
er enkele: zindelijkheid; stimulering van de spraak/ taalontwikkeling;
voorbeeld troosten) en het eigen maken van waarden en
stimulering van de grof- en fijn-motorische vaardigheden; leren van
normen is het kind in toenemende mate aangewezen op de
sociale vaardigheden in een vertrouwde, emotioneel veilige omge-
schoolomgeving. Leerkrachten in het primair onderwijs zijn
ving.
echter onvoldoende voorbereid op deze taak en ervaren
In het leren van prosociale vaardigheden
hierin een toenemende werkdruk. Zij vragen zich af of dit Het later krijgen van kinderen maakt het voor ouders fysiek
tot hun kerntaak behoort.
moeilijker om aan de eisen van het kind te voldoen. Tevens leidt dit tot het hebben van minder kinderen. De effecten
Waar schort het dan aan?
van de één-kind gezinnen op met name de sociaal-emotio-
we kennen in Nederland slechts een gering aanbod aan onderwijs-
nele ontwikkeling van kinderen kennen we vanuit de studies
methoden die specifiek de leerdoelen m.b.t. de sociaal emotionele
die in China zijn verricht. In kleine gezinnen wordt in minde-
ontwikkeling aanreiken;
re mate een beroep gedaan op vaardigheden als: wachten
we kennen in Nederland een gering aanbod aan leerlingvolgsyste-
op je beurt; kunnen luisteren naar anderen; uitstellen van
men die het mogelijk maken de sociaal emotionele ontwikkeling van
behoeften; delen van aandacht en goederen; omgaan met
kinderen goed te volgen;
teleurstellingen.
we kennen in Nederland schoolorganisaties die van origine segmentaal georganiseerd zijn. De leerkracht is koning in zijn klas. Hoe
PA G I N A 1 0
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
D E F L E X G E N E R AT I E ?
moet dan een doorlopend pedagogisch klimaat worden opgebouwd; schooldirecteuren (als ze er al zijn) komen onvoldoende toe om binnen de school direct leiding te geven aan leerkrachten. Het coachen van jonge leerkrachten wordt veelal overgelaten aan een collega of het gebeurt niet; schooldirecteuren hoeven geen onderwijsbevoegdheid meer te hebben. Wie verzorgt dan het onderwijskundig leiderschap? de opleiding van leerkrachten is in onvoldoende mate afgestemd op de eisen die in de onderwijspraktijk worden gesteld. Reflectie op eigen handelen komt in de opleidingen onvoldoende aan bod; vacatures in het basisonderwijs kunnen niet of onvoldoende kwalitatief worden ingevuld. IB-ers of zorgcoördinatoren die leerkrachten moeten ondersteunen in het omgaan met zorgleerlingen staan voortdurend voor de klas; het beleid om zorgleerlingen zoveel mogelijk binnen de basisscholen op te vangen is vanuit oogpunt van integratief denken lovenswaardig. De druk die leerkrachten ervaren in het realiseren van de basale onderwijstaak is echter al groot te noemen.
WILBERT VAN WALSTIJN
Slotopmerking
Ruim tien procent van de eerstejaarsstudenten is na het behalen van het diploma voortgezet onderwijs niet onmiddellijk gaan studeren. Zij hebben eerst iets anders gedaan. Veel jongeren nemen als het ware een ‘time-out’, gaan een (half)jaartje ‘buitenland’ doen, volgen
In de inleiding heb ik aangegeven dat ik aan de hand van een drietal stellingen mijn grote zorg wil uitspreken over de huidige situatie in het primair onderwijs. Deze zorg heb ik getracht te beargumenteren vanuit de reflectie op maatschappelijke ontwikkelingen, medische ontwikkelingen, de invloed op de opvoedingssituatie en de druk op het primair onderwijs. Ik ben me bewust dat ik hier en daar de problematiek wat scherp geformuleerd heb. Meer geld naar onderwijs is een te eenvoudige oplossing. Een fundamentele discussie over de taak van het onderwijs in de brede maatschappelijke ontwikkeling is primair aan de orde.
een cursusje, of zoeken het in ‘een baantje’. De cultuurpsycholoog Jacques Janssen spreekt van de ‘flexgeneratie’. Jongeren, zo zegt hij, stellen uit om zich nog niet te binden. Ze willen meer ruimte, tijd en ervaring om te kunnen kiezen: oriënteren en experimenteren horen daarbij.
De behoefte aan zo’n oriëntatieperiode doet zich niet alleen voor bij het kiezen van de vervolgstudie, maar ook bij de overgang van leren naar werken. De organisatorische ‘vondst der vondsten’ hierbij is het uitzendbureau. Een groeiend aantal jongeren kiest niet onmiddellijk een vaste baan, maar wil eerst ‘jobshoppen’, gaat op ‘werkvakantie’ of zoekt een ‘werkervaringsproject’. Anderen kiezen voor vrijwilligerswerk in het buitenland. Behalve een behoefte om zich breder te ontplooien, kunnen hierbij nog andere motieven een rol spelen. Zijn deze jongeren op zoek naar idealen, naar zingeving, naar avontuur, of is de ‘flexgeneratie’ onzeker en rusteloos geworden?
Vier jongeren vertellen in dit nummer van Reflexief over hun ervaringen en motieven voor hun buitenlands avontuur. Waar zijn zij geweest, waarom zijn zij daar geweest, hebben zij gevonden wat zij zochten en heeft het hen geholpen in het maken van hun ‘levenskeuze’ nu?
Meer over de ledenvergadering kunt u lezen op
Als er een gemeenschappelijke noemer in hun bijdragen aangewezen zou moeten worden
www.abko.nl
dan is het de zin naar avontuur en de rusteloosheid, die blijft…. Ve r v o l g o p p a g i n a 1 5
PA G I N A 1 1
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
Brave KARIN VAN STEENSEL
HOE EEN KLASSIEK BOEK UIT 1932 INZICHT KAN
Onlangs herlas ik de klassieker Brave New World, het verhaal van de mensenwereld
Brave New World gaat over de keuze tussen een wereld waarin schoonheid en waarheid een kans krijgen, met alle
die gecontroleerd wordt door psychotrope middelen en een soort genetische
ellende die daarmee gepaard kunnen gaan, en een wereld waarin gemak, genot en geluk de overhand hebben. In de
manipulatie. Iedereen heeft daarin een voorbestemde plek, kan zich vermaken en is
Brave New World zijn waarheid en schoonheid opgeofferd aan sociale stabiliteit en gemak. Zoals een leidinggevende
tevreden, behalve de hoofdpersoon John the Savage. Een goed verhaal brengt je tot
het zegt, wanneer hij aan John the Savage uitlegt waarom er in de nieuwe wereld geen literatuur à la Shakespeare
nieuwe inzichten. Brave New World biedt houvast bij het inzicht krijgen in de
wordt geschreven: ”(….) you can’t make tragedies without social instability. The world’s stable now. People are happy,
denkwereld van de internetgeneratie, die geboren is rond 1985.
they get what they want, and they never want what they can’t get”.
Entertainment Volgens velen is de wereld van gemak en geluk een wereld waar de internetgeneratie goed past. Deze jongeren zouden oppervlakkig zijn, gericht op entertainment en fun. Hun levenshouding zou scherp contrasteren met die van jongeren van eerdere generaties, die wel nadachten over maatschappijbrede kwesties. Deels is die waarneming juist. De internetgeneratie wil inderdaad vermaakt worden en vindt lol hebben belangrijk. Dat dat zo is, mag niet verbazen. Deze jongeren zijn (tot PA G I N A 1 2
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
New Students B I E D E N I N H E T D O E N E N L AT E N V A N D E J O N G E R E N V A N N U
voor kort?) opgegroeid in een tijdperk zonder grote angsten.
Jongeren komen daar nu deels op terug. Zij hechten weer
(Hier moet worden aangetekend dat ik spreek over de
meer aan stevige sociale verbanden, willen hun leven weer
‘gemiddelde’ 70% van de jongeren. De overige 30% laat ik
deels laten bepalen door een vaste groep. Dat is mooi, dat
buiten beschouwing. Dat wil echter niet zeggen dat de pro-
is authentiek. Een reclamebureau bedacht onlangs een term
blemen van de minder gelukkige groep mogen worden
voor het verschijnsel van deze nieuwe, kleine en hechte
gebagatelliseerd!) Tijdens de vormende jaren van de inter-
sociale verbanden: New Tribalism.
netgeneratie, de jaren die belangrijk zijn in de ontwikkeling
Maar wie denkt dat deze generatie zich weer laat strikken
van persoonlijkheid en levenshouding, zat het maatschap-
voor lidmaatschappen en verenigingsleven, komt van een
pelijke tij mee. Het ging goed met de economie, van De
koude kermis thuis. Voor persoonlijke dingen hechten jon-
Bom is al jaren niets vernomen en het milieuprobleem staat
geren aan het collectief, zodra het gaat over zaken die hen
ook niet meer op de maatschappelijke agenda. Dit zonnige
niet in het hart raken, staan individualisme en doelmatig-
klimaat heeft ertoe bijgedragen, dat jongeren, vergeleken
heid voorop. Ofwel, vrij vertaald: voor zaken dichtbij is
met eerdere generaties, redelijk optimistisch in het leven
authenticiteit belangrijk, zaken verder weg moeten vooral
staan. Ze maken zich weinig zorgen over maatschappelijke
doelmatig of onderhoudend zijn.
thema’s. Die relatieve zorgeloosheid vertaalt zich in een
Zowel waarheid en schoonheid, als gemak en geluk. In
sterk individualisme een hang naar entertainment, naar ver-
plaats van de keuze tussen die twee, die John the Savage
maakt worden.
gedwongen werd te maken, willen jongeren beide. Ze komen daar ook rond voor uit: beide zijn belangrijk voor
Authenticiteit
hen. Zij schamen zich allerminst voor hun vermeende
Maar deze jongeren hebben ook een andere kant. Ze hech-
oppervlakkigheid. Zij vinden het ook niet a-modern om
ten veel waarde aan ’echtheid’, zoals ze het zelf noemen.
terug te keren naar ’ouderwetse’ sociale verbanden. Dat
Authenticiteit, dat wat zowel mensen als dingen waardevol
laatste is nieuw: voor eerdere generaties ging dat niet op.
maakt, is de centrale waarde in hun leven. Om binnen de thematiek van Brave New World te blijven: de internetgene-
Onderwijs
ratie hecht aan waarheid en schoonheid.
Wat betekent dit voor het onderwijs? Ten eerste willen jon-
Ook dit kenmerk is verklaarbaar uit de wijze waarop jonge-
geren dat onderwijs aansluit bij hun eigen, reële behoeften.
ren opgroeien. Het postmoderne denken kende zijn hoogte-
Daarin zijn ze erg postmodern: zij stippelen zelf hun pad uit,
punt in de jaren negentig. Vaste waarden waren er niet, jon-
het onderwijs moet daarbij aansluiten. Tegelijk vinden ze
geren moesten zelf bepalen wat ze waardevol vonden en
(terecht) dat er veel van hen wordt verwacht. Tegenwoordig
daarin vooral niet de autoriteit van een ander volgen. Je
verwachten werkgevers dat de school een soort ’plug-and-
eigen mening vormen is nog steeds een groot goed in de
play werknemer’ aflevert die meteen volledig inzetbaar is.
Nederlandse samenleving. Er bestaan verschillende waarhe-
Kortom: jongeren kunnen niet zoveel uitstippelen als ze wil-
den naast elkaar, en welke de jouwe is, is een kwestie van
len of is beloofd. Ze moeten zich al snel op een bepaald pad
kiezen. Deze postmoderne sfeer biedt enerzijds veel vrijheid,
toeleggen. Vervolgens willen zij dan wel dat dat pad ook
maar geeft anderzijds een zware opdracht aan iedereen die
snel en doelgericht naar het einddoel leidt. Ze zijn dan ook
zijn levenspad moet uitstippelen. Wie je wordt, bepaal je
kritisch en willen weten wat ze aan de aangeboden leerstof
zelf. Je bent dus ook volledig verantwoordelijk voor de keu-
hebben. Daarnaast willen ze entertainment, dus lessen moe-
zes die je maakt.
ten zowel effectief als onderhoudend zijn.
Ve r v o l g o p p a g i n a 1 4
PA G I N A 1 3
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
Vervolg van pagina 13
>
NUMMER 2
In het verlengde van hun ’tribalisme’ waarderen jongeren
diep in de nacht uitzenden. Het gevolg daarvan is dat jonge-
het wanneer zij waardevolle contacten met docenten kun-
ren steeds visueler zijn ingesteld. Zij scannen in plaats van
nen opbouwen. Het ’afdwingen’ van zulke intensieve con-
lezen, zappen in plaats van concentreren. Het zijn bekende
tacten wordt door de internetgeneratie echter afgewezen.
verschijnselen, die vaak worden geweten aan een gebrek
Als je als docent niet tot de inner circle van de leerling
aan belangstelling. Ik denk echter eerder dat hier sprake is
behoort, moet je je bij voorkeur niet opdringen als
van een noodzakelijke aanpassing, van een soort visueel
gesprekspartner.
Flynn-effect. Wie niet ten onder wil gaan aan information overload, moet dit soort strategieën ontwikkelen. Jongeren
Informatiemaatschappij
doen dat en kunnen daardoor snel informatie verwerken,
Terug naar de nieuwe wereld van Huxley. Een ander ken-
terwijl zij steeds minder lezen. Dit heeft consequenties voor
merk van die wereld is haar hoog-technologische karakter.
bijvoorbeeld de didactiek. Tekstboeken zullen een ander aan-
Zonder technologie is het leven er zelfs niet denkbaar. ”But
zicht moeten krijgen. De ’schoolboekenrevolutie’ van de
how can they live like this?” vraagt een van de personages
afgelopen jaren was pas het begin.
bij een bezoek aan een ’ouderwets’ dorp. Ook hier ligt een sleutel tot meer begrip van de internetge-
Aanpassing
neratie. Ook zij leeft in een high-tech wereld. Door de groei
Het opgroeien in een zorgeloos, postmodern informatietijd-
van verschillende media staan jongeren al hun hele leven
perk levert een internetgeneratie op met een eigen gezicht.
bloot aan grote hoeveelheden informatie. Een van de gevol-
Hoewel deze jongeren onder een gelukkig gesternte zijn
gen daarvan is dat zij vaardigheden hebben ontwikkeld om
opgegroeid, zullen ze het niet makkelijk krijgen. De postmoderne samenleving eist dat zij op eigen benen staan. De demografische ontwikkelingen (met name de vergrijzing) zorgen ervoor dat er straks onevenredig veel op de schou-
Zij scannen in plaats van lezen, zappen in plaats van concentreren.
ders van deze relatief kleine generatie terecht komt. En de informatiemaatschappij eist voortdurende aanpassing, in een veel hectischer tempo dan de zinsnede ’een leven lang leren’ suggereert. Kortom: de roep van sommige volwassenen dat jongeren van tegenwoordig geen ruggegraat hebben en dat ze maar aan kunnen rommelen omdat niemand iets van hen verwacht, is niet waar.
uit die informatiestroom intuïtief datgene te selecteren wat
Het Engelse woord ’brave’ kan op twee manieren worden
zij nodig hebben. Van gedegen brononderzoek in de oude
vertaald: fraai en dapper. De laatste betekenis is het meest
zin van het woord is dan geen sprake, maar het levert wel de
van toepassing op de leden van de internetgeneratie, die
snelheid die in de informatiemaatschappij noodzakelijk is.
naast al hun verantwoordelijkheden en alle verwachtingen
Een ander gevolg van de opkomst van die infosamenleving
van anderen, proberen te genieten en verandering steeds
is dat kennis zeer snel veroudert en leerlingen met het oog
opnieuw met frisse moed tegemoet treden. Brave New
daarop vooral vaardigheden aanleren. Dat begrijpen ze,
Students.
maar af en toe zouden ze blij zijn met kennis die houvast biedt. Idioom leren is best prettig als afwisseling voor al die
PA G I N A 1 4
werkstukken.
Karin van Steensel werkt als onderzoeker en projectleider
Tenslotte: het informatiebombardement gaat ook door als je
'jongeren' bij de Stichting Maatschappij en Onderneming te
niet aan het surfen bent. Het aantal tijdschriften is de laatste
Den Haag. Meer informatie over de Stichting en het jonge-
10 jaar enorm toegenomen. Reclame-uitingen zijn nauwe-
renonderzoek van SMO, alsmede over Van Steensels boeken
lijks te ontlopen. En de kabel brengt een massa televisienet-
'Internetgeneratie' en 'Jongeren als experts' is te vinden op
ten in de huiskamer, die allemaal van ’s ochtends vroeg tot
www.smo.nl.
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
Ve r v o l g o p p a g i n a 1 1
Daniëlle van der Wiel
D E F L E X G E N E R AT I E ?
Op dit moment ben ik 24 jaar. Ik
zie ik als een mooie aanvulling op
na mijn vertrek overleden). Het
zingeving, maar was ik meer
ben de vragen die ik had zelfs
heb zes jaar bedrijfskunde gestu-
en verrijking van mijn studie
tehuis zorgt voor 52 kinderen.
onzeker en rusteloos. De grote
nog versterkt. Wel heb ik erva-
deerd in Rotterdam, afgelopen
Bedrijfskunde.
Hun leeftijd varieert van nul tot
vragen die speelden in de perio-
ren, hoeveel plezier ik kan bele-
zomer heb ik deze studie kunnen
Na de laatste fase van mijn stu-
zo'n dertig jaar oud. Er zijn twee
de voor Taiwan waren: 'Wat kan
ven aan het werken met al deze
afronden. Momenteel ben ik op
die, het afstudeeronderzoek, was
grote afdelingen. De afdeling
ik nu met mijn studie?', 'Wat zoek
lieve bijzondere kinderen, een
zoek naar een passende baan. Al
ik mijn leven en omgeving hier in
beneden zorgt voor de 'betere'
ik in een baan?', 'Wat kan ik nu
ervaring die ik nooit in
op de middelbare school voelde
Nederland, Rotterdam, gewoon
kinderen en boven verblijven de
betekenen voor een organisa-
Nederland had kunnen beleven.
ik de drang om naar het buiten-
helemaal zat. Al die maanden
echt zwaar gehandicapte kinde-
tie?', 'Welke kwaliteiten heb ik
Deze ervaring heeft mij ontzet-
land te gaan. Ik zag een buiten-
alleen op je kamer werken aan je
ren. Het tehuis wordt gerund
als persoon?', 'Wat wil ik in de
tend veel geleerd en was van
landse ervaring als een avontuur:
afstudeerscriptie en dan gaan
door de 77 jaar oude zuster
rest van mijn leven?'. Uiteindelijk
een heel ander karakter dan mijn
kennismaken met andere cultu-
werken, nee, ik miste nog iets.
Petronelly en zo'n 18 Taiwanese
heeft mijn periode in Taiwan
ervaringen in Canada. Beide
ren, je horizon verbreden en
Een vriendin van mij was gedu-
personeelsleden.
geen duidelijke antwoorden op
ervaringen hebben mij heel veel
leren om op jezelf aangewezen
rende de periode dat ik in
deze vragen kunnen geven. Mijn
gegeven en ik had ze voor geen
te zijn. Eerst wilde ik na mijn
Canada zat naar Taiwan gegaan
De grootste indruk op mij heeft
ervaringen uit deze periode heb-
goud willen missen!
VWO eindexamen al gaan, ik wist
om daar te werken in een tehuis
het werken met de kinderen
toch nog niet wat ik wilde gaan
voor gehandicapte kinderen bij
gemaakt. Op de derde dag van
studeren. Opeens wist ik dat wel,
een Nederlandse pater en zuster.
mijn verblijf in Taiwan zei zuster
Bedrijfskunde in Rotterdam, waar
Ik dacht dat wil ik ook, nou ja ik
Petronelly tegen mij, begin jij
een uitwisselingsprogramma met
wilde naar het buitenland en nu
maar boven, want als je beneden
het buitenland tot de mogelijkhe-
niet als aanvulling op mijn studie,
begint wil je daar nooit meer
den behoorde, zodat een buiten-
maar voor mezelf, om een geheel
naar toe. Hier schrok ik in eerste
Terugkijken op mijn keuze om
ontstond het idee om een jaar in
lands avontuur tijdens mijn stu-
nieuwe ervaring op te doen. Na
instantie wel even van, want
een jaar in de Verenigde Staten
de Verenigde Staten te gaan
die vanzelf een mogelijkheid
het versturen van één enkel e-
daar sta je dan voor een mat
te studeren en sporten, betekent
hockeyen en studeren.
werd. In mijn derde jaar heb ik
mailtje was dit geregeld en was
waar allemaal zwaar gehandi-
dat ik 13 jaar terug in de tijd
De keuze voor eerst een jaar ‘iets
mijn 'buitenland-droom' gereali-
ik welkom in St. Anne's. Direct
capte kinderen op liggen. Na een
moet. Terug naar 1989, mijn eind-
anders doen’ en niet direct te
seerd door vijf maanden te gaan
na mijn afstudeerfeest ben ik in
paar weken was ik vertrouwd
examenjaar VWO. Schooltijd en
starten met een studie was in
studeren in Montreal, Canada.
het vliegtuig gestapt en werd ik
met de situatie en hierdoor werd
studententijd liggen alweer ver
eerste instantie een bevlieging.
Een geweldige ervaring werd
na 17 uur vliegen hartelijk ont-
het mogelijk om op een andere
achter mij. Ik werk inmiddels vijf
Een spontaan idee, dat gevoed
dat, vooral om te zien hoe anders
vangen door pater Van Aert en
manier naar de kinderen en naar
jaar bij AEGON. Eerst als financi-
werd door enthousiaste verhalen
Noord-Amerikanen bezig zijn met
zuster Petronelly. Ik had geen
jezelf te gaan kijken. Ik leerde om
eel adviseur, daarna als product
van een teamgenoot, die ook na
hun studie. Ze lijken veel meer
idee wat me te wachten stond,
puur te genieten van die blije
manager, vervolgens als market
haar eindexamen naar de VS
gemotiveerd en gepassioneerd te
dus stond ik overal voor open.
‘kinderkoppies’. Deze kinderen
manager, toen als supervisor op
was gegaan en daar hockeyde
zijn dan de gemiddelde
WAAR WAS IK IN TERECHT-
stralen zoveel geluk uit, terwijl ze
een call center en sinds mei 2001
en studeerde.
Nederlandse student. Daarnaast
GEKOMEN? Het tehuis waar ik
vergeleken met 'gezonde men-
als projectleider. Afwisseling
Op de opwelling ’dat wil ik ook’
bestond deze tijd natuurlijk uit
ben geweest, bevindt zich in de
sen' zo weinig mogelijkheden
kenmerkt dit carrièrepad en het
volgde een spannend proces van
leuke uitstapjes en vele feestjes.
hoofdstad van Taiwan, Taipei.
hebben. Dit heeft mij geleerd om
was ook de afwisseling, de hang
enkele maanden, van het verza-
Geweldig waren vooral de ijs-
Het tehuis is zo'n dertig jaar
in mijn eigen leven makkelijker te
naar nieuwe uitdagingen, die ik
melen van informatie van de ver-
hockeywedstrijden! Helaas, de
geleden opgericht door zuster
relativeren. Het gaat er tenslotte
zocht na mijn eindexamen.
schillende hockeyteams en uni-
Montreal Canadiens gingen niet
Petronelly en pater Beunen, een
om wie je bent en niet zozeer
naar de play-offs, gelukkig kon
Nederlandse pater, die op het
wat je doet.
Ik hockeyde zeer fanatiek op
toelatingsexamen. Uiteindelijk
ijshockey worden vervangen
moment dat ik daar was in het
Voor mijn gevoel was ik niet
nationaal niveau en aan het
heb ik een weloverwogen keuze
door honkbal. Deze uitwisseling
ziekenhuis lag (helaas is hij kort
zozeer op zoek naar idealen of
begin van mijn eindexamenjaar
D E F L E X G E N E R AT I E ?
Jeltje Janssen
versiteiten tot het doen van een
Ve r v o l g o p p a g i n a 2 2
PA G I N A 1 5
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
De nieuwe leerling Als kinderen Reactie uit het primair onderwijs PIET DERIKX
De nieuwe leerling bestaat niet. Kinderen zijn al eeuwen-
seren. Op het moment dat een kind uitvalt, moet je je
Bovenschools directeur van
lang hetzelfde. Uiteraard verandert de maatschappij en heeft
uiteraard afvragen waarom dat zo is, maar vooral ook hoe
de Stichting Primair
die maatschappij invloed op ouders en kinderen. Maar
je het als school beter kunt doen in plaats van direct door te
Onderwijs ’s-Hertogenbosch
zolang kinderen een lekker thuis hebben, een warme deken
verwijzen. Probeer het kind binnen te houden en accepteer
voelen, is er weinig aan de hand. Dat is over het algemeen
dat er verschillen zijn.
gesproken zo. Er komt geen ander kind de school binnen
Zelf heb ik al vanaf de Pabo het gevoel gehad dat het onder-
dan pakweg twintig jaar geleden. Je ziet misschien wat
wijs anders en beter kan. Veranderingen in het onderwijs
meer kinderen uit gezinnen waarvan de ouders zelf ook niet
gaan langzaam en maar goed ook, maar de laatste tachtig
Piet Derikx is bovenschools
altijd bestand zijn tegen bepaalde maatschappelijke invloe-
jaar is er bijna niets veranderd, hooguit in de marge. We
directeur van de Stichting
den of waar bepaalde problemen niet tijdig gesignaleerd
hebben één standaard voor alle kinderen. We dwingen ze
Primair Onderwijs
worden. Maar over het algemeen zijn ouders en kinderen
om allemaal op hetzelfde moment hetzelfde te doen.
’s-Hertogenbosch’. Hij is
heel goed in staat om met die invloeden om te gaan en
Wanneer een kind blijft steken op een bepaald niveau bij
‘gepokt en gemazeld’ in het
goede afspraken met elkaar te maken. Die invloeden zijn
rekenen, raken ze gedemotiveerd. Dan moet je het mis-
primair onderwijs sinds
zeker ook niet allemaal negatief. De mogelijkheden van ICT
schien op dat niveau laten en de tijd voor iets anders
1970. Begonnen als leer-
bijvoorbeeld juich ik erg toe, alleen denk ik dat je bij kinde-
gebruiken. Kinderen hebben allemaal een interne motivatie
kracht was hij vanaf 1977
ren het gebruik moet limiteren en soms controleren.
om te leren, maar ze willen niet allemaal hetzelfde leren.
directeur van een basis-
Wanneer aan een geborgen thuisomgeving een veilige
Kinderen hebben vaak al eigen interesses en leermethoden
school en heeft hij alle
schoolomgeving kan worden toegevoegd, is er nauwelijks
ontwikkeld die in groep drie drastisch gewijzigd worden
fasen meegemaakt, van
aanleiding voor problemen. Veiligheid en geborgenheid
omdat het dan ineens anders moet. Daardoor raken kinde-
nieuwbouw, uitbreiding,
betekenen overigens niet dat je alles buiten moet houden.
ren in de war en worden gedemotiveerd. Ik pleit niet voor
met een tweede school en
louter individueel onderwijs, klassikaal en in groepen wer-
dependance. Hij heeft in die
Natuurlijk zie ik ook veranderingen bij de ouders. Het was
ken blijven belangrijk, maar het is wel nodig dat je meer
periode ‘alles meegepakt
twintig jaar geleden veel makkelijker om ouders te vinden
aansluit bij de individuele mogelijkheden van kinderen
wat er in en om de onder-
voor werkzaamheden binnen de school. Niet dat ze niet wil-
zodat hun interne motivatie wordt geactiveerd. Dat bereik je
wijswereld of verwante ter-
len, maar onder voorwaarden, alleen op bepaalde tijden.
vooral wanneer kinderen lekker in hun vel zitten. Kinderen
reinen gebeurde, vaak als
Daar kun je als school ook flexibeler in zijn. Biedt ouders
die zich goed voelen die willen leren. Dan volgen de presta-
voorzitter, want in die jaren
verschillende opties. Veel moeders werken nu, maar wan-
ties vanzelf. De mogelijkheden om dat te realiseren zijn gro-
gold “grote school, dus tijd
neer ouders zich daar prettig bij voelen en de zaken goed
ter dan vroeger.
zat voor dat soort dingen”.
geregeld zijn, is dat voor kinderen alleen maar winst. Om
Vanaf 1996 is hij boven-
een veilig nest te maken hoeven ouders niet voortdurend
We hebben bijvoorbeeld kinderen die met rekenen niet
schools directeur. Sindsdien
aan de rand van het nest te zitten en hoeven er ook niet
vooruit kwamen en weinig gemotiveerd waren, met een
heeft hij 4 besturenfusies
allerlei mogelijkheden om te leren thuis te zijn, een beetje
bouwhelm op een bouwput ingestuurd met de metselaar of
meegemaakt, de laatste met
aandacht is genoeg. En wanneer het met ouders niet lukt,
timmerman en mee laten helpen. Niet als een hulpje die
de Stichting Peuterspeel-
dan zijn er in toenemende mate grootouders die graag
materialen aanreikt, maar serieus mee laten doen. Het is
zalen ’s-Hertogenbosch. In
meewerken. En wanneer het ouders thuis niet lukt met de
verbazingwekkend hoe snel kinderen dan aan de hand van
augustus fuseert zijn stich-
opvoeding, zijn ze in de meeste gevallen zeer bereid om
stenen aan het rekenen slaan. We hebben ook een groep
ting met de stichting St.
naar de school te luisteren.
een droomhuis laten tekenen en in contact gebracht met
Jan. Deze stichting zal 21
een TU-student. Na vijf onwennige minuten lukt het om
scholen voor ongeveer 6500
Het is volgens mij niet zo dat de problemen bij kinderen
samen het getekende droomhuis om te zetten in een tech-
kinderen gaan besturen.
groter zijn geworden, maar dat we meer weten, problemati-
nisch ontwerp, klaar voor uitvoering. Omdat de kinderen
PA G I N A 1 6
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
n zich maar lekker voelen ook iets beleven, komt die interne motivatie op gang en
we het lef moeten hebben om de leerkracht eens wat meer
houdt het niet meer op. Je moet kinderen keuzevrijheid
centraal te zetten. Dan komt het ongetwijfeld met het kind
geven, waar willen ze die dag mee beginnen. Zelf heb ik
ook goed. Die leerkracht is, alle negatieve geluiden over de
ook mijn voorkeuren wanneer ik mijn dag op het werk
kwaliteit ten spijt, tot heel wat in staat. Het bewijs dat leer-
begin. Natuurlijk moet die keuzevrijheid niet ieder moment
krachten primair onderwijs kwaliteit hebben ligt juist in hun
de leidraad zijn, de interne motivatie is immers niet ieder
uitstroom naar het voortgezet onderwijs en het bedrijfsle-
moment even sterk en kan soms juist in een groep wakker
ven. Zelden zie je bij mensen zoveel
gemaakt worden. Het betekent wel dat je heel veel moge-
verantwoordelijkheidsgevoel, inzet
lijkheden in school moet ontwikkelen. Helaas is het onder-
en plichtsbesef. Dat is wat wij terug-
wijs erg star, durft het te weinig. In de school staan vaak
horen. Maar er moet natuurlijk wel
materialen, worden lesmethodes gebruikt waarvan niemand
iets gebeuren, anders gaat het mis.
meer weet waarom ze zijn aangeschaft en met welk doel,
Wat voor de kinderen geldt, gaat ook
maar scholen blijven ze gebruiken. Vaak zijn die materialen
voor de leerkrachten op: je moet
voor de huidige generatie kinderen niet uitdagend en boei-
voortdurend alert zijn op de omstan-
end meer en bereik je de oorspronkelijke doelstelling niet,
digheden. Pabo’s hebben heel lang
terwijl er vaak veel betere materialen beschikbaar zijn. Er zit
stilgestaan en nauwelijks naar de
vaak ook te weinig speel-/leer- en ontwikkelingslijn in. Het
praktijk van de basisscholen geke-
moet dus fors anders.
ken. De problemen van de basisschool waren niet de problemen van
Op de scholen van onze stichting hebben we de laatste
de Pabo. Zo zijn studenten van de
jaren op alle mogelijke manieren proefveldjes ontwikkeld
Pabo niet ouderproof, omdat ze niet
om ervaring op te doen met ‘het anders organiseren van de
geleerd hebben om met mondige
school’, waardoor kinderen beter tot hun recht komen. En ik
ouders om te gaan. Ik ben daarom
zie dat het met kinderen veel beter gaat. Kinderen laten zich
een groot voorstander van werkplek-
meer zien, breken door een muur. Een aantal van de erva-
leren. Maar het ligt niet alleen aan de
ringen uit de proefveldjes brengen we nu samen in een
Pabo’s. Scholen laten het zelf ook zit-
geheel nieuw op te richten school in de nieuwbouwwijk
ten in hun relatie naar de Pabo, dur-
‘De Groote Wielen’ in Den Bosch. We werken hierin samen
ven bepaalde problemen niet aan te
met KPC Groep. Deze school heeft een totaal andere inde-
kaarten. Op de school zelf laten ze
ling en organisatie dan de huidige scholen. Geen lokalen,
zaken gaan. Scholen moeten leer-
wel thuishavens – waar het goed toeven is –, meerdere
krachten blijven motiveren. Dat bete-
grote open ruimtes met veel flexplekken en met uitdagende
kent dat je moet coachen, docenten
leeromgevingen (veel ICT) en kansen voor onder meer
ruimte geeft om zich verder te ont-
beweging en culturele activiteiten, geen jaarklassen, maar
wikkelen, werkt aan teamvorming,
alle leeftijden per bouw door elkaar, geen leerkrachten die
dus ervoor zorgt dat je samen iets
verantwoordelijkheid hebben voor één klas, maar een groep
aardigs met elkaar hebt, een duidelijke lijn, een doel. En je
van mensen met enkele regieleerkrachten, ondersteund
moet de deuren naar buiten open zetten, verantwoordelijk-
door andere deskundigen, die een groep van 80 tot 100
heid in de school spreiden en gebruik maken van de kennis
leerlingen begeleidt. We gaan het ‘oude onderwijzen’ een
die in je school aanwezig is. De school moet de kennisplek
beetje afschaffen en zetten het ‘leren van ieder kind’ cen-
over onderwijs worden. Uiteindelijk blijven het altijd indivi-
traal. Daar bouwen we een adequate organisatie omheen.
duele mensen waar het op aan komt, want ‘mensen maken
In de overgang naar een nieuwe schoolorganisatie zouden
het verschil’. PA G I N A 1 7
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
De nieuwe leerling
Het nieuwe
Reactie uit het voortgezet onderwijs TON VAN VUGHT
We hebben het steeds maar weer over de nieuwe leerling. Dan wil ik graag weten wie dat
directeur van de Gerardus
is. Als je goed luistert gaat het dan om de leergierige en handige slimmeriken die heel actief
Majella Mavo in Utrecht
zijn in hun leefwereld. Met een telefoon tegen het oor om permanent bereikbaar te zijn. On line in de kennissamenleving. Een computer om een virtuele wereld mee op te bouwen. We hebben het dan over een individu dat flitst van de ene rol naar de andere. De sportclub, het baantje bij de supermarkt, disco, jengelen met de scooter, een beetje hangen hier en daar, en school. En dat in die rollen meester van zijn eigen leven is. De leerbehoeften hangen met deze manier van leven samen. Leren is gericht op het nog actiever en beter beheersen van al die rollen. Leren is problemen oplossen. Leren wordt dan afgestemd op het individu. Je moet leeromgevingen ontwerpen waarin deze probleemoplossers leren hun stempel op hun leefwereld te drukken. Van deze nieuwe leerling wordt een succesverhaal gemaakt: zo zou je in de wereld moeten staan, en ook willen staan.
Okay, ik zie die leerlingen ook wel. Maar toch is dit verhaal te glad. Er is meer dan dit succesverhaal waarop we graag onderwijsvernieuwing willen inzetten, en waarmee we de school verleidelijk maken voor leerlingen en hun ouders. Ik wil dit stereotype onderbreken. Niet om het af te breken, want er zit veel waars in. En het is een terechte kritiek op de
Ik ben hier in 1969 komen werken. Eerst als leraar.We
onderwijsaanpak die uitgaat van de gemiddelde leerling. Ik wil het onderbreken omdat het
waren toen pilot school bij de invoering van de MAVO. De
me te lief en te glad is. De nieuwe leerling is gevaarlijker voor onderwijs dan we denken.
‘nieuwe leerlingen’ van toen waren leerlingen van het type MMS. Leerlingen die aan de bovenkant van de MAVO-
Mijn punt is dit. Voor grote groepen leerlingen die ik in mijn school tegenkom is dit nieuwe
kwalificatie zaten. Die aarzelden over de directe stap naar
leren helemaal geen spelletje. Het is geen ‘virtueel’ proces waarin slimmeriken en handige
HAVO en liever de veilige route via MAVO kozen. Eind
leerlingen hun lusten kunnen botvieren. Voor heel veel van mijn leerlingen is het werkelijk-
jaren 70 verdween deze leerling.We kregen de onderkant
heid, en nog wel harde werkelijkheid. Het gaat om overleven, leven of dood, red ik het in
van de MAVO-kwalificatie. Daar kwam bij dat de leerlin-
die samenleving of ga ik ten onder. Ik heb het dan natuurlijk niet over de leerlingen die je
gen zwakke sociale milieus als achtergrond hadden. In vrij
vooral in de Tweede Fase aantreft, uit sociaal sterke omgevingen. Die zijn eigenlijk al maat-
hoog tempo kregen we allochtone leerlingen in onze school.
schappelijk geslaagd als ze de school binnenstappen. Handig met de pc voordat ze er op
Dat zijn onze ‘nieuwe leerlingen’.
school iets over gehad hebben, thuis een eigen kamer, pa en ma die helpen en meedenken. De wereld ligt aan hun voeten. Maar de leerlingen die ik in mijn school zie hebben die uitgangspositie lang niet altijd. Ze moeten knokken voor de kansen die voor anderen simpel de uitgangssituatie zijn. Dan is het: erop of eronder. Deze nieuwe leerlingen zijn de echte uitdaging voor onze scholen. De schooluitval kom je onder deze groep tegen. En dan gaat het natuurlijk om veel meer dan schooluitval. Het is het missen van toegang tot de samenleving. Deze nieuwe leerling leeft in risico’s, het leren is voor hem zelf riskant.
Onderwijs laten aansluiten bij deze nieuwe leerling, dat doe je niet met veranderingen van didactiek alleen, of door de leerlingen aan het infuus van de computer te leggen. Let op: ik zeg helemaal niet dat nieuwe didactiek en authentiek leren onbelangrijk zijn! Maar daarmee zijn we er niet. Als authentiek leren betekent: leren overleven, dan moet er vooral ook iets anders gebeuren. PA G I N A 1 8
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
leren is geen spelletje, voor veel leerlingen is het erop of eronder Bij mij komen de nieuwe leerlingen vaak binnen uit een zwak en kansarm milieu. Er is een sociale achterstand, een
Didactiek, het nieuwe leren: wezenlijk. Maar een school
taalachterstand, een culturele achterstand. Velen leven in
waarin leerlingen thuis zijn en kunnen leren veranderen,
twee culturen tegelijk, met alle gevolgen van dien. Voor hen
waarin ze zich emanciperen, die is onvervangbaar. Voor mijn
is onderwijs een emancipatieproces. Het is erop of eronder.
nieuwe leerlingen nog belangrijker dan nieuwe didactiek.
Dat emancipatieproces, daarvoor is mijn school er. Dat is een kluif voor mijn docenten. Een school is niet Voorbeeld. Een van onze docenten gaf een les over seks.
zomaar een gebouw, maar een plek waarop mensen relaties
Homoseksualiteit kwam ter sprake. Een paar leerlingen
met elkaar aangaan. Houdt de school alsjeblief klein: door-
strooiden heel kwetsende opmerkingen, in het Marokkaans,
zichtig en op de menselijke maat. Zorg dat de leerlingen en
door de klas. Precies op zo’n moment gebeurt het. Dan kun
docenten elkaar kennen. Ik heb het geluk dat ik met een
je laten zien wat je waard bent. Zulke opmerkingen worden
team van prachtige docenten kan samenwerken. Sommigen
bij mij niet toegedekt en aan de kant gezet om met de orde
hebben de weg zelf afgelegd waar de leerlingen nu nog
van de voorbereide les verder te kunnen gaan. Ze bieden de
voor staan. Ongelofelijk wat je de leerlingen dan kan bie-
momenten voor het echte leren. Dan moeten de leerlingen
den. Zelf ben ik niet iemand die van alle regelgeving op de
weten waar je staat, en wat ze aan je hebben. Je mag dan
hoogte is en overal de rekensom bij kan maken. Maar dat
gerust boos en fel zijn. Laten merken dat je zulke opmerkin-
kunnen anderen in mijn team wel. Ik ben er in de lerarenka-
gen op geen enkele manier pikt. En ook: waarom je dat niet
mer. Om te luisteren, te motiveren. Te laten merken wat
tolereert. Maar dan moeten leerlingen vooraf wel heel goed
voor de school belangrijk is. De deur van mijn kamer staat
het gevoel hebben dat je er voor hen bent, en dat ze op hun
open (meestal). Ik loop over de gangen en ga aan de slag
school een veilige plek hebben waar ze thuis zijn. En ze
met leerlingen. Ik probeer van mijn school een gemeen-
moeten van jou en je collega’s weten dat je daarvoor
schap te maken. Dat hebben mijn leraren nodig, en dat heb-
instaat. Als je leerlingen schokken moet om ze verder te
ben mijn leerlingen ook nodig, om te kunnen emanciperen.
brengen (echt leren gaat voor nieuwe leerlingen van ‘au’) moet je ze ook kunnen opvangen en bij de hand hebben. Ik
Daar staan we nu. En binnenkort krijgt deze club een nieuw
hoor wel eens: “Jij houdt niet van Marokkanen, want je zegt
gebouw. Een gebouw dat er goed uitziet. Geen viezigheid
soms vreselijke dingen tegen ons”. Maar ik zeg die dingen
meer en achterstallig onderhoud. Dat slaat naar binnen. Dat
juist omdat ik wel van deze leerlingen houdt.
straalt uit dat de school er eigenlijk niet toe doet; dat respect voor de school, de gemeenschap die we zijn, niet
Ander voorbeeld. Ik ben het conflict aangegaan met een
belangrijk is voor leren. Een goed en schoon gebouw is
leerling die ineens met een hoofddoekje op school kwam.
geen luxe, maar een voorwaarde voor wat ik wil. Het moet
Dan spreek ik haar aan. Als we met elkaar kunnen lachen,
een gebouw worden waar we leerlingen kunnen bieden wat
dan moeten we elkaar ook kritisch kunnen aanspreken. Ik
ze thuis niet hebben. Een mediatheek, sportaccomodatie,
heb gezegd wat ik ervan vond en waarom. En ik moet dan
ruimtes om stil te zijn en zelfstandig te werken. Nieuw leren
direct zijn: duidelijk. En dat komt dan hard aan. Er komen
voor onze nieuwe leerlingen.
dan soms waterlanders. Ze loopt kwaad mijn kamer uit. Maar ze komt terug. En nog eens. We blijven elkaar opzoeken. Ze weet dat ik er voor haar ben als het moet. De hoofddoek draagt ze nog steeds. Maar ze weet dat ze op ons kan terugvallen als ze een eigen weg zoekt. PA G I N A 1 9
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
“ Z O L A N G D E D O C E N T E N E R V O O R W I L L E N S TA A N , B L I J V GERRIT-JAN MEULENBELD
De Mgr. Bekkersschool staat in een bosachtige omgeving in
hij ook een manier gezocht en gevonden in het vertellen van
de wijk Emmerhout in Emmen. “Toen de wijk in de jaren
het verhaal van zijn vader aan de kinderen in school. Het
zestig gebouwd werd, werd hij als revolutionair beschouwd
was een indrukwekkend verhaal. Volgens mij blijven dit
vanwege de inpassing in een bestaand bos. De laatste jaren
soort verhalen kinderen altijd bij. Door te laten zien wat
zijn er veel mensen uit de wijk weggetrokken en heeft de
voor jou waardevol is, maakt het indruk. Voor de weekope-
wijk veel problemen gekregen. Omdat de Mgr. Bekkers-
ning gebruiken we ook vaker een bijbel- of ander geschre-
school een wijkschool is, is ook de samenstelling van de
ven verhaal. Tijdens de weeksluiting zijn de kinderen aan de
leerlingen veranderd. Het aantal katholieke leerlingen is
beurt. Het thema kiezen ze zelf, maar deze liggen heel dicht
anno 2002 sterk afgenomen en het aantal allochtone leerlin-
tegen hun beleving aan. Kinderen die iets te vieren hebben,
gen toegenomen”, vertelt directeur WYTSE BOUMA.
krijgen ook even de aandacht. Bij de weeksluiting kunnen ook ouders aanwezig zijn. Omdat we een kleine school zijn
“We hebben ons wel eens afgevraagd hoelang we een
en groepen vaak een weeksluiting moeten verzorgen, orga-
katholieke school kunnen blijven, maar we vinden dat
niseren we ook weeksluitingen waar iedereen die wil een
zolang er katholieke leerlingen en katholieke leerkrachten
bijdrage kan leveren. Zo hebben we een keer een vrienden-
zijn, de school een katholieke school kan blijven. Het staat
en vriendinnenweeksluiting en een familieweeksluiting
of valt naar ons idee wel met de aanwezigheid van katholie-
gehouden, waarin dus vriendjes en broertjes en zusjes iets
ke leerkrachten. Als die er niet meer zijn of zich niet meer
met elkaar konden laten zien”.
thuis voelen bij het katholieke karakter, houdt het op. We
“Maakt het uit hoe goed je kunt rekenen, wanneer je niet werkelijk weet wat delen is”
hebben een hecht en enthousiast team, waar de katholieke
Vieringen
identiteit goed gewaarborgd is. De meeste collega’s zijn al
De weekopening en weeksluiting zijn afkomstig uit de
jaren aan de school verbonden. Voor de discussie over de
Jenaplanstructuur, maar passen volgens Bouma uitstekend
identiteit is dat ook wel eens een nadeel, want als er geen
bij het katholieke karakter van de school, “De weekopening
nieuwe aanwas is, stel je minder snel vragen bij de dingen
en weekafsluiting gebruiken we ook voor andere momenten
die je gewoon bent te doen”. Bij de intake van nieuwe leer-
van vieren, bovendien wordt de inhoud bepaald door het
lingen is de katholieke identiteit van de school ook een
katholieke karakter van de school. De Advent kleurt bijvoor-
gespreksonderwerp, “We laten iedereen toe die het katho-
beeld de weekopening in deze periode. Ook de weeksluiting
lieke karakter van de school respecteert. Dat betekent wel
die door kinderen wordt ingevuld, heeft dit karakter, omdat
dat we van niet-katholieke leerlingen tijdens het gebed of
ik de weeksluiting altijd met een gebed eindig. Naast deze
het voorlezen van een bijbelverhaal verwachten dat ze zich
vaste momenten in de week hebben we uiteraard een kerst-
niet afzijdig houden, maar in ieder geval respect tonen. En ik heb het idee dat ze er ook iets van meenemen”.
De weekopening van 22 april stond in het teken van Mgr. Bekkers. Op 20 april jl. kreeg bisschop Bekkers een eigen
Weekopening
standbeeld in zijn geboorteplaats St. Oedenrode. Dat was
Een belangrijke plaats in het programma van de Mgr.
ook voor de Mgr. Bekkersschool in Emmen aanleiding om
Bekkersschool hebben de weekopening en de weeksluiting.
weer eens aandacht te besteden aan de figuur van Bekkers.
“De weekopening wordt afwisselend verzorgd door een col-
De naam van de school die in 1967 werd opgericht, is ver-
lega, de thema’s halen we uit de methode Trefwoord. Het
trouwd in Emmen, maar weinigen weten nog wie Mgr.
thema deze week was idolen/helden. Dat was voor een col-
Bekkers is. De titel monseigneur zegt kinderen sowieso
lega aanleiding om het te hebben over zijn vader. Deze was
niets. Bouma zelf herinnert zich Bekkers uit een programma
aardappelcontroleur. Hij had allerlei gereedschap bij zich.
van Mies Bouwman, een sprankelende, joviale man. Hij
Toen zijn vader vorig jaar ernstig ziek werd, maakte zijn
begrijpt wel waarom zijn eigen ouders bewondering hadden
broer die kunstenaar is, elke week een portretje van zijn
voor deze figuur en verdriet bij zijn onverwachte overlijden.
vader. Dat was zijn manier van afscheid nemen. Zelf heeft PA G I N A 2 0
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
V E N W E E E N K AT H O L I E K E S C H O O L” en paasviering en aan het begin van het jaar een nieuw-
dom en de Jenaplanstructuur lopen in elkaar over. Ik vind
jaarsfeest dat vooral bedoeld is om alle meewerkende
het enorm belangrijk dat kinderen leren luisteren naar
ouders te bedanken. Af en toe vind ik het jammer dat wat
elkaar en leren hun gedachten te verwoorden. Wat willen
we tijdens de weekopeningen beleven, niet door ouders
we kinderen in essentie leren? Maakt het in crisissituaties
meebeleefd kan worden. Het zijn soms gouden momenten.
uit welke kennis je hebt? Volgens mij is het dan belangrijker
Ik vind het vaak meer inspirerend dan wat ik in de kerk, ook
dat je naar elkaar kunt luisteren. Maakt het uit hoe goed je
in gezinsvieringen, meemaak. Daar gaat het vaak over de
kunt rekenen, wanneer je niet werkelijk weet wat delen is?
hoofden van kinderen heen. Ik denk dat kinderen hier meer
Of hoe goed je kunt spellen, wanneer je een ander geen
aan geloofsoverdracht meemaken dan in een kerk, terwijl ik
compliment kunt geven? We willen kinderen ook graag een
vind dat geloofsoverdracht primair een taak van ouders en
kritische houding meegeven zodat ze niet klakkeloos alles
kerk is en niet van ons. Ik zou daarom ook willen dat de
overnemen, maar ook dat ze kritisch naar zichzelf kunnen
pastor van de parochie waarmee we contact hebben, het
kijken en leren hun verantwoordelijkheid te nemen. Dat
mee zou kunnen maken, maar die is bijna nooit op school
alles moet je natuurlijk wel doen vanuit een eigen optimisti-
omdat hij het gewoon te druk heeft”.
sche grondhouding. Je moet er zelf wel in geloven, anders werkt het niet. In navolging van Lea Dasberg zou ik willen
Open en warm
zeggen dat als je zelf geen hoop, vertrouwen hebt, opvoe-
Bouma vertelt dat de Mgr. Bekkersschool als een open,
den geen zin heeft. Wat er ook gebeurt, die hoop moet je
laagdrempelige school wordt ervaren, “We willen open-
blijven koesteren. Ik geloof dat mensen in staat zijn van
staan voor wat onbekend is, maar ook makkelijk toeganke-
deze wereld een betere wereld te maken. Dat wil ik de kin-
lijk zijn voor iedereen in de wijk. Een ander woord dat vaak
deren graag voorhouden”.
gebruikt wordt is warmte. Ouders zijn sterk betrokken op de
Bouma vertelt dat hij deze hoop verbeeld ziet in het oude
school, ofschoon het wel moeilijker wordt. Ook de contacten
logo van de school dat ook als kunstwerk aan een buiten-
met andere wijkorganisaties is toegenomen. Sinds enkele
muur van de school te zien is. Het is het beeld van de alpha
jaren is er een buurtnetwerk waarin verschillende scholen,
en omega. De school, het kind, maar ook de groepsleider, is
de wijkagent, de huisarts, het sociaal-cultureel werk samen-
nooit af, maar altijd in ontwikkeling en op weg naar het vol-
werken om eventuele problemen in een vroeg stadium te
maakte.
kunnen signaleren en daarmee voorkomen”. Bouma vindt de opdracht van de school geslaagd wanneer
Bewogen bewegers
de school een bijdrage heeft geleverd aan de vorming van kinderen tot gelukkige, zelfstandige, zelfdenkende volwassenen. “Natuurlijk willen andere scholen dat ook, maar het heeft ook te maken met de bron van waaruit je werkt. Dat is in ons geval het christendom en het Jenaplanonderwijs waarin de mens, het kind centraal staat. Bij ons is de menselijke factor dus altijd nummer één. We hebben een organisatie omdat we mensen bij elkaar willen houden in deze gemeenschap, in deze school en niet andersom: we hebben een schoolorganisatie en daar moeten mensen in”.
Kunnen delen Enthousiast en gedreven vertelt Bouma dat voor hem het katholieke karakter van de school en de Jenaplanstructuur
De ene school is de andere niet. Scholen maken verschil, in het onderwijsproces of de onderwijsorganisatie, de kwaliteit, de pedagogische keuzen, de schoolsamenstelling, de uitgangspunten, kortom in de identiteit van de school. Een katholieke school is geen openbare school, maar de ene katholieke school is ook de andere niet. Scholen maken uiteenlopende keuzes die hun identiteit kleuren. Keuzes die andere scholen kunnen inspireren of bewegen tot verandering.Welke keuzes maakt een katholieke school en waarom? Reflexief gaat op zoek naar antwoorden op deze vragen in de reeks Bewogen bewegers. De tweede in de reeks is de Mgr. Bekkersschool in Emmen, een kleine basisschool met 170 leerlingen. De Mgr. Bekkersschool is een katholieke school en een Jenaplanschool. Reflexief sprak met directeur Wytse Bouma (43 jaar) die sinds tweeëntwintig jaar aan de school verbonden is, waarvan de laatste dertien jaar als directeur.
heel goed bij elkaar passen: “De waarden van het christenPA G I N A 2 1
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
Ve r v o l g v a n p a g i n a 2 2
>
NUMMER 2
opnieuw het avontuur, het onbe-
nadat ik had gemeend met een
Achteraf bezien heeft de tijd in
teruggeworpen op mijzelf, beleef-
kende en een nieuwe taal
reis naar het buitenland ‘iets’ te
het buitenland mij veel gebracht.
de ik de wereld intenser en ver-
gemaakt voor een jaar hockey en
zwaarder liet wegen dan de stu-
kunnen toevoegen, overviel mij
Het heeft bijgedragen aan mijn
diepte en verbreedde ik mijzelf in
studie aan de University of
dievertraging die ik zou oplopen.
opnieuw twijfel. ‘Had ik wel de
persoonlijke ontwikkeling: het
een rapper tempo. Als in een
Northern Illinois (NIU) op basis
Beide keren dat ik naar het bui-
goede keuze gemaakt? Welke
heeft mijn onafhankelijkheid en
snelkookpan...
van een ‘full athletic scholarship’.
tenland afreisde deed ik dat niet
kansen liet ik liggen door naar het
zelfstandigheid gesterkt, het
Het buitenland, het avontuur trekt
Een jaar weg, naar een onbekend
met een specifiek doel, anders
buitenland te gaan?’
gevoel van verbondenheid met
nog steeds. Een paar jaar in het
ver land, betekende voor mij:
dan de hang naar avontuur, het
De belangrijkste oorzaak van
familie en vrienden vergroot
buitenland werken, een wereld-
afwijken van het normale pad,
onbekende, iets nieuws. Ik dacht
deze onzekerheid en rusteloos-
(want ik mis hen vreselijk als ik zo
reis... Dat zijn nu nog dromen.
nieuwe uitdagingen, avontuur.
er niet mijn idealen te verwezen-
heid, hoewel die geen enkele jon-
ver weg ben) en mijn vrijheids-
Maar elke keer als ik in de jacht-
Dat woog samen zwaarder dan
lijken, ik was er niet op zoek naar
gere vreemd is, lag echter niet in
drang onderstreept.
haven ben (mijn man en ik heb-
de mogelijke negatieve gevolgen,
zingeving.
mijn persoonlijkheid, maar in de
Natuurlijk heb ik mij ook ontwik-
ben een klein zeiljacht) loop ik
die deze stap zou hebben voor
overvloed aan keuzemogelijkhe-
keld door mijn studie in
toch even langs dat ene fantasti-
mijn hockeycarrière in Nederland.
Natuurlijk was ik, voordat ik de
den. Het aanbod van mogelijkhe-
Nederland en vooral ook de din-
sche jacht aan die andere steiger,
Een jaar in de VS had voor mij
keus maakte in het buitenland te
den is overweldigend. Dat maakt
gen die ik altijd naast mijn studie
waarmee ik ooit die wereldreis ga
niet als doel het uitstellen van
studeren, onzeker en rusteloos.
kiezen moeilijk en doet de twijfel
heb ondernomen. Maar de perio-
maken.
een studie in Nederland om zo
Vragen als ‘Was dit het nou? Is
over de juiste keuze groeien.
den in het buitenland hebben mijn
meer ruimte, tijd en ervaring te
dit alles? Benut ik mijn mogelijk-
Want ook al die andere mogelijk-
ontwikkeling versneld. Weg zijn
creëren om een keuze te kunnen
heden?’, speelden mij parten. En,
heden zijn ’gaaf, en ‘vet’.
uit mijn vertrouwde omgeving,
maken. Ik wist heel goed wat ik wilde voordat ik naar NIU ging, namelijk economie studeren aan de Erasmus Universiteit
Jelle Galama
D E F L E X G E N E R AT I E ?
Rotterdam.
Na een fantastisch jaar aan NIU,
Ik ben nu vierdejaars student
echt een specifieke studiekeuze
dat het winkelcentrum nog niet
het hoge noorden via Alice
ben ik in september 1990 met veel
psychologie, studeer aan de
gemaakt. Samen hebben we
helemaal opgeleverd was en ik
Springs (plaatsje midden in “the
zin in weer een nieuwe uitdaging
Universiteit van Amsterdam, in
besloten om eerst een half jaar in
de eerste was die daar begon,
outback” van Australië) weer
en een nieuw avontuur begonnen
de stad waar ik ook ben opge-
Amsterdam te gaan werken om
zodat ik mijn rol zelf heb moeten
terug te gaan naar ons startpunt
aan mijn studie economie aan de
groeid. Het eerste jaar woonde
daarna een half jaar reizen te
invullen. De periode die ik daar
Melbourne. Vandaar een vlucht
Erasmus Universiteit in
ik nog bij mijn ouders, het
kunnen bekostigen. Ik ben toen
werkzaam was, viel ongeveer
naar Perth en vervolgens van
Rotterdam. Het buitenland bleef
tweede studiejaar ben ik op
via een uitzendbureau bij het
een maand voordat het winkel-
daaruit volgens plan naar Bali om
trekken en een deel van mijn stu-
mezelf gaan wonen. Na afron-
winkelcentrum de Kalvertoren
centrum officieel geopend werd.
onze reis zonnig en tropisch af te
die volgde ik in het buitenland.
ding van mijn middelbare
terechtgekomen. Ik ben daar
Ik heb er veel geleerd, hoe je met
sluiten.
Het tweede semester van mijn
school, heb ik samen met een
werkzaam geweest als huis-
verschillende partijen om moet
In Melbourne hebben we een
vijfde studiejaar studeerde ik een
vriend besloten om op reis te
meester. Dit hield in dat ik een
gaan en hoe je binnen de moge-
auto gekocht om daarmee de
half jaar aan de Universiteit van
gaan. Allebei hadden we niet
soort manusje van alles was, ik
lijkheden het best alle partijen
rondreis door Australië te maken.
Bergen in Noorwegen. Ook deze
de behoefte om meteen door te
moest ervoor zorgen dat het goe-
tevreden kunt houden.
Tijdens onze lange autoritten
keuze begon met een ingeving,
studeren. Ik had het gevoel dat
derentransport van en naar de
Na een half jaar gewerkt te heb-
veel muziek geluisterd en veel
geïnspireerd door een Noorse
ik echt iets afgerond had (mijn
winkels gesmeerd verliep, dat de
ben, zijn we vertrokken naar
tijd gehad om na te denken.
studente, die met een uitwissel-
vwo-diploma) en wilde niet
bewoners geen misbruik maak-
Australië, we hadden onze reis
Meestal verbleven we in jeugd-
ingsprogramma een half jaar in
meteen in iets nieuws duiken.
ten van de parkeergarage onder
min of meer al van tevoren uitge-
herbergen. In het begin van onze
Nederland studeerde. Maar ook
Tenminste niet een studie van
het winkelcentrum. Op zich nor-
stippeld. Eerst naar Nieuw
reis nog in twee persoonska-
deze keer nam ik een weloverwo-
vier jaar of misschien wel lan-
male, duidelijk omschreven
Zeeland, dan via de oostkust van
mers, later om de kosten wat te
gen beslissing, waarbij ik
ger. Daarnaast had ik nog niet
taken. Het probleem was echter
Australië omhoog om ergens in
drukken ook in slaapzalen. In de
PA G I N A 2 2
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
Marleen van Poele
D E F L E X G E N E R AT I E ?
Op dit moment ben ik een derde-
ken steeds meer de plannen voor
die had ik op deze manier een
re school. Ik kwam erachter dat
zen!! Heel vaak zijn mijn gedach-
jaars student Medische
een jaar studeren in Frankrijk,
jaartje uitgesteld, maar de keuze
ik met alleen een VWO-diploma
ten afgedwaald tijdens college,
Informatiekunde. Voordat ik aan
work and travel in Australië of
moest nog steeds gemaakt wor-
minder kon dan ik dacht. Voor de
lange tijd was ik nog bezig met
deze studie begon, heb ik
als au-pair naar Ierland.
den. Eerst had een jaar extra mij
interessante baantjes werd al
mijn reis. Ik leefde, als ik er nu zo
gewerkt, druiven geplukt in
Nieuwsgierig geworden besloot
een eeuwigheid geleken, ik zou
snel een meer specialistische
over nadenk, meer in het verle-
Frankrijk en rondgereisd in Zuid-
ook ik een folder aan te vragen...
nu echt de tijd hebben erover na
opleiding gevraagd. Een extra
den dan in het heden. Het heeft
Amerika. In het laatste jaar van
een paar maanden later was mijn
te denken. Geen eindexamen
motivatie dus om na mijn tussen-
mij ongeveer een half jaar gekost
het VWO (1998) stoeide ik met
plan klaar: na mijn eindexamen
meer om je druk over te maken
jaar te gaan studeren!
om helemaal af te kicken en niet
mijn keuze voor het vervolg: wat
zou ik niet direct gaan studeren,
bijvoorbeeld. Maar de beslissing
Hoe ik op Peru terecht ben geko-
al te vaak te denken “was ik
moest ik gaan studeren? Na een
maar eerst een half jaar gaan
werd er niet makkelijker op. De
men weet ik niet precies. Op de
maar weer daar”. Dit ‘afkick-pro-
aantal open dagen bezocht te
werken om daarna een aantal
stap bleef even groot als daar-
één of andere manier trok Zuid-
ces’ heeft trouwens geen invloed
hebben, wist ik het nog steeds
maanden naar Peru te gaan voor
voor. Uiteindelijk heb ik mijn
Amerika. Ik ben er niet uit idea-
gehad op het verloop van mijn
niet. Gezondheidsweten-
een talencursus Spaans en vrij-
inschrijvingsformulieren voor de
listische overwegingen heen
studie; aan het begin van mijn
schappen in Maastricht, bewe-
willigerswerk via de organisatie
universiteit de dag voor mijn ver-
gegaan, ik was niet van plan met
tweede jaar had ik mijn prope-
gingswetenschappen in
Activity International.
trek naar Peru ingevuld zonder
mijn vrijwilligerswerk de wereld
deuse binnen. Ondertussen werd
Amsterdam? Om mij heen klon-
Mijn keuze voor een vervolgstu-
het gevoel te hebben dat het de
te verbeteren of zo. Het was
mijn studie ook interessanter,
perfecte keuze was. Tijdens het
meer dat ik op een aparte manier
over twee jaar hoop ik dan ook
reizen kwam ik minder toe aan
kennis wilde maken met een
afgestudeerd Medisch
het denken over mijn vervolgstu-
andere cultuur. In Peru en in de
Informatiekundige te zijn.
die dan ik van tevoren had
andere landen in Zuid-Amerika
Mijn jaar ertussen uit heeft mij
gedacht. Je moet dus volgens mij
die ik heb bezocht is dat zeker
wel veranderd; het heeft mij
niet op reis gaan met het idee
gelukt. Ik heb niet alleen kennis
onrustiger gemaakt. Door mijn
jeugdherbergen hebben we veel
meer in mijn hoofd had,
eindelijk tijd te hebben om je
gemaakt met de Zuid-
reis is mijn interesse voor andere
mensen ontmoet en informatie
psychologie, is niet veranderd
leven op een rijtje te kunnen
Amerikaanse cultuur en geschie-
culturen aangewakkerd en ik wil
uitgewisseld over wat leuk was,
in het jaar van reizen en
zetten.
denis, maar ook met de culturen
ze graag leren kennen. Zolang je
wat je per se moest gaan zien en
werken. Ik ben alle opties
Toch heb ik totaal geen spijt van
van mede-backpackers. Je leert
niet weg bent geweest, heb je dit
zo ging dat voort. Hier en daar
nagegaan, maar ben uiteinde-
mijn jaartje ’ertussen uit’. In
in zo’n korte tijd zoveel mensen
onrustige gevoel niet, je weet
hebben we nog wat baantjes
lijk bij mijn eerste keuze
plaats van gelijk verder te stude-
met verschillende nationaliteiten
namelijk niet wat je mist, maar
gehad om wat extra te verdie-
gebleven. Het ‘uitstel’ jaar
ren, heb ik mijn horizon verbreed.
kennen als je op reis bent!
zodra je eenmaal bent
nen, nodig om weer nieuwe
heeft me weer frisse moed
Ja, het klinkt als een cliché, maar
Wat mij wel tegen is gevallen, is
geweest….. dan is het hek van
ervaringen op te doen. Al met al
gegeven om aan iets nieuws
waar is het wel. In een jaar tijd
de eerste tijd terug in Nederland.
de dam. Reizen is verslavend! Na
hebben we een fantastische reis
te beginnen. Zo ben ik uiterst
heb ik veel verschillende dingen
De overgang van reizen naar stu-
mijn studie ben ik van plan weer
gehad. Met name Indonesië
gemotiveerd aan de studie
kunnen uitproberen. Tijdens het
deren was voor mij zwaarder dan
op reis te gaan.
heeft veel indruk op mij gemaakt
begonnen.
half jaar werken voor mijn reis
ik van tevoren had bedacht. Ik
omdat de cultuur daar zo totaal
kwam ik er achter dat ik zeker
had niet zozeer moeite met het
verschillend is van de
nog niet wilde gaan werken. Niet
leren zelf, maar meer met het stil
Nederlandse.
dat ik ooit serieus had overwo-
zitten in de collegebanken en het
gen niet te gaan studeren, maar
onderwijs krijgen over onderwer-
Na dit uitstapje van een jaar was
ik heb nu zelf ervaren wat full-
pen waar mijn interesse niet
het voor mij duidelijk dat ik ver-
time werken is en dat het belang-
geheel bij lag. Dit was ik totaal
der wilde studeren, de studie-
rijk is dat je een opleiding hebt
verleerd, ik was gewend niets te
keuze die ik vooraf al min of
die verder gaat dan de middelba-
moeten; ik was gewend te reiPA G I N A 2 3
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
GELOVEN IN DE SCHOOL BERT TEN BERGE
Waarom hebt u voor het onderwijs
leerlingen met het profiel Cultuur en Maatschappij zou eco-
gekozen?
nomie niet gekozen hebben, als het niet verplicht was. Ik
“Ik kom uit een traditioneel katholiek en agrarisch Brabants
kreun niet onder magere resultaten, ik ben blij met wat ze
gezin met 16 kinderen. We hadden het niet breed en onze
ervan meenemen, het moet ook voor hen gezellig blijven."
wereld was klein. In Boxmeer ging ik naar het huidige Elzendaalcollege. De HBS-tijd betekende voor mij een ven-
Wat was uw mooiste moment op school?
ster op een grotere wereld en een vorm van persoonlijke
“Een jaar of tien geleden zat Alexander bij mij in 5 en 6
emancipatie. Ik haalde goede resultaten. Omdat ik dus zelf
Vwo. Een paar jaar daarvoor was zijn vader overleden. We
graag naar school ging, heb ik voor het onderwijs gekozen.
hadden een feest op het eind van het schooljaar. Bij een
Eerst de kweekschool, maar dat beviel me al gauw niet.
pilsje kwam hij met de ontboezeming, dat hij in de klas wel
Oefenlessen met oudere kinderen gingen me beter af dan
eens had zitten denken dat zo'n figuur als ik een aardige
met de kleinsten en ik verlangde er naar verder te studeren
vader geweest zou zijn. Voor mij een ontroerend moment,
en me te specialiseren in één vak. Dat werd sociale geogra-
want ik ben geen uitdrukkelijke opvoeder of vaderfiguur,
fie aan de KUN met speciale interesse voor de economische
maar kennelijk heeft hij en hebben dus – naar ik mag aanne-
kant en later, toen het aantal uren aardrijkskunde op mijn
men – ook andere leerlingen zich bij mij thuis gevoeld. Als
school in Rosmalen in het gedrang kwam, ben ik alsnog
dat lukt, dan is het mooi in het onderwijs.”
economie gaan studeren.” Waar verlangt u naar? Zou u die keuze nu weer maken?
“Niets bijzonders, ik leef vooral nu, kijk niet te veel terug en
“Ik denk het wel. Mogelijkheden om full time te werken
vooruit. In het oude programma had ik elementen van
voor een uitgeverij van schoolboeken of voor de SLO heb ik
reflectie ingebouwd zoals milieu- en ontwikkelingsvraag-
in elk geval niet benut. Ik ben één van de gelukkigen die zijn
stukken. Sinds de Tweede Fase zijn die in de kast komen te
onderwijstaak kan combineren met een paar dagen per
staan. Het ging erom eerst te wennen aan het nieuwe pro-
week ander vakgericht werk zoals het ontwikkelen van les-
gramma. Nu ben ik er aan toe om zulke elementen weer in
materiaal, wat weer allerlei interessante contacten met zich
te bouwen, zoals dat gebeurt in de vijf lesbrieven. Door alle
meebrengt. Mijn vrouw is blij dat ik geen ondernemer ben
nadruk op het zogenaamde zelfstandige werken, wat wel
geworden, want dan was armoe troef geweest, omdat ik
goed is maar ook saai, gaat veel verloren van wat de docent
niet zakelijk genoeg ben."
kan inbrengen, zaken als een probleem goed presenteren, een gedachtewisseling opzetten, uitleggen hoe het in elkaar
Wat betekenen de leerlingen voor u?
zit. Dat is toch veel waardevoller dan het zoveelste zelfstan-
“Leerlingen zijn jonge mensen die bezig zijn volwassen te
dige sommetje. Wij leraren hebben ons dat laten afpakken
worden; die daarbij hulp en steun kunnen gebruiken van
en moeten dat zien terug te vinden.”
andere volwassenen naast hun ouders. De school biedt zo'n verzameling van mensen die ieder weer iets anders weten
PA G I N A 2 4
Wat ervaart u als ballast?
en kunnen en bij wie leerlingen de kat uit de boom kunnen
“Er gaat veel tijd en aandacht uit naar de organisatie om het
kijken wat betreft hun toekomstig waardepatroon. Zonder
onderwijsgebeuren heen. Er zijn functionarissen die daarin
nadrukkelijk een voorbeeldfiguur te willen zijn, – ik ben een
wel goed werk doen, maar het onderwijs zelf moet toch het
gewoon mens – speel ik een rol in hun opvoeding, in de
voornaamste blijven. Omdat ik een deeltijd schoolbaan heb,
eerste plaats door mijn vak. Ik wil mijn vak goed geven,
heb ik minder last van allerlei vergaderingen. Minder cor-
maar kan het ook relativeren. Meer dan de helft van Havo-
rectie zou prettig zijn! Stress ervaar ik niet echt, want ik laat
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
me niet zo gauw opjagen, ook niet door het eindexamen-
Drs. Chris Ermers, 51 jaar,
programma. Maar collega's die minder contacturen hebben
getrouwd, vader van twee
dan wij (3 à 4 uur) klagen terecht over gebrek aan tijd."
kinderen: een aangenomen zoon en dochter uit India.
Wie zijn uw voorbeelden en
Sinds 1975 als docent,
wie absoluut niet?
eerst in aardrijkskunde en
“Ik ben eigenwijs genoeg om mijn eigen weg te zoeken en
later in economie, werk-
geen voorbeelden na te volgen. Er zijn wel personen voor
zaam aan het Rodenborch
wie ik bewondering voel of weerzin. In de lesbrieven is een
College te Rosmalen, een
video opgenomen over priester Daens naar het boek van
katholieke OMO-school
Louis-Paul Boon. Ten tijde van het opkomende kapitalisme
voor Mavo, Havo en Vwo.
kwam hij in het Belgische industriestadje Aalst op voor de
Hij is medeauteur van een
arbeiders tegenover de fabrikanten die slechts oog hadden
methode economie voor de
voor productie en winst. Daarbij moest hij ook nog opbok-
hoe fantastisch en onvoorstelbaar de wereld is en je
Tweede Fase. Hij was vanaf
sen tegen verdachtmakingen van zijn eigen Kerk.
afvraagt waar die vandaan komt. . . . Of als je terugkijkt in
1990 parttime in dienst bij
Tegenspeler van Daens is de katholieke partijleider Woeste,
de geschiedenis of vooruit naar de toekomst, dan kun je
KPC Groep onder andere
die vindt dat de Kerk de bestaande sociale verhoudingen
angstig worden. Wat kan een mens niet overkomen?
voor het ontwikkelen van
moet erkennen en de zijde kiezen van degenen die de macht
Mensen hebben behoefte aan geborgenheid en misschien
het vak economie voor de
en het recht in handen hebben. Dat vind ik dan verderfelijk.
dat ze zich van daaruit een opperwezen, onze Vader, projec-
basisvorming. In 1998 is hij
In de huidige politiek bewonder ik Jan Marijnissen (SP) als
teren die over hen waakt, maar voor mij is dat geen onver-
overgestapt naar de
realistische idealist met zijn al jarenlang gedegen analyses
mijdelijke consequentie. Wat ik dan doe met die angst? Me
Stichting voor Leerplan
van het beleid. Natuurlijk is je eerste reactie op 11 septem-
er niet door laten beheersen, ik hoop dat het goed gaat met
Ontwikkeling om materia-
ber: 'terugmeppen!'. Maar hij verzette zich tegen het alge-
mijn kinderen, heb daar echter geen controle over, maar dat
len te ontwikkelen voor en
mene patroon waarin Amerika als sterke kapitalistische
leidt niet tot het idee het lot in handen te leggen van . . .”
mee te werken aan een
staat met geweld zijn macht aan andere landen oplegt. Daar tegenover voelde ik me niet thuis bij Pim Fortuyn, die bij mij
nieuw examenprogramma Heeft u daar op school iets aan?
economie. Verder is hij
als een hedonist en opportunist overkwam. Het gaat er dus
“Mijn katholieke school onderscheidt zich nauwelijks van de
medeauteur van vijf
bij die voorbeelden om of iemand zichzelf in het centrum
openbare waar mijn dochter op zit. Wel heeft de inspectie
binnenkort verschijnende
plaatst of oog heeft voor anderen. Bij die laatste categorie
ons geprezen om onze leerlingbegeleiding, ofschoon we
lesbrieven over economie
hoorde ook de econoom Tinbergen die met zijn modellen en
daarin zeker niet uniek zijn. Leerlingen met onderwijskundi-
in relatie tot de christelijke
analyses in dienst bleef van de gewone man.”
ge of sociale problemen kunnen altijd bij iemand terecht.
cultuur en traditie in het
Als econoom leer ik leerlingen in te zien dat elke economi-
kader van het project
sche beslissing gevolgen heeft voor anderen. Als een visser
‘Identiteit in de vakkenlijn’.
Bent u gelovig? "Nee. Ik kom uit een katholiek nest en heb alles meege-
wenst te vissen zoveel hij wil, kan het gevolg zijn dat de vis
maakt van doopsel, eerste communie, vormsel tot en met
opraakt. Als een boer in een varkenspestgebied nog gauw
kerkelijk huwelijk, maar dat hoorde gewoon bij de
zijn vee wil transporteren en verkopen, kan de ziekte zich
Brabantse traditie en cultuur. Een geloof in een opperwezen
verspreiden met een miljardenschade voor de samenleving.
heb ik niet, maar ik zet me er ook niet tegen af. Ik kan me de
Zo is economie een vak op het grensgebied van rede en
vraag en de behoefte daaraan wel voorstellen. De mens is
rechtvaardigheid. Het vak zelf levert de analyse, daarna is
een 'denkend dier', in staat tot reflectie. Als je je verdiept in
het aan de mens om te kiezen.” PA G I N A 2 5
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
L E E R L I N G E N B E N U T T E N A L S O R G A N I S AT I E - A D V I S E U R
Vraaggericht werken met leerlingen “Goed onderwijs is aansluiten bij leerbehoeften van kinderen. Maar het is niet aan ons om
is er niet dat je ook van het kind iets kan leren door het hem
de leerbehoeften te bepalen. Als we willen weten wat een kind wil leren en wat het daar-
te vragen. 90 % van het leerkrachtgedrag is: ik vertel je hoe
voor nodig heeft, moeten we dat aan het kind vragen. In de praktijk wordt hen echter niets
je het moet doen. Dus als je het kind opeens als een soort
gevraagd. Wij bedenken en bepalen wat goed voor hen is, ook als je bezig bent met adap-
deskundige wil zien, vraagt dat een omslag”.
tief onderwijs. Toen we ons dat realiseerden, zijn we dit schooljaar als team begonnen met vraaggericht werken. De training ‘Luisteren naar leerlingen’ helpt ons daarbij. Want hoe
Kunnen kinderen hun mening wel geven?
vraag je een kind naar zijn leerbehoeften, welke technieken en vaardigheden heb je nodig?”
Rob Pinkse: “Op onze school hebben we te maken met veel kinderen uit culturen waar nooit echt met kinderen gespro-
JORIEN MEERDINK
Aan het woord is ROB PINKSE, directeur van de Rooms-
ken wordt. Je zult dus iets extra’s moeten doen om hun
Katholieke Basisschool Willemspark in Den Haag. Hij krijgt
beleving en mening boven tafel te krijgen. Kinderen zullen
bijval van ANNEKE DE RIJKE, directeur van Openbare
er aan moeten wennen. Maar dat is ook eigenlijk niet zo
Basisschool De Spoorzoeker, waar men drie jaar geleden
verwonderlijk. Want niet alleen thuis wordt hun mening niet
begonnen is met vraaggericht werken. Anneke de Rijke: “Bij
gevraagd, ook op school zijn kinderen gewend dat de infor-
ons ontstond de behoefte aan adaptief onderwijs omdat er
matie van de leerkracht komt. We merken nu, na een paar
steeds meer kinderen uit de les werden gehaald voor reme-
maanden al, dat kinderen er goed mee om kunnen gaan.
dial teaching of begeleiding. Het klassikale onderwijs sloot
Alleen valt het voor ons nog niet mee om open vragen te
niet aan bij het merendeel van de
stellen. Terwijl dat cruciaal is om gesloten kinderen tot pra-
De training ‘Luisteren naar leerlingen’ is bedoeld om
kinderen. Met behulp van adaptief
ten te krijgen”.
vraaggericht werken met leerlingen te bevorderen.
onderwijs zijn we ontwikkelingsge-
Door de informatie die scholen van leerlingen ontvan-
richt aan de slag gegaan. Maar we
Hoe is dat op De Spoorzoeker?
gen kunnen ze hun kwaliteitsbeleid op alle niveaus
bedachten zelf hoe we dat deden,
Anneke de Rijke: “Het eerste jaar hebben we geoefend met
beter afstemmen op de vraag. Vanuit de onderwijs-
met welke methodieken, werkvor-
een algemene vragenlijst. Doorvragen op de antwoorden
praktijk worden trainers opgeleid die vervolgens de
men, regels en afspraken. In het
van de kinderen was de belangrijkste opdracht. Terwijl we er
training geven aan het eigen team of aan de scholen
team is besloten dat we beter wil-
niet naar vroegen, vertelden kinderen ons veel over het zelf-
binnen het eigen bestuur. Op de Willemsparkschool
den luisteren naar kinderen en juist
standig werken. Toen bleek dat de uitwerking van zelfstan-
en De Spoorzoeker zijn intern medewerkers opgeleid,
toen kwam WESP met de training”.
dig werken door de kinderen heel anders ervaren werd dan
die tijdens en na de training, het vraaggericht werken
we hoopten. Het was bedoeld om hen zelfvertrouwen te
levend houden en beleidsontwikkeling stimuleren.
Waarom is er een training nodig
geven, maar in plaats daarvan zeiden veel kinderen dat ze
In dit artikel komen Rob Pinkse, directeur van de
om beter te luisteren naar kinde-
zich juist eenzaam en dom voelden, omdat ze dachten dat ze
Willemsparkschool en opgeleid tot trainer, en Anneke
ren?
niets mochten vragen. Dat was niet wat we bedoeld had-
de Rijke, directeur van De Spoorzoeker en deelnemer
Rob Pinkse: “Het denken over
den! Het tweede jaar is de rest van het team getraind. Toen
aan de training, aan het woord over hun ervaringen.
adaptief onderwijs is er wel, maar
hebben we de kinderen gevraagd hoe ze het zelfstandig
De luistertraining is ontwikkeld door Bureau WESP
het doen is er nog onvoldoende.
werken beleven, door vragen te stellen als: wat vind je van
met financiële steun van de Bernard van Leer
Dat je aan de kinderen kunt vragen
het stoplicht? Wat vind je van de instructietafel of van de
Foundation, de gemeente Den Haag, Ministerie van
hoe ze willen leren en wat ze van
open inlooptijd het eerste half uur van de dag? Maar ook:
OC&W en het VSB-fonds in Den Haag. Inmiddels zijn
jou als leerkracht vinden, is
wanneer ben jij trots op jezelf? Van wie leer jij het meeste?
er oriëntatietrainingen voor intern begeleiders en
gewoon niet bij ons opgekomen!
Wat vind je het prettigste plekje op school? Doordat er nu
vertrouwenspersonen ontwikkeld en worden er
Leerkrachten hebben sterk de nei-
gerichte vragen gesteld werden, verkregen we zoveel infor-
workshops gegeven om scholen en besturen voor te
ging om te doceren. Om dingen
matie dat we de inrichting van het zelfstandig werken heb-
lichten.
aan kinderen uit te leggen. Het idee
ben veranderd”.
PA G I N A 2 6
REFLEXIEF
>
JUNI 2002
>
NUMMER 2
Zijn er grenzen aan wat je kunt vragen aan kinderen?
COLOFON
Rob Pinkse: “Ik denk het wel. We bespreken in het team op dit moment een project rond meervoudige intelligentie. Je kunt aan kinderen natuurlijk niet de vraag voorleggen of ze dit een goed idee vinden”. Anneke de Rijke: “Toch is het mogelijk om hier een creatieve oplossing voor te vinden. Toen we bedachten dat we een
Reflexief is een uitgave van de Nederlandse Katholieke Schoolraad, forum voor katholiek onderwijs. Reflexief verschijnt driemaandelijks en wordt gratis toegezonden aan schoolbesturen en schoolmanagement, relaties in het onderwijs, de politiek, het maatschappelijk leven en de media. U kunt zich ook abonneren op Reflexief.
nieuwe taalmethode moesten invoeren, hebben we aan de kinderen gevraagd wat ze van de bestaande methode vonden en hoe ze met taal willen omgaan. Op basis daarvan hebben we ons georiënteerd op ‘Leesland’ als nieuwe taalmethode en aan de kinderen voorgelegd wat zij daarvan vonden. Dat doen we nu ook met de computerprogramma’s en met de wereldoriëntatiemethode. Eigenlijk kun je kinderen over alle onderwerpen advies vragen. Of het nu de inrichting van de speelplaats betreft, de manier waarop kinderen ruzies willen oplossen of de regels in de school. Als je hier een paar jaar mee bezig bent krijg je een sneeuwbaleffect. Als kinderen er
REDACTIE Bartho Janssen (hoofredacteur) Gerrit-Jan Meulenbeld (eindredacteur) Irma Verbeek (redactieassistent) Merian van Broekhoven Thom Geurts Frank Seller Wilbert van Walstijn VASTE MEDEWERKER Bert ten Berge s.j.
eenmaal van geproefd hebben en gemerkt hebben dat zij een belangrijke stem hebben in het geheel, weten ze niet meer van ophouden. Ze staan gewoon bij mijn deur en vragen aan
FOTOGRAFIE Marc Gijsbers
mij: ‘Juf, heb je even tijd voor me?’ Ze weten inmiddels dat ik niet met oplossingen klaarsta als ze me een probleem voor-
VORMGEVING
leggen. Ik stel de vragen en laat ze zelf nadenken: wat vind jij
Ontwerpwerk, Den Haag
zelf wat er moet gebeuren? Wat heb je nodig en wie kan jou daarbij helpen? Een Turks jongetje van acht komt al enkele
DRUK
maanden lang bijna wekelijks bij me langs. Hij loopt vast in
Drukkerij Berne, Heeswijk
de klas en in de omgang met leeftijdgenootjes. We weten dat hij thuis grote problemen heeft. Die gesprekjes duren meestal
REDACTIEADRES
een paar minuten en hij was meer aan het woord dan ik. Van
Stadhouderslaan 7
de week liep hij naar me toe en zei stralend: ‘Juf, ik heb de
Postbus 82068
vragen aan mezelf gesteld en nu kan ik mezelf antwoord
2508 EB Den Haag
geven!’. Vraaggericht werken wordt een houding van het hele
t. 070 3568115
team, maar óók van de kinderen. Ze laten het zich niet meer
f. 070 3467486
afnemen. Dat vergemakkelijkt het werk van alle leerkrachten.
[email protected]
Zo is het bij ons bijvoorbeeld betrekkelijk eenvoudig om een
www.abko.nl
klas van elkaar over te nemen; de kinderen vertellen precies waar zij mee bezig zijn, hoe hun dag eruit ziet en wat ze van
ABONNEMENTENADMINISTRATIE
je nodig hebben”.
Reflexief kost € 12,- per jaar, los nummer € 3,50.
Rob Pinkse: “Ik merk nu al dat er een meer open houding
Voor informatie en losse nummers: Irma Verbeek, t. 070 3568115,
[email protected]
naar kinderen ontstaat. Het is van belang dat niet slechts enkele leerkrachten of de intern begeleider vraaggericht
COPYRIGHT
werkt. Dat is dan ook de reden dat ik volgend jaar een tweede
Overname van artikelen of gedeelten daarvan is toegestaan na voorafgaande toestemming
trainingsgroep start, waar ook het onderwijsondersteunend
van de redactie en met bronvermelding.
personeel aan deelneemt. Dus ook de leesmoeders”.
ISSN 1570-2588 PA G I N A 2 7
IDA GERHARDT
Code d’Honneur
Uit: Sonnetten van een leraar
Bezie de kinderen niet te klein:
(Aan de nagedachtenis van mijn collega J.P.F. Nelck)
Zij moeten veel verdragen eenzaamheid, angsten, groeiens pijn en, onverhoeds, de slagen.
Bezie de kinderen niet te klein: Hun eerlijkheid blíjft vragen, of gij niet haast uzelf durft zijn. Dàn kunt ge ’t met hen wagen.
Laat uw comedie op de gang – zij weten ’t immers tòch al lang! – Ken in uzelf het kwade.
Heb eerbied voor wat leeft en groeit, zorg dat ge het niet smet of knoeit.Dan schenk’ u God genade.
