RAPPORTAGE. Onderzoek kunststof afdankstromen in Nederland

RAPPORTAGE Onderzoek kunststof afdankstromen in Nederland

Louis Jetten DPI-VC Bernard Merkx DPI-VC/Green Wave Plastics Joost Krebbekx Berenschot gijs Duivenvoorde Berenschot

Onderzoek kunststof afdankstromen in Nederland Rapportage

Louis Jetten DPI-VC Bernard Merkx DPI-VC / Green Wave Plastics Joost Krebbekx Berenschot Gijs Duivenvoorde Berenschot December 2011

Inhoud 1. Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 2. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 2.1 Leeswijzer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 3. Kunststof afdankstromen in Nederland

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

3.1 Marktintroductie en kunststof afval volume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 3.2 Kunststof verpakkingsafval en kunststof niet-verpakkingsafval . . . . . 15 3.3 Verwerking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 3.4 Wetgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 3.5 Positie Nederland in Europa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 3.6 Overzicht stromen in Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 4. Kunststof afdankstroom verpakkingsafval

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21

4.1 Consumenten verpakkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 4.2 Industriële verpakkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 5. Kunststof afdankstroom niet-verpakkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 5.1 Automotive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 5.2 Electrical & Electronic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 5.3 Land- en tuinbouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 5.4 Bouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 5.5 Overig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Rapportage onderzoek kunststof afdankstromen in Nederland

7

1. Conclusies Op basis van de gevonden cijfers en gesprekken met experts en spelers in de recycling markt trekken we een aantal conclusies. De conclusies zijn in dit rapport verder onderbouwd en gedetailleerd. De conclusies zijn onder te verdelen in 2 hoofdgroepen. Dit zijn monitoring en organisatie. Met monitoring wordt bedoeld het op transparante wijze inzichtelijk maken van de prestaties op het gebied van de totale kunststof recycling. Met organisatie wordt bedoeld het organiseren van de 3 taken die materiaal recycling mogelijk maken: inwinnen, scheiden en herwinnen. Inwinnen wordt gedaan door een inzamelaar, voornamelijk een logistieke uitdaging. Scheiden wordt gedaan door een sorteerder en een recycler draagt zorg voor het herwinnen. Een convertor of verwerker maakt vervolgens nieuwe producten met het recyclaat. Organisatie

••De organisatie van inwinning, scheiding en herwinning is cruciaal voor het slagen van een recycle systeem. De eindgebruiker/ontdoener heeft

naar onze mening behoefte aan een laagdrempelig inzamelsysteem en de herwinnende partijen hebben naar eigen zeggen behoefte aan een continue stroom gerecycled materiaal van gedefinieerde en constante kwaliteit.

••Naast een goede infrastructuur en organisatie dragen incentives voor

materiaal hergebruik bij aan een hoger percentage hergebruik. Momenteel ontbreken die incentives deels. Verwerking in een AVI blijkt economisch vaak gunstiger dan het (verder) scheiden van een stroom; dit geldt ook voor export van (gemengde) stromen naar Azië. Ook is wet en regelgeving vaak een beperkende factor voor het verder scheiden van een kunststof afvalstroom. De targets, opgesteld als gewichtspercentage van de totale productafvalstroom, worden dan al door het materiaal hergebruik van andere materialen behaald; kunststof recycling wordt daarmee bijzaak.

8

••In een goede infrastructuur en organisatie ligt de focus op de

kwaliteit van inzameling en sortering, niet alleen op de kwantiteit, zo concluderen experts. Op deze manier kunnen mono stromen worden verkregen die gemakkelijker en in een hoogwaardige toepassing ingezet kunnen worden. Met een focus op kwantiteit worden uiteindelijk vaak mengstromen gecreëerd die eindigen in downcycling of AVI.

••Wecycle maakt als ketenregisseur het mechanisme inzichtelijk hoe een afdankstroom te regisseren en het percentage materiaal hergebruik te verhogen (al is het gewichtspercentage inzameling nog laag). Bovendien laat Wecycle zien hoe vanuit wetgeving goed gezamenlijk een meet- en monitoringssysteem kan worden opgezet.

••In veel gevallen lijkt het uitbreiden van de producenten verantwoordelijkheid

en het uitbreiden van bestaande drop points (plaatsen waar afval kan worden ingeleverd), zodat er meer producten / stromen ingezameld kunnen worden, een goede eerste stap om kunststofhergebruik te vergroten, zo blijkt uit de ervaringen van ARN, Wecycle, Stybenex en Bureau Leiding. Omdat recyclers melden dat er in Nederland te weinig bruikbaar materiaal (mono stromen) beschikbaar komt, lijkt recycling capaciteit niet de belemmerende factor.

••Voor de effectieve en efficiënte scheiding van kunststoffen en voor het toepassen

van recyclaat in producten is veel specifieke kennis noodzakelijk. In het bijzonder kennis op het gebied van toepassing van recyclaat. In gesprekken met recyclers en ketenregisseurs blijkt dat deze kennis bij slechts in beperkte mate aanwezig is.

••Speerpunten per markt, gebaseerd op expertadvies, zijn samengevat in de volgende tabel.


9

Markt

Speerpunt

Consumenten verpakkingen

•• Verhogen scheidingsrendement (technisch en economisch) / aanpassing inzameleisen

Industriële verpakkingen

•• Terugdringen eenmalige verpakkingen en creëren van gesloten pools meermalige verpakkingen. Om kwaliteit en recycling te garanderen blijft de convertor eigenaar van het materiaal. Opmerking: dit heeft invloed op het percentage recycling en de voordelen van hergebruik moeten dus wel op een of andere wijze in de rekenmethode worden meegenomen.

Automotive

•• AVI fractie verlagen. •• Gedetailleerder inzicht verkrijgen in de stroom die vrijkomt uit reparaties.

Electrical & Electronic

•• Goed voorbeeld van ketenregie toepasbaar maken voor andere markten. •• Verhogen inzameling van e-waste (van 33% naar 100% (gewicht)). •• Voorkomen van export naar lage lonen landen waar garantie van goede verwerking ontbreekt. •• AVI fractie verlagen.

Land- en tuinbouw

•• Uitbreiden bestaande initiatieven voor folie om AVI fractie terug te dringen. •• Kansen voor potten, trays, big bags.

Bouw

•• Terugdringen AVI fractie. •• Uitbreiden inzameling op de bouwplaats.

Overig

•• Composieten, (tuin)meubelen, houseware, tapijt en speelgoed

Tabel 1. Speerpunten per markt.

Monitoring

••Veel van de beschikbare cijfers over gebruik, hergebruik, storten en verbranden van kunststoffen verschillen van elkaar. Deels komt dit door het gebruik

van verschillende meetmethodieken, import en export, dubbeltellingen en verschil tussen netto en bruto hoeveelheden. De discussie over de juistheid van cijfers is belangrijk, maar leidt ook af van de inhoudelijke discussie. Het komen tot een eenduidig, transparant en gedragen systeem voor monitoring is daarom erg belangrijk. Een dergelijk monitoringssysteem

10

verzekert namelijk dat de focus verschuift naar de inhoudelijke discussie en gerelateerde innovatie om het aandeel hergebruik te verhogen.

••Binnen dit monitoringssysteem dient periodiek te worden vastgesteld:

–– Hoeveel virgin kunststoffen er in Nederland op de markt gezet worden. –– Hoeveel producten waarin kunststof is verwerkt geïmporteerd en geëxporteerd worden. –– De hoeveelheid Nederlands recyclaat dat bij scheiders en recyclers die Nederlands afval verwerken vrijkomt. –– De fractie kunststoffen, afkomstig uit Nederlands afval, die ofwel bij AVI’s wordt verbrand ofwel wordt gestort. –– De fractie kunststoffen die ofwel als afval, ofwel als recyclaat (grondstof) geëxporteerd of geïmporteerd wordt.

••Om de betrouwbaarheid van de cijfers te garanderen, dient een onafhankelijke partij data van kunststof afvalstromen (inwinnen, scheiden en herwinnen) te registreren en eventueel met behulp van steekproeven te controleren.


11

2. Inleiding Deze korte studie, uitgevoerd in opdracht van Agentschap NL, ten behoeve van de routekaart voor de NRK (PRIMA Business Kansenkaart) is uitgevoerd met als doel om inzicht te krijgen in de kunststof afdankstromen in Nederland. Inzicht in de kunststof afdankstromen in Nederland is verkregen aan de hand van een aantal interviews, een documentenstudie en met gebruikmaking van de kunststof en recycling expertise van DPI Value Centre. Het overzicht is daarom gebaseerd op de huidige en bekende gegevens. De studie is gericht op kunststoffen op basis van petrochemische producten. Biobased polymeren worden niet nader beschouwd. De composteerbare biopolymeren spelen geen rol in relatie tot mechanische recycling en van de recyclebare biopolymeren zijn de volumes nog zeer gering of ze zijn identiek. Uitgangspunt voor de studie is de inventarisatie van Plastics Europe. Deze inventarisatie bevat onder meer een overzicht van vrijkomende afvalstromen per markt, uitgesplitst naar polymeer type. De onderstaande markten zijn in deze studie meegenomen: 1. Consumenten verpakkingen

5. E&E

2. Industriële verpakkingen

6. Landbouw & Tuinbouw

3. Bouw

7. Overig

4. Automotive In deze markten is specifiek gekeken naar de toepassingen en afvalstromen van de volgende polymeer typen: 1. PET

5. PP

2. HDPE

6. PS

3. PVC

7. Overig, alleen wanneer significant op

4. L(L)DPE

basis inventarisatie Plastics Europe

12

2.1 Leeswijzer Na een algemene inleiding over de verwerking van kunststof in Nederland en de positie van Nederland ten opzichte van andere Europese landen, worden de 7 markten beschreven, gesplitst in een hoofdstuk over kunststofafdank stromen van verpakkingen en een hoofdstuk over kunststof afdankstromen van de niet-verpakkingen. Ieder hoofdstuk is opgedeeld in een paragraaf per markt. De opbouw van deze paragraaf is:

••Inleiding markt: belangrijke toepassingen en polymeertypen ••Organisatie scheiden, inwinnen en herwinnen: organisatie van bekende stromen ••Cijfers bekend en onbekend: welke cijfers weten we en welke niet? ••Knelpunten en toekomstvisie Het rapport sluit af met de vermelding van de geraadpleegde bronnen.


13

3. Kunststof afdank stromen in Nederland Dit hoofdstuk geeft een algemeen beeld van de kunststof afdankstromen in Nederland. Als eerste wordt beschreven hoeveel kunststof afval er in Nederland per jaar vrij komt, vervolgens wordt in paragraaf 3.2 een uitsplitsing gemaakt naar kunststof verpakkingsafval en kunststof niet-verpakkingsafval. Paragraaf 3.3 geeft aan algemeen beeld van de verwerking van kunststof afval in Nederland. De paragrafen 3.4 en 3.5 beschrijven kort de geldende wetgeving en de positie van Nederland in Europa. Dit hoofdstuk sluit af met de samenvatting van de in deze studie gevonden cijfers per markt in paragraaf 3.6. In de hoofdstukken 4 en 5 worden de gevonden cijfers toegelicht.

3.1 Marktintroductie en kunststof afval volume Volgens cijfers van Plastics Europe worden in Nederland jaarlijks 1800 kton kunststoffen op de markt geïntroduceerd (2010).Het totale afvalvolume aan kunststoffen is tussen de 800 en 940 kton per jaar (2010). Nederland is een netto exporteur van producten; dit impliceert automatisch dat Nederland ook een netto exporteur van kunststofproducten is (als onderdeel van een apparaat of als verpakking). Dit impliceert dat een deel van de in Nederland geïntroduceerde op de markt gebrachte kunststof producten niet in Nederland als kunststofafval beschikbaar komt.

14

Export

NL marktintroductie

1800 kt

Producten

(convertor demand)

NL kunststof

Export

800 - 940 kt

Stort

afval

AVI

(Mechanische) recycling Import

Figuur 1. Overzicht kunststof afdankstroom in Nederland.

Het afvalvolume van is onder te verdelen in verschillende typen polymeren, zie Grafiek 1.

16% Overig

13% PET

7% PS

12% HDPE

8% PVC

18% PP

26% L(L)DPE

Grafiek 1. Afvalvolume uitgesplitst naar polymeer type.


15

3.2 Kunststof verpakkingsafval en kunststof niet-verpakkingsafval De kunststof afdankstroom is onder te verdelen in 2 hoofdgroepen: kunststof uit verpakkingsafval en kunststof uit niet-verpakkingsafval. Verpakkingsafval is afkomstig uit huishoudens (post-consumer) en is afkomstig uit de industrie (post industrieel). Verpakkingen zijn in tegenstelling tot niet-verpakkingen veelal kortcyclische producten zodat zij zeer snel in de afvalfase terecht komen. De verdeling tussen de volumes verpakkingsafval en niet-verpakkingsafval worden door verschillende partijen gerapporteerd, maar er bestaat geen eenduidig cijfer. Nedvang rapporteert bijvoorbeeld 454 kton verpakkingsafval in 2010, Plastics Europe en Agentschap NL rapporteren 585 kton over 2010.

3.3 Verwerking Een gedeelte van de in Nederland afgedankte stroom kunststof wordt in Nederland verwerkt. In de interviews is onder andere duidelijk geworden dat in iedere stap van de verwerking van afgedankt kunststof import en export van materiaal plaats vind. In dit rapport worden de stappen inwinnen, scheiden en herwinnen onderscheiden als de verschillende stappen in de verwerking van afgedankt kunststof. Import en export stromen zijn lastig te kwantificeren. Dubbeltelling en het ontbreken van een eenduidig meetsysteem zijn hiervoor de belangrijkste oorzaken.

16

Import

NL kunststof afval

Inzamelaar

Import

Import

Sorteerder

Export

Recycler

Export

Figuur 2. Import en export in de kunststof recycle keten.

3.4 Wetgeving Vanuit wetgeving wordt de partij die een product op de markt zet verantwoordelijk gesteld voor de afdankfase van het product. Deze uitbreiding van de producenten verantwoordelijkheid wordt bijna jaarlijks versterkt met hogere targets voor her gebruik. Nederland volgt vrijwel altijd de Europese wetgeving op dit gebied. De structuur hiervan is schematisch afgebeeld in Figuur 3.

17


Thematic strategies on waste prevention and recycling (2005) Sustainable use of resources (200%) Horizontal legislation Waste framework dir. Dir. 2008/98/EC (WFD)

Waste shipment reg. (EC) 1013/2006 Waste treatment operations

Landfilling: landfill dir. Dir. 99/31/EC

Incinneration: industrial emissions dir. (2010/75/EU) Waste streams

Packaging and packaging waste Dir. 94/62/EC

ELV Dir. 2000/ 53/EC

WEEE Dir. 2002/ 96/EC + Recast

RoHS Dir. 2002/ 95/EC + Recast

Batteries and accumulators Dir. 2006/ 66/EC

Mining waste Dir. 2006/ 21/EC

PCBs, PCTs Dir. 96/ 59/EC

Sewage sludge Dir. 86/ 278/EEC

Figuur 3. Schematisch overzicht Europese wetgeving.

Het basis principe van de Waste Framework Directive (WFD) is vervat in de Waste Hierarchy. De Nederlandse Ladder van Lansink is een voorloper hiervan. In de Waste Hierarchy staat het storten onderaan, erboven staat verbranden. Wij zijn van mening dat er een trede kan worden toegevoegd, specifiek voor kunststoffen. De missende stap is opslag voor later hergebruik, bijvoorbeeld wanneer dit economisch of technisch wel haalbaar is. Dit impliceert dat ‘urban mining’ op bestaande stortplaatsen overwogen kan worden om langs deze weg waardevolle materialen, o.a. kunststoffen, terug te winnen. In Figuur 4 is deze aangepaste waste hierarchy weergegeven.

18

Preventie Hergebruik Mechanische recycling Opslag Overig hergebruik (verbranden) Storten

Figuur 4. Aangepaste Waste Hierarchy.

3.5 Positie Nederland in Europa Nederland staat volgens cijfers van Plastics Europe / EUPR / EUPC op de 8e plaats als het gaat om de inzameling van kunststof afval. In Grafiek 2 is in groen aangegeven wat er wordt gerecycled (niet per definitie in Europa) en in blauw hoeveel er in een AVI of cementoven wordt verbrand. Ook is uit de grafiek af te leiden dat er 7,9% ontbreekt. Detailcijfers ontbreken om dit toe te wijzen aan bijvoorbeeld de export van kunststof afval.

19


Switzerland Germany Austria Sweden Denmark Belgium Luxembourg Netherlands Norway France Italy Slovakia Czechia Finland Hungary Estonia Spain Portugal Ireland UK Slovenia Poland Romania Latvia Lithuania Greece Bulgaria Cyprus Malta 0%

23,7%

76,0% 65,3% 70,0% 60,9% 71,5% 65,7% 74,4% 65,9% 58,2%

32,9% 26,6% 35,4% 24,3% 29,1% 18,0% 26,2% 33,1% 17,5% 40,2% 23,8% 27,0% 23,5% 26,3% 31,5% 14,4% 17,7% 27,0% 18,9% 20,3% 29,6% 9,2% 23,1% 14,6% 19,2% 17,7% 27,0% 8,7% 22,1% 8,9% 21,4% 7,1% 19,7% 7,3% 19,2% 5,3% 23,2% 1,1% 19,5% 0,0% 15,9% 2,0% 13,3% 3,2% 11,1% 0,0% 9,9% 0,0% 20%

40%

60%

80%

100%

Grafiek 2. Kunststof inzameling in Europa.

Met betrekking tot de veranderingen in deze cijfers (2010 vergeleken met 2006) komt Nederland in de middenmoot uit. In de periode 2006 tot 2010 is het aandeel mechanische recycling met 5% en energieterugwinning met 3% gestegen. Estland, Finland, Hongarije, Slowakije en Duitsland staan bovenaan de lijst stijgers.

3.6 Overzicht stromen in Nederland Een overzicht op hoofdlijnen van de Nederlandse volumes per markt is gegeven in Tabel 2. Benadrukt dient te worden dat de tabel een combinatie is van verschillende bronnen uit de literatuur en inschattingen van experts. Geconcludeerd kan desondanks worden dat een aanzienlijk deel van de afgedankte kunststoffen in een AVI wordt verbrand. Blijkbaar is dit economisch en organisatorisch een aantrek-

20

kelijk alternatief. Ook valt op dat er volgens sommige rapportages nog een deel van de kunststof afvallen wordt gestort, terwijl dit door marktpartijen wordt tegengesproken. Eveneens opvallend is dat uit onderstaande tabel blijkt dat het percentage materiaalrecycling hoger ligt dan wordt aangenomen door Plastics Europe (Grafiek 2). Op basis van het gemiddelde van het afdankvolume is het percentage materiaalrecycling namelijk 33%, terwijl uit de grafiek 26% blijkt, Een reden hiervoor zou volgens experts kunnen zijn dat er bruto en netto getallen door elkaar worden gebruikt. Bruto betekent dat er ook een deel vervuiling wordt meegeteld. Vervuiling door bijvoorbeeld zand, water, ander organisch materiaal of resten van datgene dat verpakt was. Dezelfde reden kan het verschil verklaren tussen de som waarde van materiaal recycling, AVI en stort van beide stromen kunststofverpakkingsafval en het afdankvolume. De som van de verwerkingsvormen van het kunststof verpakkingsafval (606 kton) is namelijk hoger dan de hoogste inschatting van het afdankvolume (585 kton). Stroom / verwerking

Afdankvolume

Materiaal recycling

AVI

Stort

Verpakkingen (cons)

290 - 370

92

359

20

Verpakkingen (ind)

168 - 215

131

Automotive

35

7

20

8

E&E

60

18

40

3

Land- en tuinbouw

38

13

23

2

Bouw

68

17

44

4

Overig

>140

>10

>25

?

Totaal

800 - 931

286

506

37

Alle getallen in kton

Tabel 2. Overzicht Nederlandse stromen kunststofafval per markt.


21

4. Kunststof afdankstroom verpakkingsafval Dit hoofdstuk beschrijft de verwerking van kunststof verpakkingsafval, zowel het kunststof verpakkingsafval afkomstig van consumenten (paragraaf 4.1) als het kunststof verpakkingsafval afkomstig van de industrie (paragraaf 4.2). Hieronder worden eerst enkele kenmerken gegeven van de totale stroom kunststof verpakkingsafval in Nederland. Over het totale volume van de Nederlandse stroom kunststof verpakkingsafval bestaan verschillende cijfers, variërend van 454 (Nedvang) tot 585 (Plastics Europe / Agentschap NL) kton per jaar (2010). Dit zijn beide bruto getallen, gemeten op het moment van inzameling. Plastics Europe rapporteert dat van de volgens hun telling van de 585 kton verpakkingsafval 20 kton wordt gestort, 359 kton wordt verbrand in een AVI en dat 206 kton (netto) mechanisch wordt gerecycled (Grafiek 3). De som van de door ons gevonden cijfers over mechanische recycling van kunststof verpakkingsafval is 227 kton. Een mogelijke verklaring voor het verschil ligt in dubbeltelling en het door elkaar gebruiken van bruto en netto getallen.

22

600

20 359 500

Kton

400

300

200

206

100

0

Storten AVI Mechanische recycling

Grafiek 3. Verwerking kunststof verpakkingsafval.

In de volgende 2 paragrafen worden de 2 deelstromen, consumenten kunststof verpakkingsafval en industrieel kunststof verpakkingsafval beschreven en waar mogelijk verder gekwantificeerd.

4.1 Consumenten verpakkingen In de onderstaande tabel zijn binnen de markt voor kunststof consumenten verpakkingen de grootste stromen in termen van toepassingen (producten) beschreven. De stromen genoemd in de tabel zijn, voor zover bekend is, in deze paragraaf verder beschreven.

23

HDPE

PVC

L(L)DPE

PP

PS

Marktintroductie/ jaar [Kt]

Inwinning

water en frisdrank flessen ≥ 1 liter

X

26

statiegeld; via retail

water en frisdrank flessen < 1 liter

X

10

NEDVANG

flessen: zeep, melk, shampoo, detergenten

X

X

X

?

NEDVANG

bakjes, schaaltjes, trays, deksels

X

X

X

X

?

NEDVANG

draagtasjes

X

X

?

NEDVANG

primaire verpakkingen/films

X

X

X

multi- ? layer

NEDVANG

BOPP film (wikkels)

X

multi- ? layer

NEDVANG

X

12

Open, milieustraten en via MKB

+/- 8

Stichting Disposables Benelux

Toepassing

EPS verpakkingen (MKB en consumenten) Koffiebekertjes

X

Overig

PET


Tabel 3. Toepassingen consumenten verpakkingen.

4.1.1 Organisatie inwinnen, scheiden en herwinnen Water- en frisdrankflessen <1 liter, flessen, bakjes, draagtasjes, BOPP film

Kunststof consumenten verpakkingsafval wordt in Nederland via 2 wegen opgehaald. In de meeste gemeenten wordt een systeem van voorscheiding gehanteerd.

24

In dit door Nedvang beheerde systeem worden kunststofverpakkingen in een aparte zak ingezameld. In de zogenaamde niet-Nedvang gemeenten worden kunststof verpakkingen in het gemengde huisvuil ingezameld. Uit deze stroom wordt via nascheiding een fractie kunststof gescheiden. Zonder te diep in te gaan op de discussie over voor- en nascheiding1) kan worden gesteld dat volgens de huidige regelgeving gemeentes vrij zijn in hun keuze voor voor- of nascheiding. In beide gevallen zal een deel van de kunststofverpakkingen naar een AVI gaan: via het Nedvang voorscheidingssysteem worden niet alle kunststof verpakkingen ingezameld en de efficiëntie van het nascheidingssysteem kent beperkingen. Na inwinning wordt de kunststof fractie uit het huishoudelijk afval gescheiden in een stroom PP, HDPE, PET en folie (Figuur 5). Dit proces is verre van efficiënt en er ontstaat ook een aanzienlijke stroom gemengde kunststoffen, deels door de aanwezigheid van onscheidbare en/of samengestelde producten. Ook komt er een afvalstroom vrij van niet kunststoffen zoals metalen, papier, drankkartons en organisch materiaal. Omdat dit een aanzienlijk deel van de totale stroom kan zijn, is het van belang om bij gerapporteerde cijfers te weten of het bruto of netto cijfers zijn. Het verschil tussen bruto en netto kan oplopen tot 40% (bij landbouwfolie is dit aanhangend zand) en ligt bij huishoudelijk afval tussen 15% en 25%. Voorscheiding

PP

PP

HDPE

HDPE

PET

PET

Folie

Folie

+

Mixstroom + Reststroom

Nascheiding

Figuur 5. Verwerking van kunststof consumenten verpakkingsafval.

1) Er is een groot aantal rapporten beschikbaar over de voor- en nadelen van beide scheidingssystemen. Zie onder andere: LCA: recycling van kunststof verpakkingsafval uit huishoudens, CE Delft, november 2011


25

Het herwinnen van deze stromen PP, HDPE, PET en folie in een recyclingproces omvat o.a. de stappen: verkleinen, afscheiden van verontreinigingen, wassen en granuleren. Water- en frisdrankflessen ≥ 1 liter

Naast deze 2 systemen voor kort-cyclische consumenten verpakkingen bestaan er statiegeldsystemen voor lang-cyclische verpakkingen als kratten (meermalig gebruik)en frisdrankflessen groter dan of gelijk aan 1 liter (eenmalig gebruik). Koffiebekers

De Stichting Disposables Benelux organiseert het inwinnen van PS koffiebekers bij eindgebruikers (bedrijven, sportkantines, werkplaatsen etc.). 4.1.2 Cijfers: bekend en onbekend In deze paragraaf worden voor zover bekend de cijfers gepresenteerd die in de studie zijn gevonden, op basis van inventarisatie van bestaande rapportages (Tabel 4). Deze tabel laat daarmee ook meteen zien welke cijfers er nog niet bekend zijn. Waar nodig en indien bekend wordt eerst een toelichting op de stroom gegeven. Water- en frisdrankflessen <1 liter, flessen, bakjes, draagtasjes, BOPP film

Naast de statiegeld systemen voor flessen groter en gelijk aan 1 liter, wordt het grootste gedeelte van de kunststof consumenten verpakkingen dus ingezameld via een systeem van voor- of nascheiding. De via statiegeld ingezamelde flessen zijn van een hoge zuiverheid en daarom in de regel volledig tot nieuwe flessen te verwerken (bottle-to-bottle). De flessen die via het Nedvang systeem worden ingezameld, worden door een mindere kwaliteit vooral ingezet in strappings en fiber toepassingen. Drinkbekers

De Stichting Disposables Benelux zamelt in Nederland per jaar netto 0,5 kton drinkbekers (PS) in. Totaal zijn dit ongeveer 150 miljoen drinkbekers. Naar schatting wordt er in Nederland per jaar ca. 8 kton aan PS drinkbekers afgedankt. Een groot gedeelte van deze stroom zit dus in de stroom stedelijk afval, een verzamel-

26

term voor afvallen uit huishoudens en uit de kantoren en diensten sector. Per jaar komt er dus tussen 290 en 370 kton kunststof verpakkingsafval bij consumenten vrij, dit zijn bruto cijfers over 2010. Op basis van de beschikbare cijfers (hiervoor waar mogelijk toegelicht) komen we tot de volgende verdeling en verwerking per geïdentificeerde stroom: Afdank volume

Stroom

Inzameling (bruto)

recycling

AVI

storten

26 kton

water en frisdrank flessen ≥ 1 liter

26 kton

26 kton

0

0

?

water en frisdrank flessen < 1 liter

59 kton

30 kton

?

Nedvang: 83 kton via voorscheiding flessen: zeep, melk, Niet-Nedvang: shampoo, detergenten 9 kton via na scheiding bakjes, schaaltjes, trays, deksels draagtasjes primaire verpakkingen / films BOPP film (wikkels)

?

EPS verpakkingen (consumenten en MKB)

12 kton

6 kton

6 kton

?

8 kton

koffiebekertjes

0,5 kton

0,5 kton

?

?

92 kton

> 36 kton

20 kton (incl. industriële verpakkingen)

290 - 370 kton

Tabel 4. Bekende en onbekende cijfers kunststof consumenten verpakkingen.

Ter illustratie, zie de verdeling van de sorteerfracties van de huishoudelijke verpakkingen in fig. 4 (bron: Nedvang)

27


Vochtverlies Vuil/ restdeelstroom

2%

Gemengd PET 90 Polyethyleen

6% 5%

15%

Gemengde kunststoffen EBS

Polypropyleen 4%

Niet kunststof 1% 6%

17%

Folie

44% Mengstroom (kunststof) Grafiek 4. Overzicht gesorteerd door Nedvang

4.1.3 Knelpunten en toekomst Tabel 4 laat de behoefte aan eenduidige en betrouwbare cijfers zien. Om eenduidige en betrouwbare cijfers te bereiken dient ten minste aan de volgende randvoorwaarden te worden voldaan:

••Kwantificeren aandeel kunststoffen dat wordt verbrand in een AVI. Via

een serie steekproeven van AVI input kan worden bepaald wat het aandeel kunststoffen is. Vervolgens zou van iedere AVI bekend moeten worden wat het aandeel Nederlands huisvuil is dat op jaarbasis wordt verwerkt. In opdracht van Agentschap NL is in 2011 via steekproeven geanalyseerd wat de samenstelling van de AVI stroom is. Wij hebben niet kunnen achterhalen wat het aandeel Nederlands afval is, dat in Nederlandse AVI’s wordt verbrand.

28

••Kwantificering van de export van kunststof afval en al het andere afval dat mogelijk kunststof kan bevatten (controle bijvoorbeeld op basis van steekproeven).

••Kwantificering van de in- en output van de kunststof recyclers in Nederland en in het buitenland indien zij Nederlands afval verwerken. Hierbij moet worden opgelet dat dubbeltelling wordt vermeden. In de periode dat de convenanten geldig waren heeft VMK de jaarlijkse verantwoording van de volumes gerapporteerd na inzameling van data via enquêtes bij inzamelaars en recyclers. Naast het verkrijgen van betrouwbare cijfers is ook het verhogen van het scheidingsrendement van belang, van zowel voor- als nascheiding. Nederland scoort op dit gebied significant lager dan bijvoorbeeld Duitsland. Verhoging van het scheidingsrendement zorgt of voor zuiverder en dus hoogwaardiger stromen of direct voor een hoger aandeel materiaal hergebruik. Een investering in onderzoek naar de verhoging van het scheidingsrendement is daarom wenselijk. Mono-stromen leveren in de regel het hoogste percentage materiaal hergebruik op hetzelfde niveau op. Voorbeelden zijn de PET stroom frisdrankflessen, kratten, buizen, en op kleine schaal de PS drinkbekers.

4.2 Industriële verpakkingen In de onderstaande tabel zijn binnen de markt van kunststof industriële verpakkingen de grootste stromen in termen van toepassingen (producten) beschreven. De stromen genoemd in de tabel zijn, voor zover bekend is, in deze paragraaf verder beschreven.

29

HDPE

PVC

L(L)DPE

PP

PS

Marktintroductie /jaar [Kt]

Inwinning

strappings

X

X

?

open

films, transport verpakkingen

X

135

inzamelaars

zware zakken (industrie)

X

?

inzamelaars

kratten en trays, bier en fris

X

X

Open / statiegeld (pools)

kratten

X

X

Open (pools)

pallets (meermalig)

X

gesloten kringloop (pools)

pallets (limited trips)

X

X

mixed

4

open

vaten / jerrycans chemische industrie

X

8

gesloten kringloop

vaten / jerrycans andere industrie

X

open

emmers

X

X

open

IBC´s (> 250 liter)

X

7

open

bigbags

X

24

open

Overig

Toepassing

PET


Tabel 5. Toepassingen industriële verpakkingen.

4.2.1 Organisatie inwinnen, scheiden en herwinnen Veel stromen in deze markt kennen een open systeem van inwinning. Dit betekent dat er geen keten regisseur actief is en dat de industrie de inwinning zelf heeft georganiseerd. Een van de redenen hiervoor is dat het in principe over zuivere, gedefini-

30

eerde stromen gaat, die op een beperkt aantal locaties in een groot volume als afval vrijkomen. Daarnaast speelt het een rol dat veel van deze transportverpakkingen in een statiegeldsysteem worden gedistribueerd, zodat het ook voor de gebruiker van belang is dat deze producten in een retourstroom naar de aanbieders gaan. 4.2.2 Cijfers: bekend en onbekend In deze paragraaf wordt de cijfers gepresenteerd die beschikbaar zijn (Tabel 6). Waar nodig en indien bekend wordt eerst een toelichting op de stroom gegeven. De totale stroom verpakkingsafval (consumenten en industrieel) in Nederland is tussen de 454 en 585 kton groot. Per jaar komt er in de industrie tussen 168 en 215 kton verpakkingsafval vrij. Kratten en trays (bier en fris)

In Nederland zijn er naar schatting 14 miljoen bier en frisdrank kratten in omloop. Gemiddeld weegt een krat 2 kg; 28 kton aan kunststoffen. Hiervan is ongeveer de helft HDPE en de helft PP. Het overgrote deel van de kratten betreft bierkratten (99%), naar schatting zijn er slechts 200.000 friskratten in omloop. Veel frisdranken worden verpakt in eenmalig verpakkingen zoals trays en folies (onder andere frisdrank en mineraalwater). Reguliere uitval van de kratten door breuk ligt op ongeveer 1 % per jaar, dit volume wordt 100% gerecycled. En wordt daarom als 3 kton materiaal recycling meegerekend. Kratten worden veelal ineens vervangen (nieuw design, marketing etc.) na een levensduur van minimaal 10 jaar (in de realiteit is dat eerder 15-20 jaar). Kratten

In Nederland zitten ongeveer 92 miljoen kratten in de retail pool, het gaat hier om meermalige verpakkingen, zoals de grijze kratten van de AH of groene groente- en fruitkratten. Een krat weegt gemiddeld 1,2 kg. In totaal zit er 110 kton kunststof in deze toepassingen (50% HDPE en 50% PP). Elke 10 – 15 jaar wordt de volledige pool vervangen (100% materiaal recycling). Jaarlijkse uitval is 2% per jaar, de uitval rekenen we ook als 100% materiaal recycling mee.


31

Pallets (meermalig)

Naar schatting zijn er in Nederland 1 miljoen pallets in omloop (HDPE, PPC) die worden gebruikt in interne transportsystemen, distributiecentra, bij de spoorwegen en in de food (vis) industrie). Een pallet weegt gemiddeld 25 kg, de toename is ca. 100.000 pallets per jaar. Er zit dus 25 kton kunststof in deze toepassing, jaarlijkse uitval is 2%. De uitval rekenen we mee als 100% materiaal recycling. Ook zijn er in Nederland 0,6 miljoen palletboxen in omloop. Gemiddeld weegt een pallet 40 kg; er zit daarom 24 kton kunststof in deze stroom, die meermalig wordt gebruikt bijvoorbeeld voor aardappelen, vlees en in de demontagestraten van ARN. Elke 10 – 15 jaar wordt de volledige pool vervangen (100% materiaal recycling). Jaarlijkse uitval is 2% per jaar, de uitval rekenen we als 100% materiaal recycling mee. Pallets (limited trip)

De inschatting van deze stroom is er circa 500.000 per jaar worden geproduceerd. De pool in Nederland wordt geschat op 2,5 miljoen pallets. Deze pallets worden veelal gebruikt voor export producten, naar landen waar houten pallets alleen kunnen worden gebruikt als er een certificaat van behandeling tegen schimmels/ bacteriën bij zit. De pallets wegen tussen de 5 en 10 kg per stuk en worden veelal geproduceerd uit mixed plastics. Vanwege de geografische verspreiding van dit type pallet is het niet in te schatten wat het afdank volume ervan in Nederland is. IBC’s

Een expert schatting uit 2009 van deze stroom is dat er in de EU 4,5 miljoen in omloop zijn. Voornamelijk Duitsland en Benelux zijn grootgebruikers van deze containers uit HMWPE die veel in de chemie worden gebruikt. De containers zijn vaak naturel van kleur en staan in een frame van ijzer, het aandeel kunststof per container is 25 kilo. Een voorzichtige schatting op basis van inwoneraantallen is dat er 150 duizend IBC’s in Nederland in omloop zijn; 4 kton aan kunststof. Mechanische recycling is technisch mogelijk maar een probleem hierbij zijn gevaarlijke resten van het verpakte product, die ten dele ook gemigreerd zijn in de wand van een container. De gegarandeerde levensduur van IBC’s is 5 jaar, in de praktijk gaan ze echter 5 tot 10 jaar mee.

32

Chemie vaten

Naar schatting eveneens een EU markt van 4,5 miljoen stuks. Een voorzichtige inschatting voor Nederland is 150.000 stuks. De 200 liter vaten wegen tussen de 3 en 5 kg en de levensduur is 5 tot 10 jaar. Vaten

In de levensmiddelen industrie worden in Nederland naar schatting 150.000 vaten gebruikt. Onder andere voor uien, olijfolie etc. Een onbekend deel van deze vaten zit in een gesloten loop (pool), een ander deel zit in de 2e hands markt (o.a. op campings, volkstuinen). Een derde onbekend deel komt via het bedrijfsafval of huishoudelijk afval in een AVI stroom of recyclestroom terecht. Afdank- Stroom volume

Inzameling (bruto)

recycling AVI

storten

?

strappings

?

?

?

?

135 kton

films, transport verpakkingen ?

?

?

?

?

zware zakken (industrie)

?

?

?

?

3 kton

kratten en trays, bier en fris

3 kton

3 kton

?

?

2 kton

kratten

2 kton

2 kton

?

?

1 kton

pallets (meermalig)

1 kton

1 kton

?

?

?

pallets (limited trips)

?

?

?

?

?

vaten / jerrycans chemische industrie

Potentie: 0,6 kton per 5 – 10 jaar

?

?

?

vaten / jerrycans andere industrie

Potentie: 450 duizend stuks

?

?

?

emmers

?

?

?

?

IBC´s (> 250 liter)

Potentie: 4 kton per 5 – 10 jaar

?

?

?

bigbags

Potentie: 24 kton

?

?

?

?

33


Afdank- Stroom volume

Inzameling (bruto)

recycling AVI

storten

168 – 215 kton

147 kton

131 kton

20 kton (incl. industriële verpakkingen)

11 – 59 kton

Tabel 6. Bekende en onbekende cijfers industriële verpakkingen.

4.2.3 Knelpunten en toekomst Het grote aantal vraagtekens in de tabel laat zien dat van veel stromen het volume niet exact bekend is. Wel valt op dat het percentage materiaal hergebruik hoger ligt dan bij de consumenten verpakkingen. Dit is logisch omdat enerzijds het gewicht per verpakkingsunit aanzienlijk hoger is en anderzijds de diversiteit van de, in deze verpakkingen gebruikte kunststoffen, aanzienlijke geringer is. Daardoor komen op de drop points de verpakkingen al grotendeels als mono stroom vrij. Om grip te krijgen op de exacte omvang van de stromen die binnen deze markt rondgaan, in termen van afgedankt volume, inzameling, export, verwerking en storten is aanvullend onderzoek noodzakelijk. Het analyseren en extrapoleren van de cijfers van enkele grote spelers in de markt zou hierin een eerste stap kunnen zijn. Opvallend is dat ondanks het ontbreken van een ketenregisseur een aanzienlijk percentage van de kunststof afvallen wordt gerecycled. Deze prestatie is dus volledig toe te schrijven aan initiatieven van de recycle industrie zelf en is naar verwachting van experts economisch rendabel doordat de stromen continu en van een gedefinieerde kwaliteit zijn. Door slim gebruik te maken van huidige inzamelsystemen (inclusief drop points) kunnen ook andere stromen ingezameld worden. In verder onderzoek moet worden getoetst wat de haalbaarheid hiervan is. Gedacht kan worden aan het opzetten van een gezamenlijke inzamelstroom van big bags (gebruik voor o.a. transport van zand, granulaten, hout, meststoffen e.d.) strappings en emmers, of van zware zakken en transport verpakkingen. Randvoorwaarden zijn laagdrempeligheid voor de gebruiker en zuiverheid, volume en continuïteit voor de recycler. In het geval van big bags weten we bijvoorbeeld dat er balen met big bags in Nederland worden geïmporteerd omdat er uit de Nederlandse markt niet voldoende beschikbaar komen, terwijl er naar schatting toch 24 kton per jaar op de Nederlandse markt wordt geïntroduceerd.

34

Het aandeel frisdrankkratten ten opzichte van bierkratten is erg laag. Reden hiervoor is niet het verschil in consumptie, maar dat fris vaker in eenmalige verpakkingen wordt verpakt. Deze folie verpakkingen worden via het huishoudelijke afval afgevoerd. Uit de opvatting van de Europese commissie en uit uitspraken van het Europees Hof blijkt dat stimuleren van de industrie het enige middel is dat de Nederlandse overheid heeft om het aandeel meermalige verpakkingen te verhogen. Een aantal Scandinavische landen en ook Duitsland hanteren een minimum target voor het gebruik van verpakkingen voor meermalig gebruik. Onderzocht kan worden wat de voor- en nadelen van dit systeem zijn en of dit ook in Nederland toepasbaar is.

35


5. Kunststof afdankstroom niet-verpakkingen Dit hoofdstuk beschrijft alle stromen kunststofafval die geen verpakkingen zijn aan de hand van 4 markten. Dit zijn automotive (paragraaf 5.1),Electrical & Electronic (paragraaf 5.2), landen tuinbouw (paragraaf 5.3) en de bouw (paragraaf 5.4). De relevante stromen die nog overblijven zijn beschreven in de laatste paragraaf (5.5). De volgende tabel bevat een samenvatting van de gevonden cijfers. Nadere detaillering is te vinden in de volgende paragraven. Markt

Afdankvolume / Recycling [kton] AVI [kton] jaar [kton]

Stort [kton]

Automotive

35

7

20

8

E&E

60

18

40

3

Land- en tuinbouw

38

18

18

2

Bouw

68

17

44

7

Overig

>140

>10

>25

?

Totaal

341

70

147

20

Tabel 7. Overzicht Nederlandse kunststof afdankstromen niet-verpakkingen.

36

5.1 Automotive

HDPE

PVC

L(L)DPE

PP

PS

bumpers

X

ARN / autodemontage, deels open

dashboards

X

X

ABS, PA, ETC.

ARN / autodemontage

accu’s

X

ARN / autodemontage

stoelen

ARN / autodemontage

panelen

X

X

ABS

ARN / autodemontage

achterlichten

PMMA

ARN/ autodemontage

wieldoppen / gril

X

X

ARN/ autodemontage

benzinetanks

UHDPE

ARN/ autodemontage

shredder residu

X

X

X

X

X

X

mixed

ARN

Overig

Toepassing

PET


De toepassingen binnen de automotive die zijn meegenomen staan in Tabel 8.

Inwinning

Tabel 8. Toepassingen automotive.

5.1.1 Organisatie inwinnen, scheiden, herwinnen Er zijn op hoofdlijnen 2 stromen kunststof afval te onderscheiden binnen de automotive, het verschil zit in de herkomst. De ene stroom is afkomstig vanuit reparaties en vervanging van onderdelen. Bijvoorbeeld beschadigde bumpers, spiegels of lampen. De andere stroom zijn end-of-life vehicles, de wrakken, die in Nederland worden gedemonteerd.


37

Schade auto’s

De stroom kunststoffen die vrijkomt door de vervanging van onderdelen van beschadigde auto’s, zoals bumpers, is moeilijk in kaart te brengen. Het bestaan is bekend, omdat er recycle bedrijven actief zijn in de inzameling van kunststof onderdelen bij autoschadebedrijven van deze onderdelen. End-of-life vehicles

De recyclingketen start bij een autodemontagebedrijf. Hier wordt een afgedankte auto ontdaan van schadelijke materialen en vloeistoffen. Recyclers en verwerkers van dit type afvalstromen halen de materialen en vloeistoffen op bij het autodemontagebedrijf. Wat overblijft van een afgedankte auto moet verwerkt te worden in een shredder. Nadat alle metalen zijn verwijderd blijft er shredder residu over, dat ook nog kunststoffen bevat. In Nederland worden deze kunststoffen door ARN in Tiel uit het residu verwijderd. Dit gebeurt in drie stromen, gesorteerd naar dichtheid.

••De lichte fractie (lichter dan 1,1 kg/dm3) zou verwerkt moeten worden door een Franse kunststof compounder (Galloo plastics) tot granulaat; het lijkt onwaarschijnlijk dat uit een shredder residu een kunststof fractie van voldoende kwaliteit voor een compounder geproduceerd kan worden. In november 2011 is een eerste partij aan Gallo geleverd door ARN Tiel; dit was echter een partij maalgoed van wieldoppen en grills.

••De middelste fractie (1,1 – 1,3 kg/dm3) doet dienst als

reductiemiddel bij de ijzerproductie in hoogovens in Duitsland en vervangt hierbij cokes als primaire grondstof.

••De zware fractie (zwaarder dan 1,3 kg/dm3) bestaat voor een groot deel uit resten van de bedrading, koper en kunststoffen met een

hoge dichtheid zoals bijv. PVC. Deze stroom wordt verwerkt door een metaalrecyclingbedrijf in België (Schroot recycling Hulst) dat het koper eruit haalt. Onbekend is wat er met de restfractie gebeurd.

38

5.1.2 Cijfers: bekend en onbekend In 2010 zijn er in Nederland 440.000 auto’s afgemeld, waarvan er circa 232.000 werden gerecycled in Nederland. Een groot deel van de in Nederland afgemelde auto’s wordt geëxporteerd. Gemiddeld bevat een nieuwe auto tussen de 150 en 180 kilo kunststoffen. Auto’s die nu voor demontage in Nederland worden aangeboden zijn tussen de 15 en 25 jaar oud. Deze auto’s bevatten minder kunststoffen dan de auto’s die nu (en in de toekomst) worden geproduceerd. Geschat wordt dat van het afdankvolume van 35 kton per jaar 25 kton afkomstig is uit end-of-life auto’s en 10 kton afkomstig is uit vervanging van onderdelen.

40 35

8

Kton

30 25

20

20 15 10 5

7

0

Grafiek 5. Verwerking automotive kunststoffen.


39


Uitgaande van 232.000 auto’s en ongeveer 100 kilo kunststoffen gemiddeld per auto komt er per jaar ca. 25 kton aan kunststoffen uit afgedankte auto’s vrij. Afdankvolume

Stroom

Inzameling (bruto)

4,6 kton

bumpers

?

1,6 kton

dashboards

?

3,0 kton

accu’s & vloeistof containers

?

7,8 kton

Stoelen (incl. stoffering)

?

12 kton

Panelen (binnen en buiten)

?

2,3 kton

achterlichten

?

2,8 kton

wieldoppen / gril

?

1,4 kton

benzinetanks

?

shredder residu

25 kton (totaal shredder input)

35 kton

recycling

AVI

storten

4,4 kton

18 kton

7,8 kton

2,6 kton

1,7 kton

0,2 kton

7 kton

20 kton

8 kton

Tabel 9. Bekende en onbekende cijfers automotive.

5.1.3 Knelpunten en toekomst Het aandeel kunststoffen per auto stijgt. Het aandeel materiaal hergebruik is echter laag in vergelijking met het aandeel dat wordt verbrand. Een verklaring voor deze cijfers is dat de focus in de autorecycling niet in de eerste plaats op kunststof ligt. Met recycling van alleen het metaal worden de gestelde targets al gehaald. Hier ontbreekt tot op heden, door de targetsetting, een incentive om ook de kunststoffen te scheiden en te herwinnen. Dit gaat veranderen omdat het nieuwe target voor 2015 op 95% is gesteld (85% materiaal recycling, 10% AVI). Door de opkomst van en investering in post shredder technologie kan deze target ook gehaald worden. De

40

nieuwe demontage fabriek van ARN in Tiel met post shredder scheiding is hiervan een voorbeeld. De capaciteit van de fabriek is 3 keer de huidige behoefte, afgaande op de opgave van ARN. Een interessante stroom met een recycling potentieel zijn de kabelbomen. Hieruit kan naast het koper ook het (zacht) PVC van worden gerecycled. Nader onderzoek is aan te bevelen. Andere interessante stromen zijn de zittingen en het kunststof uit de accu’s. Accu’s worden veelal verbrand om het lood te herwinnen, de kunststof behuizing dient dan eigenlijk als brandstof. Voor alle drie de stromen geld dat voldoende kennis over kunststof en de inzet van het recyclaat nodig is om het recyclaat een goede toepassing te geven.

5.2 Electrical & Electronic De toepassingen binnen Electrical & Electronic die zijn meegenomen staan in Tabel 10. In hoofdlijnen gaat het om een stroom ICT afval en om een stroom overige

HDPE

PVC

L(L)DPE

PP

PS

ICT apparatuur

divers

ICT~Milieu

bruingoed

divers

retail, gemeentewerf

kabels

X

X

via bouwafval?

witgoed

X

PA, ABS

retail, gemeentewerf, Coolrec

verpakking / maatwerk dozen

X

X

Tabel 10. Toepassingen Electrical & Electronic.

Overig

Toepassing

PET


elektrische apparaten (overig e-waste).

Inwinning


41

5.2.1 Organisatie inwinnen, scheiden en herwinnen De inzameling van het afval in deze markt, vaak e-waste genoemd, wordt in hoofdzaak door 2 stichtingen beheerd. ICT~Milieu voor de inzameling van ICT-afval en Wecycle voor de inzameling van al het overige e-waste. ICT apparatuur

Om invulling te geven aan de wettelijke productenverantwoordelijkheid, zoals die is geformuleerd in de Europese Waste of Electric & Electronical Electronic directive (WEEE), organiseert ICT~Milieu (onderdeel van branche vereniging ICT~office) de inzameling van ICT apparatuur in Nederland, voor bij de branche aangesloten bedrijven. Inzameling loopt via de retailsector en gemeentelijke milieustraten (99%). Vervolgens vindt transport plaats naar regionale sorteercentra. De laatste stap is transport naar verwerkers voor recycling en terugwinning van grondstoffen. Overig e-waste

Net zoals ICT~Milieu geeft ook Wecycle (NVMP) invulling aan de producenten verantwoordelijkheid van fabrikanten van elektronica en apparaten. Wecycle treedt op als ketenregisseur voor inzameling, scheiden en herwinnen van in principe al het elektronisch consumenten afval (met uitzondering van ICT-afval). Wecycle stimuleert gecontracteerde scheiders om zoveel mogelijk materiaal te hergebruiken door het percentage materiaal hergebruik als criterium in de aanbesteding op te nemen. Via een zelf ontwikkeld software pakket wordt het percentage hergebruik gemonitord. Inzameling hiervan loopt via milieustraat (65%), detailhandel (35%) en allerhande acties (scholen, buurtcentra etc.). Via enkele overslag en sorteerstappen naar een scheider (shredder, magneetscheiding, Eddy Current en windsifting). Hieruit komen verschillende stromen materialen, waaronder kunststoffen, die gestort, verbrand, verbrand met energie terugwinning of vernietigd worden. De ingezamelde stroom wordt grofweg onderverdeeld in 6 sub stromen; TV (televisies), KV (koel-/ vriesapparaten, GV (groot witgoedapparaten), OWEB (overig wit- en bruingoed), PA (professionele apparatuur), en EV (energiezuinige verlichtingsapparatuur).

42

5.2.2 Cijfers: bekend en onbekend Plastics Europe stelt dat er per jaar in Nederland 46 kton beschikbaar komt aan kunststof uit e-waste en dat 35 kton daarvan wordt ingezameld. Hiervan wordt 5 kton mechanisch gerecycled en 30 kton via een AVI verwerkt. 11 kton verdwijnt naar de stort. Deze cijfers zijn (veel) hoger dan de cijfers die ICT~Milieu en Wecycle rapporteren. Het verschil is mogelijk deels te verklaren door bruto-netto hoeveelheden, deels is het onduidelijk waar het verschil vandaan komt. Omdat zowel ICT~Milieu als Wecycle gebruik maken van een betrouwbaar en transparant monitorsysteem zijn hieronder hun gegevens gepresenteerd.

70 60

3 58

Kton

50 40 30 20

18


10 0 Verwerking

Grafiek 6. Verwerking kunststof Electrical & Electronic.

Afdankvolume

Uit onderzoek blijkt dat er in Nederland gemiddeld 18,5 kg ICT afval en overige elektrische apparaten per persoon per jaar vrij komt. Uitgaande van een bevolking van 16,6 miljoen in 2010 is dit ca. 300 kton per jaar. Het is moeilijk om aandeel kunststoffen hierin in te schatten. Voor ICT-afval rapporteert ICT~Milieu dat 23% van het ingezamelde ICT afval uit kunststoffen bestaat. Wecycle schat in dat 20%

43


van het ingezamelde volume uit kunststoffen bestaat. Uitgaande van het laagste percentage (20%), komt er dus jaarlijks ca. 60 kton aan kunststoffen vrij via deze afval stroom. Op basis van de verhouding tussen de inzamelresultaten van ICT~Milieu en Wecycle (zie hieronder), schatten wij dat de afdankstroom voor 16 kton bestaat uit ICT apparatuur en voor 44 kton uit e-waste. Inzameling

Een gedeelte van de in de markt geïntroduceerde ICT apparatuur en overige e-waste wordt na de gebruiksfase ingezameld. De inzamelresultaten van ICT~Milieu (ICT apparatuur) en van Wecycle (overige e-waste) worden hieronder beschreven. Wecycle regisseerde in 2010 de inzameling van 106 kton e-waste. Naar eigen schatting is het aandeel kunststoffen hierin 20%; 21 kton, hiervan is 13 kton gerecycled, 6 kton in een AVI verbrand en 2 kton gestort. ICT~Milieu rapporteert dat er in 2010 7,5 kton is ingezameld. 4,6 kton hiervan is gerecycled, 2,3 kton verwerkt in een AVI en 0,6 kton is gestort. afdankvolume

Stroom

Inzameling (bruto)

recycling

AVI

storten

16 kton

ICT apparatuur

ICT~Milieu: 7,5 kton

4,6 kton

2,3 kton (ICT~Milieu) + 8,5 kton via restafval

0,6 kton

44 kton

bruingoed

Wecycle: 21 kton

13 kton

6 kton (Wecycle) + 23 kton via restafval

2 kton

29 kton

18 kton

40 kton

3 kton

kabels witgoed verpakking / maatwerk dozen 60 kton

Tabel 11. Cijfers Electrical &Electronic.

44

5.2.3 Knelpunten en toekomst E-waste, waaronder ook het ICT-afval, wordt in hoofdzaak ingezameld via de gemeentelijke milieustraat, Via deze weg wordt minder dan de helft van al het e-waste ingezameld. Het overige e-waste wordt via andere wegen afgedankt, onder andere via het huishoudelijk rest afval. ICT~Milieu heeft geconstateerd dat een deel van het e-waste via legale en illegale handel naar verwerkers in ontwikkelingslanden verdwijnt. Bovendien worden niet alle stromen verwerkt tot materiaal hergebruik, maar thermisch verwerkt. Reden hiervoor is de economische haalbaarheid van scheiding door het beperkte volume. Per jaar ontdoet de NL burger zich van 18,5 kg ICT afval en overige elektrische apparaten, 5,7 kg hiervan wordt ingezameld door organisaties als ICT~Milieu of Wecycle. Hieruit spreekt dat er door verbetering van de inzameling alleen al drie maal zoveel materiaal hergebruik kan plaatsvinden. Tevens zijn er grote verschillen per milieustraat, variërend van 0,1 tot 20,2 kg per inwoner. Opvallend is dat met deze beperkte inzameling toch de gestelde targets worden behaald. Een knelpunt wordt gevormd door kunststoffen met toxische additieven, bijvoorbeeld brandvertragers, de zogenaamde legacy materials. Vaak worden deze nu verbrand, vanuit het oogpunt van hergebruik zouden deze kunststoffen ook goed in een gesloten pool producten te gebruiken zijn. Bijvoorbeeld in een pool pallets, kratten of bepaalde auto-onderdelen. Opgemerkt dient te worden dat er technisch een verschil is tussen verboden stoffen en gevaarlijke stoffen. De grootste uitdaging zit in het terugwinnen van kunststoffen die in groot witgoed producten verwerkt zijn, omdat deze via shredders worden verwerkt. Een andere in potentie interessante stroom voor recycling zijn de printer cartridges. Nadere studie zou de potentie in kaart moeten brengen. Wecycle laat zien dat zij goed in staat is om een recycle keten te regisseren. Omdat zij in staat is om een recycler (zowel inwinners, scheiders en herwinners) volume en continuïteit te bieden, kan zij eisen stellen aan het percentage hergebruik. Een

45


goed en gedragen ICT systeem zorgt er vervolgens voor dat Wecycle in staat is om te sturen op de cijfers.

5.3 Land- en tuinbouw De toepassingen binnen Land- en tuinbouw die zijn meegenomen staan in

HDPE

PVC

L(L)DPE

PP

PS

landbouwfolies (zwart)

X

?

inzamelaars

landbouwfolies

X

?

inzamelaars

trays

X

X

?

bloempotten

X

10 kton

fusten

X

X

Zie verpakkingen

zware zakken

X

inzamelaars

kratten/ palletboxen

X

X

X

IBC’s/ vaten / jerrycans

X

UHMWPE

structuur in NL?

Toepassing

Tabel 12. Toepassingen landen tuinbouw

Overig

PET


Tabel 12.

Inwinning

46

5.3.1 Organisatie scheiden, inwinnen en herwinnen Voor de recycling van de stromen die uit deze toepassingen vrijkomen, zijn in Nederland een aantal zelfstandige inzamelaars actief, die het materiaal na compactering (balen) rechtsreeks bij recyclers afzetten (o.a. Cedo, Lankhorst). De overige kunststof afval stromen worden gemengd in het huishoudelijk afval of in het bedrijfsafval opgehaald en verwerkt (scheiding en AVI). 5.3.2 Cijfers: bekend en onbekend

40

2 18

35

Kton

30 25 20

18 15 10 5 0

Grafiek 7. Verwerking landen tuinbouw kunststofafval


47


Afdankvolume

Stroom

Inzameling(bruto) recycling

AVI

storten

22 kton

landbouwfolies (vnl. zwarte kuilfolie met 30-40% zand)

22 kton

22 kton input en 16 kton LDPE als product

?

?

16 kton

Tuinbouwfolies (zeer hoog % aan hangend zand)

16 kton

Economisch problematisch door hoge vervuilingsgraad

0,9 kton

trays

?

?

?

?

10 kton

bloempotten

10 kton

2 kton

8 kton

?

?

fusten

?

?

?

?

?

zware zakken

?

?

?

?

?

kratten / palletboxen

?

?

?

?

?

IBC’s / vaten / jerrycans ?

?

?

?

18 kton

18 kton

2 kton

48 kton Tabel 13. Bekende en onbekende cijfers landen tuinbouw

5.3.3 Knelpunten & toekomst België en Duitsland kennen meer landelijke initiatieven voor het inwinnen en herwinnen van kunststoffen uit de landen tuinbouw. Nader onderzoek moet uitwijzen welke elementen hieruit ook in Nederland toegepast kunnen worden. Gedacht kan worden aan het uitbreiden van de producenten verantwoordelijkheid en het inrichten van toegankelijke drop-points en logistiek (bijvoorbeeld bij tuincentra of landbouw groothandel). De potentie, voornamelijk voor bloempotten, folies, zakken, pallets en vaten lijkt groot. Er bestaat nu bijvoorbeeld geen apart systeem voor bloempotten, dit betekent dat ze zeer waarschijnlijk in een huishoudelijke of industriële stroom verpakkingsafval terecht komen. Omdat het met NFIR scheiding niet mogelijk is zwarte en

48

witte kunststof producten te detecteren, verdwijnen deze in de AVI stroom. Zie ook industriële verpakkingen voor de overige stromen.

5.4 Bouw De toepassingen binnen de Bouw die zijn meegenomen staan in Tabel 14. De toepassingen verfemmers, folies en bigbags zijn een aanvulling op de al

HDPE

PVC

L(L)DPE

PP

PS


Inwinning

profielen, leidingen, geleidingen

X

X

?

inzamelaars

buizen

X

?

inzamelaars

kozijnen

X

?

inzamelaars

verfemmers

X

X

?

kitspuiten

X

X

?

Open, VRN

shrinkwrap / folies

X

?

inzamelaars

bigbags

X

?

inzamelaars

isolatiemateriaal

EPS, PUR

47-56 kton

inzamelaars; Stybenex

Toepassing

Tabel 14. Toepassingen bouw.

Overig

PET

eerder genoemde toepassingen binnen de industriële verpakkingen.

49


6%

5% Buizen

8% Isolatie 40% 6%

Raamprofielen Overige profielen Vloer- en wandbekleding

15%

Lining Meubels 20%

Grafiek 8. Gebruik kunststof in de bouw.

5.4.1 Organisatie inwinnen, scheiden en herwinnen Naast BIS, het inzamelsysteem voor leidingen en van NRK branchevereniging Bureau Leiding en het VKG (vereniging kunststof gevelelementen) systeem voor de inzameling van kunststof gevelelementen (voornamelijk kozijnen), wordt deze markt gekenmerkt door eigen initiatieven van recyclers. Op hoofdlijnen komt kunststof afval vrij bij nieuwbouw (bijvoorbeeld verpakkingen) en bij sloop of renovatie (profielen, buizen, kozijnen). Een recent voorbeeld is Vlakglas Recycling Nederland, dat eind 2010 begonnen is met een pilot inzameling van kitkokers. Belangrijkste reden om te starten met dit initiatief is de hinderlijke vervuiling door kitkokers in de inzamelcontainers voor afgedankt glas. In samenwerking met een aantal recyclers is een systeem opgezet en is er een machine ontwikkeld die de huls en spuitmond scheidt. De spuitmond wordt verwerkt als chemisch afval, de hulzen worden aangeboden bij de deelnemende recyclers.

50

5.4.2 Cijfers: bekend en onbekend

80 70

7

Kton

60

44

50 40 30 20


17

10 0

Grafiek 9. Verwerking kunststof bouwafval

Afdank volume

1 kton

Stroom

Inzameling recycling (bruto)

AVI

storten

profielen, leidingen, geleidingen

?

?

?

?

buizen

?

5 – 6 kton

?

?

kozijnen

?

3 kton

?

?

verfemmers

?

1 kton

?

?

kitspuiten

?

?

100%

?

shrinkwrap / folies

?

?

?

?

bigbags

?

?

?

?

Isolatiemateriaal PUR

?

?

?

?

Isolatiemateriaal EPS

?

1,2 kton (2008) ?

?

68 kton

17 kton

7 kton

Tabel 15. Bekende en onbekende cijfers bouw

44 kton


51

5.4.3 Knelpunten en toekomst Stybenex, Bureau Leiding en de VKG hebben als regisseur inwinsystemen ingericht voor EPS, PS (isolatiemateriaal) en voor PVC, PP en PE buizen, kozijnen en dak goten (incl. hulpstukken). Op bouwplaatsen komt bij nieuwbouw, renovatie of sloop echter nog meer kunststof vrij, onder andere als verpakkingsmateriaal, die nog niet geregisseerd worden ingezameld. De hoge AVI fractie in deze markt kan worden verlaagd door te onderzoeken of via de bestaande drop points ook andere stromen ingezameld kunnen worden. De EPS keten wordt geregisseerd door Stybenex, onbekend is hoeveel lekstroom er is. De keten is volledig open georganiseerd. Volgens cijfers van Stybenex, DHV en Intron is er in de periode 2000 – 2008 jaarlijks tussen de 47 en 56 kton EPS geproduceerd. EPS heeft als isolatiemateriaal langdurige toepassing in gebouwen. Het gebruik van kunststoffen in de bouw is aanzienlijk groter dan de hoeveelheden kunststof afvallen die jaarlijks vrij vallen. Dit is gerelateerd aan de lange levensduur van deze producten, variërend van 20 tot vaak meer dan 40 jaar. De verwachting is dan ook dat er op termijn steeds grotere hoeveelheden kunststoffen vrijkomen bij de verbouwing of sloop van gebouwen.

52

5.5 Overig

HDPE

PVC

L(L)DPE

PP

PS

medical

X

X

Divers

medisch (verplicht verbranden)

X

meubels / kussens

PUR

matrassen

divers

?

boten / molens etc.

compo- 42 sieten kton (Benelux)

open

visserij netten / touwen

X

X

PA, UHMWPE

open

kratten / dozen

X

X

EPS

open

kunstgras sportvelden

X

X

open

kledinghangers

X

inzamelaars (via winkels)

houseware

X

X

X

X

X

open

afvalcontainers (Kliko)

X

gesloten kringloop

tuinmeubelen / composters etc.

X

X

open

tapijt (garen)

X

X

PA6

?

open

Tabel 16. Toepassingen overig

Overig

Toepassing

PET


De toepassingen binnen de categorie overig die zijn meegenomen staan in Tabel 16.

Inwinning

RappoRtage

53

onderzoek kunststof afdankstromen in Nederland

5.5.1 cijfers: bekend en onbekend Medical: luiers

In Nederland komt jaarlijks 185 kton luierafval vrij (toename kunststof t.o.v. katoen, pasgeborenen en ouderen). Naast bruikbare kunststoffen bevatten luiers organisch materiaal dat goed vergist kan worden Boten / molens etc. (composieten)

Composieten winnen aan populariteit en worde steeds vaker toegepast, in verschillende markten (grafiek 11). In de afgelopen 4 jaar is het gebruik van kunststoffen in composieten gestegen van 38 naar 42 kton per jaar in de Benelux. In Nederland is het totaalvolume aan producten van composieten 88 kton per jaar (dus inclusief de vulstoffen). 90% van de in composieten gebruikte kunststoffen zijn thermosets, 10% is peeK, pBI, ppS, peI, epoXY etc. (grafiek 10). KeMa verwacht dat er in 2015 30 kton end of life composieten vrijkomt.

Peek, PBI, PPS, PEI, EPOXY, etc

Epoxy

Fenol

Polyester

Overig

10% 6% 8% 11%

65%

90%

grafiek 10. Soorten composieten in de Benelux

54

2% 14% Transport 35% 14%

Bouw Machines en apparaten, o.a. windmolens Sport en leisure, o.a. boten Overig

35%

Grafiek 11. Gebruik composieten in de Benelux.

Houseware

Deze stroom wordt door Plastics Europe geschat op 29 kton per jaar, 25 kton hiervan wordt via een AVI verbrand. De resterende 4 kton wordt gerecycled via de gemeentelijke milieustraat of wordt gestort. Matrassen

Per jaar worden in Nederland 1,2 miljoen matrassen ingeleverd. Inzameling geschied via bestaande drop point: milieustraat, retail, zorginstelling, recreatie parken. Een matras bestaat voor 60% uit rubberproducten en PU schuimen, voor 10% uit staal, voor 10% uit tijk en voor 20% uit diverse andere materialen. Het latex en PU schuimen kunnen worden verwerkt voor toepassing in tapijten, isolatiemateriaal en schok werend materiaal voor in verpakkingen.

55


Afdank volume

Stroom

Inzameling (bruto)

recycling

AVI

storten

?

matrassen

12 kton

7,2 kton

?

?

?

boten / molens etc.

?

?

100%

?

kledinghangers

?

?

?

?

29 kton

houseware

29 kton

25 kton

?

?

afvalcontainers (Kliko)

Potentie 120 kton per 10 jaar

?

?

?

111 kton

tapijt (garen)

65 kton

2,7 kton

?

?

>106 kton

>10 kton

>25 kton

>140 kton

Tabel 17. Bekende en onbekende cijfers overig.

Tapijt

De Nederlandse tapijtindustrie is een moderne kapitaalintensieve industrie. In dertig ondernemingen wordt jaarlijks ca. 177 miljoen m2 tapijt geproduceerd, overeenkomend met ca. 350 kton. Het grootste deel hiervan wordt geëxporteerd. Voor tapijtproductie worden veel verschillende materialen gebruikt en voor recycling komen vooral de tapijtgarens in aanmerking. In Nederland worden industriële tapijt afvallen voor een overgroot deel voor recycling aangeboden. Hierbij is thermische recycling in cementovens, met valorisatie van het krijt dat als toeslagstof is gebruikt, de meest toegepaste methode. Een klein gedeelte van de afvallen worden opnieuw vervezeld, waarbij de vezels een tweede leven krijgen als ommanteling van drainagebuizen en als non-wovens voor geluidsisolatie in auto’s. Latex wordt als afvalstof ter verbranding afgevoerd. Post-consumer tapijt wordt momenteel niet of nauwelijks gerecycled. Dit materiaal wordt verbrand in AVI’s (al dan niet met energieterugwinning). Er zijn een beperkt aantal initiatieven om postconsumer tapijt in te zamelen en geschikt te maken voor materiaalhergebruik.

56

5.5.2 Knelpunten en toekomst In het bijzonder in deze categorie zijn er erg veel ontbrekende cijfers. Juist in deze categorie worden veel verschillende kunststoffen gebruikt. Extra onderzoek om deze stromen te kwantificeren is daardoor gerechtvaardigd. In gesprekken met experts wordt dit ook bevestigd. Potentiele stromen om inzameling voor te organiseren zijn composieten, tapijt, luiers, PV panelen, houseware (curver, tupperware etc.), (tuin) meubelen, speelgoed.


57

Geraadpleegde bronnen Naast de experts van DPI zijn voor deze studie een aantal documenten geraadpleegd en zijn er interviews afgenomen. Interviews Wecycle — Dhr. H. Bijker

Attero — Dhr. Nijkamp

Retourmatras — Dhr. N. Fioole

Stichting Disposables Benelux —

VKR — Dhr. E. Schutjes

Dhr. A. Reinders

Documenten Plastics, the facts 2010 • Plastics Europe Market Research Group Recyclingpercentage autowrakken • factsheet ARN Recycling kunststofverpakkingen • VROM-Inspectie • 2010 Recycling magazine Benelux • nr. 5 • sept. 2009 Nieuwsbrief vlakglas recycling Nederland • maart 2011 Kwartaalbericht automotive • ING Economisch Bureau • november 2011 Kwartaalbericht autoretail • ING economisch Bureau • december 2010 Kunststofverwerkende machines • ING economisch Bureau • maart 2010 Nederlands afval in cijfers 2000 – 2008 • Agentschap NL • februari 2011 De EPS keten gesloten • cagerito • december 2008 Quickscan inzamelsysteem EPS verpakkingen via milieustraten • DHV De keten van PVC • Tauw • september 2011 Optimaliseren van retourketens van hard PVC • profundo • december 2011 LCA: recycling van kunststof verpakkingsafval uit huishoudens • CE Delft • november 2011 ICT~Milieu monitor 2011 • ICT~Office • 2011 Plastic waste in the environment • Bio intelligence service • oktober 2010 Deap Sea export of plastic waste, The Netherlands • Eurostat • 2010 Composites market report 2011 • EuCIA / AVK • September 2011 Routekaart tapijt • MODINT/vntf PWM EU • Consultic • 2010

58

Websites www.pvcycle.org www.arn.nl www.wecycle.nl www.nedvang.nl www.petcore.org www.plasticconvertors.eu www.stybenex.nl www.bureauleiding.nl


59

Berenschot groep B.V. europalaan 40 3526 KS Utrecht t +31 (0)30 291 69 16 e [email protected] www.berenschot.nl

Berenschot is een onafhankelijk organisatieadviesbureau met ruim 500 medewerkers in de Benelux. al 70 jaar lang verrassen wij onze klanten met slimme en nieuwe inzichten. We verwerven ze en maken ze toepasbaar. Dit door innovatie te koppelen aan creativiteit. Steeds opnieuw. Klanten kiezen voor Berenschot omdat onze adviezen hen op een voorsprong zetten. ons bureau zit vol inspirerende en eigenwijze individuen, die allen dezelfde passie delen: organiseren. Ingewikkelde vraagstukken omzetten in werkbare constructies. Door onze brede expertise kunnen opdrachtgevers ons inschakelen voor uiteenlopende opdrachten. en zijn we in staat om met multidisciplinaire teams alle aspecten van een vraagstuk aan te pakken.

Berenschot is aangesloten bij e-I Consulting group een europees samenwerkingsverband van toonaangevende bureaus

RAPPORTAGE. Onderzoek kunststof afdankstromen in Nederland

Recommend Documents