ingen chtformuler ra d p o r o o v Raamwerk al-oost st Veenenda n u k e d n e voor beeld urtstede deelplan Bu
1
2
e v a g p o s d u Inho
1. Veenendaal-oost
5
2. Masterplan Kunst & Cultuur Veenendaal-oost
7
3. Successie
9
Fase 1 Pioniersfase Fase 2 Overgangsfase Fase 3 Climaxfase
4. Bepalende thema’s
13
A. Levensloopbestendig wonen B. Energievoorziening C. Participatie D. Samenwerking
5. Groene grens
15
6. De Successie zichtbaar en hoorbaar
17
7. Informatie
19
8. Budgetten
21 3
4
g n i t t a v n e m a S 1 t s o o l a a d 1. Veenen
Veenendaal-oost is een wijk in wording. Stedenbouwkundige plannen zijn reeds gemaakt, de structuur voor de basisvoorzieningen is aangelegd en inmiddels zijn de voorbereidingen begonnen voor de bouw van de eerste huizen in het eerste deelplan: Buurtstede.
Veenendaal-oost wordt gebouwd in 3 deelplannen/fasen: Buurtstede (start februari 2010); Veenderij (start 2012); Groenpoort (start 2015). Elk van de drie deelplannen bestaat uit verschillende deelgebieden die als zogenaamde buurtschappen ontwikkeld gaan worden. Voor deelplan Buurtstede zijn dat de buurtschappen: De Hoven; De Straten; De Erven; De Ontmoeting.
geestelijke activiteit en zelfontplooiing en die een woningaanbod en voorzieningenniveau heeft dat daartoe uitgerust is. Daarnaast wordt vanuit deze duurzaamheidgedachte voor de drie verschillende deelplannen duurzame energievoorziening ontwikkeld. Voor deelplan Buurtstede is dit een uniek centraal verwarmingssysteem.
Veenendaal-oost wordt een bijzondere wijk waarbij onder andere levensloopbestendig wonen en duurzaamheid belangrijke uitgangspunten zijn. Een levensloopbestendige wijk is een wijk die mensen in willekeurig welke levensfase, ongeacht levensomstandigheden, huishoudsamenstelling en culturele achtergrond, optimale mogelijkheden biedt voor alle vormen van fysieke en 5
6
r u u t l u C n te s n u K n a l 2. Masterp
Belangrijke uitgangspunten voor de ontwikkeling en het uitzetten van kunstopdrachten in deze nieuwe wijk zijn geformuleerd in het Masterplan en Uitvoeringsplan Kunst & Cultuur in Veenendaal-oost. Daarin staat onder andere vermeld dat als centraal thema voor de kunst en cultuuruitingen is gekozen voor Verbindingen (blz.3).
In dit raamwerk voor opdrachtformuleringen is het van belang om dit centrale thema Verbindingen te gaan specificeren. Tussen de opzet van de nieuwe wijk Veenendaal-oost, de wijze van ontwikkeling ervan en de in de biologie gebruikte term; Successie, bestaat een mooie en bruikbare analogie die als basis kan dienen van dit raamwerk. Op deze manier is het mogelijk door de toevoeging van kunst die zich manifesteert in de openbare ruimte de nieuwe wijk al tijdens zijn ontwikkeling naar volgroeide wijk een duidelijk karakter mee te geven. In de volgende hoofdstukken wordt dit concept toegelicht en uitgewerkt voor deelplan Buurtstede.
7
8
ie 3. Success
De definitie van Successie in de biologie: Progressieve vervanging van een levensgemeenschap door een volgend stadium.
In de Successie volgen verschillende vegetatiefasen elkaar op:
Pioniersfase
Op een kaal oppervlak zullen zich na enige tijd organismen vestigen. De eerste organismen zijn specialisten in het innemen van zo’n gebied; ze hebben over het algemeen een korte levenscyclus en vermeerderen zich snel.
Overgangsfase
De functie van de pioniersplanten in de Successie is dat zij de omstandigheden maken waardoor de volgende organismen hun niche kunnen innemen.
Wanneer je deze karakteristieken van de Successie in de biologie bekijkt in relatie tot het ontwikkelen van ingrepen van beeldende kunst in deze nieuw te bouwen wijk is het raakvlak dat beide gericht zijn op een duurzame aanpak die inbedt in een wijk en beklijft. Dit is te bereiken door kunstprojecten op te zetten die elkaar beïnvloeden en opvolgen en een onderling verband met elkaar aangaan. Tegelijkertijd blijven de voorgaande fasen voor het publiek zichtbaar.
Climaxfase
Op een gegeven moment is een biotoop ontstaan waar geen nieuwe organismen bij komen.
9
Fase 1: Pioniersfase voornamelijk tijdelijk gerichte projecten (Kunst)Pioniers die het gebied innemen, de weg vrijmaken en de voedingsbodem creëren voor meer permanente en andere vormen van kunst. Zij creëren als het ware de condities voor een goed klimaat waarin opvolgende kunstprojecten goed gedijen en zich verder ontwikkelen. Het zijn vooral projecten die tijdelijk van aard zijn en die een duidelijke impact en relatie met de omgeving aangaan of sterk ingrijpen op de thema’s die bepalend zijn in de ontwikkeling van deze wijk. In het begin van de ontwikkeling heeft de omgeving nog nauwelijks geschiedenis en aanknopingspunten maar langzaamaan in de tijd zal deze gestalte gaan krijgen. Hierdoor kunnen de pionier projecten ingrijpen, sturen en invloed uitoefenen op de uiteindelijke situatie die ontstaat.
10
In deze fase is de relatie met bewoners van essentieel belang, zij zijn niet alleen onderwerp maar zijn ook publiek en of gebruiker van de uiteenlopende projecten in de verschillende fasen van Successie. Hoewel pas begin 2011 de eerste bewoners de wijk gaan betrekken is participatie, in de meest brede zin van het woord, een sleutelwoord in het contact met de toekomstige bewoners. Interessant is het om in deze fase juist te gaan werken met pioniers in de kunst; namelijk de pas afgestudeerden van de academies. Op vele vlakken een mooie vergelijking omdat het hen de mogelijkheid geeft om zich verder te gaan ontwikkelen waarbij Veenendaaloost letterlijk en figuurlijk hun voedingsbodem is. Voor Veenendaal-oost schept het de kans om met een frisse nieuwe zienswijze of aanpak in aanraking te komen.
Suggesties:
• Op open en onbebouwde terreinen lijkt het bijna altijd te waaien. Een prima plek dus om een veld met vlaggenmasten en vlaggen te faciliteren om potentiële ideeën van verschillende kunstenaars/ontwerpers over het te ontwikkelen gebied te kunnen etaleren/presenteren. Hierdoor ontstaat een buitententoonstelling van visioenen, ideeën en schetsen die inspireren, initiëren en/of continueren. • Een andere mogelijkheid is om het bouwbord als tijdelijke drager te gebruiken. Ook bouwborden horen qua beeldtaal bij deze pioniersfase. Het bouwbord kan net als in de ’echte’ wereld een vooraankondiging zijn van iets wat te gebeuren staat of in ontwikkeling is. • In het Masterplan en Uitvoeringsplan staan veel suggesties voor tijdelijke initiatiefachtige acties; fotoverslagen, blogs, verhalen/gedichten bewoners, werkatelier, excursies, inlooptheater, videopresentatie, etc.
Fase 2: Overgangsfase voornamelijk semi-permanente projecten In deze fase is de kunsttoepassing nog steeds tijdelijk maar langdurig tijdelijk. Desondanks is het belangrijk dat de insteek of aanpak nog wel steeds faciliterend is voor de volgende fase. Bovendien moet, wil er sprake van Successie zijn, de overgangsfase ook een reactie zijn op de voorliggende fase, de pioniersfase. Bijvoorbeeld het uitwerken van de presentatie van een idee tot de uitvoering ervan, het verder uitdiepen van een thema, het intensiveren van de participatie of het toetsen van een schets op een specifieke locatie.
Suggestie:
In de ontwikkeling van een nieuwe wijk komt het vaak voor dat tijdens de opbouwfase veel jonge gezinnen in de wijk komen. De wijk is op dat moment een kinderrijke wijk en toegerust op deze leeftijdsamenstelling. Na een heel aantal jaren, met het opgroeien van de kinderen zal bijvoorbeeld de speelplaats zijn functie verliezen; de jonge kinderen zijn pubers geworden. Uit project onderzoek in de pioniersfase kan blijken dat deze levensloopbestendige benadering een onderwerp vormt voor de op te starten projecten in
de overgangsfase. Zo zou bijvoorbeeld een speciaal ontwikkelde verplaatsbare speelplek die als geheel eerst in de ene buurt nodig is rouleren naar een andere plek waar juist jonge gezinnen komen wonen. De functie van specifieke openbare ruimten kunnen dus wijzigen al naar gelang de veranderende leeftijdsamenstelling van de bewoners.
11
Fase 3: Climaxfase voornamelijk permanente projecten Bij de start van de Climaxfase ligt er een heel scala aan potenties, ideeën, experimenten, schetsen, processen van participatie en onderzoeken die bij elkaar verzameld zijn gedurende de eerste twee fasen van Successie te wachten om gebruikt te worden. Met deze vruchtbare voedingsbodem als basis is het mogelijk om verder te bouwen en meer permanente kunsttoepassingen
12
te realiseren die ontstaan uit deze procesmatig aanpak. Daarnaast dient de kunsttoepassing in de Climaxfase te anticiperen op de reeds bestaande ontstane situatie. Van Pioniersfase tot Climaxfase is de fysieke omgeving steeds meer vorm gaan krijgen. Op het moment dat al in de Pioniersfase inzichten verworven worden die belangrijk zijn voor de inrichting
van de openbare ruimte zal, als gevolg van de procesmatige aanpak, de realisatie van bijvoorbeeld bepalende ingrepen in de openbare ruimte door vroegtijdige samenwerking en inzicht mogelijk zijn.
's a m e h t ijk e w d n e e d l n a e p l e e k k i 4. B w t n o n e in e
In het Masterplan en Uitvoeringsplan
a. Levensloopbestendig wonen
Kunst en Cultuur in Veenendaal-oost
In het masterplan wordt de volgende definitie gegeven: ‘Een levensloopbestendige wijk is een wijk die mensen in willekeurig welke levensfase, ongeacht levensomstandigheden, huishoudsamenstelling en culturele achtergrond, optimale mogelijkheden biedt voor alle vormen van fysieke en geestelijke activiteit en zelfontplooiing en die een woningaanbod en voorzieningennivieau heeft dat daartoe uitgerust is’.
komen de twee begrippen duurzaamheid en ontmoeten veelvuldig voor. In dit raamwerk vormen deze begrippen het startpunt om een aantal thema’s te duiden die van toepassing zijn op de in ontwikkeling zijnde wijk en die
Belangrijkste uitgangspunten met betrekking tot kunst en cultuur zijn dat men ontwerpt vanuit de bewoners cq gebruikers van de wijk en dat men flexibele oftewel aangepast naar behoefte woningen realiseert. Dit betekent dat de ambitie om de wijk door de jaren aan te passen aan de behoefte van wonen nauw aansluit bij de duurzaamheidgedachte. Daarnaast is het begrip ‘ontmoeten’ binnen levensbestendig wonen een pijler waarbij participatie een belangrijk onderdeel vormt.
als inspiratie en uitgangspunt kunnen dienen voor de te ontwikkelen kunstopdrachten.
13
b. Energievoorziening Het veen in Veenendaal-oost, de toenmalige energievoorziening, is al tientallen jaren geleden afgegraven maar krijgt nu door het Buurtstede Energiehuis met zijn nieuwe vorm van energiewinning een hedendaagse vervanging. Gezien de koppeling tussen verleden en toekomst en de impact die dit nieuwe systeem heeft op het wonen in deze wijk is dit thema, de nieuwe centrale ener-
gievoorziening, een mooi uitgangspunt voor een kunstopdracht in alle fasen van Successie. Deze thematiek bestrijkt letterlijk de hele wijk. In de planontwikkeling van een mogelijke kunsttoepassing zijn verschillende invalshoeken te bedenken zoals het creëren van een gunstig klimaat waardoor vervolgstappen uiteindelijk kunnen resulteren in een
zichtbare permanente kunstuiting die de essentie blootlegt van de bijzondere energievoorziening(en) in de wijk. Een kunstopdracht zou zich daarom dus niet moeten richten op het energiegebouw zelf maar juist de bijzondere energievoorziening als onderwerp moeten hebben (zie uitvoeringsplan blz. 15).
stige bewoners, de lichtste vorm van participatie, gevolgd door de tweede stap; het raadplegen. Bij fase 2 in het ontwikkelingsproces van de wijk hoort het adviseren van de bewoners en het coproduceren. Fase 3 is de leeffase waarin meebeslissen en zelfsturing een rol spelen. Deze fasering en de daaraan gekoppelde oplopende mate van participatie
komt in omgekeerde volgorde overeen met de stappen die in de Successie gemaakt worden. Daar vindt een intensive participatie en interactie plaats bij de start die afneemt naarmate er een status quo ontstaat.
naar is in wezen ook op dit gebied een pionier en ontgint nogal eens een schat aan informatie die op de goede plek terecht zou moeten komen bij de betreffende culturele of maatschappelijke instelling. Vanuit de continuïteitsgedachte zou ook op het vlak van overdracht de Successie als leidraad moeten dienen.
In het verlengde hiervan is het ook belangrijk om het traject van kunsteducatie niet uit het oog te verliezen en dit traject al in een vroeg stadium mee te nemen en te faciliteren.
c. Participatie Voor Successie geldt dat in alle fasen participatieprojecten geïnitieerd kunnen worden, met in elke fase een andere insteek omdat de startcondities voor participatie verschillend zijn. In het Masterplan en Uitvoeringsplan wordt het (bouw)ontwikkelingsproces gekoppeld aan vormen van participatie. Zo begint de ontwerpfase met de eerste stap; het informeren van de toekom-
Toekomstige bewoners kunnen zowel doelgroep als participant als uiteindelijk initiatiefnemer zijn.
d. Samenwerking De culturele instellingen worden uitgedaagd via een beleidsopdracht inhoud te geven aan hun wijkgerichte aanpak in Veenendaal-oost (pag 13 masterplan). Samenwerking tussen kunstenaars en culturele- en maatschappelijke instellingen is van wezenlijk belang. De kunste-
14
s n e r G e n e 5 . G ro
Het te ontwikkelen natuurgebied de Groene Grens, dat de verbinding vormt tussen stad en land, is het stedelijk uitloopgebied van Veenendaal-oost, dat daarmee te definieëren is als een wijk op de grens van stad en land.
De scheiding tussen wijk en natuurgebied wordt gevormd door de Dragonderweg, die juist vanwege zijn functie als grens tussen natuurgebied en Veenendaal-oost geen doorgaande weg meer zal zijn. De Groene Grens maakt als gebied feitelijk geen deel uit van Veenendaal-oost. De Groene Grens ligt voor een groot deel op het grondgebied van Ede wat in praktijk zal betekenen dat Veenendaal en Ede in gezamenlijkheid dit grensgebied gaan ontwikkelen. Dit neemt niet weg dat binnen het raamwerk Successie De Groene grens als thema uitermate goed aansluit. Dit gebied is het praktijkvoorbeeld van de Successie zelf.
Als onderwerp of ontwerp voor kunstopdrachten kunnen bijvoorbeeld de infrastructurele verbindingen zelf dienen. Zoals routes van verschillende verkeersstromen; kanoroutes en markering van de ommetjes en slenterpaden die wijk en natuurgebied met elkaar verbinden.
15
16
r a a b t h c i z ) e i e i s t s a e t c c n e u S um c o d ( 6. De r a a b en hoor
De vraag rijst nu hoe dit concept van Successie te volgen en dus visueel te maken is?
Belangrijk hierbij is dat alle ingrepen en toepassingen nadat ze afgelopen/ afgesloten/verdwenen zijn zichtbaar blijven; dus als het ware op een andere manier kunnen voortleven. Door deze zichtbaarheid kunnen op een gegeven moment in reactie op de in ontwikkeling zijnde of reeds afgesloten kunstprojecten vervolgstappen worden genomen in de vorm van nieuwe kunstopdrachten. Bovendien zullen alle kunstopdrachten in samenhang met elkaar een overkoepelende ingreep vormen. Hiervoor zou een nieuwerwetse chroniqueur ingezet kunnen worden. Volgens de definitie is dit iemand die kronieken schrijft: een verhaal of boek met chronologisch geordende gedenkwaardige en/of historische feiten. Het kan ook een dag-tot-dag relaas zijn zonder literaire pretenties. Opdracht aan de chroniqueur is om al deze verschillende projecten die opgestart en gerealiseerd worden in Veenendaal-oost zichtbaar te
maken en te behouden voor de nalatenschap van de wijk. Deze jonge wijk die nog volop in ontwikkeling is zal hiermee in een vroeg stadium geschiedenis krijgen. Bovendien zorgt deze registratie voor continuïteit in de opdrachten voor bewoners en mede opdrachtnemers en kan de chroniqueur hiermee indirect invloed uitoefenen op de ontwikkelingen in de wijk.
Suggestie:
Deze chroniqueur kan dit doen in de vorm van een fotoboek, een interactieve website, een sequentie van interviews, op billboards, in de Veenendaalse krant, als dorpsomroeper, theatervoorstelling of schoolproject.
17
18
ie t a m r o f n I 7.
Inspiratie
Stadshaard Roombeek (Enschede 2010 Hugo Kaagman) www.decall.nl/index.php?option=com content&task=view&id=146&Itemid=379 vario Mundo www.variomundo.nl Beyond Leidsche Rijn www.beyondutrecht.nl
Pionier projecten
Wood Chapel (2009 William Speakman) De VIP bus (Utrecht 2009 Dennis Nolte) www.devipbus.nl Saudade (Houten-Zuid 2003/2006 Sjaak Langenberg, Krijn Christiaansen en Matthijs Bosman) www.sjaaklangenberg.nl Saudade, geboorte van een wijk (2007, geboorteboek) Sjek je plek (Leidsche Rijn Utrecht, 2008 Melle Smets) www.mellesmets.nl/werk.php?p=3&w=67
Groenproject
Vleermuis (Ede 2003, Erik de Lyon) www.delyon.nl
Permanent project in tijdelijke situatie:
Sneak Preview (Amersfoort/Vario Mundo 2006 Glen Goddijn) www.variomundo.nl/sneakpreview2026
Meer informatie
http://www.veenendaaloost.nl http://www.kunstinveenendaal.nl http://www.devo-veenendaal.nl http://www.dier-en-natuur.infonu.nl/biologie/11340-successie-in-de-natuur.html
19
20
n e t t e g d u B 8.
Pioniers- en overgangsfase en chroniqueur
Voor fase 1 en fase 2 van Successie inclusief de ‘Chroniqueur’ is een budget beschikbaar van € 129.000 (waarvan € 9.000 organisatiekosten). Dit bedrag bestaat uit € 95.000 (exclusief € 5.000 organisatiekosten) via ‘Nieuw Wonen’ (prestatiecontract met provincie Utrecht) samengevoegd met het gereserveerde bedrag van € 25.000 (exclusief € 4.000 organisatiekosten) voor de Energievoorziening. Het budget van € 120.000,- is onderverdeeld in: Fase 1: pioniersfase
€ 40.000
Fase 2: overgangsfase
€ 40.000
Chroniqueur
€ 40.000
De Pioniersfase en de Overgangsfase hebben in principe betrekking op het hele deelgebied Buurtstede. Insteek zijn kunsttoepassingen waarbij participatie, in de meest brede zin van het woord, een belangrijk onderdeel vormt.
21
Climaxfase
Voor fase 3 van Successie is een budget beschikbaar via de 1% regeling van €160.500 (waarvan € 16.500 organisatiekosten): Buurtschap De Hoven
€ 40.000
Buurtschap De Straten
€ 40.000
Buurtschap De Erven
€ 40.000
Buurtschap De Ontmoeting
€ 24.000
Per buurtschap te besteden voor een meer permanente kunsttoepassing, die het resultaat of de weerslag is van de voorafgaande 2 fasen van Successie.
22
23
een uitgave van
gemeente Veenendaal, september 2010
www.veenendaal.nl 24
