PROMETHEUS. ft jh&iuju* c'z^s GARRY VAN BRUGGEN ROTTERDAM NIJGH & VAN DITMAR' S UITGEVERS-MAATSCHAPPI J MCMIX DOOR

ftjh&iuJU*— c'z^S

PROMETHEUS DOOR

GARRY VA N BRUGGEN BENE BIJDRAGE TO T HE T BEGRI P DE R ONTWIKKELIN G VA N HE T INDIVIDUALISME I N D E LITTERATUU R

ROTTERDAM NIJGH & VAN DITMAR' S UITGEVERS-MAATSCHAPPI J MCMIX

VOORWOORD. „Doch dez e dinge n all e werkt z e één en dezelfde Geest , deelend e aa n ee n iegelijk i n he t bijzonder , gelijker wijs Hi j wil." z Cor . iz: xt.

Dat d e i n dez e uitspraa k vervatt e Eenheidsgedacht e i n onzen tij d alo m word t uitgesproke n e n aanvaard , da t he t menschelijk verlange n e n zoeke n zic h a l mee r e n mee r i n d e daardoor aangegeve n richtin g voortbeweegt , he t blijk t on s dagelijks e n ui t vel e teekenen . Toc h wi l he t mi j voorkomen , dat e r vooralsno g mee r vaa g e n verwar d word t gesproke n over „D e Eenheid" , dan da t e r word t gepoogd , me t he t tota liteitsbesef al s grondsla g e n richtsnoer , ee n begrens d artistiek, historisc h o f wetenschappelij k onderwer p gron dig, klaar e n concree t naa r zij n eige n eische n t e behandelen , zooals e r oo k no g steed s mee r o v e r „He t Begrip " da n m e t begri p ove r verschillend e aangelegenhede n word t ge sproken. Te vee l oo k word t he t voorgesteld , also f he t totaliteits besef uitsluitend , althan s voornamelijk , ee n vernieuwin g van on s gevoelsleven , voora l i n religieuse n e n aestheti schen zi n zo u moete n zijn , di e da n i n geestdriftig e samen komsten moe t worde n belede n e n beleef d — waarna me n weder aa n de n arbei d ka n tijge n e n al s studen t o f „zakenman" voortgaa n e n opgaa n i n he t onsamenhangende , inconsequente e n troebel e va n oud e zeden , oud e verhou 5

dingen e n oud e zienswijzen , al s hiel d „D e Eenheid " eens klaps o p bij he t laatst e „amen " va n de n geliefde n spreke r e n het laatst e woor d va n he t bemind e boek . Tegenover di t dagelijks-wassen d tevee l aa n wee k ge dweep, aa n onverteerd e „mystiek" , oo k aa n ongegron d e n ondoordacht optimisme , e n a l he t vooz e e n vage , da t verde r met d e modern e mystisch-aesthetisch e godzalighei d samen hangt wi l he t volgend e zij n ee n bescheide n pogin g o m he t gekozen onderwer p o p t e trekken , ui t t e bouwen , naa r all e zijden t e ontwikkele n o p gee n andere n basi s o f vooraf-aan genomen richtsnoe r da n he t bese f de r Eenhei d va n all e dingen. Daarui t allee n ka n e n za l a l he t volgend e lang s zuiver logische n we g worde n afgeleid . En daarbi j i s vooral gestreef d naa r eenvou d i n de uitdruk kingswijze — ware he t slecht s ui t weerzi n tege n d e meer e n meer gebruikelijk e onverteerd e e n onverteerbar e mystisch filosofisch-theologische terminologi e — naar duidelijkhei d van de n betoogtran t e n naa r he t vermijde n die r persoonlijk e oordeelvellingen, willekeurig e waardeeringe n e n spontan e uitingen va n bewonderin g e n afkeer , di e i n ee n overzich t als wi j beooge n t e geven , nie t o p hu n plaat s zoude n zijn , doch waarva n he t ontbreke n geenszin s aa n kilhei d e n onbe wogenheid behoef t t e worde n toegeschreven .

(>

INLEIDING. Eenheid e n Contrast . Voor e n alee r w e to t on s eigenlij k onderwer p kunne n geraken, voo r w e overgaa n to t d e histori e va n he t Indivi dualisme, zooal s dez e zic h laa t kenne n ui t d e ontwikkelin g van d e Prometheusfiguu r — want voo r on s i s d e geschie denis va n he t Individualism e d e geschiedeni s van Prome theus — dienen w e e r i n d e eerst e plaat s on s zel f e n de n lezer rekenscha p va n t e geven , wa t w e onde r individualism e zullen verstaan , welk e beteekeni s he t individualism e heeft , beschouwd va n d e Eenhei d uit . E n daarvoo r za l he t da n weer noodzakelij k zijn , da t we , voo r zoove r di t betrekkin g heeft o p on s onderwerp , he t begri p Eenhei d eenigszin s toe lichten e n uitbouwen . Zo o verkrijge n w e ee n principieele n basis, waarui t a l he t verder e za l worde n afgeleid , ee n hechten inslag , waardoo r d e feite n steu n e n onderlinge n samenhang erlangen. „Eenheid " toc h laa t zic h lichte r zegge n dan begrijpen , lichte r belijde n da n beleven , e n wannee r w e het Eenheidsbese f opneme n i n de n levende n stroo m va n on s voelen e n handelen , nie t lange r he t al s ee n abstracti e daar buiten laten , da n beduid t he t oo k nie t minde r da n ee n „om zetting va n all e waarden" — en dan i s he t volstrek t nie t zo o „zoet" e n „troostrijk " mee r al s dweper s e n zwakke n bewe ren, maa r leid t daarentege n rechtstreek s naa r datgene , wa t in he t gemeen e leve n troosteloo s heet , doc h de n ware n 7

zoeker to t ee n eeuwig e troos t verstrekt : he t verhelderen d Begrip zelf , ongeach t d e uitkomste n e n resultaten . Het Eenheidsbese f grijp t i n he t leven , zooal s he t „nederi g verzoek" va n de n man , di e de n konin g de r Perze n he t schaken leerd e i n d e voorrade n de r Perzisch e graanschure n — de formul e „Alle s i s Een " schijn t onnooze l va n eenvou d en beduid t i n werkelijkhei d ee n revoluti e di e gee n stee n o p den andere n laat . Dat he t waarachti g beseffe n va n „Eenheid " onvermijde lijk me t zic h breng t he t afstan d doe n va n d e illusi e va n de n vrijen persoonlijke n wil , lig t allereers t voo r d e hand . O f men di e Eenhei d benoem t al s Wereld-gedacht e o f Wereld wil o f Wereld-energi e o f Wereld-proce s ofwe l „God " i n Spinozistische opvatting , d e erkennin g slui t onmiddellijk eigen wi l e n eige n mach t gehee l e n a l uit . Alles wa t w e du s waarneme n i n on s zel f al s dran g e n drijfveer, liefd e e n haat , wi l e n energie , ho e bedrieglij k he t zich oo k al s „Wil " aa n on s opdringe , moe t begrepe n wor den als werkin g i n ons va n da t Eene , alomvattende , da t zic h in on s toon t al s i n d e lam p he t licht . Mensche n zij n da n scheppende instrumenten , toegerus t i n overeenstemmin g met hunn e bestemming , blin d o f helderzien d a l naarmat e hun blindhei d o f helderziendhei d word t vereisch t to t he t volbrengen va n hu n aandee l i n he t gestadig e scheppings werk, da t d e zelfbestendigin g va n he t Een e is . Oo k di t laa t zich eenvoudi g genoe g zeggen , doc h w e zulle n zien , to t welke verrassend e uitkomste n d e geschiedschrijvin g leidt » indien w e de n mensc h voortdurend , consequen t opvatte n al s „scheppend werktuig" , e n zij n hartstochten , zij n toeneigin g en afneiging , walgin g e n geestdrift , zij n liefd e e n zij n haat » zijn geloo f e n zij n twijfe l al s d e naa r he m toegekeerd e zijd e van d e eeuwig e Noodzakelijkheid . Reed s mevrou w D e Stae l putte mee r da n ee n eeu w gelede n haa r geloo f i n di e werk » 8

zame Intelligentie , doo r haa r Voorzienighei d genoemd , ui t de overwegin g da t el k „moeten " zic h i n on s gemoe d omze t tot „willen" . Zi j voo r zic h koo s al s voorbeel d he t moederlij k instinct bi j die r e n mensc h voorhanden : zooal s d e mel k zic h in he t moederlij f produceer t o m he t jong e weze n t e voeden , zoo produceer t zic h d e liefd e i n he t moedergemoe d o m he t jonge weze n t e schutten , i n beiderle i producti e spiegel t zic h de wi l to t zelfbestendigin g va n he t Eene , alomvattende , da t we i n di t verban d wee r „Natuur " zoude n wille n noemen . Liefde zo u da n zij n d e lust , waarva n d e ander e zijd e d e noodzakelijkheid de r voorplantin g i s — haat i s d e lus t to t vernielen e n dooden , di e twe e groepen , twe e mensche n bezielt, welk e krachten s d e Noodzakelijkhei d nie t bijee n behooren, maa r vaneen . D e bewegin g va n de n man , di e zij n schuit afduw t va n de n wa l o m i n ope n wate r t e komen , is de bewegin g va n de n haat . D e weigerachtighei d va n stoffe n om zic h t e vermenge n o f t e verbinden , i s ee n afspiegelin g van denzelfde n Haat . He t i s eve n noodi g da t mensche n e n geslachten elkaa r hate n al s da t mensche n e n geslachte n elkaar liefhebbe n — zooals i n he t wou d d e diere n elkaa r verscheuren e n verslinden , zo o moete n oo k menschen-ge slachten eikaar s arbei d onderbreken , ongedaa n make n e n vernielen, eikaar s gebouwe n sloope n e n daarto e moete n z e elkanders streve n haten . Maa r liefd e e n haat , hoezee r z e schijnen ui t onz e eige n persoonlijkhei d spruitend , zij n niets , dan d e uitdrukkin g va n on s bestaan . Wat w e hie r vertelle n i s o p zichzel f i n he t gehee l gee n nieuws — reeds in Goethe' s Wahlverwandtschafte n en vroeger no g i n he t Averroëism e e n vee l vroege r no g i n d e voor-Sokratische filosofi e de r Eleate n vinde n w e de n wereld haat opgeva t tegenove r d e wereldliefd e al s ee n noodwen digheid, ee n werkdadig e kracht , doc h w e geve n he t hie r ook nie t al s ee n mededeeling , maa r al s ee n de r ui t he t weze n 9

der Eenhei d voortvloeiend e beginselen , di e on s voortduren d tot richtsnoe r zulle n diene n voo r onze n arbei d e n waarva n we i n da t dee l de r letterkundig e historie , da t w e to t vel d van onderzoe k gekoze n hebben , voortduren d d e gangbaar heid e n d e bevestigin g zulle n aantoonen . Wij zij n scheppend e instrumente n e n d e schéppens-nood zaak ze t zic h i n on s o m to t lust , to t onweerhoudbare n drang . Aan die n hartstoch t o m t e creëere n — de naa r on s toege keerde zijd e va n de n i n on s werkende n zelfbestendigings drang va n he t Een e — dankt el k nieu w geslach t zij n aan zijn, danke n wijshei d e n schoonhei d hu n bestaan . Wan t w e produceeren, scheppend , nie t allee n d e nieuw e geslachte n maar w e produceere n altij d doo r oo k nieuw e gedachten , nieuw vernuft , nieuw e ideale n e n nieuw e schoonheid . O f liever: i n on s e n ui t on s worde n d e geslachte n e n d e gedach ten geproduceer d doo r krach t va n he t Eene , te n opzicht e waarvan wi j d e ro l spele n di e d e akke r speel t te n opzicht e van he t zaad , d e lam p te n opzicht e va n he t licht , he t instru ment te n opzicht e va n d e muziek , nie t zel f produceerend , maar toc h to t d e producti e onmisbaar . Di t meen t d e mysti cus me t zij n eigenaardi g getuigenis : G o d h e e f t mi j e v e n z e e r n o o d i g a l s i k H e m . Go d heef t mi j noodi g om zic h i n mi j t e openbaren , zooal s d e muzie k he t instru ment, da t o p zichzel f ondergeschikt , misbaa r e n toc h i n wezen onmisbaa r is . Wie n u he t bese f va n d e Eenhei d al s ee n leven d bezit , da t hem nimmermee r verlaat , i n zic h heef t opgenomen , di e za l niet allee n nie t va n zic h zel f getuigen : i k w i l , maa r oo k niet: i k d e n k . De illusie s va n he t zelfstandi g wille n e n he t zelfstandi g denken kome n voor t ui t he t misleiden d aanzie n va n onz e hartstochten e n onz e energieën , waari n zo o krachti g he t „Ik" zic h schijn t t e openbaren , da t he t werktui g zichzel f 10

leidend beginse l waant . Zo o zo u d e vallend e steen , ko n hij , van zichzel f getuigen : „i k spring" , e n d e pian o bespeel d door menschenhan d „i k zing" , e n d e boom , doo r win d be wogen „i k wuif" . Maa r d e bewust e mensch , d e mensc h i n wien werkelij k gedach t wordt , besef t da n oo k da t e r i n he m gedacht wordt , da t „he t denken " i s ee n werking , ee n open baring va n he t Eene , zo o goe d al s „he t regenen " e n „he t roesten", he t „veranderen " e n „he t sterven " — het denke n is ee n creatie , waarva n d e producti e heet : Waarheid . Verreweg d e meest e mensche n kunne n di t volkome n af stand doe n va n zichzel f nie t verdragen , d e illusie s va n vrijmachtig denke n e n vrijmachti g wille n — en onde r vel e andere illusie s oo k deze , da t e r va n hu n instincte n e n ver wachtingen, eenig e bewijskrach t zo u uitgaa n — behooreh to t d e noodzakelijk e factore n va n hu n geestelijk e uitrusting. Omda t di t zo o is , zulle n z e zic h tege n d e klaarste evidenti e i n aa n di e illusie s blijve n vasthouden . Di e behooren to t hu n wezen , daaraa n steu n verleenend , zooal s de steunblade n d e no g zwakke , onontplooid e bloem . Ont plooit zic h d e bloem , zo o valle n d e steunbladen , overbodi g geworden af , ontplooi t zic h d e mensc h to t volle n geeste lijken wasdom , zo o ontvalle n he m ee n voo r ee n zij n illusie s van levensdoe l e n voortbestaan , va n vri j machtigheid e n zelfstandigheid. Aldu s leer t on s da n reed s d e rede , wa t d e historie altij d e n overa l bevestigt : da t steed s d e geringst e geesten he t sterks t d e illusi e va n vrijmachtighei d e n onaf hankelijkheid hebbe n e n da t he t altij d d e groot e e n sterk e geesten waren , di e ten voll e afstan d konde n doe n va n „vrije n wil" e n „zelfstandigheid" . Zooal s Spinoza. Niemand ver werft mee r „waarheid " da n hi j drage n kan , krijg t mee r lich t dan zij n ooge n lijden , oo k daari n spreek t d e uitnemend e Redelijkheid! Doch wi e to t ontplooiin g gekome n zic h i n d e Eenhei d ii

weet, ontleen t aa n di t wete n ee n rijkdo m e n ee n kracht , waardoor hi j zij n egocentrisch e e n anthropocentrisch e wane n en verwachtingen — „vrijheid" zoo goe d al s „doel " en „doel " zoo goe d al s „persoonlij k voortbestaan " — kan ontbere n e n dan no g rij k e n ster k blijf t bovendien . Het i s onz e bedoelin g bi j d e behandelin g va n on s onder werp, de n mensc h uitsluiten d o p t e vatte n al s scheppend , handelend, ageerend , schijnbaarwillen d actief-passie f instru ment e n zij n handelinge n t e beschouwe n uitsluiten d va n d e Eenheid uit , overeenkomsti g d e krachten s he t weze n die r Eenheid i n he t leve n de r mensche n e n de r geslachte n zic h openbarende noodzakelijkheid , gelij k on s d e red e di e leert , opdat w e e r daarn a i n d e geschiedeni s va n mensc h e n menschheid d e bevestigin g va n zulle n vinden . Van d e Eenhei d uitgaande , moete n w e d e Eenhei d onmid dellijk wee r late n varen . W e moete n d e Eenhei d voortdu rend beseffe n e n voortduren d da t bese f va n on s afzette n kunnen, he t terzel f dertijd behoudend . Immer s zoodr a w e spreken, spreke n w e ove r afzonderlijk e dingen . Welk e i s d e verhouding va n d e afzonderlijk e dinge n to t d e Eenheid ? Ho e zijn z e ui t d e Eenhei d gekome n e n ho e zoude n z e wee r daarin kunne n opgaan ? Ziedaa r d e vraag , di e he t ontwa kend eenheidsgevoe l zic h leer t stellen , ' t wel k me t he t afzonderlijke gee n vred e mee r vind t e n tegelijkertij d voel t het afzonderlijk e steed s va n nood e t e hebben . D e verhol * ding va n he t Afzonderlijk e to t he t Een e is , onde r welk e formulen me n he t zegt , bi j slo t va n rekenin g he t onderwerp , het eindproblee m va n all e denken . Me n ka n n u zij n formul e kant e n klaa r i n ee n gehoorzaa l i n ontvangs t gaa n neme n en i n he t gunstigst e geva l daarn a d e toepassin g erva n be proeven — men ka n oo k doo r innerlijke n aandrif t gedreve n gestadig e n aandachti g zichzel f e n he t leve n gadeslaande, . 12

eindelijk e n te n leste , d e formule ui t d e diepten va n eigen-I k voor zic h zie n oprijze n — men bezi t da n schijnbaa r nie t zo o veel, maar wat me n bezit is inniger en eigener met he t diepst e wezen vergroei d — staat nie t al s abstracti e naas t e n buite n het eigenlij k leven . Wi e al s „zoekend e ziel " gebore n is , met al s hartstoch t de r hartstochte n i n zic h de n dran g o m t e begrijpen, za l zeke r a l jon g getroffe n worde n doo r he t wankele, vervloeiend e e n betrekkelijke , va n wa t hi j al s kin d en va n natur e vas t e n hech t ha d gewaan d e n waaraa n hi j steun zoch t e n meend e t e vinden . Di t klemmende , steed s dieper i n he m grijpend e bese f da t gee n enke l din g vaststaat , zet zic h da n i n de n aanvan g o m to t benauwenis , to t ver twijfeling, d e war e tragedi e va n de n eenzaam-zoekende , di e door minde r hartstochtelij k naa r begrijpe n dorstenden , nie t beleefd e n nie t begrepe n ka n worden . Wan t begrijpe n i s zijn. Wi j hebbe n dez e tragedi e eerde r beschreve n i n ee n werk va n onz e han d („Heleen") . Wi e al s he t i n da t boe k beschreven kind , gebore n i s o m doo r smarte n zic h o p t e worstelen to t Begrip , za l i n de n aanvan g ui t all e ervarin g stof to t smarte n putten . Zo o ui t d e eenvoudig e proe f o p school me t d e dri e bakje s water : koud , lau w e n heet . He t lauwe wate r i s ijzig , voo r wi e d e han d ui t he t heet e haalt , het i s zoel, voor wi e uit he t koud e komt. Zij n ko u e n warmt e dan nie t o p zic h zelf ? Zij n „mooi " e n „belangrijk " gee n dingen o p zichzelf ? I s gee n enke l din g ee n bestaan d din g op zichzelf ? He t gevoe l va n verflauwin g e n nameloo s onge luk, da t optreed t i n de n geest , di e zij n allereers t steunse l van stellighede n e n vasthede n prijsgeve n moet , ka n allee n worden beleefd , nie t beschreven . Maa r daa r doorhee n klim t de groeiend e to t die n staat , waari n he m all e leve n goe d is , mits hi j he t begrijp e e n hij aa n gee n troos t e n gee n vasthei d meer behoeft e heef t da n aa n di e va n he t Begri p zelve . Wa t hem da n eenmaa l to t vertwijfelin g bracht , gaa t al s ee n 13

kalm lich t ove r zij n leve n schijnen , i n d e klaart e waarva n hij all e dingen beziet: de eenig e realitei t i s he t contrast . De eenig e realiteit i s het contrast . Wanneer di t beseffe n eenmaa l va n binnen-ui t i s to t on s gekomen, dan bekrachtigen we het als het ware voortdurend aan d e taa l di e w e dagelijk s spreken , tevore n onbewust , voortaan me t bewust e aandacht . „We kunne n nie t zien " — zegt men , maa r ook : w e kun nen nie t o n d e r s c h e i d e n . He t begri p „koude " dank t zijn ontstaa n aa n temperatuurverschillen , warmt e ook ; da g en nacht , sti l e n rumoeri g — het zij n alle , w e wete n het , slechts onderscheidend e dubbelwoorden , saamhoorend e con trastbegrippen. E r i s gee n ander e realiteit da n het contrast . Het woor d voor z i e n i s o n d er s c h e i d e n — het woor d voor e e r is oo k o n d e r s c h e i d i n g. Me n kan niets meer voor ieman d doen , da n doo r he m ander s da n andere n t e maken. Daa r d e dinge n bestaa n doo r hu n verschi l me t andere dingen , zooda t oo k menschen , i n he t geestelijk e e n het stoffelijke, slecht s bestaan door hun verschil met anderen» zoo verleent men hun relief, versterkt iemands bestaan, door hem ee n onderscheiding t e verleenen . Di t doe t me n gemeenlijk, wannee r hi j zic h heef t o n d e r s c h e i d e n . Daden ook ontleene n hunn e beteekenis , hu n zijn , aa n d e geringer e beteekenis va n anderman s daden , dapperhei d i s verdienste lijk doo r d e lafhei d va n anderen , j a dapperhei d bestaa t slechts daardoor . Vel e toestande n bestaa n niet , omda t hu n tegengestelde toestande n nie t bestaan . Mee r contrasten » meer onderscheidinge n zoude n du s he t leve n gecompliceer der maken . Alles i s o n d e r s c h e i d . Zie n i s onderscheide n (oo k hooren, proeve n e n all e natuurlijk e waarneming , den k aa n 14

het gelui d da t me n hoor t al s he t ophoudt ) maa r daarme e i s het nie t uit . Leeren i s onderscheiden , kenne n i s onderscheiden , begrij pen i s onderscheiden . El k vermoge n i s onderscheidingsver mogen. Elk e ontwikkelin g i s d e ontwikkelin g va n da t ver mogen. Qui ben e distinguit, ben e docet . Toerekenbaa r i s hij, di e „oordee l de s onderscheids " bezi t — oordeel alleen . ware a l voldoend e — alle oordee l i s da t de s onderscheids . Dat wege n e n mete n vergelijke n e n onderscheide n is , behoeven w e nie t t e zeggen , e n wi e e r o p le t za l bemerken , da t hij voortduren d spreek t i n onderscheidinge n e n gelijkenissen . C r i t i s e e r e n beteeken t vergelijken , scheiden . I n „uit muntend" e n „uitstekend " zi t d e vergelijkin g me t he t andere, he t geringere . All e kenni s i s zelfkenni s — tot di e zelfkennis echte r kome n w e doo r he t contras t tussohe n on s zelf e n anderen , o f he t andere . Zien w e gee n contras t da n onderscheide n w e niet , da n zien w e du s niets . Wi e ooi t ee n seri e lezinge n gehoude n heeft ove r boeke n e n mensche n ui t verschillend e tijden, , zal hebbe n ervaren , ho e he t zee r noodzakelij k is , bi j he t behandelen va n ee n volgen d tijdper k steed s wee r aa n d e eigenschappen va n ee n vori g tijdper k t e herinnere n — dat vorige tijdper k al s he t war e voortduren d naas t he t laats t besprokene t e houde n — ten eind e d e contrastwerkin g t e behouden; daarzonde r za l d e gemiddeld e toehoorde r alle s wat hi j hoor t voo r „natuurlijk " e n vanzelfspreken d houden, , dank zi j he t aanpassingsvermogen , da t voo r de n mensc h ee n goed e n ee n kwaa d tegelijkertij d is . He t i s d e voorwaard e van on s leven e n d e rem aa n onz e ontwikkeling . He t maakt , dat w e onszel f i n onszel f nie t mee r onderscheide n kunnen , het maak t da t w e gee n leuge n va n waarhei d e n gee n rech t van onrech t onderscheide n kunnen . Want w e merken immer s de dinge n slecht s op , doo r hu n contras t me t ander e dingen . 15.

Daarom leere n w e doo r contrasten . Maa r w e worde n oo k ziek doo r contrasten . E n daari n dien t on s da n wee r he t -aanpassingsvermogen. I n he t geestelij k leve n beduid t he t echter afstomping . Vandaa r da t moraliste n e n maatschappij hervormers, di e hunn e lezer s va n d e leugenachtighei d e n onwaarachtigheid hunne r eige n maatschappi j overtuige n willen, altij d ee n kin d o f ee n onnoozel e introduceeren , waar van he t zuive r voele n e n simpe l denke n da n he t dwaz e e n onsamenhangende e n verdorven e va n instellingen , di e we , door e r i n t e leven , nie t mee r „zien " — evenmin al s w e de n stank ruiken , waari n w e leve n — als i n contras t doe t uit komen. Al s voorbeeld : Voltaire's „l'Ingénu". Dezelfd e be doeling heef t d e moraliseerend e dierfabel . Begrijpe n i s ver gelijken — wie nu Swift's schildering va n d e „Yahou " leest , zal onbewus t ee n vergelijking make n tussche n d e opgesomd e eigenschappen va n he t afschuwelijk e die r e n eige n eigen schappen, me t d e heimelijk e bedoelin g doo r contras t to t zelfverheerlijking t e komen — waarbij hij dan, zoo hij althan s daarvoor vatbaa r is , to t zij n schri k ervaart , da t di e eigen schappen d e zijn e zij n e n teven s da n hu n slechthei d e n on waarachtigheid beseft ! Schrijvers , di e he t toonee l overbren gen naa r ee n vreemd , meesta l gefingeer d lan d — Voltaire' s „Eldorado", Thoma s Moru s „Utopia " — doen hetzelfde ; door he t contras t me t ander e zeden , waa r naas t da n altij d bij mond e va n ee n schipbreukelin g o f reizige r ui t eige n land ee n vergelijken d tafree l va n eige n zede n word t gege ven — moet d e leze r da n he t war e inzich t i n he t dwaz e e n slechte va n di e eige n zede n krijgen , waarme e hi j t e zee r is vergroeid . Niet steed s i s he t contras t zo o scher p bedoeld , somwijle n •wil de schrijve r nie t mee r doe n da n aantoonen , da t e r naas t de eige n zede n oo k ander e zede n mogelij k zijn , zonde r da t -deze juis t belachelij k o f immoree l moete n heete n — dan i6

dient he t contrastgevoe l o m e r de n leze r va n t e doordringe n at he t eigen e nie t he t eenige , nie t he t natuurlijke , nie t he t vanzelfsprekende is , da n word t contrastgevoel : betrekkelijk ueidsgevoel, me t d e verdraagzaamhei d e n redelijkheid , di e eruit voortvloeie n moeten . Plato zeide : „Alle wijshei d stam t uit verwondering " e n diegen e verwonder t zich , die , he t eigene altij d he t eenig-mogelijk e gewaan d hebbende , plotse ling ee n tegengesteld e mogelijkheid , ee n contras t onder scheidt — we verwondere n on s doo r contrasten , doo r ver gelijkingen e n onderscheidinge n — we kome n du s daardoo r tot wijsheid . W e hope n voortduren d bi j he t behandele n de r figure n e n feiten i n d e volgend e bladzijde n o p d e geweldig e beteekeni s van he t contrastgevoe l e n o p d e remmend e werkin g va n on s aanpassingsvermogen teru g t e komen . Alles wa t i s bestaa t doo r contrasten , oo k wij ; he t contras t is d e voorwaard e va n on s bestaan , daaro m i s zul k ee n groo t deel va n onz e energi e o p he t creëere n e n behoude n va n di e contrasten gericht . Kan me n ieman d mee r vleie n da n doo r he m g e d i s t i ng u e e r d t e noemen , da t is : anders da n andere n — kan me n hem mee r grieve n da n doo r he m c o m m u n t e noemen , da t i s : juis t al s ee n ander ? Distinctie, ander s da n andere n t e zijn , i s d e voorwaard e van on s zelfbehoud , daaro m streve n w e naa r distincti e — wat on s som s ee n hebbelijkhei d schijnt , i s ee n Noodzakelijk heid, ee n levenseisch , omgeze t to t „lust" . All e „zuch t naa r zelfbehoud" i s to t distinctie-zuch t teru g t e brengen , omda t wij immer s bestaa n doo r distincties , doo r he n t e handhaven , handhaven w e on s zelf . Doo r on s t e voeden , handhave n w e het contras t tussche n on s eige n organism e e n ander e orga nismen, voede n w e on s niet , zo o sterve n we , ontbinde n e n worden opgelos t e n opgenome n doo r ander e organisme n — 17 Prometkeu». 2

de distincti e va n ee n eige n lichaa m hebbe n w e prij s gegeve n Onderscheiden w e on s geestelij k o p gee n enkel e wijze , da n worden w e oo k opgelos t e n opgenomen , he t zi t a l i n d e taal : hij v e r d w i j n t i n d e m a s s a. " W e zoeken altij d e n overal distinctie , to t on s behoud . Wi e z e nie t zoek t i n de n gewonen zin , voo r wi e he t woor d „gedistingueerd " zij n bekoring verlore n heeft , di e wi l da n toc h e n juis t dan. . . . o r i g i n e e l zijn , wa t precie s hetzelfd e beteekent . Wil t g e een vrou w ee n japo n aanprijzen , noe m da n di e japo n a p a r t . Ee n kin d wee t gee n hooge r lo f voo r zij n spe l e n zijn vermaa k da n da t he t „ e e n i g" was . D e geheel e hande l in vreemd e postzegel s i s gebaseer d o p he t najage n va n dis tinctie, e n d e waard e va n a l he t „zeldzame " o m zij n zeld zaamheid. Ee n de r weinige n i n d e werel d t e zijn , di e ee n onnoozel vodj e papier , ee n de r fameuz e postzegel s va n Mauritius bezitten , wel k ee n distinctie . Vele rijk e mensche n zij n gieri g e n z e worde n t e gieriger , naarmate z e rijke r worden . Nie t te n onrecht e zeg t he t volk : hoe kaler , ho e royaler . Naïev e ziele n vrage n zic h af , ho e he t mogelijk is , da t z e va n hu n vaa k onbruikbare n overvloe d geen afstan d kunne n doen . Me n begrijp t di t echte r wannee r men hu n gel d aanmerkt , nie t al s genotmiddel , nie t al s machtsmiddel, maa r al s distinctiemiddel . E n zooal s da n ee n generaal hooge r i s da n ee n korporaal , zo o i s ee n millioe n een krasse r distinctiemidde l da n ee n ton . Wi e du s zij n bezi t verkleint, verminder t zij n geestelijk e levensmogelijkhei d — tenzij men , al s Amerikaansch e milliardairs , ee n nieu w distinctiemiddel pu t ui t he t weggeve n va n fabelachtig e som men, ee n begeerlijke r distinctiemidde l ook , omda t he t zeld zamer is . Het bezi t i s ee n distinctiemiddel , omda t he t „bezitten " een distinctiebegri p is . W e bezitten , doorda t andere n nie t bezitten, o f w e bezitten , doorda t w e vroege r nie t bezate n — 18

pas da n e n daardoo r voele n e n gemete n w e on s bezit. I n he t Rijksmuseum, on s alle r bezit , za l nieman d eenige n „sense of property " gevoelen, wan t wa t alle n t e zame n bezitten , dat bezi t niemand . D e distincti e creëer t d e realiteit . Allee n op d e werel d t e zijn , allee n o p ee n eilan d t e zijn , geef t nie t dat trotsc h e n behaaglij k gevoel , da t me n leze n ka n o p he t gelaat va n de n bezitter , wannee r hi j ó f doo r de n nij d va n anderen voortduren d word t herinner d aa n zij n bezi t ö f wan neer hi j pa s bezit , e n du s he t dubbel e distinctie-gevoe l smaakt, da t tussche n voorhee n e n than s e n da t tussche n zichzelf e n anderen . I n d e sfee r va n he t bezi t werk t he t „aanpassingsvermogen" al s „wennen " e n „afstompen " — het contrast , d e realiteit , word t nie t mee r gevoel d e n moe t door voortdurend e nieuw e aankoope n voortduren d opnieu w worden opgewekt . Wanneer d e brav e domine e i n d e Simplicissimus-anecdot e aan de n schransende n heereboe r vraag t o f a l da t overdadig e eten e n drinke n he m no g we l smaak t al s hi j aa n d e noode n der arme n denkt , da n antwoord t hij , me t brutal e boeren oprechtheid „juis t da n smaak t he t mij. " Dat sentimen t i s on s gee n va n alle n vreemd , a l heef t he t zich ui t he t gebie d va n ete n e n drinke n opgewerk t naa r da t van geestelijke n eigendo m e n geestelij k geno t — wanneer iedereen iet s heeft , o f kan , da t wi j hebbe n e n kunnen , da n genieten wi j da t nie t meer . Daaro m zij n e r zoovee l „bezwa ren" e n „klemmend e argumenten " tege n opheffin g va n standenscholen — de dur e schoo l i s ee n distinctiemidde l — tegen middelbaa r onderwij s oo k voo r d e volksklass e — het einddiploma gymnasiu m i s ee n distinctie-midde l — tegen het democratiseere n va n de n spoortrei n — eerste klass e rei zen i s ee n distinctiemidde l e n me n behoef t nie t t e verwach ten, da t diegenen , di e ove r gee n ander e distinctiemiddele n de beschikkin g hebben , daarva n e n va n wa t e r me e samen 19

hangt zo o lich t afstan d zulle n doen . D e dïstinctie-dran g houdt he t lintj e i n eere , oo k bi j hen , di e e r o m glimlachen . Kon men op de ee n o f ander e wijz e openlij k demonstreeren , dat men voor de onderscheiding heef t bedankt , dan zou me n d i e onderscheidin g verr e verkieze n bove n he t lintj e zelf . Zoolang di t nie t gaat , drage n zi j het , mè t ee n glimlac h e n ondanks de n hoon o p het „vodj e zijde n band", dat i n werkelijkheid een deel van hun leven is, dat hen voor „verdwijnen " voor „opgaan " (ondergaan ) i n d e mass a behoedt . Van die n aar d i s oo k he t fell e verze t va n de n Fransche n adel aa n de n vooravon d va n d e Revoluti e e n tege n d e dreigendste eische n hunne r tegenstander s in , tege n he t betale n van belasting , terwij l ze , i n hu n liefdadigheidsbevlieginge n a l a Roussea u het dubbel e weggave n e n daarbi j he t tien dubbele spilden. Ook hier het vastklampen aa n een distinctiemiddel, t e kostbaarder , waa r d e reëel e distincti e tussche n adel e n niet-ade l o f verdwee n i n ee n algetneen e oververfij ning, o f nie t mee r wer d erken d e n du s o p di e manie r ver dween. We behoeve n nauwelijk s t e zeggen , da t di t najage n va n de distincti e al s levensbevestigin g allermins t bewus t ge schiedt. Hoevele n zij n er , zelf s i n onze n tijd, zelf s onde r d e denkenden, di e zich van deze dingen rekenschap geven? Oo k hier i s „moeten " omgeze t i n „begeeren" , doe t zic h „nood zaak" voo r al s „lust " — de nagestreefd e e n bereikt e dis tincties krijge n i n he t oo g va n hen , di e z e bezitte n o f e r naar streven , e n voora l i n he t oo g va n hen , voo r wi e z e onbereikbaar zijn , he t aanzie n va n reëel e superioriteit . E n slechts dan , wannee r w e te n voll e beseffen , hoezee r d e dis tinctie-drang i n a l zij n uitinge n e n vertakkinge n d e levens drang zel f is , slecht s da n begrijpe n we , waaro m menschen , die toc h overigen s gee n zotte n zijn , beve n e n siddere n i n tegenwoordigheid va n „gekroond e hoofden " — we denke n 20

hier aa n ee n zelfvertel d krantenrelaa s va n ee n HoUandsc h professor, ove r een bezoek, jare n geleden, bij de n Duitsche n keizer — dan pa s begrijpe n w e ook , waaro m menschen , di e toch overigen s gee n lafaard s zijn , hun arm e bloedverwante n verstoppen e n verloochene n e n laaghede n begaan , o m mee r te schijne n da n ze zijn , in het oo g van wildvreemden — dan pas krijg t di t alle s voo r on s he t aanzie n va n iet s redelijks , want noodwendigs . Reeds Thomas Hobbes voelde de kracht van den distinctiedrang, zonder e r nochtans een levensvoorwaarde, he t Levenzelf i n t e zien . Maa r we l zeg t hij , i n d e inleidin g va n zij n Leviathan da t mensche n elkaa r zoeke n o m zic h va n elkaa r te onderscheiden , e n geenszin s omda t ze , al s Aristotele s leerde „gezellig e dieren " zijn — zich als het ware aa n elkander va n eige n leve n t e vergewissen , di t doo r contras t me t •anderen realitei t t e verleenen . Wan t d e dinge n bestaa n alleen doo r hu n contras t me t ander e dinge n e n nie t o p zich zelf . Niet elkee n zoek t hetzelfd e distinctie-middel , evenmi n als w e alle n hetzelfde eten . D e ee n wi l d e rijkste , ee n ander de knapste, velen willen ook de mildsten, anderen de nederigsten zijn . Sommige n zoeke n hu n distinctie-middele n i n he t versmaden va n distinctie-middelen . Omda t nieman d ander s dat doet , i s di t da n juist ee n verfijn d distinctie-middel . De Schotsch e schrijve r Ia n Maclare n vertelt i n ee n zijne r verhalen va n ee n bisschop, di e zij n eige n tasc h draag t en i n zijn bisschoppelij k gewaa d derd e klass e reist , al s va n ee n toonbeeld va n nederigheid . I s di e bisscho p noodzakelijker wijs zoo buitengewoo n nederig ? He t val t veeleer te vreezen, dat hij zich door zij n nederigheid wensch t t e onderscheiden ; zoo zoekt hij zijn distinctie en laat andere bisschoppen eerste klasse reize n met ee n kruier , die hun tasch draagt , wat voo r een bissoho p zo o ee n bijzonder e distincti e nie t is . zi

Voor de n ee n i s d e eerst e klas , voo r de n ande r d e derd e klas ee n distinctie . Wie i n d e ee n o f ander e kuns t o f weten schap uitmunt , zic h naa m heef t verworven , waardoo r hi j zich va n andere n onderscheidt , versmaad t gewoonlij k d e standsdistincties, di e men tegenwoordi g va n lager e ord e ach t of zeg t t e achte n — we kome n oo k hierc p uitvoerige r teru g — en doe t da t da n lan g nie t steed s zonde r ophef . D e artist van adellijke n o f patricische n huiz e ka n lich t smale n o p zij n standgenooten, di e zo o bli j zij n me t hu n titel , e n zic h zo o angstvallig handhave n i n hu n kast e — maar hi j dien t t e bedenken, da t d e titel , he t standsverschi l i n he t algemee n liet éénig e distinctie-midde l i s voo r de n anonymus . Vandaa r dat i n vrouwen , di e zelde n i n staa t zij n zic h persoonlij k t e onderscheiden, he t standsgevoe l ove r he t gehee l sterke r i s dan i n mannen , a l zulle n i n vel e gevalle n d e moeder s zic h toch wee r minde r verzette n da n d e vader s tege n ee n „mésalliance", door dat allesoverwinnen d moederlij k instinct , dat nie t o f nie t zo o ster k i n den ma n aanwezi g i s — vandaar dat iederee n doe t also f hi j nie t o m stan d o f tite l geeft , maa r er i n werkelijkhei d toc h we l o m geef t — tenzij onde r bijzon dere omstandigheden , ee n krachtige r distinctie-effec t word t bereikt me t he t eenigszin s nadrukkelij k afwijze n va n ee n adellijken titel , gelij k da t i n he t begi n va n d e vorig e eeu w Tiet geva l i s geweest . N u he t geslacht , da t va n di e uitin g van patriciërsfierhei d getuig e was , overlede n i s e n he t distinctie-middel daardoo r zij n realitei t heef t verloren , zie t men vel e betrokkene n wee r naa r ee n tite l terugkeere n o f terugverlangen. Eenzelfde verschijnse l i n d e studentenmaatschappij . Der tig, veerti g jaa r gelede n wa s he t gebrui k al s studen t gee n adellijken tite l t e voeren , he t student-zij n allee n gol d al s ee n voldoende, als een beter e distinctie ; voor he t beter e ko n me n het minder e versmaden , voora l al s me n zic h ui t he t versma 22

den-zelf no g wee r ee n distinctie-midde l creëerd e — thans, nu he t studen t zij n allermins t mee r ee n distinctie-midde l is , maar „commun" , doe t d e adellijke tite l i n d e studentenmaat schappij opnieu w wee r opgeld . Di t bewijs t niet , da t d e hedendaagsche studente n wereldsche r o f ijdele r zij n da n di e vroegere, maa r da t deze n o p ander e wijz e hu n distinctie zucht bevredige n konden . Curieuse voorbeelde n zij n e r t e over , va n di t verwissele n van het een e distinctie-middel voo r ee n ander, een zeldzamer . De man , di e al s doodarm e scheepsjonge n naa r Indi ë i s ge komen e n he t bijvoorbeel d to t che f va n ee n handelshui s heeft gebracht , za l nie t gaarn e ove r zij n afkoms t spreken , deze eerde r verbergen , wan t a l i s d e promoti e honorabe l — er zij n toc h altij d vel e chef s va n vel e handelshuizen , e n hi j zal va n zij n gansch e famili e bijvoorbeel d allee n die n ééne n achterneef, di e officie r was , noemen . Breng t hi j he t echte r tot Raad-van-Indi ë — dan krijgt zij n promoti e iets sprookjes achtig romantisc h e n za l hij , d e zeldzam e distincti e va n sprookjesachtig romanhel d verkiezen d bove n d e minder zeldzame va n man-van-goeden-huize , zij n schamel e afkomst , die hi j i n bescheide n positi e zorgvuldi g verloochende , vo l trots e n glori e aa n iederee n openbaa r make n e n he t portre t van vader-den-timmerma n e n moeder-de-waschvrou w ver huist ui t he t sto f va n de n rommelzolde r naa r d e eereplaat s in he t salon . Alles wa t w e doe n to t on s behou d e n to t onz e glori e — ten eind e t e zorgen , da t w e nie t „verdwijnen" , lichamelij k of geestelijk , i s to t distinctiedran g teru g t e brengen . D e distinctie-wil i s primair , zijnd e onmiddellij k voortvloeiend e uit d e noodzakelijkhei d va n on s bestaan , zic h i n on s voor doende al s begeert e o m t e bestaa n — daarom ka n me n oo k bezwaarlijk, zooal s vele n doen , de n Machtswi l al s primai r beschouwen, wè l hang t d e machtswi l onmiddellij k same n 23

met de n distinctie-wil, daa r e r we l gee n contras t tussche n mensch e n mensc h zo o scher p i s al s dat , waari n d e een e mensch mach t heef t ove r de n ande r — vandaar da n ook , dat „macht " misschie n we l he t meest-gezocht e e n moei zaamst-nagestreefde distinctie-midde l is . Omdat d e distinctie-dran g onmiddellij k samenhang t me t ons levensbehoud e n w e du s altij k distincti e zulle n willen , o m niet t e „verdwijnen" , daaro m ka n me n bezwaarlij k geloove n in ee n toekomststaat , waari n el k genoe g za l hebbe n e n nie mand mee r begeeren . D e „meerhebberij " waartege n Plato in zij n geschrifte n reed s toornde , wortel t diepe r da n he t verlangen naa r d e dingen , di e voo r gel d gekoch t kunne n worden e n bereik t kunne n worden , e n di e voo r vel e sober e en onontwikkeld e nature n nauwelijk s eenig e bekorin g heb ben, ja , di e hu n veelee r to t las t zijn , zonde r da t z e e r daar om aa n denken , afstan d t e doe n va n oo k maa r ee n dee l va n hun bezit . He t i s o p de n distinctie-drang , o p de n algemeene n afkeer va n wa t c o m m u n is , da t he t c o m m u n i s m e steeds i s afgestuit , o p de n lange n duu r — waarom he t toc h altijd word t gedroom d e n zelfs , zi j he t voo r kort , gereali seerd, hope n w e i n ee n volgen d hoofdstu k uitee n t e zette n — het i s daarop , da t elk e heilstaa t va n tevrede n mensche n afstuiten zal . Zoolan g nie t elkee n i n d e gelegenhei d is , zic h in ander e richtin g t e onderscheide n — m oo k d e ondenk baarheid daarva n hope n w e aa n t e toone n — zal d e behoeft e en he t vermoge n zic h t e onderscheide n zic h blijve n richte n op „mee r bezit " e n „méé r macht" . Wanneer me n on s d e bewerin g „e r za l altij d concurrenti e zijn tussche n d e menschen " klakkeloo s ui t d e empiri e gegre pen, al s ee n grondwaarhei d voorhoudt , moge n w e haa r be twijfelen, indie n z e nie t strook t me t onz e illusie s e n droo men — zien w e echte r d e distincti e al s voorwaard e va n on s bestaan, d e distinctie-begeert e al s uitvloeise l va n onze n 24

drang o m t e bestaa n onmiddellij k ui t d e structuu r de s leven s afgeleid, da n kunne n w e e r bezwaarlij k aa n ontkomen . Wan t we leve n i n e n doo r contrasten , on s leve n i s ui t contraste n opgebouwd, doo r contraste n ontstaan , houd t he t zic h doo r contrasten i n stand . De Eenhei d kan , zage n we , noc h me t d e zintuigelijk e waarneming, noc h me t he t begri p genader d worden , zoolan g ze i n zichzelv e Ee n e n onverdeel d zic h i n stan d houd t — wij kunne n o p gee n enkel e wijz e to t bese f va n d e Eenhei d komen, da t wi l zegge n d e Eenheid , di e wi j mee-zijn , ka n op gee n enkel e wijz e to t he t bese f va n zichzel f komen , zon der voortduren d i n contraste n uitee n t e vallen . Zo o onder scheiden w e d e kleuren , wannee r he t witt e zonlich t „uiteen breekt" — dit i s ee n vergelijking , gebaseer d o p ee n theorie , die on s i n onz e schooljare n wer d geleerd ; z e ka n sindsdie n verworpen zijn , zonde r da t d e vergelijkin g daarva n hinde r ondervindt, dez e toc h wi l niet s b e w i j z e n, allee n verdui delijken — maar all e kleure n t e zame n zij n d e volkome n kleurloosheid. Alles i s niets . Aa n zul k ee n voortduren d i n all e denkbar e wijzen „uiteenbreken" , „openvallen " va n d e Éénhei d dank t elk din g zij n afzonderlijkheid , zooal s elk e kleu r haa r afzon derlij kheid dank t aa n he t uiteenbreke n va n he t witt e lich t en aa n he t medebestaan , daardoor , va n d e ander e kleuren . Maar daaro m i s oo k el k afzonderlij k din g ee n begrensd , ee n bepaald, ee n onvolkomen , w e kunne n zegge n ee n „half " ding. Alles i s Een . E n alle s i s Contrast . Onze werel d i s da n ee n werel d va n ui t d e Eenhei d gebro ken, losgevalle n afzonderlijkheden , va n uit-één-gevalle n dingen, contrasten , doo r midde l waarva n d e Eenheid , bre kende, zic h i n de n mensch , va n zichzel f bewus t wordt , e n terwijl z e zic h va n zichzel f bewus t wordt , word t z e zic h oo k 25

van haa r gebrokenhei d bewus t e n reik t wee r naa r herstel , naar volmaakthei d va n zichzel f terug . Duidelij k ervare n wij , hoe di e imme r zichzel f uiteenbrekend e e n i n d e contraste n zich va n zichzel f bewust-wordend e Eenhei d wee r naa r zich zelf teru g begeert . He t gebroken e wi l zic h wee r heelen , he t losgestootene reik t naa r zij n oorspron g terug . Talloos zij n d e uitinge n i n de n mense n va n da t Eenheids verlangen, va n da t verlangen-der-Eenheid ; in hem : verlan gen naa r d e Eenheid . D e vrom e noem t h e t : „heimwe e naa r het Vaderhuis " al s naa r ee n gemeenschappelijk e woonstee , waar all e verschi l opgelost , all e contras t weggenome n za l zijn. D e Evangeliën , d e brieve n va n Paulu s zij n doortrok ken va n da t Eenheidsverlangen , da t Eeuwigheidsheimwe e — het i s d e grondsla g va n all e religieus e gevoe l — het i s ook d e grondsla g va n all e wijsgeeri g streven . D e Eenhei d beleven o f „Go d beleven " hee t he t d e eene , d e Eenhei d beseffen hee t he t d e ande r — beide, godsdiens t e n filosofie , worden gebore n ui t onze n nood , ui t he t eeuwi g verlange n naar Eenhei d va n de n geest , di e zic h ui t haa r oorspronkelij k verband voel t losgestooten , e n zij n afzonderlijkhei d nie t dragen ka n — het i s i n all e reike n e n jage n e n hunkere n naa r het „Absolute " me t d e wereldzathei d e n levensmoeheid , di e daaruit voortvloeien . Liefde i s he t eenheidsverlange n bi j uitnemendhei d — liefde i n a l har e vertakkingen , d e liefd e va n de n ma n to t d e vrouw, waarbi j d e beid e organisme n to t ee n Eenheid , ondeel baar, i n eike n zin , wille n t e zame n vloeien , waarbi j immer s elk meeningsverschil , oo k he t geringste , aandoe t al s scheu ring e n scheiding , e n zi j worde n to t „éé n vleesch" . De liefd e va n de n mensc h to t d e menschen , he t gevoe l va n broederschap, da t verschille n haat , to t c o m m u n i s m e drijft, waari n d e persoonlijkhei d zic h éé n me t alle n voelt . De Rechtvaardigheid , o p bese f va n innerlijk e gelijkheid , va n 26

éénheid gebouw d — zij herken t „he t vreemde " al s he t „eigene" — evenzoo d e Wijsheid , di e e r juis t o p ui t i s a l het vreemd e to t he t eigen e t e maken , alle s da t ui t Liefd e e n Redelijkheid voortvloeit , ho e he t oo k heete n moge , welk e vormen w e he t i n de n loo p de r tijde n e n i n d e elkaa r opvol gende menschengeslachte n oo k zie n aannemen , he t i s alle s terug t e brenge n to t Eenheidsverlangen . Daar w e n u echte r gezie n hebben , da t on s gansch e afzon derlijke leve n zic h staand e houd t i n contrasten , da t w e leve n door e n i n e n ui t contrasten , da t d e zuch t naa r distincti e ee n onmiddellijk uitvloeise l i s va n onz e zuch t naa r zelfbehoud , ja, i n weze n di e zuch t zelv e — zoo volg t hierui t volkome n logisch, da t all e eenheidsverlange n tege n on s eige n persoon lijk leve n i s gericht , ee n verminderin g va n onz e bestaans mogelijkheid, ee n pogin g to t zelfmoord , ee n eigenhandi g ondergraven va n de n gron d waaro p wi j staan . Eenheids verlangen i s Doodsverlangen . Aldatgene, wa t w e gewoo n zij n t e noeme n d e heerlijk heid de s levens , d e goedhei d e n wijsheid , liefd e e n rechtvaar digheid, medelijde n — dat i s vereenzelvigin g me t andere n — en begri p — dat i s vereenzelvigin g me t he t andere , wan t begrijpen i s zij n — alles, i n ons , da t e r o p ui t i s contraste n op t e lossen , verschille n t e bove n t e komen , i s doodsverlan gen, levensbedreiging , levensvernietiging . E n da t doodsver langen i s overa l e n i n ieder . W e zij n altij d doo r d e vijande n van on s eige n leven . Elk e daa d va n liefd e e n rechtvaardig heid verminder t onz e eige n bestaanskracht . Zoo bedoel t he t Prometheus, i n Goethe' s dramatisch frag ment va n die n naam , wannee r hi j Pandora antwoordt o p haar vraa g wa t „ D o o d" beteekent : „Wen n du , i n imme r eigenstem Gefühl , omfasses t ein e Welt ; da n stirb t de r Mensch". De Indisch e mysticu s breng t zic h o m d e Eenhei d t e bele 27

ven, i n ee n toestand , di e he t sterve n he t mees t nabi j komt . O p g a a n i s tegelijkertij d o n d e r g a a n . Voo r zoove r we d e verschille n tussche n ons-zel f e n andere n haten , hate n we on s eige n leven . Elk dispuut , elk e pogin g o m andere n to t eige n overtui ging ove r t e halen , i s ee n pogin g to t moor d e n zelfmoord , zooals d e osmotisch e werkin g moor d e n zelfmoor d is . E n toch moete n w e di t altij d „willen" . E r bestaa n immer s gees tescontrasten, di e he t samenleve n onmogelij k maken , di e voor beid e partije n d e gemeenschappelijk e luch t vergiftige n — wie z e trach t t e vernietigen , o p t e heffe n i n d e Eenhei d pleegt nochtan s ee n aansla g o p he t eige n leven , da t juis t door e n i n e n ui t verschi l me t anderen , me t he t ander e i s opgebouwd. Opheffen! He t prachtige , diepzinnig e woor d druk t alreed s de tweeledigheid , d e tegenstrijdigheid , di e wi j bedoelen , i n zijn tweeledig e beteekeni s uit . Opheffe n beduid t veredelen , verheffen, schooner en groote r make n — men spreek t va n „zedelijke opheffing " va n gevangene n — het beduid t tege lijkertijd, vernietigen , doe n verdwijnen , doode n — men spreekt va n d e „opheffing " va n ee n tol , va n ee n cijfe r — en in di e tweeledighei d lig t d e gansch e innerlijk-tegenstrijdig e werkelijkheid vervat . W i e iet s opheft , naa r d e eenheid , vernietigt he t inderdaa d al s afzonderlijkheid . Eenheidsver langen i s doodsverlangen . Door contraste n to t kenni s gekomen , i s d e hoogst e bestre ving va n de r mensche n kennis : he t opheffe n va n contraste n — en daarmee : het opheffe n va n d e voorwaarde zijne r kennis . Door uitéén-te-valle n to t zelfbewustzij n gekomen , streef t de Eenhei d i n haa r hoogst e vermogen , haa r hoogste n bewust zijnsgraad naa r he t „in-één-gaan" , da t i s naa r he t onbewust e terug. 28

Anders gezegd: i n d e z e l f h e r k e n n i n g v a n d e Eenheid lig t d e zelfopheffing . Ongetwijfeld zulle n vele n di t „troosteloos " vinden . Di e zullen he t da n ó f nie t gelooven , ó f n a de n eerste n scho k weer vergete n e n leve n al s hadde n z e he t nooi t gehoord , a l hebben z e e r zic h voo r ee n oogenbli k me e „eens " verklaard . Uit eige n bewegin g e r to e komen , zulle n z e i n gee n geval , want w e vinde n e n leere n slecht s datgene , wa t on s diene n kan e n wa t w e verdragen , verwerke n kunnen , daaro m za l de mensch , di e no g „troost " behoeft , to t di t „troosteloos " inzicht nie t komen . Hi j ervaar t zij n liefd e e n zij n rechts gevoel al s zij n kostbaars t bezit , nie t wanen d da t he t doods bestrevingen zijn , vóórda t hi j vred e heef t leere n krijge n me t den Doo d al s he t best e dee l de s levens , e n hi j d e Eenhei d va n leven e n doo d waarachti g beseft . Zoodra echte r he t reike n naa r he t Absolut e al s ee n bewust e drang optreed t i n he t individu , d e dran g zic h me t da t Abso lute t e vereenzelvige n e n daari n o p t e gaan , da n ervaar t hij , eerst al s ee n wree d Noodlot , daarn a al s ee n begrepe n Nood wendigheid, zij n streve n al s doodsbestreving . Hi j beseft , da t zich me t d e Eenhei d vereenzelvige n beteekent : me t d e Een heid „een " e n „hetzelfde " t e wille n zijn , da t d e Eenhei d wil len begrijpe n eveneen s beteeken t d e Eenhei d wille n zijn ; bewust zijn . Hi j wee t echte r ook , da t hi j allee n to t bewust zijn kom t doo r contrasten , zooda t zij n bewust-zij n ophoudt , waar d e contraste n ophouden , da t i s : waa r d e Eenhei d ingaat — waar hi j d e Eenhei d ingaat . W a a r zij n afzonder lijkheid ophoudt , houd t du s oo k zij n bewust-zij n op , da t immers juis t to t voorwaard e heeft : zij n afzonderlijkheid , die aa n ander e afzonderlijkhede n to t bese f komt . I n contras ten besef t d e mensch , zel f contrast-zijnde , d e Eenhei d besef t hij nimmer . Wi l hi j o p g a a n , da n moe t hi j o n d e r g a a n . Dat inzich t i s d e tragedi e va n F a u s t ! 29

Tegenover da t i n vele n onze r levend e Eenheidsverlangen : staat, sterker , overheerschend , somwijle n bijkan s alleen heerschend, onz e dran g o m i n onz e afzonderlijkhei d t e vol harden, d e dran g naa r persoonlij k zelfbehoud , di e nie t d e Eenheid wil , maa r juis t he t verschil , al s zij n natuurlijk e bestaansvoorwaarde. Alle s wa t bijdraag t to t on s persoonlij k zelfbehoud i s „distinctieverlangen" , zooal s alle s wa t afbreu k doet aa n on s zelfbehou d Eenheidsverlange n is . Di t volg t volkomen ui t he t voorgaande . To t distinctie-bestrevin g zij n alle zelfbehoudsneiginge n teru g t e brengen . En zo o kome n w e to t di t inzicht : da t w e leven , wannee r we d e Eenhei d v e r g e t e n , i n wa t w e gewoo n zij n he t s l e c h t e t e noemen , onz e zelfzucht , di e distinctie-zuch t is in eike n zin , me t he t vele , da t daarui t ka n worde n afgelei d — en da t w e sterve n zoude n doo r wa t w e noeme n he t g o e d e , he t Eenheidsverlangen , da t on s de n doo d i n drijft . Van d e Eenhei d ui t gesproken : D e E e n h e i d be houdt zic h doo r zic h i n g e s t e l d h e d e n t e v e r g e t e n e n h e f t z i c h o p d o o r z i c h t e her k e n n e n . D e E e n h e i d h a n d h a a f t z i c h i n ge steldheden. Dit inzich t i s d e grondslag , d e leidend e gedacht e va n ons betoog . Losgevallen ui t d e oorspronkelijk e Eenheid , di e hi j is , gedreven daarhee n teru g t e verlangen , tegelijkertij d genoop t zijn afzonderlij k behou d t e willen , staa t d e mensc h tegen over d e Eenhei d tegelijkertij d heet-verlangen d e n vijandig , draagt hi j i n zich , overeenkomsti g zij n beid e verlangens , — — dat is : d e beid e noodzakelijkhede n va n zij n bestaa n — twee strenge n va n eigenschappen , éé n di e o p he t leven , ee n ander di e o p de n doo d i s gericht , twe e machtig e drangen , één di e he m noop t contraste n t e creëere n e n éé n di e hen t noopt contraste n t e vernietigen . 3o

Daartusschen i s hi j eeuwi g geslingerd , wankel t hij , i n alles wa t hi j i s e n i n alle s wa t hi j doe t — al zij n conflicten , al d e tegenstrijdighede n i n zij n aar d e n handelwijze , z e zij n daartoe t e herleiden , daarto e teru g t e brengen . Doo r contrast besef zic h ontwikkelend , kom t hi j to t redelijkhei d e n rechts besef: to t Eenheidsbestrevingen , to t he t vernietige n va n contrasten; doo r zij n aanpassingsvermoge n (al s afstompin g gezien) i n di e ontwikkelin g gestuit , kom t hi j nie t to t rede lijkheid e n nie t to t rechtsbesef , e n blijf t zij n wensc h onbe wust gerich t o p loute r zelfbehoud . W e wille n ove r d e betee kenis va n he t aanpassingsvermoge n late r uitvoerige r spreken. Overal dezelfd e tegenstrijdigheid . Dezelfde spreker , di e i n he t een e oogenbli k zij n gloed , zij n hartstocht, zij n welsprekendhei d ontleen t aa n zij n dran g o m te overtuigen , o m e e n h e i d t e creëere n tussche n zichzel f en zij n gehoo r — zal zic h ee n oogenbli k late r gehinder d voelen, wannee r hi j verneem t da t ee n ande r precie s het zelfde heef t geschreve n o f gezeg d al s hij , da t e r du s ieman d is, di e i n de n toestan d verkeer t waari n hi j zel f eve n tevore n zijn gansch e gehoo r wild e brengen ! T o e n werkt e zij n een heidsdrang — tegenover zij n colleg a echte r d e distinctie drang, welk e he m degee n di e zij n zeldzaamheid , zij n uit nemendheid verminderend , aa n zij n bestaa n afbreu k doet , doet verafschuwen ! Het eenheidsgevoel , opgeva t al s broederschaps-gevoe l za l altijd wee r to t communism e drijven , d e afkee r va n wa t „commun" is , gebore n ui t distinctie-drang , za l altij d d e poging doe n mislukken . Zooals d e middelpuntvliedend e krach t word t ondervan gen doo r d e middelpuntzoekende , e n doo r d e wrijvin g d e inertie, zo o word t el k streve n va n de n mensc h naa r eenhei d ondervangen e n gebroke n doo r ee n tegengestel d streve n naa r 3i

contrast. Va n de twe e „strengen " eigenschappe n is elkeen uit d e een e seri e tegenove r ee n ui t d e ander e seri e t e stellen . En dez e dubbelkrachte n werke n nie t allee n i n he t moreele . ook i n he t intellectueel e trede n zi j op . De dubbel e tendenti e — naar d e Eenhei d e n va n d e Een heid — de wi l to t stelle n e n d e wi l to t opheffe n verdeelt d e mensc h i n zichzel f e n verdeel t d e menschhei d in tweeën . W a n t oo k i n de n i n zichzel f verdeelde n mensc h moet éé n streve n d e bovenhan d krijgen , wi l hi j to t dade n e n getuigenissen komen . Zo o zij n e r da n d e temperamente n waarin d e Eenheidsdran g overheerscht , e n di e waari n d e Afzonderlijkheidsdrang overheerscht , me n hee t z e me t ver schillende namen , a l naarmat e d e tendenti e va n hu n weze n zich o p verschillend e wijze n openbaart . Me n spreek t va n Aristotelische temperamente n e n va n Platonisch e tempe ramenten e n bedoel t me t d e eerst e d e w e t e r s , di e he t af zonderlijke, di e he t Leve n najage n e n me t d e laatst e d e b e g r ij p e r s , die het Eene , du s den Doo d najage n — zonder zich daarva n bewus t t e zij n e n eenvoudi g al s handelend e in strumenten, i n wi e Noodzakelijkhei d to t lust , to t dran g e n drijfveer, moete n to t wille n i s omgezet . Dez e onderscheidin g is tenslott e dezelfd e al s di e tussche n „mystic i e n dogmatici" , tusschen „men o f fact " e n „me n o f Idea " zooal s Galsworth y het zo o eigenaardi g doet . W a n t i n a l dez e onderscheidingen , di e d e individue n i n twee kampe n verdeelen , ho e oo k naa r aar d e n uitingswijz e verschillend, i s di t he t groot e gemeenschappelijke , da t i n d e eenen d e Eenhei d zic h vergeet , o m zic h t e behoude n e n i n de andere n d e Eenhei d zic h herken t o m zic h o p t e heffen . De Eenhei d vergee t zich , behoud t zic h i n eens-gesteld e onderscheidingen, afkeeri g di e wee r o p t e heffe n e n di t vast houden aa n g e s t e l d h e d e n word t i n de n betrokke n mensch: vasthouden aa n s t e l l i g h e d e n , kortwe g ge 32

zegd: dogmatisme , i n de n ruimste n zin . D e Eenhei d herken t zich, hef t zic h o p i n d e opheffin g de r eens-gesteld e onder scheidingen e n di t herkenne n e n opheffe n word t i n de n be trokken mensch : loslate n va n stelligheden , kortwe g ge zegd: twijfel . De red e leer t on s du s e n d e toepassin g bevestig t het , da t alle „levensgevoel " all e zin voo r de blijvende, onwrikbare, nie t op t e heffe n distincti e te n slott e heete n moet : dogmatisme . Voor zoove r w e leve n e n wille n leve n zij n w e dogmatisch . E n he t spreek t vanzelf , da t w e hierbi j nie t alleen , zelf s nie t in d e eerst e plaat s aa n he t scher p geformuleerd e kerkelij k e n maatschappelijk e n wetenschappelij k dogmatism e moete n denken, maa r voora l aa n gevoelsdogmatism e va n ethische n en aesthetische n aar d i n de n ruimste n zin . D e onoverkome lijke afkee r va n sommig e spijze n e n dranke n e n geuren , va n sommige menschelijk e dade n e n opvattingen , va n sexueel e verhoudingen al s „bloedschande " e n homosexualiteit , he t onuitroeibaar aanhange n va n tallooz e gevoelen s e n he t verwerpen va n ander e — ook i n hen , di e i n redelijkhei d belijden, da t „alle s goed " i s — al di t „dogmatisme " i s d e levenswil, di e i n on s de n doodswil , d e opheffing , d e zelfop heffing, overwint . E n oo k hie r ontstaa t all e misverstan d ui t zelfoverschatting doo r gebre k aa n zelfonderscheidingsver mogen, waardoo r liede n zich , omda t z e he t allergrofst e kerkelijk-maatschappelijke dogmatism e t e bove n zijn , i n gemoede vrijdenker s wanen , daa r z e hu n tientalle n instinc tieve ethisch e e n aesthetisch e „vanzelfsprekendheden " nie t in zichzel f al s dogma' s onderscheiden . Doc h i n werkelijkhei d is he t verschi l tussche n de n minst-dogmatische n mensc h e n den meest-dogmatische n mensc h nie t groote r da n he t ver schil i n afstan d va n d e zo n tussche n de n begane n gron d e n de Westertore n t e Amsterdam . Nie t groote r — maar oo k 33 Prometheus. 3

niet minde r groot , da t is , naa r bove n gezien , vrijwe l niets , naar benede n gezien , belangrij k genoeg . Zoo kunne n w e da n oo k he t conflic t i n d e tegen-zic h zelf gekeerde, in-zich-zelf-verdeeld e Eenheid , he t conflic t tus schen „leven " e n „dood " beschouwe n al s he t conflic t tus schen d o g m a t i s m e e n t w i j f e l . Alle conflicte n di e on s d e histori e toon t zij n d e conflicte n van d e lang s dez e lij n i n zic h zel f verdeelde n mensch , va n de i n zic h zel f verdeeld e menschheid , i n hoogst e instanti e dus va n d e i n zic h zel f verdeeld e Eenheid , di e altij d doo r di e zelf-verdeeling to t bewust-zij n va n zichzel f streef t t e kome n en tegelijkertij d altij d doo r wee r to t zichzel f terugreikt , aldu s opgaand neig t to t de n ondergang . Want hetzelfd e Bewust-zij n da t contraste n creëert , da t zich i n contraste n creëert , i s du s i n d e hoogst e ontplooiin g een bewustzij n va n eige n onvolmaaktheid , reiken d naa r d e volmaaktheid, da t is : naa r d e zelfvernietiging . Menschen zij n d e instrumenten , di e di t proce s va n tegen strijdigheid voltrekke n e n di e daarom , i n eige n tegenstrijdig heid tege n elkaa r ingaande , elkaa r bestrijden , vernietige n e n ondervangen gelij k twe e natuurkrachten , wie r eeuwig e onderlinge ondervangin g i n eeuwige n strij d d e inhou d de s levens, he t Leve n zel f is . Indien di t he t proce s va n d e Eenhei d is , da n moe t he t zic h ook overa l e n altij d late n opspore n e n aanwijzen . Di t wille n we beproeven . Zuiverlij k zo o allee n e n nie t ander s wille n w e de eindelooz e verscheidenhei d va n feiten , di e w e zulle n ont moeten i n he t litterair-historisc h gebied , da t w e on s to t vel d van onderzoe k hebbe n gekoze n — op d e wijz e va n de n scheikundige, di e d e samenstellin g va n ee n oceaa n terug vindt i n ee n enkel e beke r wate r — terugbrengen, herleide n tot he t oorspronkelij k proce s de r eeuwi g i n zichzel f ver 34

deelde Eenheid , waarme e da n metee n d e noodzakelijkhei d van he t conflic t e n d e ondenkbaarhei d va n ee n einddoe l e n een verzoenin g za l zij n aangetoond .

Eenheid e

n Eenvormigheid

.

Wie d e geschiedeni s van „Prometheus " schrijft, schrijf t tevens die va n „Jupiter " — hij schrijf t de n strij d va n he t strevende individ u tege n d e machthebbend e meerderheid , eeuwig e n noodwendig , wan t i n laatst e instanti e terugvoe rend o p de n strij d tussche n d e i n zichzel f verdeeld e mensch heid, de n i n zichzel f verdeelde n mensch , d e i n zichzel f ver deelde Eenheid . Immer s a l dez e conflicte n zij n ee n e n het zelfde. E n daarbi j schrijf t hi j d e geschiedeni s va n ee n menschheid, di e langzamerhan d zic h va n wane n e n illusie s bevrijdt — als d e bloe m va n haa r steunblade n — en zic h d e onvermijdelijkheid, d e onverzoenlijkhei d i n he t eeuwig e con flict begin t bewus t t e worden . Lang s welk e wege n z e to t dat bewustzij n geraak t e n doo r welk e krachte n z e e r med e leert leven . D e geschiedeni s va n ee n bewustwordin g naas t de geschiedeni s va n ee n verdeeldheid . Het conflic t van Jupite r e n Prometheus , va n Oppositie en Gezag , va n Eenheidsdran g e n Distinctiedran g laa t zic h dan o p ee n bepaald e wijz e bekeken , oo k noeme n he t conflic t tusschen „mensch " e n „maatschappij" , waarbi j w e da n a l het maatschappelijk e wille n aantoone n al s d e projecti e va n onzen distinctiedrang , a l he t individualistisch e al s d e pro jectie va n onze n eenheidsdrang . Va n d e Eenhei d uit : d e E e n h e i d s t r e e f t n a a r v e r g e t e l h e i d t o t zelf b e h o u d i n h e t C o l l e c t i v i s t i s c h e , n a a r her kenning to t zelfopheffin g i n he t Indivi dualistische. 35

Laat on s di t aantoonen . In de n doo r vroeger e denker s al s Hobbe s e n Spinoza i n hun Staatsfilosofisch e systeme n al s de n „Natuurlijke n Staat " onderstelden e n beschreve n toestan d i s el k individ u voortdu rend blootgestel d aa n d e opheffin g va n zij n persoonlijkhei d in dubbele n zin , daa r di e z.g . „Natuurlijk e Staat " niet s anders zo u zij n da n he t beel d de r zic h i n vrij e verscheiden heid ontplooiend e Totaliteit , i n d e eeuwig e bewegin g va n zelfstelling e n zelfopheffing . Niet allee n d e simpel e zuch t to t lijfelij k zelfbehoud , maa r ook d e eve n simpel e zuch t to t geestelij k zelfbehoud , to t he t handhaven va n d e zedelijk e e n verstandelijk e onderscheidin gen, di e hem , krachten s zij n instincte n (bestemming ) d e eenige redelijke , d e eenig e zedelijk e schijnen , doe t de n mensc h dien natuurlijke n staa t schuwe n e n vreezen , doe t he m de n (opheffenden) denke r evenzee r hate n al s de n (opheffenden ) moordenaar. Hij za l du s trachte n zij n leve n t e beveiligen , t e consoli deeren, doo r voo r d e verscheidenhei d va n belangen , di e onophoudelijk d e zijn e bedreigen , d e collectivitei t va n belangen i n d e plaat s t e stellen . Hi j za l zij n geestelij k leve n consolideeren, beveiligen , doo r voo r ee n verscheidenhei d van „meeningen " e n „inzichten " ee n collectivitei t va n mee ningen e n inzichte n i n d e plaat s t e stellen . He t voortduren d gevaar va n „opheffing " schijn t daarme e da n va n he m afgewend. Zulk ee n collectivitei t va n belange n e n inzichte n i s da n een Maatschappij . Dat d e maatschappije n bestaa n doo r d e noodzakelijkhei d om ui t d e onderling e vijandscha p va n onze n „natuurlijke n staat" verlos t t e worde n e n on s rus t e n veilighei d t e verze keren, word t reed s doo r Thoma s Hobbe s i n zij n „Leviathan " erkend e n uiteengezet . Oo k Spinoza geeft da t i n zij n „Staat 36

kundige Verhandeling " to e — en me n za l toc h van Spinoz a bezwaarlijk kunne n zeggen , da t hi j „cynisch " o f „pessimis tisch" was . We l schijn t he t ons , da t Hobbe s i n minder e mate rekenin g houd t me t „goede " menschelijk e eigenschap pen zooal s broederschapsgevoel , medelijde n e n onderling e liefde, doc h di t i s slecht s schijn : hi j stel t d e „natuurlijk e vijandschap" de r mensche n allee n daaro m zo o scherp , o m tot zij n scherp e conclusie : d e noodzakelijkhei d de r absolut e monarchie t e kunne n komen , terwij l Spinoza meer plaat s kan geve n aa n d e persoonlijk e zedelijk e waarde , omda t e r i n zijn conclusi e oo k mee r ruimt e voo r persoonlijk e zedelijk e zelfwerkzaamheid za l zijn . Wij geloove n nie t da t Hobbe s d e menschelijk e natuu r zulk bitte r onrech t dee d al s teerhartig e ethic i i n onz e dage n het we l een s wille n doe n voorkome n e n w e geloove n me t hem, da t d e noodzakelijkhei d eene r „geordend e maat schappij" nie t gebore n i s ui t he t feit , da t w e broeder s zijn , maar ui t he t feit , da t w e vijande n zijn . Aldus kome n w e to t deze , paradoxaal-schijnende , maa r in waarhei d zee r logisch e e n eenvoudig e gevolgtrekking , dat d e allereerst e voorwaard e voo r he t individu , o m z i c h t e k u n n e n o n d e r s c h e i d e n (d.w.z . o m t e kunne n leven) gelege n i s i n he t a a n v a a r d e n v a n d e u n i f o r m i t e i t . Ho e he t samenleve n binne n d e collectivitei t di e beide samenvallende , tegenstrijdig e eische n oplost , hope n we zo o metee n n a t e gaan . Houde n w e on s than s ee n oogen blik bezi g me t d e levensvoorwaard e va n d e collectiviteit zelve. Van he t o ogenblik af , da t he t individ u opgaa t (ondergaat ) in ee n collectiviteit , vervang t dez e d e persoonlijkheid , di e ze voortaa n vertegenwoordigt . Aldu s zel f to t „individu " geworden, za l d e collectivitei t zic h va n ander e collectivitei ten wille n (moeten ) onderscheiden , te n eind e t e blijve n 37

bestaan — dit volg t ui t d e identitei t de r begrippe n „zic h onderscheiden" e n „bestaan" . „Lebe n konnt e kei n Volk , da s nicht erst schatzte, will es sic h abe r erhalten , so dar f es nicht schatzen , wi e de r Nachtba r schatzt, " zeg t Nietzsche en dez e uitspraa k krijgt , dunk t ons , aa n d e han d va n he t boven uiteengezett e pa s zij n voll e beteekenis . Bestaa n i s waardeeren, i s onderscheiden , all e bestaa n i s dogmatisme ; blijven bestaa n i s zic h onderscheide n va n anderen , collectie f dogmatisme tegenove r ande r collectie f dogmatisme . Vandaar da n ook , da t di e individuen , welk e he t volledigs t opgaan i n d e collectiviteit , d e „maatschappelijk e steunpila laren" he t sterks t hange n aa n national e gewoonten , eigen aardigheden e n instellingen , terwij l d e mi n o f mee r krachtig e persoonlijkheden, d e mi n o f mee r zic h aa n d e collectivitei t onttrekkenden, voo r a l di e dinge n onverschilli g zijn . W e hopen di t late r duidelij k aa n t e toonen . D e collectiev e distinctie i s d e eige n distinctie , wannee r e n voo r zoove r d e collectiviteit d e persoonlijkhei d heef t geabsorbeerd . Een collectiev e distinctie , welk e he t sterkst , he t mees t misleidend al s eigen , innerlijk e distincti e word t gevoeld , i s de landstaal . Vandaa r da n ook , da t i n de n „taalstrijd" , onder deel va n de n strij d voo r collectie f (nationaal ) zelfbehoud , de best e elemente n naa r vore n trede n va n d e groepen , wie r nationale zelfstandighei d word t betwis t o f bedreigd . Zi j houden hu n collectieve n distinctie-wi l voo r „heilig e liefd e tot d e moedertaal " o f we l z e geve n die n e r voo r uit . Maa r in wezenlijkhei d i s e r aa n he t begri p „moedertaal " niet s „heiligs" o f „verhevens" , e n d e gehechthei d va n de n Neder lander aa n zij n taa l i s va n gee n hooger e orde , da n di e va n den Volendamme r aa n zij n wijd e broe k — en elkeen , di e in de n strij d voo r d e „moedertaal " ee n „heiliging " zo u wil len zie n voo r menschenhaa t e n bloedvergieten , lieg t zic h zelf e n andere n voor . 38

In d e gedachte , da t e r ove r ee n eeu w gee n Nederlandse n meer word e gesproken , lig t allee n iet s ontstellend s e n be droevends voo r hen , di e slecht s i n e n doo r d e collectivitei t bestaan, di e me t haa r e n har e distinctie s (haa r taa l du s i n de eerst e plaats ) staa n o f valle n — maar d e denkend e mensch, beseffen d da t d e taa l midde l i s e n gee n doel , e n da t het eenig-wezenlijk e e n eenig-belangrijk e d e eeuwig-voortbe staande gedacht e is , i s daardoo r nie t vri j va n gehechthei d en genegenhei d jegen s zij n eige n taa l — integendeel, hi j voelt di e wellich t diepe r da n d e Hollandsch e patriotten , di e zoo graa g me t hu n driehonder d woorde n salon-Engelsc h en sport-Engelsc h pronke n — doch hi j wach t e r zic h voor , die gehechthei d o p t e blaze n to t ee n beginsel , to t ee n Ideaal. I n zij n diep e gehechthei d aa n zij n taa l herken t d e denkende juis t ee n vor m va n zij n dogmatisme , gevoels dogmatisme, ' t wel k oo k voo r he m zij n levensgrondsla g i s en du s he t tegendee l va n ee n Ideaal ! De collectiev e ee r i s d e eige n ee r — men i s immer s vóó r alles „Amerikaansc h burger" , „onderdaa n va n he t groot e Engelsche rijk" , „Duitscher " o f „Franschman " al s e n omda t men niet s ander s is . Ho e grooter , machtiger , welvarende r de collectiviteit , ho e mee r ee r (onderscheidin g = bestaan,) voor he t individu . Nationalisme , patriottism e i s eigenliefde . Fanatieke dogmatiste n i n d e kerke n kante n zic h steed s he t felst tege n he t uitwisschen , opheffe n de r collectiev e distinc ties — tegen d e „verleggin g de r grenzen " — want me t d e collectieve distincti e zo u d e persoonlijk e distincti e (bestaans voorwaarde) opgeheve n worden . De uniformitei t i s voo r d e collectivitei t wa t he t dogma tisme i s voo r d e enkel e persoonlijkheid : datgene , waardoo r ze ontstaat e n bestaat . Naa r binne n i s z e voo r elkee n d e bevei liging tege n wa t me t opheffin g dreigt , doo r i n eike n zi n vrijheid t e wille n e n t e eischen , naa r buite n i s z e d e „macht 39

makende eendracht " — ze verzeker t aldu s he t bestaa n de r leden i n he t bestaa n de r collectivitei t al s geheel . D e unifor miteit i s he t dogmatism e va n d e al s individ u opgevatt e collectiviteit, haa r innerlijk e verdeeldhei d i s o p dezelfd e wijze: haa r „twijfel" . W a t voo r d e enkelvoudig e collectivitei t geldt , geld t da n weer o p precie s dezelfd e wijz e voo r d e veelvoudig e collec tiviteit, de n Volkerenbond . D e bestaand e collectiviteite n verkeeren, al s individue n opgevat , to t n u to e i n de n „Na tuurlijken Staat " va n vijandschap , doo r onderling-verschei den belange n e n waardeeringen , e n zooals d e menschelijke per sonen, werkelij k o f hypothetisc h die n staa t ontvliede n i n d e enkelvoudige collectiviteit , zo o gaa n d e al s persone n opge vatte collectiviteite n than s wellich t die n staa t ontvliede n in ee n veelvoudig e collectiviteit . Dat zul k ee n Volkerenbon d qualitatie f nie t verschil t va n Patriottisme e n Provincialisme , spring t i n he t oog . D e dri e verhouden zic h al s kwartje , gulde n e n rijksdaalder , verschil lend i n omvang , gelij k i n samenstellin g e n i n gehalte . Hoe zeer bedroge n d e ophemelaar s va n nationalism e e n provin cialisme oo k uitgekome n zijn , di t schijn t voo r onverbeter lijke „idealisten " gee n beletsel , o m zic h reed s bi j voorbaa t voor Volkerenbondism e t e exalteere n e n d e tij d gaa t komen , dat me n de n nieuwe n vor m va n eigenliefde , „rasgevoel" , evenzeer al s ee n deug d za l beschouwe n al s me n he t to t n u den oude n vor m va n eigenliefde , landsgevoel , heef t gedaan . Maar i n werkelijkhei d i s e r niet s „edels " i n ee n Volkeren bond, di e neerkom t o p ee n ruime r dogmatiseeren , uniformi seeren, va n belange n e n meeningen , n u gebleke n is , da t de r individuen bestaa n doo r de n Natuurlijke n Staa t de r collec tiviteiten toc h no g t e vee l me t „opheffing " word t bedreigd . Nimmer za l men , zo o al s gezegd e „idealisten " bewere n e n wellicht oo k we l gelooven , doo r ee n verde r verwijde n de r 40

grenzen d e gansch e menschhei d omvatten . Ee n „bond " zon der „tegenbond" , zonde r weerstreven d contrast , ee n unicu m in d e totalitei t i s alreed s ee n ondenkbaarheid . He t essen tieele, he t categorisch e onderschei d tussche n he t mees t uit gebreide groepsgevoe l e n de n geringste n graa d va n altruïsm e hebben w e bovendie n elder s uitvoeri g uiteengezet . x) Doch than s nadere n w e ee n gewichti g punt . Doo r ee n onuitroeibaar misverstan d — overigens wee r noodwendig , naar w e hope n aa n t e toonen , doc h niettemi n ee n misver stand — waaraan zelf s scherpzinnig e denker s al s d e groot e Hegel nie t zij n ontkomen , wer d e n word t no g steed s di e Uniformiteit, d e Eenvormighei d (al s Staa t o f zichtbar e ge meenschap) te n onrecht e me t de n naa m Eenhei d genoem d en o p di e wijz e voorgestel d al s afspiegelin g va n d e zooge heeten „goddelijke " Eenheid . He t nastreve n va n di e pseudo eenheid word t i n verban d daarme e aangemoedigd , geïdeali seerd e n verkeerdelij k aa n he t Eenheids-gevoe l toegeschre ven. D e collectivitei t word t voorgestel d — als Staat , Ker k of Organisati e — als datgene , waari n d e mensc h zo u kun nen e n moete n opgaa n al s he t hoogst-denkbare , al s d e aard sche verwerkelijkin g va n „D e Eenheid" . He t zic h aa n d e uniformiteit vergrijpend e individ u wer d e n word t no g steed s veroordeeld al s ee n aanschenne r va n d e Eenheid , i n tijde n en plaatse n va n collectiev e exaltati e bijkan s al s ee n heilig schenner. E n toch : Uniformiteit i s gee n Eenhei d e n ka n gee n Éénhei d zijn , want d e Eenhei d i s i n verscheidenheid . D e Eenhei d ka n nie t begrepen e n nie t gezie n worden , da n juis t uitsluiten d i n de verscheidenheid . Zi j i s d e verscheidenheid . D e Eenhei d laat zic h a l s z o o d a n i g nie t aanzien ; wat zic h du s we l als ee n Eenhei d laa t aanzien , ka n daaro m alreed s nie t zij n 1

) „Patriottisme e n Mentchenliefde. " Ee n brochure . 41

een afspiegelin g va n d e Eenheid , maa r i s haa r tegendee l e n haar spotvorm , d e uniformiteit , d e Eenvormigheid . Wanneer w e di t rech t helde r beseffen , wannee r w e on s hiervan die p doordringen , wannee r w e on s consequen t rekenschap geve n va n di t categorisch e verschi l tussche n Eenheid e n Eenvormigheid , ka n e n moe t onz e levensbe schouwing, onz e waardeerin g va n mensche n e n hu n daden , een total e veranderin g ondergaan . Wanneer w e d e collectiviteite n — als Vaderland , Volke renbond, ker k o f parti j — leeren aanmerke n al s d e uitdruk king va n de r Eenhei d zelfconservatism e i n zelfdogmatisee ring, va n he t menschelij k conservatism e i n dogmatisme , al s iets da t „nuttig " is , maa r nimme r verheve n e n nimme r in zic h zel f e n o m zic h zel f „heilig" , da n moe t oo k onz e opvatting va n „individualisme " gehee l e n a l veranderen . De red e leer t on s e n d e histori e bevestig t het , da t d e Een vormigheid d e vijan d va n d e Eenhei d i s — de histori e beves tigt he t me t d e mees t overstelpend e bewijzen . Treed t he t gevoel voo r d e Eenhei d op , da n taan t he t gevoe l voo r d e uniformiteit, overa l e n altijd . Eenheidsgevoel al s communism e verschijn t da n e n daar , waar he t „maatschappelij k gevoel " verslap t is , verach t wordt: i n d e periode n va n groot e beroeringe n e n revolutie s (Morus—Rousseau—St.-Simon). Eenheidsgevoel al s cosmopolitism e ( o p h e f f i n g va n grenzend, al s deïsm e (hetzelfde) , al s pantheïsm e (hetzelfde) , treedt allee n e n uitsluiten d i n diezelfd e period e op . (Goethe—Lessing—Shelley.) Eenheidsbegrip al s universeel e wijshei d i s slecht s mogelij k in alwee r dezelfd e periode n va n opheffin g (vernietiging ) de r collectieve dogma's . (Alberti —Bruno—Kant!) Hun alle r geboortejare n zij n gee n toeval , maa r dringend e 42

noodwendigheid. W a a r d e Eenvormighei d is , ken t zic h d e Eenheid niet . Die opheffin g de r collectiev e dogma' s vertoon t zic h dan al s d e ontbindin g de r collectiviteit , al s verwarrin g e n anarchie. E n di e wi l me n da n niet , omda t z e he t individu , al s in de n Natuurlijke n Staat , me t voortdurend e opheffin g be dreigen. E n d e mensche n bestrijde n da n di e „verwildering " en „anarchie " zonde r t e beseffen , da t z e eigenlij k datgen e bestrijden, da t zi j bi j ander e gelegenhede n wee r bewere n boven alle s t e hoogachten : redelijkhei d e n rechtvaardigheid . In d e allergunstig e gevalle n kom t me n to t d e erkenning , da t uitnemende nature n te r bereikin g va n hu n „verheve n doel einden" we l een s i n verze t tege n d e bestaand e maatschap pelijke o f kerkelijk e (zoogenaamde ) Eenhei d moete n trede n — en me n voer t da n hu n uitnemendhei d aa n al s excuus , also f niet juis t he t verze t he t eenig e teeke n va n hu n uitnemend heid ware ! W a t on s zel f betreft , onz e gansch e onderhavig e arbei d i s op da t categorisch e verschi l gebaseerd , w e hope n i n he t volgende voortduren d aa n t e toonen , i n welk e mat e e n o p welke wijz e d e Eenvormighei d d e vijan d va n d e Eenhei d is , en w e moete n du s me t de n meeste n aandran g de n oplettende n lezer voo r di t verschi l zij n voortdurend e aandach t vragen ! En n u d e vraag , waarva n w e bove n d e beantwoordin g aankondigden, ho e d e collectiviteit , di e da n d e projecti e zo u zijn va n onze n distinctie-wil , binne n haa r grenze n d e tegen strijdigheid oplos t tussche n die n wi l e n d e uniformitei t di e zij, al s persoonlijkhei d opgevat , haa r samenstellend e deele n opdringen moet , e n we l zoodanig , da t dez e z e geestdrifti g aanvaarden, ophemele n e n exalteere n gaan ! Niet altij d immer s i s e r gelegenhei d to t aanraking , wrij ving, twis t e n conflic t voo r d e individue n va n d e een e col 43

lectiviteit me t di e va n de ander e collectiviteit . W a a r di e e r wel is , bevredig t z e de n distinctiedran g da n oo k volkome n en geef t aldu s de n betrokke n individue n d e misleidend e illusi e van innerlijk e eendrach t e n volmaakt e verbroedering . D e ver schillende uniformen , d e verscheidenhei d va n vaandels , cocardes e n vlagge n — de nimme r ontbrekend e uiterlijk e distinctie-middelen va n ee n collectivitei t — het verschillen d ceremonieel, alles , waari n zic h elk e collectivitei t tegenove r andere trach t t e realiseere n schenke n he t individ u voort durend he t gevoe l va n eige n bestaa n tegenove r ande r be staan e n houde n de n drang , zic h binne n d e grenze n de r collectiviteit t e onderscheiden , i n bedwang . D e persoonlijk e ambitie zwijgt , zoolan g d e rood e cocard e zic h voortduren d wrijft tege n d e gel e cocard e e n kom t wee r op , al s d e gel e cocarde de n laa n uitgejaag d is . Da n ontstaa t d e verdeeld heid, waari n ee n nieuw e dran g wee r ee n nieu w dogmatisme , een nieuw e uniformitei t moe t kome n forceeren . E n di t ver schijnsel i s nie t verklaard , wannee r me n allee n ee n verstan delijk inzich t i n d e noodzakelijkhei d va n eendrachtig e samen werking tegenove r ee n gemeenschappelijke n vijan d laa t gel den — doch i n die n strij d vind t tegelij k he t primitiev e dis tinctie-gevoel zij n bevrediging , e n daari n lig t o.i . zelf s he t hoofdmoment! De vraag , ho e binne n d e grenze n de r collectivitei t he t distinctie-gevoel word t bevredigd , wannee r o f voo r zoove r de wrijvin g me t ee n vreemd e collectivitei t nie t o f nie t i n voldoende mat e voorhande n is , vind t har e beantwoordin g i n den aanbli k va n ee n goed-functioneeren d leger , ee n perfec t georganiseerde maatschappij , o f politiek e partij . Daa r i s „eenswillendheid", uniformitei t va n gedragen , ee n eerst e vereischte, d e blind e onderwerpin g i s d e soldatendeug d bi j uitnemendheid. Wi e aa n die n eisc h va n eenswillendhei d he t best beantwoordt , da t wi l zeggen , wi e he t duidelijks t d e 44

„militaire eigenschappen " vertoont , de n maatschappelijke n zin, d i e n m e n t e n o n r e c h t e g e m e e n s c h a p s z i n noemt , zi n voo r tucht , eerbied , voo r geza g e n autoriteit , wie vrijwilli g i n d e mass a verdwijnt , zic h nimme r doo r andere inzichte n dreig t t e o n d e r s c h e i d e n , ontvang t als beloonin g e e n . . . . o n d e r s c h e i d i n g . Daartoe heef t d e collectivitei t d e beschikkin g ove r ta l van distinctie-middelen , welk e zich , tegenove r d e natuurlijk e lichamelijke e n geestelijk e individueel e verschille n k u n s t m a t i g late n noemen : e n waarva n d e sterre n e n strepe n i n het leger , de orden , titel s e n eerbewijze n d e voornaamst e zijn . Hoe minde r d e persoonlijkhei d i n d e collectivitei t al s zoodanig bestaat , ho e mee r hi j al s he t war e i s opgebouw d uit ee n aanta l lidmate n va n ee n aanta l collectiviteite n — bijvoorbeeld doo r t e zij n Hollande r -{- Nederlandsch Her vormd -f - li d va n Arti s -f - broeder , nee f o f afstammelin g va n dezen o f gene n groote n hee r — hoe mee r distinctie s d e collectiviteit produceert , i n stan d houd t e n aanmoedigt , welke distinctie s da n oo k altij d ee n collectie f karakte r dra gen, a l strekke n z e zic h ove r no g zo o weini g individue n uit , ja, a l i s da t aanta l doo r afstervin g nie t mee r da n één . Even min al s me n doo r verwijdin g de r grenze n va n groepsgevoe l tot altruïsm e komt , evenmi n kom t me n doo r verengin g de r grenzen va n d e collectiev e distincti e to t d e persoonlijk e dis tinctie. Oo k hie r i s ee n categorisc h verschil , ee n onover komelijkheid, e n we l i n beid e gevalle n hetzelfde . D e laats t overgebleven „oud-strijder " i s no g steed s li d va n ee n i n d e herinnering de r levende n voor t bestaande collectiviteit . Oo k waar d e maatschappelijk e onderscheidinge n schijnbaa r d e belooning zij n va n persoonlijk e verdiensten , zij n z e da t alleen, voo r zoove r di e verdienste n bijdrage n to t de n bloe i en he t bestaa n va n d e collectivitei t o p uniformen , dogma tieken grondslag . Vandaar , da t d e distinctie-middele n va n 45

allerlei aard , di e me n kortwe g al s „ceremonieel " ka n samen vatten, d e grootst e plaat s inneme n i n negerstate n e n derge lijke samenlevingen , waa r d e persoonlijkhei d zic h nie t ka n laten gelden , waa r d e persoonlijkhei d no g maa r allee n be staat al s dee l eene r collectivitei t — zooals bijvoorbeel d i n de Engelsch e aristocratie , laa t on s zeggen : voo r de n oorlog . W i e zic h d e beschrijvin g va n d e laatst e Engelsch e konings kroning herinnert , za l moete n erkennen , da t d e daarbi j ge volgde „etikette " i n niet s verschil t va n Kaffer-ceremonieel . Angstvallig i n stan d gehoude n familie-gebruike n — dikwijls zonder eenige n geestelijke n inhoud , jacht-gebruiken , steed s zonder geestelijke n inhoud , wettelijk e bepalinge n o p kleeder drachten, voorrechte n e n privelegiën , waaraa n vaa k nie t het geringst e voordee l verbonde n is , zij n uitvloeisel s va n dezelfde tendentie : d e persoonlijkhei d o p all e wijze n d e gele genheid geve n zic h t e onderscheiden , zonde r da t da t „onder scheiden" to t ee n werkelij k onderscheide n ( = critiseeren = opheffen) aanleidin g geeft . D e volmaakte , bijkan s plech tige, innerlijk-oprecht e ernst , waarme e volwasse n e n ver standige mensche n va n all e lande n e n va n all e tijden , waari n het collectiviteitsgevoe l he t persoonlij k gevoe l overheerscht , opgaan i n e n hechte n aa n a l da t ceremonieel , maak t da n oo k onmiddellijk plaat s voo r de n baldadigste n spot , zoodra , i n het eeuwi g rhythme , d e eeuwig e wenteling , d e verhoudinge n veranderen — waaruit echte r volstrek t nie t to t d e persoon lijke superioritei t va n eike n spotte r met , bove n eike n aan hanger va n maatschappelij k ceremoniee l behoef t t e worde n geconcludeerd. Het i s dus alsof „d e maatschappij" tot hare leden zegt: weest niet e x c e n t r i e k , e n i k za l zorgen , da t g e nie t c o m m u n behoeft t e zij n — dat i s : zoekt u nie t t e onderscheide n doo r uw persoonlij k inzich t t e doe n gelde n tegenove r d e voorge schreven uniformitei t — en i k za l zorgen , da t g e u o p andere , 46

onschadelijke wijze n onderscheide n kunt . W e zie n da n oo k inderdaad d e menschen , di e he t bangs t zij n „excentriek " t e schijnen o f t e heeten , tegelijkertij d alle s schuwe n wa t me n gewoon i s „commun " t e noemen , terwij l „excentrieke " men schen volstrek t nie t zo o ban g zijn , o m d e zeeluch t t e geniete n in ee n badplaats , di e c o m m u n hee t e n e r nie t aa n denke n een goedzitten d kleedingstu k a f t e schaffen , omda t „ieder een he t draagt" . Tusschen d e vree s zic h t e onderscheide n e n he t verlange n zich t e onderscheide n wankel t du s d e mensc h i n d e maat schappij. Hi j i s eve n ban g „ e x c e n t r i e k " t e zij n al s afkeerig o m „ c o m m u n " t e wezen . De klein e schooljongen , di e he t heerlij k vind t i n d e kla s boeken t e moge n kafte n e n potloode n t e moge n punten , hoe wel hi j thui s voo r zulk e werkje s bedanke n zou , omda t d e opdracht ee n o n d e r s c h e i d i n g beteeken t — en di e tege lijkertijd doodongelukki g is , wannee r hi j gedwonge n word t zich doo r ee n pe t va n afwijken d mode l t e „onderscheiden" , of doo r he t fei t va n me t ee n rijtui g t e worde n gehaald , ter wijl zij n kameraadje s t e voe t gaa n — zulk ee n schoolkin d is , als he t kin d i n he t algemeen , d e getrouw e afspiegelin g va n den mensch , i n wie n he t maatschappelij k gevoe l overweegt . Door midde l va n de n „maatschappelijke n mensch " v e r g e e t zic h d e Eenhei d i n he t dogm a o m nie t i n zelfherken ning to t zelfopheffin g ove r t e gaan . Het behoef t nauwelijk s t e worde n gezegd , da t ee n uit drukking al s „D e maatschappi j zegt . . . . " niet mee r da n een wijz e va n spreke n is . W e diene n he t eigenlij k zo o t e stellen: d e Noodzakelijkheid , di e ee n dee l de r mensche n bestemt o m i n e n doo r midde l va n collectiviteite n de r Eenheid zelfconservatism e t e vertegenwoordige n tegenove r de opheffend e werkin g va n de r Eenhei d zelfherkenning , pro duceert zic h i n d e gemoedere n de r betrokke n individue n to t 47

„lust" — tot geloo f aan , eerbie d voor , behage n in , d e maat schappij e n hare distincties , somwijle n to t de n eerlijke n waan , dat di e collectiviteit , di e uniformitei t d e aardsch e uitdrukkin g is va n d e Eenheid , waarove r me n zo o graa g spreekt , maa r van wie r weze n me n zic h gee n rekenscha p geef t — ook we l tot ee n mee r stelli g da n gegron d geloof , da t d e collectivi teit, wa t haa r n u oo k no g ontbreke , eenmaa l da t volkome n „idealistisch" karakte r za l dragen , waarove r me n oo k bijzon der gaarn e spreekt , maa r va n welk s weze n me n zic h evenmi n rekenschap geef t — en di t alle s treed t da n bi j he n i n d e plaats voo r d e war e redelijk e werkzaamheid , di e onderschei ding is , di e critie k i s e n di e tegenove r d e collectiviteite n to t gansch ander e conclusie s voert ! Hoe hoo g doo r d e maatschappij , me t haa r boosaardig e instincten tege n he t excentrieke , d e distincti e word t gestel d en alle s wa t commu n i s veracht , blijk t ui t d e verwordin g der beteekeni s va n d e woorde n „slecht " e n „gemeen" . „Slecht" beduid t oorspronkelijk , naa r w e weten : eenvoudig , gewoon, distinctie-loo s — deze beteekeni s kom t no g he t bes t uit i n he t „slechten " va n ee n muu r — „gemeen" beduid t hetzelfde, he t algemeene , da t wa t i n d e mass a verdwijnt . Vergelijk ook : simpe l e n ordinair ! Ho e minde r „maatschap pelijk" d e mensc h is , ho e minde r d e collectiev e distinctie s — bezit, titel , naa m — zijn eenig e distinctie s zijn , ho e minde r hij al s inwone r va n ee n bepaal d lan d d e inwoner s va n ander e landen „veracht " e n al s li d va n ee n bepaalde n „clan " d e leden va n ander e clans , ho e minde r hi j oo k hech t aa n maat schappelijke distincties , ho e minde r hi j minach t wa t „slecht " en „gemeen " is . Maa r oo k hie r geld t wa t w e va n he t dogma tisme zeiden : elk e mensc h i s vee l maatschappelijke r da n hi j in zelfverblindin g e n zelfoverschattin g meesta l erkent , daa r de collectivitei t d e projecti e i s va n de r Eenhei d zelfconser vatisme i n on s allen , da t zic h i n on s alle n to t conservatism e 48

produceert, to t collectiviteitsgevoel . Zo o i s du s he t verschi l tusschen de n meest-collectief-gevoelende n e n de n minst collectief-gevoelenden mensc h alwee r nie t groote r da n tus schen de n begane n gron d e n ee n tore n te n opzicht e va n d e zon, ee n gerin g verschi l voo r wi e he t oo g naa r d e zo n houd t gericht! Maa r ee n aanmerkelij k verschi l toc h weer , voo r wi e het oo g naa r omlaa g houd t gericht . Tussche n de n „onmaat schappelijke" e n de n „maatschappelijke n steunpilaar " be staat, betrekkelijkerwij s gesproken , no g we l ee n groo t onder scheid. Dez e laatst e i s het , di e aa n d e waard e de r maat schappelijke distinctie s nie t twijfelt , e n di e z e najaag t zonde r schaamte, zonde r glimlach , me t opgeheve n hoofd . W e zul len zij n weze n nade r onderzoeken . Doc h laa t on s eers t zien , wie d e onmaatschappelijke n zij n e n ho e d e maatschappi j zic h tegen dezulke n gedraagt .

De vijande n va n d e maatschappi j e steunpilaren.

n har

e

Elke maatschappij , ker k o f organisatie , heef t twe e groepe n vijanden: d e rechtvaardige n e n d e wijze n — voor zoove r de kuns t aa n wijshei d e n rechtvaardighei d uitin g geeft , i s ook d e kunstenaa r d e vijan d va n d e maatschappij . W a n t de wijsheid , d e rechtvaardighei d streef t naa r d e Eenheid , naar d e opheffing , d e maatschappi j streef t naa r d e gesteld heid, naa r he t behoud . Dez e vijandscha p treed t slecht s da n openlijk op , wannee r d e wijz e e n d e rechtvaardig e zic h nie t in onverstaanbaarhei d e n abstract e duisterhei d hulle n o f neiging aa n de n da g leggen , hu n leve n i n t e richte n overeen komstig hu n inzichten . W a n t d e maatschappi j eisch t slecht s onderworpenheid i n dade n e n i n di e getuigenisse n waardoo r anderen to t dade n opgewek t kunne n worden . Omda t onz e

Prometheus. 4

49

hedendaagsche wijsgee r en ove r he t algemee n aa n di e eische n behoorlijk voldoen , zic h onherkenbaa r i n abstracte duisterhei d hullen e n bovendie n nie t d e minst e neigin g vertoonen , hu n leven i n t e richte n overeenkomsti g hu n inzichten , e n andere n daartoe o p t e wekken , krijg t me n de n indruk , al s beston d er tussche n de n wijz e e n d e maatschappi j nie t allee n gee n vijandschap, maa r zelf s va n d e zijd e de r maatschappi j ee n oprechte vereering . Di t i s bedrieglijk , naa r w e hope n aa n te toonen . He t typ e va n de n wijze , di e zic h nie t i n onver staanbaarheid huld e e n nie t aarzeld e i n d e toepassin g zijne r inzichten e n conclusie s i s Sokrate s — daarom i s d e gifdrank , dien hi j dronk , he t symboo l va n d e verhoudin g tussche n de n wijze e n d e maatschappi j — niet d e Atheensche , maa r elke , nu e n voo r altij d — en he t Krui s i s he t symboo l va n d e ver houding tussche n de n rechtvaardig e e n d e maatschappi j — niet d e Romeinsche , maa r elke , n u e n voo r altijd . Men zeg t ons , da t d e Sokratisch-Platonisch e wijshei d d e bloem i s va n he t Grieksch e denke n e n weten , d e zuiver e afspiegeling va n de n Grieksche n geest , e n me n zeg t on s tegelijkertijd da t he t natuurgevoe l d e diepst e insla g wa s van he t Grieksch e wezen , e n da t d e Grie k leerd e va n d e natuur. W a t zo u ee n mensc h va n d e natuu r kunne n leeren , wat ka n hi j i n he t algemee n leeren , da t hi j nie t reed s weet? „D e meeste r wekt , maa r schep t niet. " Indie n de Grie k va n d e natuu r ko n leeren , va n dezelfd e natuur , die voo r de n West-Europeesche n Calvinis t al s he t „on bezielde" tegenove r eige n uitsluitend e bezieldhei d slecht s een motie f voo r zelfverheffin g (distinctie ) wa s e n is , da n beteekent di t da t hi j alle s wa t d e natuur-beschouwin g he m leerde, reed s wist , da t hi j i n d e natuu r terugvon d e n aa n haar bekrachtigd e — zooals he t zaa d aa n akker , dau w e n zon — wat reed s i n he m aanwezi g wa s e n da t zij n kenni s ook hie r zelfkennis , resultaa t va n zelfbewustwordin g was . 50

Hier al s overa l herken t d e schouwend e gees t i n d e door schouwde werel d he t beel d va n zichzelf , zoeke n e n vinde n zijn eenerle i e n du s vind t d e ee n wa t de n ande r verborge n moet blijven , schoo n z e dagelijk s hetzelfd e schijne n t e zien . Hier al s overal . W a t de n ee n voor-de-han d liggen d schijnt , loopt d e ande r zij n gansch e leve n voorbij ; hoorende doo f en ziend e blind , mis t hi j he t licht , da t va n binne n ui t straal t en waari n d e dinge n zichtbaa r worde n i n waarlijke n zin . Die he t lich t i n zic h draagt , zie t wondere n i n he t geringste . Hij zie t he t wonder , omda t he m d e gav e va n d e ver wondering i s geschonken . Dez e i s d e bro n va n d e wijsheid . Verwonderen i s contrast-gevoelen , i s onderscheiden , onder scheiden i s zien . Wi e z i e t di e verwonder t zic h al . Newto n zag i n de n vallende n appe l d e wette n va n d e gravitati e — Voltaire e n Byro n vermelden he t beide , Voltaire zegt he t t e weten va n ee n familieli d va n Newto n zel f — hij zag , omda t hij werkelij k zag , onderscheidd e e n zic h verwonderde . Ee n geniaal trekj e i n d e uitbeeldin g va n d e Woutertje-figuu r geeft Multatul i i n Woutertje s verwonderin g da t d e stee n niet naa r bove n valt . Di t moe t de n knaa p teekene n al s he t critische intellec t tussche n d e zich-over-niets-verbazend e stompzinnigheid waarvoo r alle s „va n zel f spreekt" . He t teekent he m al s zoodanig . Woutertj e verwonder t zich , omda t hij werkelij k ziet . D e Grie k leerd e va n d e natuur , omda t hi j haar za g e n zic h ove r har e „vanzelfsprekende " wondere n verwonderen kon . E n di t ko n hi j doo r zij n p a n t h e ï s m e , door zij n ingebore n Eenheidsgevoel , waardoo r hi j onmid dellijk eige n weze n herkend e aa n he t weze n de r natuur . Wie zic h echte r al s he t bezield e k u n s t m a t i g va n d e natuur onderscheidt , ka n nooi t doo r haa r to t kenni s komen . Alleen du s waa r pantheïsm e is , i s natuurgevoel , pa s he t ingeschapen Eenheidsbese f doe t de n mensc h d e natuu r her kennen al s dee l va n zichzel f e n d e distincti e „bezield " e n 5i

„onbezield" verdwijn t i n he t Eenheid-zoekend e pantheïsme . W a a r w e da n oo k i n onz e West-Europeesch e letterkund e o f filosofie pantheïsm e zie n optreden , zie n w e tegelijkertij d ee n verhoogde belangstellin g i n d e natuur . Goethe's pantheïsme is hetzelfd e al s Rousseau's natuurgevoel, producte n va n éé n geestelijk seizoen , vruchte n va n éé n boom , symptome n va n eenzelfde noodzakelijkheid . In Shelle y treffen w e z e ver eenigd aan . Dit i s d e les , di e d e natuu r leer t i n a l har e uitinge n aa n wie d e waarhei d kunne n verstaan : E r i s gee n zijn , e r i s alleen worden . Oo k hieri n val t instemme n lichte r da n conse quent doorvoeren , belijde n lichte r da n beleven . E n zooal s d e appel voo r Newto n voldoend e wa s o m to t zij n kermi s t e komen — en al s he t nie t waa r is , da n ha d he t waa r kunne n zijn — zoo i s he t valle n de r bladere n i n de n herfs t voo r d e van binne n verlicht e voldoend e o m ee n gansch e aangeleerd e wereldbeschouwing t e doe n instorten . Mit s hi j ziet , onder scheidt e n zic h waarlij k verwondert . De b e w u s t e aanbli k va n he t eeuwi g worde n e n verwor den, va n he t eeuwig e anders-zijn , i s me t he t aanvaarde n va n eenig maatschappelij k o f kerkelij k d o g m a i n volkome n strijd, d e b e w u s t e aanbli k va n d e eindelooz e verschei denheid doe t elk e uniformitei t kenne n al s onnatuur , unifor miteit va n inzich t e n levensbeschouwin g schijn t evenzee r onmogelijk al s uniformitei t va n gelaatsuitdrukking , smaa k en schoonheidsgevoel , terwij l tenslott e he t b e w u s t e aan schouwen — werkelijk begrijpe n — en erkenne n va n eige n afhankelijkheid zic h onmogelij k ka n vereenige n me t he t kerkelijk e n maatschappelij k dogm a va n de n v r i j g e s c h a pen wil . Ziedaar o m t e beginne n o p dri e wijze n getoon d he t prin cipieel-onmaatschappelijk karakte r va n he t denken , reed s blijkend i n d e fantastisch-poëtisch e beschouwinge n de r voor 52

Sokratische denker s e n zee r ster k i n d e aforisme n va n Heraklitus uitgedrukt . Zal ee n maatschappi j o f ee n ker k o f organisati e d e unifor miteit va n har e lede n kunne n handhaven , da n moe t he t best e meerendeel die r lede n i n d e wenschelijkhei d va n di e unifor miteit gelooven , haa r idealiseere n to t Eenhei d e n blin d zij n voor haa r ware n aard . Me n spreek t terech t va n b l i n d v e r t r o u w e n . All e vertrouwe n i s blind . W a n t wi e ver trouwt di e critiseer t nie t e n critiseere n i s onderscheide n e n onderscheiden i s zien . D e wijsheid , di e i n d e verstard e unifor miteit echte r onophoudelij k de n vijan d va n d e levend e Een heid ziet , i s du s onmaatschappelijk . En dez e wijshei d ka n onmiddellij k afgelei d worde n ui t dit eenvoudige , da t d e dinge n nie t zijn , maa r worden . Hoezeer d e Grieke n daarva n doordronge n waren , blijk t uit hu n opvatting , da t oo k d e Gode n nie t zijn , maa r worden . De Zeu s ui t he t derd e gedeelt e va n d e Prometheus-trilogi e van de n „orthodoxen " Ayschylu s i s ee n ander e da n di e va n het eerst e gedeelte . Oo k hie r ontwikkelin g e n groe i — de Griek, oo k d e orthodox e Griek , ka n he t zic h nie t ander s denken — vergelijk daarme e d e verstard e dogmatisch e figu ren va n Go d e n Duive l in Milton' s „Paradis e Lost " — va n ontwikkeling e n groe i hie r gee n sprake . Elke maatschappij , elk e ker k heef t to t har e handhavin g het dogma , he t uniform e e n altij d geldende , va n noode . W a n t alleen voo r wa t hi j bove n zic h zelv e ui t eeuwi g e n onver anderlijk waant , waari n zij n eeuwi g e n onveranderlij k hei l berust, stor t d e geloovige , stor t d e krijgshel d zij n bloed . Wie du s ee n organisati e instandhoude n e n verdedige n moet , mag har e grondslage n e n wette n voora l nie t al s tijdelijk , vergankelijk e n veranderlij k onderkennen . Va n he t begri p dier tijdelijkhei d e n vergankelijkhei d doordring t he m d e aanblik de r natuur . D e natuu r i s du s d e vijandi n va n kerke n S3

en maatschappije n e n d e zelfd e Intelligentie , di e i n kerke n en maatschappije n e n organisatie s d e zelfbehoudsinstincte n der mensche n — eigen bestaansvoorwaard e — kristalliseert, sluit terzelfde r tij d d e lede n die r organisatie s d e ooge n voo r de Natuu r e n voo r d e Eenhei d de r dingen , waari n zi j onder richt. Rousseau's natuurgevoel i s he t symptoo m va n he t komende anti-maatschappelijk e mouvement , d e Christelijk monarchale zeventiend e eeu w za g d e natuu r evenmin , mis kende z e althan s evenzee r al s d e middeleeuwen . I n he t O.T . is va n d e natuu r eenvoudi g gee n sprak e — maar zoovee l t e meer va n d e Wet , symboo l e n waarbor g de r eenswillend heid, de r maatschappelijk e uniformiteit . D e Joodsch e Go d is d e Wetgever , d e maatschappelijk e wette n ontkene n de n schijn va n hu n heilighei d e n eeuwig e onveranderlijkhei d aa n dien goddelijke n oorsprong , e n di t toekenne n va n ee n god delijken oorsprong , dez e ficti e da t e r aa n Rech t iet s „heiligs " is, i s noodzakelij k o m d e best e burger s i n ee n Staat , d e best e leden eene r organisati e to t ee n onderworpenhei d t e nope n die z e da n immer s pa s voo r hu n gewete n verantwoorde n kunnen. Daaro m leg t dezelfd e Intelligentie , di e kerke n e n maatschappijen, zoolan g he t moet , i n stan d houdt , hu n aan hangers ee n hech t e n eerlij k geloo f aa n d e goddelijkhei d hunner instellinge n — tot Koningscha p e n Eigendo m to e — in he t hart . He t veranderlijk e e n betrekkelijk e die r dinge n moet z e du s verborge n blijven . Eenheidsbesef i s Noodwendigheidsbese f —; het denken , dat he t beseffe n va n d e Eenhei d to t zij n natuurlij k doe l heeft , immers voortkomen d ui t Eenheidsdrang , derhalv e vinden d wat he t zoekt , he t denke n moe t du s altij d kome n to t he t ver werpen va n de n „vrij-geschapen " wil . Immers, „vrij-zijn " e n „geschape n zijn " heffe n elkande r op e n sluite n elkande r uit . „Geschape n zijn " i s geconstru eerd zijn , i n d e eindelooshei d de r mogelijkhede n opgebouw d 54

door keu s va n eenige , me t terzijd e stellin g va n ander e hoe danigheden e n eigenschappen , doo r welk e constructi e da n elke handelin g e n gedragin g va n t e vore n i s bepaal d — gelijk, o m Spinoza's geliefkoosd voorbeel d t e gebruike n alle eigenschappe n i n de n driehoe k bepaal d zij n doo r e n i n de constructie , he t z ij n va n de n driehoek . W a t geschape n is , i s nie t vrij , wa t vri j is , i s nie t ge schapen, „geschapen " e n „vrij " t e zijn , zo u beduide n tegelij kertijd begrens d e n onbegrens d t e zijn , wa t ee n absur diteit is . Zoozeer lig t d e verwerpin g va n de n „vrij-geschapen " wi l in d e rede , zoozee r leid t è n d e erkennin g va n God s Almach t in de n vrom e è n he t pantheïstisc h voele n i n hem , di e d e Eenheid beseft , è n d e erkennin g va n d e menschelijk e hulpe loosheid e n onmach t i n hem , di e bi j d e natuu r i n d e lee r i s gegaan, — zoozeer leid t di t alle s to t he t inzicht , da t d e „vrij geschapen wil " ee n absurditei t e n ee n redeverdraaiin g is , da t men reed s bi j d e voor-Kantiaansch e wegbereidend e filosofen , zoodra z e he t maa r eenigszin s durven , d e bestrijdin g va n dat dogm a aantreft . To t welk e de r beid e i n d e filosofi e va n Kant „opgehevene " e n verzoend e „kampen " z e behooren , of z e zij n „idealist " al s Spinoza, da n wel materialistisc h determinist al s Hobbes , z e erkenne n e n voele n allen , da t he t menschelijk leve n e n d e menschelijk e dade n bestuur d worde n door ee n Noodwendigheid , waari n va n „menschelijk e vrij heid" gee n sprak e is . Di t voel t oo k d e nuchter e niet-filosoof , als hi j ziet , ho e volkome n afhankelij k e n hulpeloo s wi j tegen over d e stoffelijk e natuurkrachte n e n d e geringst e lichame lijke kwale n staan . Dez e zelfd e wezen s zoude n i n he t gees telijke e n zedelijk e ee n mach t tegenove r d e Almach t uit oefenen e n naa r persoonlij k believe n wijziginge n aanbrenge n in de n Scheppingsarbied . Zoo he t Eenheidsbese f onvermijdelij k to t dez e conclusi e SS

voert, he t i s hetzelfd e Eenheidsbesef , ' t wel k on s breng t to t de erkenning , da t d e eenig e war e heerlijkheid , he t eenig e ware gelu k i n he t aanschouwe n de r Eenheid , he t „kenne n van God " i s gelegen . I n he t Eenheidsbese f ervare n w e d e ontoereikendheid e n bedrieglijkhei d de r zinnelijk e genie tingen, i n he t E e n h e i d s bese f verlieze n w e de n d i s t i n c t i e dran g — bron va n zoovel e misdrijve n e n vergrijpen, i n he t Eenheidsbese f leere n w e d e heerlijkhei d van „deugd " bove n „ondeugd" , va n „liefde " bove n „haat" . Dan beseffe n w e me t Sokrates : niemand doe t willen s kwaa d — me t Spinoz a zeggen we : nieman d ka n Go d hate n — met Plato weten w e „Rechtvaardighei d i s zielsgezondheid" . Wie , die schoonheidsgevoe l heeft , e n d e vrij e keu s tussche n ee n mooi e n ee n leelij k huis , za l opzettelij k i n ee n leelij k hui s gaan wonen ? E n zo o hi j he t leelijk e hui s d e voorkeu r geeft , uit wansmaak , da n i s hi j beklagenswaardig , maa r nie t schul dig. D e Rechtvaardighei d i s d e zielsgezondhei d — wie, di e gezond is , verkies t he t ziekbed ? Zie t me n du s ziek e men schen, da n kunne n z e nie t gezon d zijn , zie t me n z e o p bare n gedragen, da n kunne n z e nie t loopen , zie t me n z e slech t handelen, da n kenne n z e d e heerlijkhei d nie t va n d e deugd , van d e liefde , va n d e rechtvaardigheid , di e ee n aesthetisch e hehoefte i s va n d e zie l e n al s zoodani g ee n ethisch e behoefte , want beide , wa t me n ethisc h noemt , e n wa t me n aesthetisc h noemt, wortele n i n ee n zuive r g e v o e l v o o r v e r houding. Dit i s de eenvoudig e redeneerin g — men vind t z e i n aanle g reeds zo o in Spinoza' s „Tractatu s Theologico Politicus" , waar hi j he t leerstu k ove r de n Zondeva l weerlegt . Waarom zoude n dez e eerst e mensche n he t Kwaa d hebbe n gekozen bove n he t Goed , terwij l e r me t he t Goe d eindeloo s veel mee r t e winne n val t da n me t he t Kwaad , e n degene , di e in rechtvaardighei d leeft , zic h tegenove r degene , di e i n 56

ondeugd leef t verhoud t al s ee n mensch , di e i n d e zo n wan delt, to t ee n mensch , di e i n ee n duistere n kelde r opgeslote n zit? Waaro m zoude n z e he t kwaa d gekoze n hebben ? Doo r hun onkunde . Di t i s he t spontan e antwoor d va n allen , di e zich zo o tegenove r d e kwesti e gestel d voelen . Calvij n leer t dat d e mensch , Adam , vóó r de n Zondeva l wè l ee n vrije n wil had , da t hi j he t goed e ha d kunne n doen , maa r da t hem... . „de daarto e noodig e volhardendhei d nie t wa s g e s c h o n k e n". Ee n vrij e wil , zonde r d e „noodig e volhardendheid " en dez e he m onthoude n doo r he t beslui t va n zij n Maker . W a a r is Adam s schuld? Jezu s in „Paradis e Lost " spreekt van d e „menschelijk e dwaasheid" , e n zo o kom t me n altij d to t bepalingen al s „onnadenkendheid" , „zwakheid " e n „kort zichtigheid", to t ee n zedelij k o f geestelij k tekort , waarva n de schul d noodzakelijkerwij s o p de n vrij-handelende n Schep per terugvalle n moet . Het i s we l curieus , ieman d zo o scherpzinni g al s Schopenhauer, en di e zo o goe d wis t da t d e Wi l (he t Moeten ) altij d over d e intelligenti e zegeviert , zic h t e zie n opwinde n ove r het hardnekki g vasthouden , eeuwe n lan g aa n he t dogm a van de n vrije n wil , da t a l zo o dikwijl s e n zo o klaa r i s weer legd. E r i s iet s naïef s i n d e woede , di e nie t beseft , da t di t dogma ee n maatschappelij k dogm a is , d e grondsla g va n elke maatschappij , va n elk e ker k e n va n elk e organisatie . W a t kwa m e r zonde r „vrije n wil " terech t va n d e mogelijk heid, de n mensc h aansprakelij k t e stelle n e n t e doe n boete n voor zij n vergrijpe n i n e n tege n d e maatschappij ? Hoe wi l me n de n mensche n eerbie d inboezeme n voo r d e wetgeving, waaronde r z e leven , indie n me n hu n nie t inprent , dat z e d e straffen , di e me n hu n oplegt , doo r hu n schul d heb ben verdiend ? W a a r voora l haal t me n eerlijke , overtuigd e rechters vandaan , indie n e r gee n mensche n mee r zijn , di e i n de rechtvaardighei d va n d e stra f gelooven ? H e t i s voo r he t 57

behoud va n ee n maatschappi j (d.i . v o o r o n s e i g e n z e l f b e h o u d ) noodzakelijk , da t e r „tucht " zij , voo r het handhave n va n tuch t moete n e r rechter s e n getuige n zijn, he t i s du s noodzakelijk , da t dez e geloove n i n d e zede lijke aansprakelijkheid , i n de n „vrije n wil " va n he n tege n wie z e te getuige n e n di e z e t e vonnisse n hebbe n e n omda t di t Noodzakelijk is , daaro m zie n w e da n ook , da t he t zo o ge schiedt, da t e r tege n d e zuiverst e redeneerin g e n d e klaarst e evidentie in , tallooz e mensche n zegge n t e geloove n i n de n vrijen wil . Dit ervaar t he t best e hij , di e doo r zij n roepin g o f beroe p gedwongen is , i n he t openbaa r tege n dez e illusi e va n de n vrijen wi l t e getuigen ; hi j proef t ui t de n aar d de r argumen ten de n aar d va n he t krachtigs t instinct , da t aa n d e argumen ten te n grondsla g ligt , hi j bemerk t he t ui t d e animositeit , ui t de hitt e waarme e he m overigen s vreedzam e e n gematigd e lieden i n he t vuu r va n hunn e verontwaardigin g d e tegen werpingen tege n he t hoof d werpen ! Deze zelfd e menschen , di e spreke n va n iemand s „karak ter", „aanleg " e n „roeping " — ja va n „geleidelijk e ontwik keling" va n „evolutie" , di e zonde r blikke n o f bloze n gewage n van gedachten , planne n e n volkeren , di e „no g nie t rijp " zij n — wien he t gansc h nie t ongevalli g i s zic h t e wiege n o p he t zoete woor d de r Eenheid , dez e zelfd e lieden , di e hee l vreem d zouden opzien , wannee r ee n auteu r zij n persone n ee n reek s onverklaarbare e n onsamenhangend e handelinge n lie t ver richten, bewerend , da t z e handele n overeenkomsti g hu n „vrijen wil " — die oo k hu n vertrouwe n i n e n hu n wantrou wen jegen s hu n medemensche n baseere n o p wa t z e va n hen weten , zonde r oo k maa r eenigszin s rekenin g t e houde n met de n „vrije n wil " de r schepselen , di e daardoo r immer s dagelijks naa r believe n va n karakte r zoude n kunne n veran 58

deren, verklare n zéé r nadrukkelij k t e geloove n i n ee n „vrije n wil", i n d e vrijhei d va n zedelij k handelen . Doch hu n argumente n zij n nie t va n logischen , maa r va n maatschappelijk-zedelijken aar d e n luide n gewoonlij k — met variatie s — als deze : „zo o zo u iederee n maa r kunne n doen, wa t hi j wou " — of „zo o zoude n all e boeve n maa r lo s rondloopen" voora l ook : „wa t ha d ee n mensc h da n voo r verdienste va n zij n braafheid. " Straf e n belooning , schul d e n verdienste , d i s t i n c t i e middelen va n maatschappelijke n aar d o f naa r die n maa t gemeten „goddelijken " aard , primitiev e instincte n va n wraa k en vergeldin g jegen s hem , di e waagt , wa t ee n ande r nalaa t uit vree s voo r d e wet , schoo n he m wellich t d e vinger s jeuken naa r ee n ander s goed , ziedaa r wa t e r o p de n bode m ligt va n all e argumente n tege n de n onvrije n wil . E n di t i s inderdaad volkome n natuurlij k i n hem , bi j wie n he t „distinc tiegevoel" (he t maatschappelij k gevoel ) overheersch t e n di e dus we l degelij k voo r he t breidele n zijne r begeert e naa r distinctie ee n loon , ee n voldoening , ee n distincti e verwacht , zij he t allee n maa r di e va n b e t e r t e zij n da n anderen , wa t uit h u n stra f e n schand e blijkt . Daar me n bovendie n allee n ka n b e g r i j p e n wa t me n i s en he t Eenheid-willen d temperamen t mee r verschil t va n he t Distinctie-willend temperamen t da n ee n Engelschma n va n een Polynesiër , ka n d e bezitte r va n he t laatst e zic h d e bedoe lingen va n de n eerst e nie t ander s verklare n da n doo r dien s behoefte, eige n began e misdrijve n goe d t e prate n o f voo r nog t e began e ee n vrijbrie f t e vrage n e n oo k di t behoef t on s niet t e verbaze n i n menschen , di e stelli g vake r hebbe n ge luisterd naa r redeneeringe n me t ee n vaststaande , vooraf bepaalde, practisch-zedelijk e bedoelin g o f strekking , da n naar d e ontwikkelin g va n ee n probleem , waarbi j d e spreke r noch va n iet s uitgaat , nóc h to t iet s verlang t t e komen , e n 59

waarin he t nie t o m he t „nuttige " o f „schadelijke " de r con clusie, j a zelf s i n he t gehee l nie t o m ee n conclusie , maa r o m de zuiverhei d de r redeneerin g gaat . Dit zij n gee n „argumenten " va n hede n o f gisteren , me n vindt z e reed s i n d e briefwisselin g van Spinoz a me t zijn Londenschen vrien d Oldenburg, waar dez e he m d e volkome n gelijkluidende bezware n de r Christelijk e tijdgenoote n tege n Spinoza's, vervanging va n „Vrije n Wil " doo r Noodwendig heid overbrengt . Spinoza antwoordt daaro p i n zij n bedaar den, goedmoedige n trant , me t d e zee r curieus e uitin g — waarop w e te r zijne r tij d terugkome n — dat di t alle s d e redeneeringen zij n va n hen , di e d e mensche n g e h o o r z a a m , nie t w i j s wille n maken ! Een zinnetje , waarui t za l blijken hee l wa t t e hale n t e zijn ! E n hi j herhaal t da n altij d maar wee r z ij n argumen t — of lieve r zij n geruststellin g aan hen , di e voo r tuchtelooshei d vreeze n — dat d e deug d alleen he t war e geluk , d e ondeug d he t war e ongelu k is . Wa t Plato ook a l zeid e — in tegenstellin g me t vele n zijne r tijd genooten, di e de n tyra n wè l haatten , maa r tegelij k benijd den — „de tyra n i s nie t allee n d e slechtste , hi j i s oo k d e ongelukkigste mensch. " Velen, di e met . de argumente n va n „straf " e n „belooning " niet zo o gri f mee r voo r de n da g wille n komen , maa r toc h ook va n de n „vrije n wil " gee n afstan d kunne n doen , spreke n met ee n bedenkelij k gelaa t ove r „fatalisme" . Deze mensche n zijn , al s wi j allen , fatalist i n tientallen dingen, bijvoorbeel d wannee r z e zic h beklage n ove r hu n slecht geheugen , wannee r z e afwachte n o f hu n meisj e we l „aanleg" heeft , vóó r z e he t to t zangere s bestemme n e n hu n jongen ee n „rekenhoofd " voo r z e he m wiskund e late n stu deeren — men zie t z e volstrek t nie t gebuk t gaa n onder , o f iets va n hu n levensvreugd e inboete n bi j he t besef , da t z e derhalve i n hu n beroepskeuz e volstrek t nie t „vrij " ware n 60

en da t hu n talente n gave n zijn . Ho e verlammen d zo u he t fatalistische „ijs-en-weder-dienende " moete n werke n o p d e fierheid e n d e energi e de r aanstaand e kampioenen . Maar de n Wi l stel t men , moete n w e dez e liede n gelooven , onmiddellijk non-actief , zoodr a me n leer t inzien , da t oo k die ee n gav e is , e n voo r zij n genoege n zwalk t me n da n verder willoos , stuurloos , misdadi g he t leve n door . Niet zelde n zie t me n oo k d e stelling , da t d e mensc h onvri j is i n zij n handelingen , opgeva t al s ee n zedelijk e raadgevin g — een „g a j e gan g maar " e n da n natuurlij k va n giftige n e n verderfelijken aard . E n me n vergee t da t iemand , di e eers t den mensc h o n-v r ij verklaart , onmogelij k daarn a zedelijk e of welk e ander e advieze n ka n gaa n geven , overtuig d al s hi j immers is , da t nieman d z e vrijelij k volge n ka n — terwijl degeen, die n hi j mogelij k overtuigd e — dat i s : aa n zichzel f openbaarde — zich juis t krachten s di e overtuigin g nie t mee r en nooi t mee r o p een s ander s inmengin g za l kunne n beroe pen! Stelli g za l e r we l een s ee n arme , slapp e stumpe r zijn , die zij n erbarmelijkhei d zoch t t e verontschuldige n me t t e zeggen „da t me n he m ha d gezegd , da t hi j gee n vrije n wi l bezat" — en d e bovenomschreve n liede n zulle n he t greti g gelooven — zoo zulle n e r oo k altij d kinder s t e laa t o p schoo l komen e n zeggen , da t d e bru g openstond , e n vechtersbazen , dat z e „nie t bi j hu n positieven " waren , maa r di t za l nooi t een rede n zijn , ieman d t e beletten , i n he t openbaa r t e zeggen , dat e r we l een s brugge n ope n staa n e n da t e r we l een s men schen nie t bi j hu n positieve n zijn . De diep e gron d i s deze , da t alle s wa t autoritai r i s e n voelt , alles wa t maatschappelijk e instincte n i n zic h heef t zic h vast klampen moe t —- en derhalv e zic h vastklamp t — aan he t dogma va n de n vrije n wil , i n o f buite n d e kerk , te r will e va n de orde , va n he t r e c h t o m t e berispen , t e straffen , t e wreken e n t e tuchtigen , da t d e grondsla g e n d e levensvoor 61

waarde i s va n elk e organisati e — die tegelijkertij d God s toeziende e n wrekend e A l m a c h t noodi g heef t al s opperst e tuchtmiddel, voora l daa r waa r d e materieel e tuchtmiddele n ontbreken e n n u maa r moe t zien , ho e z e dez e twe e tegen strijdige dinge n i n he t gelij k breit ! Dit i s d e reden , da t w e o v e r a l , i n tijde n e n i n groepen , waarin he t redelij k wille n — als i n d i v i d u a l i s m e — de overhan d dreig t t e krijge n ove r he t m a a t s c h a p p e l i j k wille n — den „vrije n wil " i n he t gedin g e n i n he t gedrang zie n komen , zooal s w e da t i n de n loo p va n on s betoog hope n aa n t e toonen . E n daa r he t ee n de r eerst e conclusies va n da t redelijk e denke n is , t e zame n me t de n ui t het aanschouwe n de r Eenhei d voortvloeiende n afkee r tege n het uniforme , zoodr a he t al s zoodani g word t herken d — is het onmaatschappelij k karakte r va n he t denke n hiermed e reeds aangetoond . W a n t d e maatschappelijk e uniformitei t eisch t to t haa r bestaansmogelijkheid d e maatschappelijk e distincties . I n het morgenlich t de r wijshei d verdwijne n onmiddellij k d e gangbare e n noodzakelijk e zedelijk e distinctie s — met nam e die va n „schuld " e n „onschuld" , e n daarn a oo k di e va n goe d en kwaad , zoodr a d e denkend e he t enkel-relatiev e e n bloot functioneele va n d e dinge n heef t leere n inzien , waardoo r elke vaststaand e waard e e n waarhei d ondenkbaa r word t i n de eeuwig e vloeiin g e n wisselin g de r dingen . Doch zo o he t waa r is , da t all e wijshei d va n verwonderin g komt, da n blijk t daardoo r d e wijshei d pa s rech t onmaat schappelijk. W a n t va n verwonderin g naa r twijfe l i s maa r één sta p — het i s i n weze n alreed s hetzelfde . Denke n i s onderscheiden, zic h verwonderen , twijfelen , maa r d e twijfe l doet de n denke r nie t vertwijfelen , neen , d e twijfe l i s he m d e grootste steun , he t kompa s da t he m doo r zeeë n va n onzeker heid, nie t voer t naa r ee n bestem d einddoel , naa r ee n „veilig e 62

haven", di e hij nie t begeer t e n nie t noodi g heeft , maa r he m afhoudt va n d e klippe n de r ongegrond e stellighei d e n de r onbewezen beweringen . D e gansch e method e va n Sokrates , de „virtuoo s i n d e dialectiek " kom t nee r o p he t opwekke n en levendi g houde n va n de n geest , opda t di e nie t blijven d vastgroeie aa n eige n oordeel , e n he t voo r d e han d liggend e aanmerke al s he t vanzelfsprekende . Denke n w e aa n d e curieuse vraa g i n d e „Tweed e Hippias" : wi e i s beter , di e willens (bewust ) kwaa d doe t o f di e he t onwillen s doe t — het van-zelf-sprekend e schijn t hie r we l te n gunst e va n de n onwillens-zondigende t e pleiten , maa r Sokrate s weerleg t di e al t e lichtvaardig e conclusie : d e willen s (bewust ) kwaad doende i s wellich t d e betere , wan t wi e hede n willen s he t kwaad doet , ka n morge n willen s he t goed e doe n — de on willens (onbewust ) kwaaddoend e i s daarentege n aa n he t onderscheid tussche n „kwaad " e n „goed " no g nie t toe , ver zonken i n zedelijk e stompzinnigheid . Wel k ee n treffend e demonstratie va n d e lichtvaardighei d onze r oordeelvellingen , de ongegrondhei d onze r meeningen , e n d e ontoereikendhei d van on s denken . Doch dez e redelijk e twijfe l is , gelij k va n zel f spreekt , i n de maatschappi j te n hoogst e onbruikbaar . Vandaa r da t d e kerken de n twijfe l da n oo k al s nie t minde r da n doodzond e brandmerken, i n el k geva l al s d e grootst e ramp , di e ieman d treffen kan . Da t i s oo k zee r zeke r zo o voo r di e dogmatisch e temperamenten, di e stelligheid , rus t e n vasthei d begeere n en prijze n al s he t hoogste , e n da t zijn , alweer , d e „maat schappelijke" temperamenten . Altij d hetzelfde : i n d e gemoe deren va n hen , di e he t „behoud " vertegenwoordigen , i n kerken e n maatschappijen , ze t zic h Noodzakelijkhei d o m to t lust. He t i s noodzakelij k da t z e geloove n e n vertrouwen , daarom i s geloo f e n vertrouwe n hu n hoogst e geluk , stellig heid hu n kostbaars t goed . Daa r d e twijfe l he n nie t diene n 63

kan, he n i n hunn e bestemmin g zo u schade n — haten, ver foeien e n vreeze n z e de n twijfel . Z e begrijpe n niet , da t ande ren volstrek t nie t verlange n to t troos t e n gelu k t e komen . D e wijze echter , d e drage r va n de n anti-maatschappelijken , ophef f enden, wan t alle s to t d e Eenhei d voerende n Eenheids drang versmaad t d e stelligheid , ach t d e rus t onduldbaa r e n voelt zic h volkome n gelukki g i n zij n eeuwi g twijfelen . Oo k hier he t moete n wonderbaarlij k omgeze t to t willen , bestem ming to t lust , functi e to t „liefhebberij" ! Duidelijk blijk t he t maatschappelij k karakte r va n onz e opvoeding i n d e achting , di e me n on s va n jongsa f inpren t voor de n man , di e wee t wa t hi j wi l — terwijl d e wijz e mensc h beseft, da t hi j nimme r ka n weten , wa t hi j wil , omda t hij , iets willend , tegelij k vel e ander e daarme e samenhangend e en i n hu n consequentie s nie t t e overzien e dinge n wil ! Daar om oo k leer t me n on s „de n ma n ui t éé n stuk " t e eere n — terwijl d e mensch , naa r Sokratische n trant , onmogelij k „ui t één stuk " ka n zijn , maa r al s weerspiegelin g va n d e Eenheid , een verscheidenhei d va n elkaa r opheffend e e n weersprekend e relaties e n functies , zooda t daartegenove r gee n enke l „be ginsel", gee n uniformitei t va n handele n stan d houde n kan . De E e n h e i d-v a n-b e z i n n i n g moe t noodzakelijkerwij s uiteenvallen i n v e r s c h e i d e n h e i d va n handelen , ka n zich nooi t al s Eenhei d late n a a n z i e n . Curieus i s he t oo k i n di t verban d o p t e merken , ho e me n ons altij d leer t „he t opbouwende " t e zoeke n e n t e eeren , het „afbrekende " t e vermijde n e n t e minachte n — terwijl het war e denken , da t me n toc h oo k beweer t t e hoogachten , juist leid t to t da t wa t me n i n d e maatschappi j „afbrekend " noemt e n i n d e ker k „onstichtelijk " — wat hetzelfd e is , immers, „stichtelijk " e n „opbouwend " zij n oo k i n on s huidig spraakgebrui k no g synoniem . Uit di t alle s blijkt , da t d e wijshei d overa l e n altij d ee n 64

individualistisch, anti-maatschappelij k karakte r draag t e n dat me n de n wijz e da n oo k overa l e n altijd , zo o hi j weiger t opportunistisch wate r i n zij n filosofische n wij n t e doe n — of deze n troebe l t e make n me t onverstaanbaarhei d — een dronk tap t ui t hetzelfd e vat , waarui t d e Athene r Sokrate s schonken, nie t omda t z e kortzichtige n e n ondankbare n waren, maa r omda t elk e organisati e to t haa r behoud , he t uitnemende ui t de n we g moe t ruimen , daa r he t uitnemend e het o p h e f f e n d e i s —; daarvan i s d e giftbeke r he t sym bool, e n oo k he t Kruis . En di e maatschappi j zij n w e allen . Evenmi n al s he t voo r den redelijk e mogelij k is , haa r weze n ongegron d t e ideali seeren, evenmi n i s he t mogelijk , zichzel f buite n e n bove n haar t e stellen , e n wannee r me n i n navolgin g va n de n hoog hartigen Heraklitus , aandee l i n he t stadsbestuu r versmaad t en lieve r „bikkel t me t d e jongen s o p d e stoepe n de r open bare gebouwen, " da n keer t me n eenvoudi g de n ru g naa r zijn eige n drek , laa t me n andere n he t wer k over , waarva n men d e resultate n to t eige n lus t e n profijt , j a to t eige n behoud, voortduren d noodi g heef t e n gebruikt .

N o g weer : d e vijande n va n d e Maatschappi j en har e s t e u n p i l a r e n . W e hebbe n du s he t anti-maatschappelij k karakte r va n het denke n geschetst , e n daarme e de n ingebore n haa t va n de uitsluiten d o p „behoud " bedacht e mass a jegen s de n „atheïst" verklaard , e n teven s he t instinc t da t d e „gevaar lijken" juis t altij d me t da t etike t beplak t — en beplakte , va n Sokrates a f — als onfeilbaar-werkend e noodzakelijkhei d onderkend. D e gloeiend e haa t jegen s de n vrij-denker , i n ee n maatschappij, waa r me n zic h nimme r bekreund e o m iemand s 65 Prometheus. 5

wetenschappelijke opvattinge n o f o m zij n methode n va n zaken-doen e n no g nie t zic h daaro m bekreunt , geld t i n waarheid de n vrije n denker . Elk e vrij e denke r i s ee n vrij denker. Ho e ster k di e haat is , leeren on s d e levensgeschiede nissen van Rousseau , Shelle y e n Fichte , tegen wien s smade lijke verjagin g Goethe zich nie t dors t verzetten , openlij k getuigend, da t me n nie t i n he t openbaa r e n zo o o n o m w o n d e n alle s moe t zeggen , wa t me n meent . Inderdaad , dit i s de eisch , waaraa n da n oo k ove r he t algemee n wonder wel wer d e n word t voldaan . Voora l aa n di e va n onverstaan baarheid ! Reeds d e Oude n voelde n he t onmaatschappelijk e va n d e ware filosofi e zo o sterk , da t z e daaro m e n o p die n grond " slag d e betaald e — dat is : gedulde , aangemoedigd e „officieele" filosofi e — wantrouwden e n minachtten . Jaren lang blee f he t ee n schande , zic h voo r zij n filosofisc h onder richt t e late n betalen . Plato heeft reed s i n zij n schilderin g van d e Sophiste n (me t d e philosophie-professoren va n hede n uitnemend t e vergelijken! ) tegenove r Sokrate s hu n geldver dienen e n hu n succe s al s bedenkelijk e factore n voorgestel d — volgens Xenopho n maakt e Sokrate s dezelfd e onder scheiding: d e betaald e wijz e steld e hi j gelij k me t d e prosti tuee, d e onbetaald e me t hem , di e zic h ui t liefd e overgeeft . W i j hebbe n n u he t instinct , da t liefd e di e t e koo p is , d e ware nie t is , z ij hadde n he t instinct , da t d e wijsheid , waar voor d e mensche n betale n wilden , e n di e doo r maatschap pijen toegelate n e n gedul d werd , d e war e nie t ko n zijn . Duidelijk blijk t overigen s ui t de n afwijzende n brie f va n Spinoza aan Fabritius , de n Heidelbergsche n professor , e n Raadsheer va n de n keurvors t va n de n Paltz , die hem namen s dien keurvors t ee n zete l aa n d e Heidelbergsch e universitei t aanbood, dezelfd e opvatting . Hi j wis t precie s wa t e r va n d e beloofde „vrijheid " zo u e n ko n terechtkomen . 66

Men bedenk e daarbij , da t d e filosofi e toe n no g nie t d e kunst ha d uitgevonde n zic h nie t omhaa l va n woorde n e n termen onverstaanbaa r e n onherkenbaa r t e maken , da t bovendien d e filosofi e zic h no g nie t va n he t moraliseere n en va n religieus e beschouwinge n ha d gescheide n e n du s vee l grooter gevaa r voo r d e maatschappi j opleverd e — zoodat ze , kort gezegd , nie t zo u hebbe n kunne n volstaa n me t di e enkele weinig e concessie s e n restrictie s te n behoev e va n Kerk e n Staat , waa r zic h vel e filosofe n — Hume , Leibnitz , Descartes — aan „bezondigd " hebben . Wie va n di t alle s d e volmaakt e noodzakelijkheid , da t is : redelijkheid heef t leere n inzien , za l he t zonde r d e verwoed e bitterheid waarmed e Schopenhauer telkens wee r o p d e „dienende filosofie " rammeit , i n kalmt e aanvaarde n — hij zal echte r nie t wage n he t t e ontkennen ! Allen, di e aa n de n denke r verwan t zijn , d e rechtvaardig e en d e kunstenaar , voo r zoove r zij n kuns t d e weerspiegelin g zoekt t e weze n va n redelijkhei d e n rechtvaardigheid , zij n d e vijanden va n e l k e c o l l e c t i v i t e i t . Duidelijke r n u da n ooit word t he t on s geopenbaard , n u w e overa l o m on s hee n zien ho e d e maatschappije n va n he t oogenbli k a f da t z e func tioneeren — dat i s : werkelijk bestaa n — elke uitin g va n rede lijkheid e n rechtvaardighei d me t gewel d onderdrukken , e n moeten onderdrukken . Ja , da t di e verlangen s zic h voordoen , is alreed s he t bewijs , da t d e bedoeld e maatschappije n nie t zoo perfec t functioneeren , al s hunn e leider s he t wille n doe n gelooven. I n ee n werkelij k gezonde n e n goede n Staa t bestaat naa r d e war e redelijkhei d e n d e war e rechtvaardig heid eenvoudi g gee n verlangen , di t alle s gaa t op , gaa t onde r in collectie f belang . Omda t d e modern e mensc h da t t è scher p onderscheidt e n e r du s gee n vred e me e heeft , i s e r i n onz e dagen voo r ee n perfec t georganiseerd e maatschappi j eigen lijk gee n plaats , e n reik t me n naa r de n Volkerenbond , di e 67

voor zoove r ze reëel i s in weze n precies hetzelfd e za l blijken . Collectiviteit i s e n blijf t uniformiteit , d e spotvor m va n d e Eenheid. He t war e rechtsgevoe l voel t el k collectie f recht , op collectie f belan g gebaseerd , al s onrecht . Daaro m i s he t ware rechtsgevoe l onbruikbaa r e n zelf s schadelijk . Zoo za l el k streve n naa r d e Eenheid , naa r he t Absolute , naar „God" , te n slott e blijke n t e zij n e n we l noodzakelijke r wijs: i n d i v i d u a l i s m e — en elk e collectivitei t he t Eenheid-blinde, waarin zic h d e Eenheid vergee t — het eerst e doodsbestreving, he t laatst e levensbestreving . Dit Eenheidzoekend e karakte r t e wille n zie n i n he t individualisme is , w e wete n het , i n strij d me t d e gewon e opvatting, di e juis t „individualisme " al s ee n aansla g o p d e Eenheid aanmerk t e n al s zoodani g veroordeelt , doo r d e begripsverwarring, di e i n ee n collectivitei t te n onrecht e ee n Eenheid ziet . Zoodr a dez e i s ui t d e we g geruim d e n elk e collectiviteit, elk e uniformiteit , gedemonstreer d al s d e projectie va n on s dogmatisme , ee n levensnoodzaak , maa r waaraan bezwaarlij k iet s t e „idealiseeren " valt , e n waari n d e ware redelijkhei d e n d e war e rechtvaardighei d nie t toege laten kunne n worden , moe t d e zedelijk e beoordeelin g va n „individualisme" noodzakelij k zic h wijzigen . Doc h eveneen s zal zic h d e redelooz e minachtin g voo r d e slecht e maat schappij i n he n di e ondoordach t e n bove n mat e he t indivi dualisme plege n t e idealiseeren , diene n t e wijzigen , zoodr a alle idealism e i s onderken d al s doodsbestreving , waartege n de maatschappij , vertegenwoordigen d on s alle r zuch t naa r zelfbehoud (geestelij k e n stoffelijk ) fnuiken d e n belemme rend m o e t optreden . E n te n slott e laa t di t inzich t nie t d e geringste plaat s mee r ove r aa n droome n va n ee n „recht vaardige maatschappij" . Ee n goed e maatschappi j i s even min denkbaa r al s ee n „war e leugen" , o f ee n leven d lijk , o f een niet-waaiend e wind . Wan t zooal s „leugen " d e naa m i s 68

voor he t onware , e n „lijk " d e naa m i s voo r he t doode , e n „wind" voo r he t waaiende , zo o i s „maatschappij " d e ver zamelnaam va n „he t slechte" , da t ui t he t afzonderlij k leve n is, ' t wel k zic h i n „slechtheid " staand e houd t e n welk s betere helf t „dood " heet . Alles wa t w e plege n t e noeme n he t goede , d e rechtvaar digheid, d e wijsheid , d e war e zedelijkhei d za l steed s moete n optreden al s individualisme , al s oppositie , al s verzet . W a n t het i s k r a c h t e n s z i j n f u n c t i e o p de n doo d gerich t en d e maatschappi j o p he t leven . W e wille n dit , zi j he t oo k beknopt , no g een s demonstree ren aa n d e kunst , voo r zoove r z e ee n zedelij k o f intellectuee l karakter draag t e n du s beteekeni s hebbe n ka n voo r he t leve n van de n kunstenaar-zel f e n va n anderen , derhalv e te r eenigertijd gevaa r ka n beteekene n voo r d e maatschappi j e n dat i s bijvoorbeel d me t he t dram a he t geval . W e zulle n da n inzien, da t el k werkelij k dram a onmaatschappelij k i s i n zijn e strekking, da t e r du s i n aanle g vijandscha p bestaa t tussche n den groote n dramatische n kunstenaa r e n d e maatschappij . Deze vijandscha p kom t nie t to t uitin g — evenmin al s d e vij andschap tussche n d e maatschappi j e n de n wijz e — integendeel, me n beijver t zic h o m de n kunstenaa r t e eere n (voora l als hi j doo r de n doo d onschadelij k i s gemaakt ) e n w e zulle n zien, waarui t di e ijve r stam t — omdat i n gewon e omstandig heden d e kuns t zo o mogelij k no g minde r invloe d uitoefen t op he t leve n da n he t denken , daa r „Eenhei d va n lee r e n leven" we l he t laatst e is , waar d e Eenheid-blind e maatschap pelijke mensc h naa r streeft , zooda t he t hem , doo r d e i n ver band me t zij n bestemmin g eigenaardig e constellati e va n zij n wezen zee r gemakkelij k valt , trane n t e storte n o m „Hamlet " en tegelij k eike n levende n Hamle t to t bloeden s to e t e kwellen, Shelley's lo t te beklage n e n Shelley's geestelijke nakomelingschap ee n soortgelij k lo t t e bereide n al s andere n 69

het Shelley deden. O m dez e rede n ka n d e maatschappi j ee n kunst, di e i n weze n anti-maatschappelij k is , dulden, e n zelf s aanmoedigen, zoolan g e r nie t mee r da n ee n negatiev e eens willendheid word t vereischt , doc h gaa t z e werkelij k functio neeren e n ee n daadwerkelijk e eenswillendhei d hare r lede n eischen, o f val t he t t e vreezen , da t enkele n d e behoeft e gaa n voelen aa n „Eenhei d va n lee r e n leven " da n treed t d e maat schappij we l degelij k al s kunstrechte r op . Doc h i n d e bloei periode va n staten , kerke n e n politiek e organisaties , da t i s in d e bloeiperiod e va n he t maatschappelij k sentiment , he t partij-instinct, zij n dwangmaatregele n gehee l overbodig , d e dramatische kuns t di e da n ontstaa t weerspiegel t ui t eige n aanleg d e maatschappelijk e idealen . W e hope n di e maat schappelijke kuns t late r t e analyseere n bi j d e behandelin g van enkel e zeventiende-eeuwsch e drama' s e n aa n t e toone n dat maatschappelijk e kuns t altij d zo o i s al s toe n e n nie t anders weze n kan . Thans ove r he t weze n va n he t war e drama . De aar d e n grondsla g va n he t war e dram a val t onmid dellijk a f t e leide n ui t de n aar d e n de n grondsla g va n he t leven-zelf zooal s het doo r den denkende begrepen wordt . He t is conflict , omda t he t leve n ee n conflic t is , overeenkomsti g de dubbele neiging , in alles dat leef t o m bij zichzel f t e blijve n en uit zichzel f i n he t Een e o p te gaa n e n onde r t e gaan . Zee r vele de r bewust e innerlijk e conflicte n i n de n mensc h zij n terug t e brenge n to t d e worsteling tussche n Eenheids-dran g en distinctie-dran g — zelfzucht waaronde r oo k zelfverhef fing, „ijdelheid " i s t e verstaa n — en d e menschelijk e natuu r is zoo , da t d e zelfzuch t he t wint , al s d e gebode n prij s maa r hoog genoe g is , omda t „he t leven " he t steed s win t va n „de n dood", maa r tegelij k oo k zóó , da t he t Eenheids-gevoel , he t onzelfzuchtige, zic h n a d e bevredigin g va n he t ander e wee r doet gelden , wanneer , i n d e bevrediging , he t bereikt e zij n 70

prikkel e n waard e verlore n heef t — door d e aanpassin g —; dit zich-herneme n va n de n Eenheids-dran g doe t zic h da n voor al s „naberouw" , al s wroegin g e n word t volkome n te n onrechte som s aangemerk t al s ee n argumen t te n gunst e va n den „vrije n wil" . He t i s eenvoudi g he t terugslaa n va n d e balans, zoodr a ui t d e belast e schaa l he t gewich t word t weg genomen, dat i s te zeggen , het i s herstelling va n den natuur lijken gemoedstoestand , zoodr a doo r ontgoochelin g o f ont nuchtering d e „slechte " daa d overwich t e n bekorin g heef t verloren. Dit „zedelij k vallen " va n de n mensc h n a voorafgaande n strijd e n waarbi j he t weder-oprichten , he t berou w i s ver ondersteld, i s he t gegeve n voo r ee n dram a va n eenvoudige n aard. He t i s bijvoorbeel d Schiller s „Fiesco" , d e eerzuchtig e jonge man , di e beseffen d da t hij , ho e oo k bove n de n ver slagen Dori a uitmuntend , bete r dee d gee n vors t t e worden , toch bezwijk t voo r zij n smachte n naa r purper , gou d e n eer betoon. He t naberou w blijf t uit , doo r zij n vroegtijdigen , gewelddadigen dood , maa r zo u zeke r zij n gekomen . Het i s Hebbel s „Mari a Magdalena " waa r juis t n a he t besluit he t noodlottig e daarva n blijk t e n d e minnaa r zic h verwijt, da t zij n menschenvree s (maatschappelij k gevoel : distinctie-zucht) d e vrouw , di e hi j liefhad , de n doo d i n dree f — het i s het eeuwi g oude , eeuwi g nieuw e dram a va n ' s men schen z e d e l i j k e o n t o e r e i k e n d h e i d . Niet altij d blijk t di e ontoereikendhei d i n zij n bezwijke n voor d e verleidinge n va n zij n ijdelhei d e n d e eische n va n zijn zelfzuch t — met he t toegeve n aa n de n „Eenheids drang", aa n d e insprake n va n har t o f hartstoch t i s he t conflict nie t vermeden . He t draag t da n echte r nie t lange r het karakte r va n zedelij k „tekort" , maa r neem t he t belang wekkender — nauwer me t de n bou w de s leven s samenhan gende! — karakter va n ee n Noodlo t aan . 7i

Kiezen w e to t toelichten d voorbeel d he t dram a va n Orestes. Zijn moede r heef t zij n vade r bedrogen , aldu s zijn s vaders ee r bevlek t — Oreste s doodt zij n moeder , meenen d zijn plich t t e doe n e n inderdaa d naa r eige n gewete n zij n plicht volbrengend , desweg e vervolge n he m d e Furiën . Hi j is ee n man , di e zij n moede r doodde , ee n misdadiger . Ha d hi j echter zij n moede r nie t gedood , hi j war e ee n ma n geweest , die zijn s vader s ee r nie t wreekte , evenzee r ee n misdadiger . De stra f zo u oo k da n nie t uitgebleve n zijn . Hi j dee d d e een e misdaad, o m d e ander e t e wreke n (i n zij n opvatting : o p t e heffen). Ho e hi j koos , hi j koo s verkeerd , hi j koo s ontoe reikend. In he t dram a van Oreste s ligt d e ker n va n he t eeuwig menschelijke drama : ho e w e kiezen , w e kieze n verkeerd , wat w e doen , w e fale n e n dwalen . Dit volg t onmiddellijk ui t he t weze n de s levens , waari n alle dade n waard e hebbe n al s relatie , werkzaamhei d al s functie e n du s al s he t war e gee n twe e oogenblikke n dezelfd e waarde e n dezelfd e werkzaamheid . Zooals immer s ee n kleu r va n karakte r verander t naa r hare omgeving , zooal s eenzelfd e sto f zic h to t velerle i schei kundige verbindinge n leent , a l naa r gelan g va n wa t me n er aa n toevoegt , zooal s gi f somwijle n schadelij k i s i n de n maag e n weldadig i n he t bloed , en omgekeerd , zo o ontleene n ook d e menschelijk e dade n hu n beteekeni s aa n hunn e ver houdingen tot , hu n functië n tegenove r ander e dade n e n gebeurtenissen. Daa r d e daa d eenzijdi g i s e n enkelvoudig , het leve n veelzijdi g e n alomvattend , zo o za l dezelfd e daa d in hetzelfd e oogenbli k „goed " zij n e n „slecht " tegelijkertijd . Waar du s overgav e e n zelfvergetelhei d d e drijfvee r i s va n het menschelij k handelen , daa r nó g zondig t hij , doo r zij n ontoereikendheid, nie t doo r zij n zedelijk e ontoereikendheid , 72

maar doo r zij n ontoereikendhei d al s beperkthei d tegenove r het onbeperkt e leven . Want wi e „he t goede" , „he t ware " wi l i n d e opvatting , die w e daaromtren t hebbe n aangenome n va n Eenheidsbe streving, ka n zic h late n leide n doo r w ij s h e i d e n doo r liefde. Bij elkaa r zij n z e datgene, waaraa n d e mensc h te n grond e gaat — tegenover haa t e n onverstand , waardoo r hi j behou den blijf t — en toc h valle n ze , daartegenove r bijeenhoorend , weer al s ee n onderlin g contras t uitee n — beeld va n he t eeuwig i n contraste n uiteenvalle n alle r dingen . Immers, d e war e wijsheid , beseffen d ho e elk e daa d een eenzijdighei d is , ka n to t d e daad , oo k d e liefde volle daad , nie t kome n — erkennend d e noodzakelijk heid, oo k va n he t kwaa d — de liefd e daarentege n za l altijd pogen d e n handelen d optrede n wille n e n za l daaro m in he t diepe r weze n de r dinge n e n hu n Noodzakelijkhei d uitteraard nie t mogen , nie t kunne n doordringe n — dat wi l zeggen, to t d e war e wijshei d nimme r kunne n kome n — de beide best e dingen , di e wi j bezitten , onz e liefd e e n onz e wijsheid, zij n alwee r tegenstrijdigheden , alwee r „vijanden " en late n zic h nimme r tegelijkertij d verwezenlijken . Alles waari n d e liefdevoll e Plato gaarne gelooft , word t door de n wijze n Plato als onvervulbaa r weerlegd , e n d e argumenten tege n Plato's „Staat" ligge n i n zij n eigen e geschriften voo r he t grijpen . De tegenstellin g tussche n „Goedheid " e n „Wijsheid " lig t het zuivers t e n duidelijkst — voor wi e althans nie t blin d ver trouwen o p wat he n daaromtren t i s ingeprent! — uitgedrukt in d e gedacht e va n de n Vade r e n de n Zoon , i n he t algemee n in d e voorstellin g va n ee n werkzaa m e n werkdadi g Midde laar. W e wete n ho e algemee n di e gedacht e i s e n ho e z e zic h in oud e godsdienste n e n filosofieë n i n verschillend e vorme n 73

terugvinden laat , waarva n e r eenig e al s he t war e zij n ineen gevloeid e n versmolte n to t d e i n d e Christelijk e kerke n e n maatschappijen zo o volkome n onbegrepe n e n onverwerkt e voorstelling va n de n Vade r e n de n Zoon . Duidelij k val t di e vermenging va n elemente n ui t verschillend e ideeën-com plexen waa r t e neme n bi j Phil o i n wien s gees t è n d e Helleensche è n d e Joodsch-Perzisch e è n d e Egyptisch e wereldaanschouwingen ware n opgenome n e n di e d e daari n vervatte Middelaar-gedachte n zoch t t e vereenigen , d e Joodsch-Perzische gedacht e va n d « werkdadig e e n bemid delende Sophia o f „wijsheid" — de Platonisch e wereldziel , Middelaar óó k tussche n Ideeënwerel d e n Verschijnselen wereld — altezamen doo r Phil o begrepe n i n de n „Logos" , dien hi j noemd e God s e e r s t g e b o r e n Z o o n — ook: plaatsvervanger, tolk , gezan t e n aartsengel . Ligt n u nie t i n di t voortduren d e n overa l optrede n va n die Middelaar-gedacht e voo r on s he t bewijs , da t d e Godhei d zelve, i n d e zuiver e opvattin g va n Alwijshei d doo r a l dez e dieptastende denker s onmogelij k al s werkzaam , ingrijpend , zelf-optredend gedach t ko n worden? D e klare Grieksche geest moest di t onderschei d tussche n Wijshei d e n Goedhei d vatte n en d e onmogelijkhei d inzie n voo r d e Wijshei d o m i n eige n gemoed parti j t e kieze n e n daari n éé n dee l d e voorkeu r t e geven bove n ee n ander , krachten s diezelfd e Wijshei d be staand e n die s va n haa r doordronge n deel . In d e Wijshei d i s Goe d e n Kwaa d één , i n d e Wijshei d berusten z e gelijkelijk, al s twee schale n va n éé n balans, twe e eeuwige noodwendigheden . Maa r d e Liefde , di e ander e Eenheidsdrang, optreden d naas t e n me t d e Wijsheid , belijd t niettemin evenzee r eeuwiglij k he t Goed e e n wijs t he t Booz e af — want d e liefd e streef t naa r opheffin g va n eige n per soonlijkheid, di e zic h i n he t Booz e staand e houd t e n ma g dus o m he t Goed e t e kunne n kieze n d e grenze n tussche n 74

Boos en Goe d n i e t ui t he t oo g verliezen ! — zoo verschille n dan Liefd e e n Wijsheid, een-zijnde , i n hu n streve n e n i n hu n wegen. Daaro m scheid t d e Wijshei d al s ui t eige n weze n d e Goedheid af , daaro m produceer t d e Vade r de n Zoon , opda t deze, middelend , ingrijpend , d e Liefd e do e zegevieren , waa r de Vader , i n d e hoog e rus t va n zij n Wijsheid , nie t ingrijpe n kan. En di t wi l da n eigenlij k zeggen : he t menschelij k inzich t in ' s leven s structuur , i n d e redelijkhei d alle r dingen , z ij n Wijsheid, verzoend e zic h aldu s me t zij n eeuwige n dran g naar Liefd e e n Recht , z ij n Goedheid , i n he t beel d va n de n Vader e n de n Zoon , de n Wijz e e n de n Goede , di e zij n twe e en toc h één , gelijk d e Wijshei d e n d e Goedheid , twe e i n hu n wegen, éé n i n hu n beteekenis , eikaar s contras t e n comple ment. Doc h oo k dez e dinge n kunne n allee n zuive r gedach t en gestel d worden , waa r he t denke n nie t ondergeschik t i s gemaakt, gebonde n i n dogma's , vastgeknoop t aa n overwe gingen va n ord e e n utiliteit , va n mach t e n gezag , waa r gee n redeloos moete n zegevier t ove r d e intelligentie . Daarom leer t me n on s oo k niet s va n die n aard , omda t w e worden opgevoe d i n e n doo r e n voo r d e maatschappij , of o m no g een s met Spinoz a te spreke n „nie t o m on s wijs, maa r o m on s gehoorzaa m t e maken " da t i s zon der Wijsheid , zonde r onderscheidingsvermogen , daaro m ver telt me n ons , dat w e tegelij k „Wijs " e n „Goed " zoude n kun nen wezen , tegelij k „d e waarhei d spreken " e n „onz e naaste n liefhebben", zel f trouwen s nie t bete r weten d e n jaa r i n jaa r uit herhalen d e n andere n inprentend , da t kindere n moete n worden „opgevoe d tot Christelijk e e n Maatschappelijke deug den" also f nie t elk e „Christelijk e deugd " onmaatschappelij k en elke maatschappelijke deug d onchristelij k war e e n alsof e r eenige ban d beston d tussche n de n „rok" , die n me n vrijwil lig weggeeft , me t de n geëischte n -mantel , e n de n „rok" , di e 75

niet zo o na i s al s he t hem d — tusschen he t „heb t u w naast e lief" en het „a l te goe d i s buurmans gek" . „Eén e n dezelfd e i s d e we g opwaart s e n nederwaarts " heeft Heraklitu s gezegd . Is zelfbedwan g altij d goed ? Tegenove r de n moordenaa r van u w moeder , de n beleedige r va n u w dor'jter ? Da n i s zelfbedwang hatelijk e e n onmenschelijk e gevoelloosheid . I s trouw goed ? Trou w i s dikwijl s medeplichtigheid . I s ontrou w dan goed ? Ontrou w i s meesta l verraad . I s bezadigdhei d goed? Bezadigdhei d i s gemi s aa n hartstocht . I s da n harts tocht goed ? Hartstoch t i s gemi s aa n bezadigdheid . Is zachtmoedighei d goed ? „Zali g zij n d e zachtmoedigen " maar, „zacht e chirurgijn s make n stinkend e wonden. " I s rechtvaardigheid goed ? Summu m jus , summa injuria. Hoe denke n w e ove r ee n moeder , di e haa r misdadige n zoon uitlever t e n te r doo d doe t brengen ? Z e i s rechtvaardig , maar z e mis t liefde . Ho e ove r haar , di e de n zoo n vrijlaat , loslaat o p anderen . Z e bezi t liefde , maa r z e i s onrechtvaar dig. I s onpartijdighei d goed ? Z e wijs t o p gemi s aa n geest drift, di e ee n schromelij k tekor t ka n blijken . I s geestdrif t goed? Z e wijs t o p gemi s aa n onpartijdigheid , di e to t mis daden ka n drijven . I s he t goe d de n ongevraagde n ro k t e geven bi j de n opgeëischte n mantel ? Ja, voo r d e hooghei d va n eige n ziel , neen , jegen s de n medemensch, die n me n wellich t bete r diens t bewee s me t ee n weigering o f ee n terechtwijzing . Wa s d e legendarisch e dag , die de n we g de r menschhei d scheidd e va n di e de r dieren , d e dag, da t d e mensc h ee n sto k opna m o m zic h t e verdedigen , zijn eerst e werktuig , wa s di e da g ee n gelukkig e dag ? Hi j leidde o p wegen va n wijshei d e n vernuft , hi j leidd e a f va n d e wegen de r intuïti e e n zintuiglijk e verfijning . Alle goe d i s kwaad , all e winst i s verlies , elke vooruitgan g 76

is achteruitgang , „éé n e n dezelfd e i s d e we g opwaart s e n nederwaarts." Eender i s he t wa t on s zedelij k handele n betreft . Ho e w e kiezen, w e kieze n verkeerd , ho e w e handelen , onz e daa d i s ontoereikend. E n w e moete n kiezen , w e moete n besluiten , voortdurend, wan t all e leve n i s handelen , i s d e daad , i s ee n keuze, e n n i e t besluite n i s toc h besluiten , blanc o stemme n is óó k stemme n — men „onthoudt " zic h niet , oo k a l ver kiest me n he t „bikkele n me t d e jongen s o p d e stoepe n de r openbare gebouwen " bove n aandee l i n he t stadsbestuur ! De Russisch e schrijve r Wladimi r Korolenk o beschrijf t i n een zijne r vertellinge n ee n opstan d va n d e Jode n tege n hunne Syrisch e verdrukkers , e n i n da t verhaa l kom t oo k ee n gesprek voo r tussche n ee n aanvoerde r de r Esseeërs , di e leerden, da t me n he t gewel d nie t me t gewel d ma g keere n e n een de r militant e Maccabeeën , di e va n tegenovergesteld e meening e n handelin g waren . Di t gespre k heef t zee r blijk baar de n diepere n zi n va n ee n twistgespre k tussche n de n schrijver e n Tolstoi, tusschen Tolstoi e n de Russisch e Revo lutionnairen i n he t algemeen . Tolstoi, i n het verhaa l d e Esseeër, verdedigde , naa r me n weet , d e meenin g da t he t kwaad nie t me t gewel d gekeer d moe t worden , omda t me n dusdoende nieu w kwaa d voeg t bi j ou d kwaad , nieu w bloe d vergiet bi j he t eerde r vergotene . Daarentege n betoog t d e Maccabeeër, Korolenk o — dat men , he t kwaa d nie t bestrij dend, he t oud e kwaa d toestaa t voor t t e woekere n e n zic h te verdubbele n — de krijgsliede n immer s spotte n slecht s bi j den aanbli k de r ongewapend e Esseeërs , zi j doode n d e weer loozen, aldu s geweldplegen d zonde r levensgevaar , e n hu n hart no g verharden d i n spo t e n hoo n aa n d e ongewapenden ! Geen va n beide n ka n de n ande r overtuigen , pr o e n contr a wegen hier , al s steeds , tege n elkande r op . Maa r toe n Tolstoi, kort n a zij n bekeering , di e he m uitteraard d e dinge n eenzijdi g 77

en hartstochtelij k dee d zien , o p ee n rei s naa r Toela , ee n detachement soldate n ontmoett e me t ee n ka r vo l berken roeden o p we g naa r ee n dor p o m daa r d e gansch e boeren bevolking, di e geweiger d ha d ee n drukkend e belastin g o p t e brengen, t e geeselen , voeld e hi j we l he t wankel e e n ontoe reikende va n d e zedelijk e keuze , di e hi j ha d gedaan . Hi j zweeg, overeenkomsti g zij n beginsel , da t me n lijdelij k moe t zijn i n he t kwaa d — een toevalli g daa r aanwezig e dam e echter zwee g nie t e n bego n i n heftig e woorde n d e soldate n op t e zetten , hu n verachtelij k wer k t e weigeren . Opruiin g tot dienstweigering, tot muiterij , tot verzet , di e o f hu n dood, öf di e va n hunn e officiere n to t gevol g moes t hebbe n — nieuw kwaa d verwekke n o m he t oud e tege n t e gaan , nieu w bloed vergiete n bi j he t vergotene , voo r he t no g t e vergiete n bloed! Maar Tolstoi, zwijgend, voeld e wel , da t zwijge n oo k hie r beduidde, wa t he t altij d beduidt : medeplichtighei d aa n he t kwaad, medeplichtigheid aa n wat men , uit inzich t o f lafheid , niet heef t belet . E n va n toen a f wijzigd e hi j zij n meenin g en oordeelde, dat men het kwaad wel met het woord, niet met de daad moe t bestrijden . Maa r he t woor d openbaar t andere n aan zichzelf e n wekt in h u n gemoed den wil tot de daad, die men zel f nie t wi l begaa n — en aldu s naderd e Tolstoi het standpunt va n de n hoogmoedige n nederige , di e zij n ro k weggeeft e n zijn rug toekeert e n niet aa n het zedelij k karak ter va n zij n broede r denk t — andere hande n goe d genoe g vindt voo r datgene , waarva n hi j d e zijn e zuive r houde n wil . En zoo , meenen d doo r d e wijzigin g va n zij n standpun t t e hebben gewonnen , verloo r hi j wee r eve n vee l aa n de n anderen kan t — z w i j g e n d medeplichti g aa n he t „oude " bloed, wer d hi j het, sprekend , aa n he t „nieuwe" . Een e n dezelfd e i s d e we g opwaart s e n nederwaarts . El k drama i s he t dram a van Oreste s — meenend goe d te kiezen , 78

kiezen w e verkeerd ; hadden w e ander s gekozen , da n hadde n we no g verkeer d gekozen . Oedipus i s Orestes , ontdaan va n den vor m va n he t noodlotsdrama , i s he t dram a van Oedipu s dat va n de n mensch , di e altij d he t goed e wi l e n he t kwad e baart, doo r „de n wi l va n he t Noodlot" , ander s gezegd , d e structuur de s leven s — Antigon e i s Orestes , de we t i n haa r hart gehoorzamend , vertra d z e aardsch e wette n — die ge hoorzamend, zo u z e goddelijk e vertrede n hebben . Brutus i s Orestes — elke revolutionnai r is Orestes , oud kwaa d wre kend me t nieuw , d e sme t va n ou d bloe d wasschen d me t versch-vergoten bloe d e n te r eige n handhavin g eige n dwin gelandij stellen d voo r d e neergevelde tyranni e — zoo bedoel t het Anatol e France, als hi j on s i n he t atelie r va n de n jonge n schilder Gameli n — de Revolutie-hel d ui t „Le s Dieu x on t soif' — voor ee n levensgroot e Orestesbeelteni s brengt , di e de trekke n va n zij n make r vertoont ! Wie heef t „gelijk" , Tolstoi o f Korolenko? Ho e moete n we handele n tegenove r he t kwaad ? He t wederstaa n me t d e daad, aldu s nieu w bloed , eige n bloed , voegen d bi j he t oud e — of he t aanzie n e n lijden , aldu s on s medeplichti g maken d aan het bestaande? He t blijk t duidelijk : hie r valt nie t t e generaliseeren, hie r fale n all e „beginselen" , all e dogma's , all e grondstellingen, all e uniform e regels , hie r word t d e mensc h teruggeworpen o p zij n eige n zedelij k oordeel , o m da t e n da t alleen tot richtsnoe r t e kiezen voor zij n dade n e n zijn gedrag , zonder eeni g rech t ee n ande r zij n ander e keuz e t e verwijte n daar z e beide n i n hu n keu s gelijkelij k ontoereiken d zij n e n hun eenige , maa r oo k volmaakt e rechtvaardigin g voo r wa t ze noodzakelijkerwijs aa n kwaa d zulle n aanrichte n ontleene n aan d e oprechthei d va n hu n overtuiginge n e n d e zuiverhei d van hunn e bedoelingen . Daarop e n daaro p alleen , o p bewusthei d e n oprechthei d komt he t altij d wee r neer , daa r lig t d e scheidin g tussche n 79

waar e n onwaar , tussche n goe d e n kwaad , tussche n gerech tigheid e n onrecht . Wa t w e va n d e schoonhei d zeiden : e r i s geen rege l t e stellen ; elk kunstwer k getuig e voo r zichzel f — en va n d é waarheid : e r ka n niet s „bewezen " worden , elk e zuivere gedachte is waarheid, alles wat waarachti g is, is waar, zien we nu oo k gelden ten opzicht e van het zedelijk handelen : alles wa t eerlij k is , i s zedelijk . El k ande r criteriu m faalt , el k u n i f o r m criteriu m i s onbruikbaar . I n he t aantoone n daar van lig t he t o n m a a t s c h a p p e l i j k e va n d e diepst e beteekenis de r Orestes-drama' s — een groot e groe p naa r wi j zullen zien ! Zoolang de personen i n ee n drama zic h van di e noodlottige ontoereikendheid hunne r dade n nie t bewus t zij n e n dez e pa s na he t plege n me t schri k e n verbijstering ontwaren , blijft he t drama no g vrij-eenvoudig ; het word t echte r pa s gecompli ceerd, he t volkome n „modern e drama" , zoodr a d e mensc h tot voldoend e kenni s e n zelfkenni s i s gekome n o m zic h bi j voorbaat va n d e ontoereikendhei d zijne r daden , va n he t nuttelooze zijne r poginge n e n daarbi j da n oo k natuurlij k van zij n zedelijk e onvolkomenhei d rekenscha p t e geven , terwijl hij , tot die n tra p gekomen , tegelijkertij d weet , da t hi j toch altij d za l moete n kieze n e n da t d e onpartijdigheid , he t „bikkelen me t d e kinderen " ee n illusi e e n ee n ficti e is . Di t dubbele bese f voer t he m dan , naa r zijne n aard , to t twijfe l o f vertwijfeling, to t scepticism e o f to t wanhoop . Zo o i s he t drama va n de n no g o n b e w u s t e n mensc h he t dram a va n de o n t o e r e i k e n d h e i d , blijken d n a d e daa d — het drama va n de n bewuste n mensc h i s o f he t dram a va n de n twijfel voo r d e daa d — óf va n d e vertwijfelin g n a d e daad . Schiller's drama's behoore n no g to t d e eenvoudig e — de per sonen zij n daari n no g nie t to t volledig e bewustheid gekome n — Shakespeare' s „Hamlet" — De Musset' s „Lorenzaccio " — zijn drama' s va n twijfe l vóó r d e daad , Hebbel s „Judith" 80

is ee n drama va n vertwijfeling n a d e daa d o m eige n zede lijke ontoereikendheid . He t dram a van Brutu s (Juliu s Caesar) i s he t dram a va n d e vertwijfelin g n a d e daad , doo r het fale n va n menschelij k wikke n tege n d e meedoogenloos heid de s levens . Twijfel e n ontoereikendhei d — ziedaar d e gemeenschap pelijke grondsla g va n el k drama , da t ee n waarachti g men schelijk conflict , voortvloeien d ui t ' s leven s structuur , to t onderwerp heef t — het i s he t bese f va n eige n onzekerhei d en „onvoldragenheid" , da t i n de n wijz e leef t e n da t d e grond slag word t va n zij n levensbeschouwing , ' t wel k d e kun stenaar, o p ander e wijze , veraanschouwelijk t e n drama tiseert. En daaro m i s d e war e kunst , stammen d ui t he t war e Eenheidsbesef, evenzeer o n m a a t s c h a p p e l i j k al s he t ware denken . Ten eerst e a l o m d e grenzen - e n distincties-vervagend e tendentie, ee n aansla g o p d e uniformiteit , welk e grenze n e n distincties va n alle n aar d to t haa r instandhoudin g va n nood e heeft. D e conclusie , da t el k dogm a va n welke n aar d ook , falen moe t tegenove r d e eindelooz e tegenstrijdighei d onze r daden al s relatie s e n functie s i s a l ee n bijzonde r onstichte lijke — onkerkelijke e n onmaatschappelijk e — conclusie, di e echt-kerkelijken, echt-maatschappelijke n gemoedere n da n ook ee n war e ergerni s is . Maar da n verde r omda t me n d e „menschelijk e ontoerei kendheid", i n zedelijke n zi n onmogelij k ka n aanvaarde n al s een algemeen-menschelij k noodlot , waaraa n nieman d ont komt. He t i s o m di e voortdurend e demonstrati e va n on s a l l e r zedelijk e onvolkomenheid , va n onz e gemeenschappe lijken schul d aa n he t gemeenschappelij k kwaad , da t Sha w zo o fel gehaa t i s i n Engeland . W a n t wa t word t e r me t da t bese f van we t e n tucht ? Nogmaals , he t i s nie t voldoend e da t e r 81 Prometheus. 6

menschen zij n di e wette n make n e n tuch t uitoefene n willen , maar z e moete n e r oo k va n hart e i n gelooven , z e moete n zich va n hart e gerechtig d achten , hu n medemensche n aa n te brengen , tege n he n t e getuige n e n he n t e vonnissen . E n dat i s nie t mogelij k zonde r ee n ster k bese f va n eige n deugd , boven d e ondeug d va n anderen , zonde r d e vast e distincti e tusschen „braaf " e n „slecht" . Daaro m i s oo k he t Christelij k zondebesef i n weze n onmaatschappelijk , e n daaro m za l me n er oo k i n de n maatschappelijk e vergeef s naa r zoeken . D e officier di e i n ee n ande r pakj e steekt , voel t zic h „superieur " in eike n zin ; doe t hi j di t niet , da n word t he m di t gemi s aangerekend al s tekor t aa n „militair e eigenschappen " e n terecht. Gelijkheidsgevoel , al s gevoe l va n gezamenlijk e zedelijke ontoereikendheid , zooal s d e wijsgee r he t beseft , d e dichter he t voel t e n d e war e Christe n he t i n ootmoe d onder gaat i s maatschappelijk-onbruikbaa r — maar zedelijk e zelf verheffing, di e zic h i n oprech t geloo f aa n eige n voortreffe lijkheid, aa n d e houdbaarhei d de r wetten , aa n d e heilzaam heid de r uniformitei t handhaaf t e n tege n andere n keert , i s de meest-bruikbar e maatschappelijk e eigenschap . In ee n werkelij k stichten d dram a i s gee n plaat s voo r on toereikenden e n nie t voo r twijfelenden , maa r slecht s voo r geweldige, kranige , nimme r aarzelende , nooit-falend e per soonlijkheden, mannen , di e wete n wa t z e willen , onwrik baar trou w aa n he t een s gegeve n woord , rechtvaardi g e n vastberaden — dat wi l zeggen : juis t he t tegendee l va n de n rijpen, bewuste n mensch , di e heef t leere n inzien , da t hij nooi t ka n wete n wa t hi j wil , da t el k beginse l on bruikbaar i s e n wien s leven , me t da t bese f al s richtsnoe r en methode , onvermijdelij k i n ee n eeuwig e b e w u s t e verscheidenheid va n b e w u s t e handelinge n uiteenvalt , terwijl d e uniformitei t va n handele n de s vastbeslotene n en onwrikbare n juis t wijs t o p d e afwezighei d va n zul k 82

een critisch , regelend , waakzaa m bewustzij n e n zij n leven du s wordt : uniformitei t va n handele n naa r buiten , onbewuste verwarring , da n we l karakterloo s opportunism e van binnen . Doch than s kom t d e moeilijkhei d — immers ho e ka n n u in ee n stichtelij k drama , waari n d e helde n braaf , deugdzaam , gehoorzaam e n volharden d zijn , he t conflic t ontstaan , dat toc h onmisbaa r word t gevoel d al s „handeling " i n de n bouw va n el k dram a o m de n toeschouwer , di e mensche n wi l zien — zien i s onderscheiden , contras t i s conflic t — in span ning e n geboei d t e houden ? In eenig e vijandscha p tussche n mense n e n maatschappi j kan he t nie t gezoch t worden . D e nobel e figuu r i n ee n maat schappelijk-stichtend dram a (stichten d altij d i n de n zi n va n opbouwend) ka n nie t ander s da n ee n vrien d va n d e gemeen schap — zijn ker k e n zij n vaderlan d — wezen; hi j i s i n d e groote maatschappelijk e drama' s va n d e zeventiend e eeu w zelfs bi j voorkeu r ee n krijgsheld , haa r terech t hooggepreze n verdediger. He t ka n evenmi n gezoch t worde n i n zij n inner lijke ontoereikendheid , noc h i n zij n twijfel , wan t ontoerei kendheid al s algemeen-menschelij k noodlo t word t i n ee n maatschappij va n „superieur e karakters" , „hoogstaand e mannen" e n „achtbar e burgers " nie t erken d e n doo r echt maatschappelijke temperamente n oo k volstrek t nie t gevoeld . Corneille noem t „I e gran d Condé " i n volkome n gemoeds kalmte „un e bell e ame" . T w i j f e 1 is gehee l e n a l ui t de n booze, d e rechtstreeksch e ondermijnin g va n kerkelij k geloo f en maatschappelijk e eenswillendheid , doo r gemeenschappe lijk vertrouwe n i n we t e n gezag . He t eeni g mogelijke , he t eenig bruikbar e conflic t blijf t da n he t kunstmati g gecreëerd e „ o n g e l u k k i g t o e v a 1". Wanneer w e te r zijne r tij d nade r ove r „maatschappelijk e kunst" spreke n e n voorbeelde n va n maatschappelijk e kuns t 83

analyseeren, za l he t on s blijke n da t dez e drama' s inderdaa d tot conflic t hebbe n he t „ongelukki g toeval" , e n da t di t he t eenig-mogelijke is , wi l he t dram a nie t doo r zij n weze n i n wezenlijk conflic t kome n me t d e maatschappij , zooal s da t met all e werkelijk e drama' s he t geva l is , a l behoef t zich , gelijk gezegd , da t conflic t nie t dadelij k i n dade n va n vijand schap o m t e zetten . Er i s no g ee n groe p va n geesten , di e aa n de n denkende n geest zij n verwan t doo r he t gevoe l va n he t loute r relatiev e en functioneel e de r dingen : d e humoristen . Oo k zi j zij n d e vijanden va n d e maatschappij , daa r gevoe l voo r he t relatiev e der dinge n d e hechthei d va n d e maatschappelijk e instellin gen e n maatschappelijk e distinctie s ondermijnt . Dez e ui t he t voorgaande logisc h afgeleid e redeneerin g vind t ee n treffend e bevestiging i n d e modern e theori e va n Bergso n ove r he t wezen va n de n humor . De man , di e ee n straa t uitloope n komt , nie t oplet , nie t om zic h hee n zie t e n me t de n neu s tege n ee n boo m loopt , handelt mee r al s ee n a u t o m a a t da n al s ee n denkende , die zic h rekenscha p va n zij n doe n e n late n geeft . H i j v e r z u i m d e r e k e n i n g t e houde n me t d e o m he m heen voortduren d veranderd e omstandig h e d e n (hier : het eindige n va n ee n straat , he t nadere n va n een kar ) hi j blee f i n gebrek e zij n gees t beweeglij k t e houden , niet t e v e r s t a r r e n — de lac h va n de n toeschouwe r i s d e correctie, di e hi j verdient , ee n aansporing , o m he m i n he t vervolg to t mee r oplettendhei d e n geestelijk e soupless e t e nopen. Zoo zie t Bergso n i n a l he t lachwekkend e ee n uitin g va n a u t o m a t i s m e e n i n de n lac h aanvankelij k ee n social e daad, ee n daa d va n onderling e opvoedin g e n terechtwijzing . W e kunne n to t on s leedweze n nie t bi j Bergson s origineel e en uiters t vernuftig e uiteenzettinge n stilstaan , he t i s inder 84

daad treffen d ho e hi j va n ta l va n lachwekkend e gevallen , meest aa n d e litteratuu r ontleend , he t elemen t va n automa tisme opspoor t e n blootlegt , w e verwijze n daarvoo r naa r zijn boe k (L e Rire , essa i su r l a signification du comique ) e n willen e r on s to e bepalen , n a t e gaan , i n hoeverr e Bergson s opvatting bevestigin g geef t aa n he t uitgesproke n vermoe den, da t d e humo r anti-maatschappelij k is . Kiezen w e daarto e he t doo r he m gegeve n geva l va n ee n douanier in Dieppe , di e in ee n stormnach t ui t zij n be d gehaald doo r noodseine n va n ee n i n levensgevaa r verkeeren d schip, ijling s te r hul p snelt , me t gevaa r voo r eige n leve n een tienta l mensche n va n he t zinkend e schi p wee t t e redde n en, nauwelijk s me t he n i n zij n kantoo r terug , de n i n hu n hemd bibberende n schepsel s vraag t o f z e niet s t e declareere n hebben! Di t i s puu r automatisme . Zonde r me t d e totaa l ver anderde omstandighede n rekenin g t e houden , zonde r daar van eigenlij k iet s t e gevoelen , doo r gemi s aa n zin-voor verhouding, aa n gevoe l voo r he t relatiev e de r dinge n — door een critieklooze , egocentrisch e overschattin g va n zij n klein persoonlijk aangelegenheidje , kom t hi j to t zij n lachwekkend e vraag. Maa r hoevele n zij n d e verwante n va n deze n douanier : elk fanaticus , el k overtuig d aanhange r va n ee n partij , ee n kerk, j a zelf s va n ee n theorie , di e tegenove r ' s leven s einde looze grootheid , verscheidenhei d e n wisselvallighei d onver anderlijk zij n eenmaa l aangenome n dogm a stelt ! E n toc h i s dat tegelij k zij n kracht , d e voorwaard e va n zij n slagen , d e bron va n zij n energie . Zo o doe t d e katholiek , di e i n de n oorlog ee n wrak e God s ziet , voo r de n smaa d zij n ker k aan gedaan — de socialist , di e voo r gee n menschelijk e calami teiten ee n ander e verklarin g wee t da n „economisch e wan verhoudingen" —- 't wel k hi j me t a u t o m a t i s c h e gedach teloosheid tegenove r d e eindelooz e wisselvallighei d e n samengesteldheid de s leven s ze t — en wie , di e eenigszin s 85

met d e Freudsch e geschrifte n o p d e hoogt e is , proef t gee n a u t o m a t i s m e i n d e onveranderlijk e verklarin g va n all e droomen e n denke n ui t erotische n oorspron g — en wel k woord kom t on s o p d e lippe n al s w e ee n moder n Significu s hooren zeggen , da t all e verwarringe n e n smarte n va n he t menschdom voortkome n u i t . . . . e e n v e r k e e r d g eb r u i k v a n d e w o o r d e n . Zi j allen zijn neven en nichten van de n douanier , di e gee n aangelegenhei d zó ó belangrij k en gee n arbei d zo o noodzakelij k vind t al s d e zijn e — en zoowel voo r professo r Freu d al s voo r de n douanie r i s di e illusie noodzakelij k o m vo l t e houde n e n t e slagen . Alleen nie t voo r de n denker , di e nie t allee n gee n stellighei d zoekt, maa r zelf s d e stellighei d vrees t e n d e watere n o m hem hee n i n voortdurend e bewegin g houdt , opda t hi j nie t met d e rotse n vergroeie ... En duidelij k zie n w e het : het i s overa l he t e g o c e n t r i s c h e , he t maatschappelijke , ' t wel k zic h tege n he t eeuwig wisselende, eeuwig-vervloeiend e leve n al s halsstarri g a u t o m a t i s m e voordoet . Tot o p zeker e zee r gering e hoogte , i n ee n beperkte n zi n wordt he t automatism e doo r iederee n al s zoodani g herken d en me t ee n lac h gecorrigeer d — eenig individualism e heef t ieder, maa r d e echt e maatschappelijk e steunpilare n vertoo nen toc h we l die n tre k va n doodelijke n ernst , die n ze , al s iederen nood , onmiddellij k to t deug d verheffen , to t he t ken merk va n de n waren , de n ernstige n man j niet s i s echte r minder waar , gemi s aa n humo r i s eerde r gemi s aa n intelli gentie, tenzi j me n eenvoudi g nie t z i e t , wa t e r gaand e i s — als ee n ma n tege n ee n boo m loopt , omda t hi j de n hoe k va n de straat nie t zag , al s ee n oud e boekhouder zij n jas ophang t aan ee n kapsto k di e e r nie t mee r is , daa r ee n paa r jong e schalken he m losschroefden , o m de n oud e di e jare n lan g zijn ja s daa r ophin g e n di t n u zonde r opzie n automatisch , 86

w e r k t u i g e l i j k doet , t e bedotte n e n boo s t e make n — als ee n houtzage r i n d e ker k onde r d e pree k d e bewegin g van he t houtzage n volvoert , omda t hi j zic h nie t voldoend e kan aanpasse n aa n d e veranderd e omstandighede n — dan lachen d e liede n gri f e n onbedaarlijk , maa r z e voele n abso luut nie t hu n eige n automatisme , z e beseffe n geenszin s ho e ze, o m zo o t e zeggen , dagelijk s hu n ja s ophange n aa n ee n knop di e e r nie t mee r is , da t wi l zegge n zic h vasthoude n aan wa t gee n zi n mee r heeft , aa n wat , i n he t zic h voortdu rend wijzigend e leven , a l lan g zij n beteekeni s heef t verloren , hoe ze , al s automaten , blijve n voortrolle n o p hu n eenmaa l gebaande weggetjes , o p dogma's, wetten e n regels , en voora l op woorden e n formules, zonde r t e zien , hoe ' s leven s stroo m zich va n he n afkeer t e n zic h ander e beddinge n graaft . Het blind e automatism e i s he t mer g va n elk e maat schappij, va n elk e organisatie , va n elk e partij . Me n lach t om d e Duitsch e grensbeambten , di e va n scheermes-étui' s e n lucifersdoosjes d e letters wegkrabben , omda t e r „i n Duitsch land gee n drukwer k ma g worde n binnengebracht, " doc h di t automatisme — hetzelfde da t me n bi j ee n parad e zie t — is een maatschappelijk e noodzakelijkheid , e n ee n perfec t geor ganiseerde maatschappi j i s e r een , waari n d e lede n to t de n hoogsten graa d va n automatism e zij n afgerich t — zonder het t e onderscheiden ! Daardoor i s he t mogelijk , da t dezelfd e lieden , di e lache n om de n douanie r in Dieppe , vo l eerbied spreke n ove r de n soldaat, di e zic h sterven d oprich t o m zij n kolone l he t laatste militair e saluu t t e brengen . E n toch , al s he t een e zo t is, i s he t ander e oo k zo t e n stuiten d daarbij , omda t daa r ee n man, i n he t aangezich t de s doods , no g nie t zij n rechte n o p zichzelf herneem t — dezelfde ma n wellicht , di e i n gezond e dagen zo o trotsc h was , da t hi j zic h d e kaa s nie t va n he t brood lie t eten ! — want me n ka n toc h nie t meenen , da t 87

tegenover de n doo d d e sterre n va n de n overst e belangrijke r zijn da n d e inkomend e rechte n te n opzicht e va n ee n schip breuk? Het blinde , critieklooz e automatism e i s bi j uitste k maat schappelijk, d e zic h daartege n keerend e humo r i s anti-maat schappelijk e n terech t zeg t Sha w ergen s va n ee n stupide n jongen, d i e k n a a p h e e f t g e e n h u m o r , h i j z a l het ve r brengen . Duidelijk zie n w e da n oo k d e Ironi e i n d e groot e werke n der litteratuu r t e voorschij n trede n i n tijde n waari n d e anti maatschappelijke, d e individualistisch e gezindhei d de n bo ventoon voert ; bi j he t pantheïsm e van Goethe , de natuur liefde van Rousseau , het vegetarism e van Shelle y e n Byro n voegen w e he t sarcasm e van Voltair e als uitin g va n één zelfde geestesgesteldheid . Eenheidsgevoe l e n betrekkelijk heidsgevoel zijn , w e zage n het , we l i n weze n één , doc h i n zichzelf wee r zó ó eindeloo s onderscheiden , zo o gecompli ceerd, da t nie t éé n gemoe d all e trekke n e r va n vollediglij k weerspiegelen kan , maa r el k ee n kan t weerspiegel t va n hetzelfde, „iede r naa r zijne n aard" . Oo k i n d e Renaissance , evenzeer ee n tijdperk , waari n he t anti-maatschappelijk e element bove n drijft , trede n pantheïsm e (loochenin g va n d e p e r s o o n l i j k e onsterfelijkheid , eerst e aanvalle n o p d e geocentrische wereldbeschouwing! ) sarcasme , natuurliefd e (in d e Grieke n zo o bewonder d doo r de n Renaissancist! ) en , zoo a l voorshand s gee n vegetarisme , da n toc h (naa r on s in detail s za l blijken ) ee n daarnaa r heenwijzend e verhou ding to t d e dierenwereld , gezamenlij k e n i n vereenigin g op . I n d e Middeleeuwe n e n i n d e zeventiend e eeu w — tijdperken, waari n he t kerkelij k e n maatschappelij k sentimen t de n boventoon voer t — vinden w e dez e trekke n nie t o f nauwe lijks — ook di t alle s za l on s i n overvloe d va n bijzonderhede n blijken. 88

Daar d e humo r al s gevoe l va n relativiteit , va n critie k (onderscheiding), he t vertrouwe n i n d e maatschappi j e n haar handhaver s noodzakelij k ondermijnt , zo o heef t d e Al ééne Intelligenti e i n hen , di e to t steunpilare n va n ee n maat schappij o f ker k gebore n zijn , mè t d e onvatbaarhei d voor , ook de n afkee r tege n de n humo r gecreëerd . Alwee r altij d hetzelfde: noodzakelijkhei d omgeze t to t lust , gebonde n moeten, to t wa t vrij e verkiezin g schijnt . Onwillekeuri g kom t ons hie r i n d e gedacht e ee n uitspraa k va n de n groote n Bossuet, da t d e ironi e i n strij d i s me t ee n Christelijk e levens opvatting. Bossuet , d e machtig e woordvoerde r va n d e auto ritaire Ker k i n he t Frankrij k va n d e zeventiend e eeuw , d e groote steunpilaa r va n he t me t di e Ker k vervlochte n abso lute koningschap . D e ma n va n d e „Variations de l'Eglis e Protestante" — die d e onwrikbaarhei d e n onveranderlijk heid va n he t Katholicism e demonstreer t al s zij n grootst e deugd e n heerlijkheid , Bossuet , d e maatschappelijk e ma n „uit-één-stuk", wien s filosofisch e werkzaamhei d culmineer t in he t „soyon s soumis " — Bossuet verklaar t me t zij n onfeil baar maatschappelij k instinct , d e ironi e i n strij d me t ee n Christelijke (lees : kerkelijke ) levensbeschouwing . E n di t allee n i s a l bijn a ee n bewij s va n he t anti-maat schappelijk karakte r va n de n humor . Zoo zie n w e du s — en zulle n no g duidelijke r zie n — alle wijsheid e n rechtvaardighei d me t wa t e r o p verschillend e wijze me e samenhangt , to t de n humo r to e — gevoel va n het relatiev e e n enkel-functioneel e de r dinge n — in weze n anti-maatschappelijk. He t i s than s tij d o m beknoptelij k n a te gaan , va n welke n aar d d e geestesgesteldhei d i s de r maat schappelijke e n kerkelijk e steunpilaren .

89

De S t e u n p i l a r e n . Individualistisch — egocentrisch. Uit d e bovenstaand e uitteraar d onvolledig e schet s — want he t i s bete r d e nader e uitwerkin g de r verschillend e punten ui t t e stelle n to t w e he t aa n d e han d va n bepaald e kunstwerken duidelijke r kunne n doe n — hebben w e begre pen da t he t tweeledi g proce s va n d e Eenhei d zic h aa n on s openbaart i n he t conflic t tussche n Individ u e n Collectiviteit . In de n volslage n mensc h word t zic h d e Eenhei d va n zichzel f bewust, o m i n di e zelfherkennin g to t zelfopheffin g t e kome n — in d e collectivitei t vergee t zic h d e Eenheid , e n di e zelf vergetelheid i s d e voorwaard e va n de r Eenhei d zelfbehoud . Wanneer d e Eenhei d zic h va n zichzel f bewus t wordt , dan i s da t bewustzijn , zage n we , ee n bewustzij n va n onvol maaktheid i n verscheidenheid , i n gebrokenheid . Va n de n mensch uit : d e denkend e mensc h kom t to t he t opheffe n van all e relatie s i n de Eenheid , n a di e relatie s voora f i n zic h zelf t e hebbe n herken d e n volgens di e natuurlijke herkennin g gesteld. I n di e werkzaamhei d blijk t he m he t redelooz e va n regels, he t onhoudbar e va n dogma's , waa r hi j alle s onder scheidt al s relati e e n functie , i n eeuwig e wisselin g e n ver vloeiing. Daardoo r geloof t hi j da n oo k nie t mee r i n d e wetten e n regels va n d e Uniformiteit, onderscheid t d e daari n geforceerde distinctie s al s onnatuurlij k e n maak t zij n eige n oordeel to t de n „maatsta f alle r dingen" , i n he t bese f da t e r geen beter e maatsta f is . Daarom moe t d e war e denkend e mensc h noodzakelijker wijs i n d i v i d u a l i s t zij n e n ka n zic h noc h d e redelijk heid, noc h d e rechtvaardighei d i n d e maatschappi j ander s voordoen da n al s tegenstreven d individualisme , i n d e ker k als „ketterij" . D e histori e bevestig t dit . Maa r terwij l hi j weet, da t hi j gee n andere n maatstaf , gee n ande r „inmanen t

9°

criterium" k a n aanvaarde n da n eige n inzich t — beseft hi j dan tegelijkertij d he t ontoereikend e va n die n maatstaf , he t slechts persoonlij k bruikbar e va n da t criterium , e n ka n hi j dus niet , wa t hi j al s eige n zi j he t in-zich-volmaak t inzich t erkent, andere n aanbiede n al s gesteldhede n va n algemeen e geldigheid. Ja, d e individualis t heef t zic h al s he t „middelpun t va n het heelal " gesteld , maa r me t die n verstand e da t hi j eige n „Ik" zoek t ui t t e breiden , to t he t d e ruimte n e n d e verhou dingen va n he t Heela l i n zic h omva t e n i n zij n hoogst e oogenblikken zic h d e zuiver e afspiegelin g va n da t alomvat tende Een e weet . Zo u hi j e r i n slagen , volkome n i n d e Een heid o p t e gaan , da n war e hi j teven s ondergegaan , zooal s Goethe's Prometheu s e n de symbole n de s Avondmaal s on s leeren. In zij n weze n spiegel t zic h d e zelfherkenningsdran g de r Eenheid, di e i n hoogst e instanti e zelfvernietiging , zelfop heffing is . I n de n i n d e collectivitei t opgaande n mensc h spiegelt zic h d e zelfvergetelheidsdran g de r Eenheid , di e daardoor zichzel f voo r zelfopheffin g bewaart . I n zij n weze n is dus d e Eenheid voo r zichzelv e blind. Va n die n mensch uit : hij i s blin d voo r d e Eenheid . We moete n on s dez e beid e tegenstrevend e krachte n den ken al s natuurkrachten , di e zic h o p dez e wijz e voordoe n i n menschen, zooal s „he t bevriezen " i n vloeistoffe n e n „he t oxydeeren" i n metalen , e n wannee r w e z e on s al s zoodani g denken, begrijpe n w e lich t da t z e ook , al s natuurkrachten , geen maa t kenne n e n zichzel f nie t breidele n kunnen . In overeenstemmin g daarme e zij n e r twe e soorte n va n menschen: Eenheidzoeker s e n Eenheidschuwers , twe e door en-door verschillend e organismen , elkander s vijanden , bestemd elkander s streve n t e ondervange n e n gedeeltelij k ongedaan t e maken , waarbi j w e nauwelijk s behoeve n t e 9i

vermelden da t i n d e werkelijkhei d d e beid e type n zic h nie t in hu n uiterst e voordoe n e n w e du s allee n va n ee n sterk overwegenden aanle g kunne n spreken , di e zic h da n oo k we l tot i n de kleinste dade n en uitingen laa t gelde n e n opsporen . Indien n u de bewuste, denkend e mensch , d e naa r redelijk heid e n rechtvaardighei d strevend e zic h te n opzicht e va n d e collectiviteit laa t kwalificeeren al s „individualist" , ho e zullen we dan den in een collectiviteit opgaandet n of i n de mogelijk heid va n ee n „goed e maatschappij " geloovende n mensc h kwalificeeren? I n he m vergee t zic h d e Eenheid , hi j i s blin d voor d e Eenheid . Bestem d o m bi j eens-gecreëerd e gesteld heden t e blijven , o m daari n al s i n he t eenige , he t „ware " t e gelooven, ka n hij , ma g hi j nie t to t onderscheidin g (zelf onderscheiding) komen , wan t d e onderscheidin g gaa t aa n d e opheffing vooraf , i s alreed s d e opheffing . Uniformiteits gevoel, autoriteitsgevoel , conservatisme , dogmatisme , zij n de grondslage n va n zij n „stellend " wezen , da t o p „stellig heid" ui t i s e n slecht s i n algemee n aanvaard e „stelsels " vertrouwen ka n hebben . D e collectivitei t i s zij n maatstaf , maar hi j onderscheid t di t niet , omda t hi j niet s onderscheidt , want onderscheide n i s opheffen . Ho e uitsluitende r hi j op gaat i n d e collectiviteit , ho e minde r hi j he t weet : ho e „conventioneeler" hi j is , ho e mee r hi j zic h zelfstandi g e n vrijmachtig waant , ho e mee r hi j d e noode n e n neiginge n van zij n weze n toeschrijf t aa n d e werkinge n va n zij n eigen , vrijen wil . Aa n die n waa n houd t hi j zic h staande , dez e i s de steu n va n zij n zwakheid . Opgaand e i n d e collectiviteit , gaat hi j o p i n zichzelf , wan t zij n „beginselen " zij n d e instincten de r collectiviteit . E n di t critiekloo s opgaa n i n zichzelf hee t men : egocentrisch . Zo o leer t on s d e red e da t de collectief-voelend e e g o c e n t r i s c h va n weze n moe t zijn e n d e histori e schenk t on s va n dez e leerin g d e over vloedige bevestiging . 92

De i n d e maatschappi j opgaand e egocentrisc h t e noemen , lijkt o p he t eerst e gezich t wee r ongewoon , doc h he t vloei t logisch voor t ui t he t onderschei d da t w e hebbe n gemaak t tusschen Eenhei d e n Uniformiteit . E n w e zie n du s oo k alweer hie r he t maatschappelijk e al s de n spotvor m va n he t zuiver-menschelijke e n de n egocentrisch e va n de n indivi dualist. We behoeve n n a dez e uiteenzettin g nauwlijk s mee r t e zeggen da t egocentrisc h niet s t e make n heef t me t egoïs t — het eerst e i s ee n intellectueele , he t tweed e ee n zedelijk e onderscheiding. D e man , i n wie n he t nie t opkom t ander e overtuigingen e n levensbeschouwinge n da n d e zijn e t e eer biedigen — en dat is egocentrisc h — zal voo r di e eigen overtuigingen al s he t moe t wille n sterve n e n i s du s nie t egoïst . De war e steunpilaa r va n d e maatschappi j ma g juis t gee n egoïst zijn , want alleen van de belangelooze daa d gaat kracht uit, hi j moe t du s me t heilig e overtuigin g zij n ker k o f zij n vaderland kunne n steune n e n verdedige n e n opda t hi j aa n deze, zij n bestemmin g beantwoorde , grijp t e r ee n eigen aardige omzettin g i n he m plaats . Zij n idealism e richt zic h op d e instandhoudin g va n d e maatschappij , da t wi l zegge n op zij n eige n instandhouding , wan t zij n weze n i s nie t o p opheffing, doc h o p behou d gericht . Huiselijk , maa r duidelij k gezegd: de ware maatschappelijke mensc h i s oprech t idealis t in diens t va n zij n eige n brandkast . Sterven d o p zij n pos t — als zo o meni g soldaa t o f gouverneu r — met ee n eerlij k hoo g gevoel va n plicht i n het hart, is hij, redelijkerwijs beschouwd , juist al s d e ma n die , voo r d e keu s tussche n „beurs " e n „leven" gesteld , zij n leve n geeft , omda t hi j zic h eerlij k inbeeldt, da t zij n beur s ee n „heiligdom " i s e n het weggeve n er van ee n heiligschennis ware . Zo o moe t het . Al s all e werk , eischt d e „verdediging " va n Ker k e n Vaderlan d de n heele n mensch, ook , j a juis t he t idealistisc h „gedeelte " i n hem , 93

daar dat allee n hem heldenmoe d verleen t e n onoverwinnelij k maakt; hij moet du s va n de n aard va n datgene , da t hi j ver dedigt, gee n flauw vermoede n hebben , gee n begi n va n critiek (onderscheiding ) e n dus volkomen redeloos zijn. Voor zoover hi j da t da n is , handel t hi j zedelijk . Wan t zo o goe d als w e kunne n zeggen: alle s wa t waarachti g is , is waar , zo o mogen w e oo k zeggen : alles wa t eerlij k is , i s zedelijk . Men geloove voora l niet , da t degene , di e d e maatschappi j in haar wezen doorschouwt , haa r dan toch ka n dienen uit d e overweging, da t z e toc h we l nutti g is . Me n kies t oo k zij n beroep i n overeenstemmin g me t zij n aanleg , nie t me t he t oog o p he t „nuttige " daarvan. Spinoza kon al s pantheïs t onmogelij k de n „goddelijken " oorsprong va n he t maatschappelij k rech t erkennen , doc h hi j was al s zeventiende-eeuwe r tucht-lieven d genoe g — we zullen late r nagaa n i n verban d waarme e hi j zo o wa s e n wezen moest — om ee n zeke r nuttig tucht - e n strafrech t al s noodzakelijk e n gewettig d t e erkennen , da t hi j da n verge leek (i n zij n „Staatkundig e Verhandeling" ) me t he t rech t van de n mensch , ee n dolle n hon d nee r t e schieten . Maa r wie ka n zic h Spinoza-zel f voorstelle n al s rechter , hem , di e niet een s professo r wild e worden , daa r he t he m onmogelij k was, zij n natuu r gewel d aa n t e doen , evenal s di t Sokrate s onmogelijk was , a l ha d he t he m he t leve n kunne n redden , en zo o goe d al s he t iederee n onmogelij k is , i n wie n d e god delijke Redelijkhei d ontwaakte , koelzinnig , ui t nuttigheids besef tege n di e Redelijkhei d t e handele n — hij kon , doo r verstandelijk inzich t i n d e noodzakelijkhei d va n orde , he t maatschappelijk rech t ee n zeke r bestaansrech t toekennen , maar o m he t metterdaa d t e handhaven , zonde r innerlij k conflict, e n in di e gemoedsharmonie , di e vereisch t word t o m dat wa t me n doet , goe d t e doen , daarvoo r moe t me n i n d e goddelijkheid va n he t rech t geloove n e n i n eige n bevoegd 94

heid, doo r eige n voortreffelijkhei d e n vlekkeloosheid , o m het t e handhave n e n ui t t e spreken . Oo k daaro m is gods dienstig dogmatism e maatschappelij k onmisbaar . Het kom t on s voor , da t me n no g steed s t e vee l he t men schelijk handele n toeschrijf t aa n „verstandelij k inzicht" , terwijl toc h het krachtig en doeltreffend handelen , niet allee n in de „massa", maar ook in den z.g. intellectueel allee n voortvloeit ui t ee n krachti g ingeschape n „instinct " (to t lus t omgezette bestemming) . Zul k ee n krachti g instinc t werk t dan oo k altij d e n overal , me n ka n he t nie t naa r believe n al s een kraa n ope n e n da n wee r dich t draaien , o m daarn a naa r believen i n volkome n tegengesteld e richtin g t e ageeren . D e organisaties va n d e Duitscher s werke n zo o perfect , nie t omdat d e Duitscher s he t „nut " va n d e organisati e zien , maar omda t he t maatschappelij k instinct , he t instinc t va n eenswillende, uniform e samenwerking , zo o bijzonde r ster k in hen spreekt. Da t di t instinct zich dan ook van een anderen kant beschouw d wee r openbaar t al s gebre k aa n zelfstandig heid, overmatige n eerbie d voo r maatschappelijk e distinctiën , autoriteiten-vereeringen, titel-aanbiddin g e n alle s wa t e r mee samenhangt , spreek t va n zel f e n lig t i n d e rede . He t behoort alle s tezame n to t he t comple x va n inzichte n e n opvattingen, ' t wel k me n „maatschappelijk " noem t e n da t men maa r nie t naa r zij n keu s ka n inschakele n e n uitschake len. Hoogelij k onbillij k i s he t da n ook , de n Duitsche r zij n gebrek aa n moe d tege n zij n hoog e regeeringspersone n t e verwijten — na he m eers t voo r zij n perfect e organisati e geprezen t e hebben ! In Ruslan d ontbreek t di t maatschappelij k instinct , dez e eenswillendheid, d e macht-makende eendracht , di e alleen met onderworpen nature n t e formeere n e n t e forceere n i s — in Rusland stook t me n Bolsjewistisch e revolutie s — maar me n kijke da n oo k nie t t e dich t o p d e Russisch e organisaties . 95

Huiselijk gezegd , me n ka n gee n twe e rugge n ui t éé n varke n snijden. O f perfect e organisatie s e n onderworpenhei d — of levendige maatschappij-critie k e n rommel . Nie t ui t „verstan delijk inzicht " maa r ui t éé n krachtig , ingeschapen , overwe gend instinc t word t d e krachtig e daa d geboren . Ieman d prijzen o m zij n gehoorzaamhei d e n tegelij k lake n o m zij n gebrek aa n „karakter " i s redeneere n zonde r inzicht . Prijze n we de n Duitsche r o m zij n organisatie , maa r lake n w e da n ook nie t zij n onderworpe n grijn s tege n d e autoriteit . He t i s voor-en-achterkant va n hetzelfd e instinct . O f minachte n w e den slaaf , zo o he t on s lust , maa r hemele n w e da n oo k nie t de perfect e organisati e op , di e allee n me t slave n i s t e make n en da n oo k gerus t d e goed e kan t va n d e slaafschhei d ma g heeten. W a n t all e verlie s i s winst , all e nedergan g opgang . Zeker i s he t waar , da t d e Athener s Sokrate s hebbe n te r dood gebracht , maa r z e dede n he t t e aarzelen d e n me t t e veel hoffelijkhei d e n derhalv e hadde n z e he t eigenlij k we l kunnen laten . D e daa d markeerd e juis t no g d e vijandscha p van d e maatschappi j tege n he t individu , da t i n ee n maat schappij naa r Eenhei d va n lee r e n leve n durf t streven , maa r het ontbreke n va n d e overtuigin g i n d e daa d i s ee n vinger wijzing naa r d e later e Romeinsch e overheersching . Athen e had toc h t e vee l twijfelend e wijsheid , o m nie t al s collectivi teit te n dood e t e zij n opgeschreven . Eenheidsbestrevin g i s doodsbestreving. Indie n d e Inquisiti e har e tegenstander s zo o had behandel d al s Athen e he t Sokrate s deed , zo u di t bedui d hebben, da t d e ker k innerlij k verzwak t wa s e n zo u z e nie t de taai e krach t vertoone n waaro p z e zo o trotsc h is ; daarto e was he t noodi g da t Giordano Brun o verbrand wer d e n Vanini d e ton g uitgerukt , zonde r eenig e Atheensch e (twijfel ) aarzeling, o f Atheensch e hoffelijkheid , maa r me t di e absolut e overtuiging va n eige n superioritei t e n g o d d e l i j k e roe ping, di e d e daa d d e noodig e krach t verleent , di e haa r doe t 96

slagen e n tegelij k haa r volkomen zedelijk e rechtvaardigin g is . Want eerlij k i s zedelijk . Het i s du s d e bestemmin g va n de n maatschappelijke n mensch o m b l i n d t e geloove n i n zij n collectivitei t e n di t wordt dan , daa r hi j immer s nie t i n zic h zel f he t instinc t de r collectiviteit al s zoodani g onderscheidt , ee n blin d geloo f i n eigen krach t e n deugd , i n eige n superioritei t bove n anderen , in eige n oordeel , i n d e uitsluitend e houdbaarhei d va n eige n meening, d e uitsluitend e deugdelijkhei d va n eige n zedelijk heid, d e algemeen e e n eenig e waard e va n eige n opvattinge n en di t noeme n w e reed s i n he t gewon e leve n e g o c e n t r i s c h . He t beduid t gemi s aa n zi n voo r he t betrekkelijke , gemis aa n vermoge n o m zic h t e verwonderen , gemi s aa n wijsheid — en al s zoodani g i s he t on s alle r natuurlij k erf deel, ' t wel k w e doo r d e wijshei d e n he t zedelij k bewustzij n eenigszins, maa r nooi t gehee l t e bove n kunne n komen , zoo lang w e on s leve n behoeve n e n daarto e onz e innerlijk e rust . Rust toc h i s allee n bi j verblindin g e n bi j d e hoogst e helder heid. Maa r dez e laatst e i s d e dood . Egocentrisch i s da n hij , di e zich , maa r zonde r zic h i n he t minst daarva n bewus t t e zijn , al s middelpun t va n he t heela l beschouwt. Zij n oordee l i s oordeel , da t va n andere n voor oordeel. Zij n geloo f i s geloof , da t va n andere n bijgeloof . Zijn ete n i s eetbaar , da t va n andere n walgelijk . Zij n manie ren zij n behoorlijk , di e va n andere n dwaas . Zij n overijlin g is nobel e geestdrift , di e va n andere n dwaz e voorbarigheid . Zijn zuch t naa r bezi t i s ondernemingsgeest , di e va n andere n roofzucht. Zij n vechtzuch t i s dapperheid , di e va n andere n waaghalzerij. Zij n trot s i s fierheid , di e va n andere n ijdel heid. „Zijn " i s da n voortduren d di e va n zij n collectiviteit , waarvan zij n weze n d e afspiegelin g is . Zoo za l ee n Katholiek e couran t i n voll e gemoedskalmt e een cremati e al s „lijkenschennerij " kwalificeere n (he t i s

Prometbevt 7.

97

geschied) maa r zich heel boo s maken, als me n hun processi e „poppenkasten]" durf t noemen . Andere n moete n jegen s he n verdraagzaam zijn , zi j nie t jegen s anderen . Ee n Joo d ma g anti-Duitsch o f anti-Roomsc h zijn , maa r he t rech t va n de n anti-semiet erken t hi j niet , d e anti-semie t i s ee n „Rosjaun" , een goddelooze . Verlaat ieman d hun kerk, dan heet hi j ee n verrader en een afvallige, maa r zel f bestede n z e jaarlijk s groot e somme n om zendingsgenootschappe n i n stan d t e houde n e n andere n tot diezelfd e misdrijve n ove r t e hale n — die heete n da n bekeerlingen. Wan t h u n k e r k i s d e eenig-ware . Marte laren zij n hu n partijgenoote n o f geloofsgenooten , di e doo r anderen verbrand en vervolgd zijn , ketter s d e partijgenoote n van anderen , die zi j vervolg d e n verbran d hebben . Men gev e e r zic h rekenscha p van , da t dez e menschen , wier ideaa l is : d e ma n ui t éé n stuk , d e ma n di e „wee t wa t hij wil" — voor elk ding twee monden noodig hebben, omdat ze voortduren d uiteenvalle n e n nimmer wete n wa t z e bedoe len. E n di t i s ee n bijzonder treffen d symboo l va n he t gebre k aan Eenhei d i n hu n wezen. D e wijz e mee t volkome n bewus t — denken w e aa n Sokrates ! — met vel e maten , i n welk e d e eindelooze verscheidenhei d zic h spiegelt , o m di e te n slott e op t e heffe n naa r d e Eenhei d — de redelooz e ken t maa r tweeërlei distinctie , tweeërle i maat : he t zijn e e n he t andere , het eigen e e n he t vreemde . Va n die n maatsta f bedien t hi j zich bi j alles . He t i s d e maatsta f va n he t partijgevoel , he t nationalisme, he t familie-gevoel , he t kerkelij k gevoel . Van daar da t i n all e maatschappelijk e steunpilare n di e gevoelen s zoo krachti g aanwezi g zijn . Het beel d va n de n egocentrische n gemoedstoestan d i s he t kind. Sint-Nicolaa s zi t de n heele n avon d o p z ij n dak . Ver huist hi j naa r ee n ander e plaats , da n zi t Sin t he t volgen d jaar weer de n heelen avon d o p zijn dak. En de andere kinde 98

ren? Di e zij n e r eigenlij k niet , z e w e t e n wel , da t e r ander e kinderen zijn , maa r z e begrijpe n he t niet , begrijpe n i s zij n en z e zij n allee n eigen-ik , a l he t ander e daaromhee n i s vaa g — ze stelle n e r gee n belan g in , daa r hu n belangstellin g samenvalt me t hu n belang . De egocentrisch e mensc h zeg t gaarn e da t hi j i n d e per soonlijke onsterfelijkhei d gelooft , wan t daa r hi j d e incarnati e van he t levenbehouden d Dogmatism e is , neem t i n hem , al s in he t kind , elk e illusi e e n elk e fictie , elk e hoo p e n el k geloo f den vor m va n ee n dogma , ee n Beginse l aan , i n werkelijkhei d echter heef t hi j zic h i n wa t „persoonlijk e onsterfelijkheid " beteekenen zou , volstrek t nie t verdiep t — doch zij n instinc t verzet zic h tege n d e gedachte , da t h ij nie t zo u voortbestaan , dat z ij n vader , di e misschie n we l burgemeeste r e n z ij n moeder, di e misschie n we l burgemeestersdochte r was , i n den heme l hu n gelukkig e echtvereenigin g nie t voortzette n zouden. Hi j ka n ook , zo o hi j ee n spotte r wa s o f me t fierhei d zich „positivist " noemde , ineen s wee r to t zij n ker k terug keeren, of spiritis t worden doo r he t wereldschokkend e feit , dat z ij n vrou w o f z ij n kin d o f z ij n moede r plotselin g o f onder tragisch e omstandighede n overlede n is . D e verschijn selen de s heelal s late n da n plotselin g ee n ander e verklarin g toe da n i n d e dage n toe n overa l i n d e werel d anderman s vrouwen, kindere n e n moeder s stierven , maa r d e zijn e leef den. E n ho e algemee n verbrei d dez e kinderachtige , egocen trische gemoedstoestan d is , blijk t we l ui t he t feit , da t zee r vele, e n zee r „verstandige " liede n ee n „treffen d sterfgeval " een buitengemee n gepast e gelegenhei d vinde n o m va n wereldbeschouwing t e verandere n o f to t ee n verlate n ker k terug t e keeren . Va n dienzelfde n aar d i s he t gri f geloo f dier liede n aa n „teekenen " e n hu n vast e overtuiging , da t met el k die r „teekenen " iet s i s bedoeld , we l t e weten , iet s dat he n betreft . 99

Immers nie t beseffend , da t waa r ee n eindelooz e verschei denheid va n verschijnsele n eindeloo s doo r elkaa r hee n e n op elkaa r inwerkt , al s he t war e voortduren d „treffende " coïncidenties plaat s grijpen , di e o p zichzel f eve n weini g „treffend" zij n al s da t ieman d sneeu w o p zij n hoe d krijgt , waarmee hi j i n ee n sneeuwbu i loop t — niet i n staa t he t eigenlijk ^.onbeteekenende " e n onpersoonlijk e daarva n t e zien e n allee n i n d e eindelooz e veelhei d da t weinig e opmer kend, da t he m persoonlij k raak t e n da t he m hee l zeldzaa m en bijzonde r schijnt , beeld t hi j zic h da n in , da t wa t h e m treft, oo k algemeene n zi n moe t hebben , zooal s hi j vindt , da t iedereen moe t vinden , wa t hi j vindt ! Deze egocentrisch e gemoedstoestand , di e al s he t war e he t eigen i k to t centru m maak t va n he t heelal , produceer t ee n anthropocentrische e n geocentrisch e wereldbeschouwing , die de n mensch al s soort superieu r stel t bove n d e dieren, ee n redelijk centru m t e midde n va n „natuurkrachten " e n „dier lijke instincten" , di e da n „redeloos " zij n — en d e aarde , zij n woonplaats, to t he t middelpun t de s heelals , waaromhee n alles draait . Het i s gee n toeval , da t dez e dri e dingen , d e egocentrisch e gemoedstoestand, d e anthropocentrisch e levensopvattin g e n de geocentrisch e wereldbeschouwin g gelijkertij d optrede n en verdwijne n — het grenzenvervagen d (dus : onmaatschap pelijk) pantheïsm e verdrijf t z e all e dri e t e zamen , he t pantheïsme van Goeth e vergeleken w e eerde r me t he t natuurgevoel van Rousseau , voegen w e e r aa n toe : he t vegetarisme van Shelle y e n Byro n — de liefd e to t e n de n eerbied voo r he t leve n de r dieren , da t d e maatschappije n en d e overeenkomstig e kerke n n i e t kenne n (den k aa n he t van dierenbloe d druipend e Oud e Testament! ) — is even zeer he t produc t va n hetzelfd e seizoen , symptoo m va n een zelfde Noodzakelijkheid : he t (tijdelijk ) teruggaa n va n he t IOC

maatschappelijk sentimen t e n he t opbloeie n va n individua lisme. Waa r he t maatschappelijk , e g o c e n t r i s c h senti ment overheerscht , i s gee n pantheïsme , gee n natuurgevoel , geen vegetarism e — en ofschoo n d e geocentrisch e wereld beschouwing nie t mee r „officieel " bestaat , oo k hie r verschil t het wete n va n he t beseffe n e n i n mee r da n éé n egocentrisc h gemoed heersch t i n w e z e n no g d e oud e opvatting , di e d e aarde plaats t i n he t middelpun t de s Heelals , e n de n mense n als middelpun t de r aard e e n „beheersche r de r dieren " gelij k dat i n d e kerke n geleer d wordt . He t o n d e r s c h e i d tus schen mensc h e n dier , me t d e daarme e tezamenhangend e volkomen ongerechtvaardigd e geringschattin g voo r d e dieren — blijkend ui t ee n woor d al s „dierlijk " — is oo k wee r typisch-maatschappelijk, ee n distincti e i n d e uniformitei t en i n overeenstemmin g daarme e he t mees t ontwikkel d i n di e lieden welk e nauwelijk s i n eeni g opzich t bove n e n i n meni g opzicht benede n d e diere n staan . Zi j schrijve n d e boekjes , waarin d e kippe n eitje s legge n voo r Marietj e e n d e bijtje s honing zoeke n voo r Jantje , d e maa n bedroef d kijk t omda t Kareltje brutaa l wa s e n veertie n engeltje s Doortj e naa r be d brengen. Doo r God s goedhei d ston d e r ee n diligenc e voo r Theodoor gereed , muize n zij n „stout " omda t z e va n o n z e kaas eten , spreeuwe n moete n doo d omda t z e va n o n z e kersen snoepe n — behaagt he t ons , on s me t ee n muisj e t e vermaken, da n i s d e ka t stout , di e haa r vangt . E r i s gee n kinderleesboekje, waari n nie t beurteling s d e ka t „zoet " e n „stout" is , i n overeenstemmin g me t o n z e houdin g jegen s de muis , di e afwissel t me t on s belang . Gee n ander e onder scheiding da n on s belang, he t mees t karakterloo s e n redeloo s opportunisme to t „beginsel " verheven . Ee n tijge r i s ee n roofdier, d e jach t i s ee n ede l vermaak , ee n varke n i s nuttig , omdat wi j he t éte n e n ee n vo s schadelijk , omda t hi j andere n IOI

eet. Alle s i s voo r ons , va n ons , te n opzicht e va n on s e n te n behoeve va n ons . Nederland heef t tachti g jare n de n roemruchte n vrijheids krijg tege n Spanj e gevoer d — Atjehers zij n opstandelingen . Afschuwelijk toc h zoovee l bloe d al s e r „doo r d e heersen zucht de r machtigen " i n „oorlogswaanzin " dagelijk s vergo ten word t — in Palemban g zij n e r verlede n wee k ee n paa r opgehangen, d e residen t e n d e dokte r ware n erbij . Prachtig va n di e Transvalers , zo o loyaa l jegen s ons , hu n „nieuwe vaderland " — kranig di e Elzassers , zo o trou w aa n het oud e — zegt ee n Engelschma n — leelijke landverraders , die Elzassers , laff e overloopers , di e Transvalers , zeg t ee n Duitscher. Wi e zijn s vader s ker k verlaat , i s ee n slech t zoon , wie zijn s vader s vaderlan d getrou w blijft , oo k al s ee n ande r het i n dien tijd verover d heeft , i s ee n rebel . Wi e faal t i s ee n oproerling, wi e slaag t ee n held . Frederi k Hendri k „draag t den eernaa m stedendwinger " — Napoleon i s ee n overweldi ger. Andreas Hofe r was ee n braa f patrio t — de Belgisch e hoeren zij n sluipmoordenaars. Onz e „krijgslist " is hu n „ver raad" — z ij zijn onmenschelijk , wi j alleen „krachtdadig" , uit principe; wi j verfoeie n „sentimentaliteit" . Duitsch e krante n gewagen zonde r blikke n o f bloze n va n „Germaansch e fier heid" naast „Gallisch e ijdelheid". Onderdrukke n wi j anderen, dan i s da t „uitoefenin g va n wetti g gezag " — onderdrukken anderen ons , dan is da t tyrannic Wie steel t i s ee n dief , maa r zake n zij n zaken . De oud e hee r Jame s How, i n Galsworthy' s „Justice" , vindt zij n zoo n e n medefirman t stapelge k e n (terecht ) vol komen ongeschik t voo r zaken , omda t dez e he m aanraadt , voor ee n stukj e t e onteigene n gron d nie t de n uiterste n prij s te vragen , maa r he t d e gemeenscha p goedkoope r t e geven , daar hi j he t indertij d toc h bijn a voo r niet s i n zij n bezi t kreeg. Zul k ee n daad , zonde r ophef , zonde r effectbejag , i n 102

eenvoud al s „vanzelfsprekend " — vooral nie t al s eclatant e (uit distinctiezucht ) uitzondering ! — begaan zo u ee n uitin g van werkelijke n g e m e e n s c h a p s z i n kunne n heeten . De oude hee r How weet echte r nie t wa t hi j hoor t — en toc h is hi j o p e n to p ee n m a a t s c h a p p e l i j k mensch ! Juist daarom. Hi j i s practisch . En du s beef t hi j voo r zij n zaken , me t zul k ee n zoo n al s opvolger — terecht, d e jong e hee r How zal zeke r i n zake n n i e t slagen . Maa r al s d e oud e hee r How eve n later ee n jeugdigen kler k laa t arresteeren , di e vie r pon d sta l o m d e vrouw, di e hi j liefhad , t e redde n — dan voel t hi j zich , me t fieren tre d e n opgeheve n hoof d achte r de n bleeke n gevan gene voortschrijden d „a servan t o f th e law" . Niet d e man , die voo r zij n gel d opkomt , maa r „a servan t o f th e law" . Zoo m o e t het , hi j moe t eerlijke , heilig e verontwaardigin g voelen jegen s de n gemeene n die f — het bese f da t hi j een voudig voo r zij n zake n opkom t ka n zij n han d nie t di e krach t en vasthei d verleenen , noodi g o m to e t e slaan . E r moe t idealisme, e r moe t „1 i e f h e b b e r ij" bi j komen . Al s iemand he m late r kom t vertellen , da t e r dri e mensche n te n gronde ginge n o m d e chequ e va n vie r pond , moe t hi j kunne n antwoorden, da t he t „Rech t zij n loo p moes t hebben " — en zijn leve n lan g he t hoof d hoo g dragen , me t ee n zuive r ge weten. Al s me n he m zeg t da t hi j is „servan t o f th e law " omdat, e n in zooverre d e wet i s een „servant o f his property " — moet hi j dit , d e zuiver e waarheid , me t e e r 1 ij k e, heilig e verontwaardiging va n zic h afwijze n kunnen . Hoe zo u hi j di t alle s n u kunnen , al s hi j no g aa n zij n ont eigeningszaakje dach t o f daarva n de n zi n begreep , al s hi j de overeenkoms t tussche n „speculeeren " e n stele n ha d ontdekt, al s hij , de n jonge n „dief " he t „zedelooze " doel va n zijn diefsta l verwijtend , aa n zij n eige n jeug d e n aa n zij n eigen maitresse s dacht ? Hoe , al s hi j wa s gaa n inzien , da t 103

men, me t het Evangeli e van Vraag e n Aanbo d al s hoogst e levensleer e n richtsnoer, bezwaarlij k tege n andere n ka n moraliseeren, zooal s d e oud e hee r How het gewi s doet , e n althans d e dominee , bi j wie n hi j te r ker k gaa t e n di e he m zijn „zondebesef " inprent , aandede n heef t i n zij n zake n o f met zij n dochte r i s getrouwd ? Elk maatschappelij k mensch , elk e verdedige r va n d e „ge meenschap" m o e t zij n al s d e oud e hee r How. Wanneer een soldaa t gaa t twijfele n aa n wa t he m omtren t d e oorzaa k van de n oorlo g i s medegedeeld, wannee r hi j in he t algemee n eenig onderscheidingsvermoge n heeft , da t hem i n staa t stelt , leuzen t e onderscheide n va n realiteite n — waar blijf t da n zijn kracht ? D e hand , waari n d e twijfe l ee n sidderin g t e weeg brengt , verlies t vasthei d e n mis t he t doel . Hi j moe t niet vragen , maa r gelooven , hi j heef t gee n behoeft e aa n twijfel, maa r aa n stelligheid . Daaro m moe t d e krijgsma n i n zichzelf e n in zij n vaderlan d geloove n — vergeten da t hi j i n vredestijd smokkel t e n da t hi j zic h d e kaa s nie t va n he t brood laa t eten , da t he t hem d nade r i s da n d e rok , da t hi j zijn belastinge n ontduikt , en dat zij n „vaderland " ee n kunstmatig gecreëerd e groe p mensche n is , voor wi e hi j inderdaa d niets gevoelt , e n nog vee l minde r iet s over heeft — maar het woord „Vaderland " moet zij n har t snelle r doe n kloppen, alle energieën va n zij n vermoge n to t overgav e i n he m ontbin den, zooal s d e hee r How zijn har t snelle r voel t kloppe n bi j de woorde n „Eigendom " e n „Wet" . Zoo zie n w e da n overal i n d e maatschappij, in elke collec tiviteit „moraal " e n „belang " t e zame n vallen . Beid e zij n immers o p b e h o u d gericht . He t i s altij d d e beloond e deugd. I n he t Oud e Testament : Eer t u w vade r e n moede r opdat u w dage n verleng d worde n — maar i n he t Nieuw e Testament: Wi e vade r e n moede r liefheef t bove n mij , die i s mijns nie t waardig . Hieri n lig t he t onderschei d tussche n 104

maatschappelijk ideaa l e n individualistisc h ideaal . He t zoogenaamd ideaa l de r socialiste n val t same n met hi m belang e n staa t soortelij k gelij k me t da t va n de n onnoozele n Addison, voor wie n he t hoogst e loo n de r deug d was: T o b e easy her e an d happ y afterward s — waarvan he t socialism e dan maar de helft ambieert. Overal waar „ideaal" en „belang" samenvallen, daa r zijn „ideaal " en „intelligentie " gescheiden , waar „ideaal " e n „intelligentie " samenvalle n — in de n indi vidualist, wien s ideale n voortvloeie n ui t zij n persoonlij k inzicht, daa r zijn „ideaal " en „belang " gescheiden, he t eerst e op de n dood , he t ander e altij d o p he t leve n gerich t zijnde . De verdedigin g der belange n i s da n oo k i n den individualis t veel zwakker , omda t he t idealistisch e dee l va n zij n weze n niet meewerkt , maa r tegenwerk t e n hi j bijvoorbeel d zij n eigendom, oo k a l zie t hi j he t zic h lieve r nie t ontstelen , vol strekt nie t voo r „heilig " houdt . D e soldaa t gaa t ui t o m t e leven, e n o m no g vee l mee r da n dat , d e martelaa r o m t e sterven, des eerste n doo d i s ee n ongelukki g toeval , de s laat sten dood de logische consequenti e van zijn leven en streven. Hij zo u nimme r ee n goe d soldaa t kunne n zijn , wan t hi j weet al s redelij k weze n wa t patriottism e waar d is , hij weet , dat zelf s i n godsdienstoorloge n e n vrijheidsoorloge n he t beginsel-zelf noodzakelijkerwij s ondergaa t doo r de n strijd , die va n d e twe e kampe n twe e „organisaties " maakt , maat schappijen, waari n voo r eeni g leven d „beginsel " da n toc h geen plaat s mee r is . Daaro m i s da n oo k collectiev e vrijhei d niet d e vrijheid , di e hi j begeer t e n collectie f geloo f nie t he t geloof, waarvoo r hi j wensch t t e sterve n — waar beid e altij d en onmiddellij k aa n machtsvrage n vastgeknoop t e n daarme e vertroebeld worden . Patriottism e i s d e hoogst e deug d va n den maatschappelijke, de n egocentrische , wortelen d i n gemi s aan onderscheidingsvermoge n — martelaarschap va n de n individualist, onmaatschappelijk , zuiver-onderscheidend . De : 105

«en i s redeloos , d e ande r redelijk . I n hu n hoogst e oprecht e uitingen i s hu n z e d e l i j k e waard e echte r volkome n gelijk . De egocentrisch e mensc h moe t nie t allee n d e wette n e n instellingen waaronde r hi j leef t voo r de n bi j uitste k goed e houden, hi j moe t e r ook bepaal d va n overtuigd wezen , dat z e voor d e eeuwighei d zij n bestem d — daartoe i s he t noodig , dat hi j va n el k historisc h inzicht , va n el k redelij k inzich t verstoken blijv e e n zic h e r nimme r rekenscha p va n geve , dat he t „ N i e t s i s b e s t e n d i g d a n a l l e e n d e on b e s t e n d i g h e i d" , ' t wel k hi j va n natur e slecht s zie t al s een schuldeloo s schrijfvoorbeel d voo r d e jeugd , oo k va n z ij n dierbaarst e beginsele n e n institute n geldt . Integendee l — hij moet , hie r al s i n alles , zichzelf d e uitzonderin g o p all e regels wanen ; ho e zo u hi j zic h ander s ernsti g boo s kunne n maken o p de n man , di e z ij n instellinge n aantast , tegelij k den moe d de r hervormer s — uit vroege r eeuwen , goe d e n wel dood ! — in verheven woorde n prijzend , he t voorgeslach t „dompers" noemend , omda t z e nie t zo o ve r ginge n al s hij , en „heethoofden " he n di e verde r zoude n wille n gaan ? Ernstig e n oprech t moe t zij n verontwaardigin g tege n d e sloopers va n he t heden , ernsti g e n oprech t zij n bewonderin g voor d e slooper s va n vroege r zijn , ernsti g e n oprech t moe t hij onde r zij n eigen-wijshei d de n eindstree p kunne n zetten ! Anders i s he t ui t me t he m e n me t d e maatschappij, di e hi j schraagt, wie r steunpilaa r hi j is . Da t i s d e reden , waaro m op ee n bepaal d tijdsti p revolutie s slagen , da t d e machtheb bende parti j gee n geloo f i n eige n recht , i n eige n superioritei t meer heeft , gee n o p r e c h t e verontwaardigin g mee r pro duceert, e n no g maa r allee n opkom t voo r haa r o p he t spe l staande belangen . Want ee n dee l va n he t menschelij k wezen , het krachtigste , he t idealistische , werk t da n nie t mee r mede , doch heimelij k zelf s tegen , zo o he t zic h a l nie t openlij k laa t gelden — waar da n bi j d e opkomende parti j belan g e n rechts106

besef i n éé n richting same n werke n — zooals da t to t n u to e bij d e to t n u to e machthebbend e parti j was , daa r win t dez e eerste he t stellig . Wie d e Fransche aristocraten zag lachen en applaudisseeren bij Beaumarchai s „Mariag e d e Figaro" , waarva n el k woor d een sla g i n hu n eige n aangezich t was , di e had kunnen voor spellen da t d e Revoluti e kome n e n g e l u k k e n zou . I n d e zeventiende eeu w zo u gee n schrijve r zo o iet s hebbe n ge schreven e n gee n edelma n zo u he t hebbe n wille n zien . Toc h wijst he t vermogen , o m critie k o p eige n dwaashei d med e t e lachen, eige n betrekkelijkhei d t e zien , o p geestelijke n voor uitgang, maa r dez e geestelijk e vooruitgan g — zelf-critiek, dat is : zelf-onderscheidings-vermoge n — beteekent ontbin ding, verva l al s organisatie , al s maatschappij . Redeloosheid en onverdraagzaamheid immers zijn de meest bruikbare maatschappelijk e kwaliteite n — en deze zijn alleen mogelijk bi j ee n onmati g e n ongegron d zelfvertrouwen , e n dit allee n door volslage n gemi s aa n zelf onderscheiding. Van daar da t d e mees t i n he t oo g springend e eigenscha p die r „maatschappelijke steunpilaren " e n d e me t he n mede-gevoe lenden, hu n bewonderaar s e n huldigers , ee n matelooz e e n ongegronde zelfoverschattin g is . All e zelf-critie k missend , daarbij gewen d hu n belange n me t hu n beginsele n t e zie n samenvallen, zonde r da t hu n di t oo k maa r he t geringst e wantrouwen omtren t d e zuiverhei d die r beginsele n inboe zemt, neem t te n slott e el k din g i n he n de n vor m va n ee n „beginsel" aan. Tot d e erkennin g va n menschelijke tekorten , anders da n in het zéé r vag e en algemeene — dat i s ononder scheidene e n onbegrepen e — kan d e egocentrisch e mensc h dan oo k nie t komen . Aa n zij n blin d zelfvertrouwe n houd t hij zic h staande , daaraa n ontleen t hi j d e krach t andere n t e oordeelen, t e bedwinge n e n t e beheerschen , anderen , di e gemeenlijk zij n meerderen zijn , daardoor i s hi j bruikbaar o m 107

tucht ui t te oefene n en orde te handhaven, om te getuigen, t e beloonen e n te straffen , wa t zij n bestemmin g is , e n i n over eenstemming waarme e hi j da n ook i s gebouwd . Ui t beginse l stuurt hi j bedelaar s va n d e deur , ui t beginse l i s hi j tege n Staatspensioen, ui t beginse l i s hi j tege n verhoogin g va n successierechten, ui t beginse l tege n kindervoeding , ui t be ginsel haa t hi j he t socialisme , exploiteer t hi j kindere n e n minderen — uit beginse l zi t hi j o p zij n geld , „o m d e kinde ren" moete n mensche n nie t scheide n — maar zij n eige n kinderen dring t hi j ee n „defti g beroep " op , waari n z e zic h rampzalig voelen , kan t zic h tege n ee n mésalliance , di e hu n geluk ko n zij n geweest , fnuik t hunn e talente n e n misbruik t zijn economisc h overwicht , o m z e to t zij n wi l t e dringen : natuurlijk nie t o m zijn ijdelheid, maa r voor h u n bestwil ! — en krijgt hi j ee n leverkwaal , zooda t zij n dokte r he m vleesc h en wij n verbiedt , da n word t hi j onmiddellij k li d va n ee n geheelonthoudersclub e n ee n vegetarisch e vereenigin g — zooals d e kolone l ui t Shaw's „Philanderer " — omdat hi j de dingen evenmi n zonde r „beginselen " ka n verteren , al s d e maag va n ee n kin d groote-menschen-kost . He t prulligst e locale advertentie-blaadj e kondig t al s doe l va n zij n oprich ting „d e bevordering de r plaatselijk e nijverheid " aan , terwijl het werkelijk e e n volkome n avouabl e doe l he t financiee l succes va n de n uitgeve r is . Iederee n wee t dat , maa r zooal s er „schrijftaal " e n „spreektaal " is , zo o i s e r een „geschreve n moraal" e n ee n werkelijk . . . . ontbreken va n oo k maa r eenige moraal . Logisch tezamenhangen d me t dez e grenzelooz e e n naïev e zelf-overschatting, evenzee r voortspruiten d ui t gemi s aa n onderscheidingsvermogen, evenzee r noodwendi g voo r zij n taak als dogma-handhaver e n ordebewaarder, is zijn hardheid jegens anderen . Me n zie t di t oo k altij d samengaan : toegeef lijk jegen s zichzelf , har d jegen s anderen ; maatschappelij k 108

temperament — critiso h jegens zichzelf , toegeeflij k jegen s anderen — individualistisch temperament ! Bij deze n maatschappelijke n maatsta f blijve n — en di t i s er d e zi n va n — de dogmatiek e distinctie s tussche n „goed " en „kwaad" , „schuld " e n „onschuld" , „edel " e n „onedel" , dienst doend e al s belooninge n e n straffe n i n d e uitoefenin g van uniform e tuch t e n ord e gehandhaaf d — bij de n individua listischen maatsta f verdwijne n deze , zo o goe d al s ander e maatschappelijke distincties , o m t e worde n vervange n doo r andere, o p d e redelijkhei d gebaseerd e — voor el k denken d wezen du s ander e — en te n slott e toc h wee r i n d e Eenhei d opgaande (ondergaande ) onderscheidingen . Het i s noodzakelij k — en daaro m zie n w e he t da n oo k prompt geschiede n — dat oud e heere n al s d e hee r Jame s Forsyte i n Galsworthy' s „Ma n o f Property" , wanneer ze , n a van d e warmt e e n he t wachte n binnenshui s i n slaa p t e zij n gevallen, buite n kome n e n bemerke n da t hu n eve n oud e koetsier va n he t wachte n i n d e warmt e o p de n bo k i n slaa p is gevallen , deze n zonde r aarzelin g ee n harti g standj e toe dienen. W a t wer d e r va n d e zake n (he t bestaan ) va n de n heer Forsyte e n wat wer d e r va n d e maatschappij , al s d e Forsyte's niet mee r va n andere n eischten , da n waarto e z e zelf i n staa t zijn ? Mevrouw Forsyte moet zich , zonde r schijnheiligheid , gevoelvol kunne n beklage n ove r d e dienstboden , di e zo o weinig har t voo r hu n meester s hebbe n — er zij n vel e me vrouwen Forsyte! — terwijl z e zic h natuurlij k i n he t mins t niet aa n he n laa t gelege n liggen , he n — uit „beginsel" , gelij k vanzelf spreek t — de deu r ui t ze t wannee r z e iet s onbehoor lijks hebbe n gedaan , e n he t „sentimental stuff' zo u vinden , hen t e houde n al s z e nie t mee r deugde n voo r hu n werk . De Forsyte's zijn d e steunpilare n va n d e maatschappi j — Galsworthy berekende da t negenti g procen t va n zij n land 109

genooten „Forsyte " heete n e n dat di t he t gehei m va n hu n „geestkracht" is . Ho e lage r Forsyte-percentage, hoe minde r geestkracht. Zonde r Forsyte's gaat ee n maatschappi j te n gronde — zij zij n he t di e d e uniformitei t e n har e distinctie s hooghouden e n eeren , alle s zoeken d wa t he n va n andere n onderscheidt o p he t stu k va n fatsoe n e n eerbaarheid , mits gaders rijkdom, aanzien , positi e — alles haten d wa t „excen triek" is . Zi j oo k houde n he t familie-gevoe l i n eer e — naar buite n eensgezin d e n daardoo r sterk , onderlin g elkaar beloeren d e n benijden d o m ee n kostbaarde r juweel , een groote r huis , mooie r relaties , mee r succe s i n d e maat schappij. Daa r z e gee n eige n bestaa n leiden , i s „d e familie " hun verschijningsvor m — ze kondigen zic h met trots al s „ee n Forsyte" aan — om diezelfd e rede n i s elk e Forsyte, va n welke nationalitei t ook , naa r buite n ee n geweldi g patrio t — en juis t al s i n d e familie , zi t hi j daarbi j vo l schamperhei d en critie k o p zij n geboorteland , terwij l evenmi n ee n ster k natuurgevoel he m aa n he t vaderlandsch e landscha p bind t — want ech t natuurgevoe l behoor t to t he t pantheïstisch-indivi dualistische comple x — de Forsyte nu va n elk e nationalitei t is gee n pantheïs t — dien hi j me t afgrijze n Godloochenaa r heet — maar gaa t getrou w te r kerk . Zoo zie n w e da n de n egocentrische n mensc h nie t nood zakelijkerwijs egoïst , oo k we l „idealist " doc h da n i n diens t van zij n eige n brandkast, sterven d voo r zij n eige n ijdelhei d — niet zonde r gezon d verstand , zelf s buitengemee n geleer d e n scherpzinnig — zooals d e Middeleeuwsch e scholastie k e n de zeventiende-eeuwsch e theologi e on s duidelij k bewijze n — maar innerlijk-onvri j doo r zij n bestemming , di e ee n stellende, ee n „opbouwende " is , doo r zij n behoefte , i n ver band daarme e op stellighei d gericht , e n du s redeloos , daa r d e rede all e stellighei d roof t e n nie t bouwt , maa r ontbindt ; bekrompen, daa r „onbekrompen " beteekent : onbegrensd , no

naar all e kante n vervloeiend , zelf-opheffend ; wel g e l e e r d , maar nie t w i j s. Wan t d e wijshei d zoek t e n vind t d e Eenhei d en i n de n egocentrisch e vlied t juis t d e Eenhei d zichzelf . Ho e scherpzinnig va n natur e d e egocentrisch e zij , zij n intellec t staat altijd , o m met Schopenhaue r te spreken , onde r d e be heersching va n „D e Wil" , d e zelfbehoudswil , stellens-wil , der Eenheid , di e d e intelligenti e va n haa r eige n doel , d e opheffing, vervreemdt . Daar waa r d e Eenhei d i n volkome n vergetelhei d va n zichzelf verkeer t — in d e perfect-georganiseerde , d e bloeien de collectivitei t — kan he t wijsgeeri g denke n nie t ontstaan . De intelligenti e word t daa r weerstreef d doo r d e innerlijk e ge bondenheid de r persoonlijkhede n e n i s veroordeel d ee n oog merk buite n haa r eige n oogmer k om , vijandi g daaraan , t e dienen. D e histori e wijs t di t uit . De twe e groot e anti-maatschappelijk e perioden , di e w e eerder noemde n e n di e to t i n bijzonderhede n hu n treffend e verwantschap vertoone n — wat gee n wonde r is , omda t z e eenerlei bestemmin g e n du s eenerle i bou w hebbe n — de Renaissance e n d e achttiend e eeu w hebbe n he t war e denke n voortgebracht, doo r d e eerst e period e i s he t opgezet , i n d e tweede von d he t zij n bekronin g i n de n eerste n volslage n vrij-denker Kant ; d e Renaissanc e e n d e achttiend e eeu w hebben respectievelij k Shakespeare e n Goeth e opgeleverd — in d e perfect-georganiseerd e maatschappij , waa r alle s ee n dienend e n dienstbaa r karakte r draagt , bloei t d e filosofi e niet e n d e filosofisch e kuns t niet , noc h i n ee n daarme e i n overeenstemming verkeerend e Ker k — waarmee w e nie t willen ontkenne n da t e r honderde n brillant-knapp e e n ge leerde Jezuïte n zij n geweest , wondere n va n casuïstisch e scherpzinnigheid, blijve n w e maa r allee n bi j Bossue t — maar gee n Erasmus , gee n wijshei d e n gee n humo r — en zoolang Duitschlan d „perfec t georganiseerd " blijf t e n el k m

Duitscher trotsc h o p zij n lan d e n o p zij n eige n Duitscher schap, zal e r gee n Goethe meer i n Duitschlan d opstaan . He t denken i s opheffen d e n d e kuns t i s opheffen d e n wa t op heffend is , is redelijk e n wat redelij k is , is onmaatschappelijk . Duidelijker da n duidelij k blijk t di t n u ui t d e redelooz e uitingen i n all e oorlogvoerend e lande n — die toc h alléé n gradueel, nie t i n weze n verschille n va n wa t state n e n orga nisaties i n vredestij d doe n e n denken , bi j mond e e n bi j ver stande va n hu n b e s t e lede n e n burgers ! Er lig t ee n gevoel van onzegbar e bevrijding in het besef, dat dit alles redelijk i s en dat he t dus goe d is, voor hem die het tevoren me t verbijsterin g e n benauwde verbazing gadesloeg. De grenzelooze stupiditei t van hooggeleerden, hoogontwikkelden , hoogbevoegden e n hooggestemden, — waarvan zeke r we l ee n der sterkst e bewijze n is , dat me n zic h i n he t openbaa r „con servatief" ka n noemen , zonde r als een krankzinnige te worden beschouwd — de onpeilbar e zedelijk e stompzinnighei d va n braven e n fatsoenlijken , hu n volslage n ontoegankelijkhei d en onverschillighei d voo r d e eenvoudigst e redeneering , he t totaal ontbreke n va n zelfonderscheidin g o f d e behoeft e daaraan, ja , va n el k werkelij k onderscheidingsvermoge n i n het algemeen , he t onsamenhangende , hopeloos-verwarde , onverantwoorde, inconsequente , i n d e uitinge n va n hen , di e we al s geleerde n e n wetenschappelijke n hebbe n leere n eeren, hu n redelooz e aanmatiging , karakterloo s opportu nisme e n onwrikbar e zelfverzekerdhei d i n ee n werel d wie r historie ee n histori e va n dwalinge n i s — dit alle s word t be grijpelijk, word t redelij k e n du s „goed" , zoodr a he t funda menteele onderscheid , d e onoverkomelijk e kloo f tussche n het behoudende , redeloos-dogmatisch e e n he t opheffende , redelijk-dialectische temperamen t zic h me t beide r funda menteele noodwendighei d aa n on s heef t geopenbaard . Da n 112

vinden w e vred e met , ja , vreugd e i n he t aanschouwe n va wat on s vroege r ergerd e e n benauwd e — nog we l erger t e benauwt, i n d e oogenblikke n da t w e eige n behoeft e aa klare waarachtighei d al s ee n vervulbaarhei d zien , da t wi zeggen i n d e vel e oogenblikke n da t w e zel f dogmatisc h e egocentrisch zijn .

n n n l n

Aldus beschouw t d e egocentrisch e mensc h zichzel f al s he t middelpunt va n all e dingen , maa r zonde r he t t e weten , geheel e n a l onbewust . E n terwij l hi j he t woor d va n Heraklitus, he t woor d va n d e Renaissance , va n Pic o dell a Mirandole, va n de n bewuste n individualis t „ D e m e n s c h i s d e m a a t s t a f v a n a l l e d i n g e n " va n zic h afwijs t als „hoovaardig" , „klein" , mogelij k we l „cynisch " — immers wanend zij n dade n bestuur d doo r „beginselen" , zij n wete n steunend o p „stelligheid" , e n zij n persoonlijk e bevindinge n aanziende voo r argumente n „stelsels " va n algemeen e geldig heid — is he t ware , maa r ongewete n mott o va n zij n leven : „I k be n d e maatsta f va n all e dingen. " Eenmaa l al s haa r onwrikbaar middelpun t zic h gestel d hebbende , neem t hi j van d e werel d e n haa r verschijnsele n da t weinig e op , ' t wel k zijn beperk t weze n beroert , he t verkleinen d naa r eige n afme tingen, he t versnijden d o p eige n maat , zó ó dien t he m alle s dat hi j ziet , to t steu n e n argumen t va n wa t hi j i s e n wil , zij n critiekloosheid speur t he t misleidend e niet , zij n eerlijk e redeloosheid i s zij n kracht , zij n oprechthei d zij n rechtvaar diging e n i n zij n volstrekt e Noodzakelijkhei d lig t d e redelijk heid va n he t redelooze , da t niettemi n o p zichzel f redeloo s i s en blijft . Wie du s ove r krijgshelde n e n maatschappelijk e steunpila ren spreekt , zing t i n volle n erns t de n Lo f de r Zotheid . Va n de geleerde , d e kloeke , d e vernuftige , d e vindingrijke , d e dappere, d e scherpzinnige , d e energiek e Zotheid , maa r altij d JI3 Prometheus. S

van d e Zotheid . Doc h geloof d zi j di e Zotheid , welk e al s wachter staa t voo r he t leve n e n d e gerusthei d oo k va n de n Wijze, wien s wijshei d leid t to t Opheffin g e n Dood , e n di e toch, krachten s zij n ande r wezen , leve n e n gerusthei d wil , omdat hi j ook , al s alle s leef t e n leve n wi l „dubbelhartig " is .

O n t s t a a n e n weze n va n d e Oppositie . Te zegge n da t d e Eenhei d blin d i s voor zichzelv e — welke blindheid zic h reproduceer t i n he t blin d vertrouwe n de r individuen — beduidt voora l da t d e Eenhei d blin d i s voo r eigen beweeglijkheid . Van he t „worden" , da t zij n e n niet-zij n t e zame n is , loochent d e zelfverblindin g de r Eenhei d he t niet-zijn , va n het leve n loochen t z e den dood , va n he t bouwe n he t sloope n als essentieel e e n redelijk e helf t — anders gezegd : d e a f neiging va n d e zelfopheffing , i n de n mensc h zic h openbaren d als he t hange n aa n eens-gecreëerd e gesteldheden , leid t nood zakelijkerwijs to t d e verstarring . Elk maatschappelij k dogm a i s va n da t verstarringsproce s het resultaat . Een s wa s het , al s levend e gedachte , levend e onderscheiding, ee n openbaringswijz e va n der Eenhei d eeuwi ge levende zelfonderscheiding , welk e d e tendentie de r zelfop heffing i n zic h draagt . Tussche n d e zelfonderscheiding e n d e zelfopheffing s t e l t zic h dan de r Eenhei d zelfconservatisme , als menschelijke n dran g naa r gesteldhei d (stellighede n e n stelsels) e n daardoo r worde n d e juis t gecreëerd e onderschei dingen da n nie t opgeheven , maa r gedogmatiseerd , al s he t ware gemummifiëerd. Z e behooren daarn a nie t lange r to t he t leven, o p dezelfd e wijz e al s nummie s e r nie t to e behoore n en kleedere n e n ridderorden , z e zij n ui t de n levende n stroo m van de r Eenhei d eeuwig e zelfonderscheidin g i n he t stil 114

staande mee r va n he t „levenlooze " overgevloeid , waarva n natuurlijk onde r ee n ander e categori e altij d ka n worde n gezegd, da t he t we l dee l aa n he t leve n heeft . Voor menschelijke n bli k openbaar t zic h zul k ee n éla n va n „zelfherkenning" al s ee n oplevin g va n he t individualistisc h denken e n handelen , waarbi j he t collectiev e instinc t onder ligt — stelt zic h de r Eenhei d zelfconservatism e tussche n eigen herkennin g e n eige n opheffing , da n openbaar t zic h da t aan on s al s ee n hernieuwde n opbloe i van het maatschappelijk , collectief, uniform , dogmatisc h instinct . D e nieuw e dogma' s zijn da n altij d d e verstarringen , d e mummie s va n d e i n he t voorafgaande éla n va n zelfonderscheidin g gecreëerd e onder scheidingen. Dit verstarringsproces , dez e zelfontvliedin g de r Eenheid , kunnen w e i n d e histori e e n i n he t leve n waarneme n al s ee n verwisseling va n doe l e n middel . Ee n o p zichzel f onbeteeke nend, maa r toc h we l curieu s voorbeel d daarva n i s d e ge woonte o m bi j wijz e va n groe t de n hoe d a f t e nemen . W e weten nie t meer , waaro m w e he t doen . Een s wa s he t ee n middel, waarme e d e hoorig e zij n meeste r bewee s da t hij , al s teeken va n zij n hoorigheid , de n krui n droe g kaalgeschore n — toen e r gee n hoorige n mee r waren , blee f he t hoed-afne men behouden ; he t wa s i n d e maatschappi j verstard , bruik baar allee n — en o m di e bruikbaarhei d du s a l voldoend e — als distinctie-midde l i n d e uniformiteit , waardoo r zic h d e „welopgevoede" va n de n „onopgevoede " laa t kennen , maa r overigens zin-loos . Elk maatschappelij k dogm a i s resultaa t va n hetzelfd e proces e n nimme r bekommer t zic h d e collectivitei t o m de n inhoud hare r dogma's , waarva n he t a l da n nie t getrou w betrachten d e individue n merk t al s a l da n nie t deugdelijke , bruikbare leden , zooal s d e strepe n e n d e sterre n o p he t uniform e n d e ridderord e i n he t knoopsgat . O m mee r i s het , iij

naar we zagen, een collectiviteit, Vaderlan d o f Kerk , nimmer te doe n en meer beoogt z e dus ook niet . Ee n onderzoe k naa r het redelijk e va n dogma' s i s reed s individualisme , opheffng , daar elk e redelijkhei d ee n te n lest e relatiev e redelijkhei d moet blijken . Voorbeelden van deze verwisseling van middel en doel toont ons de historie en het leven te over , zoowel i n het gebie d dat we „belangrijk " al s in dat wat we „onbelangrijk" noemen. Het „dogma" der Forsyte's om hun diners zonde r hors d'oeuvre s te serveeren , doo r d e lede n getrou w betrach t e n nie t zonde r plechtigheid verkondigd , heef t gee n ander e ontwikkelings geschiedenis da n he t dogm a de r Christelijk e „versterving" , het Spartaansch e zelfbedwan g e n d e Duitsch e organisatie woede he t zinvoll e „middel " verstar d to t zinloo s doe l (daarom niettemi n bi j uitste k bruikbaa r e n noodwendig! ) van maatschappelij k distinctiemiddel , waaraa n da n tegelij k het gansch e maatschappelijk e recht - e n straf-systee m ka n worden gehecht . Zoolang e n voo r zooverr e de r Eenhei d „zelfvergetelheid " duurt, word t doo r d e lede n e n d e steunpilare n eene r collec tiviteit he t redelooz e hare r dogma' s nie t opgemerkt . Immer s Tedelijkheidsverlangen i s alreed s Eenheidsverlange n — van de Eenhei d uit : zelfherkennin g me t d e tendenti e va n zelf opheffing. Ontwaak t d e Eenhei d ui t di e zelfverstarrin g to t vernieuwde zelfaanschouwing , zelfherkenning , da n za l zic h dat i n d e individue n voordoe n al s ee n vernieuw d verlange n naar, da t is : vermoge n tot , redelijk e onderscheidingen , da n pas worde n d e dogma's herken d als „redeloos " en ze worden niet mee r geaccepteerd . Wa t vorige n geslachte n „heilig " e n „eerwaardig" voorkwam , omda t h u n (onbewust ) criteriu m was he t maatschappelij k nuttigheidscriterium , za l zul k ee n nieuw geslach t plotselin g absur d schijnen , omda t h u n criterium he t redelijkheidscriteriu m is . Daa r z e du s d e twe e 116

tegengestelde tendentie s va n d e Eenhei d reproduceeren , 6ok al gebruiken ze — als ter onderling e verwarring! — dezelfde woorden, zulle n z e elkande r nooi t verstaan . Di t i s d e diep e redelijkheid va n d e fabe l de r Babylonisch e spraakverwar ring. He t nuttigheidsinstinc t bekommer t zic h nie t o m he t redelijke, he t redelijkheidsinstinc t nie t o m he t nuttige . Doc h de individuen , di e nimme r zij n d e simpel e reproductie s va n één enkel e Eenheids-tendentie , doc h d e gecompliceerd e reproductie va n alle tendenties, waari n éé n domineert, zulle n zich daarva n nimme r te n voll e rekenscha p geven , gelij k w e door voorbeelde n hope n aa n t e toonen . Het proces der zelfopheffing va n de Eenhei d voltrek t zich , naar we zagen , in het opheffe n va n d e voorafgesteld e onder scheidingen, redelijk e onderscheidinge n e n zedelijk e onder scheidingen o p redelijke n grondslag . D e z e a l l e e n l a t e n z i c h „ o p h e f f e n " . I n d e collectivitei t zij n z e echter nie t voorhanden : d e collectiev e dogma' s behoore n niet to t d e levend e onderscheidingen , di e doo r d e redelijk heid gestel d e n daarn a wee r opgeheve n kunne n worden ; te n opzichte daarva n verhoude n z e zic h al s mummie s to t leven den. Aa n he t voorhande n maatschappelij k dogmatism e ka n ' de Eenhei d zic h derhalv e nie t opheffen , omda t z e nie t zich | i zelv e er in onderscheiden, er in herkennen kan . Hieruit volgt , \ da t di e onderscheidinge n voora f moete n worde n opnieu w gesteld (her-steld ) opda t z e daarn a kunne n worde n opge L heven. Het eerst e moment van het proces de r zelf-herkenning va n de Eenhei d za l zic h du s altij d voordoe n al s ee n vervangin g van d e voorhanden maatschappelijk e dogma' s doo r di e zede lijke e n redelijk e onderscheidingen , waaraa n i n ee n bepaal d stadium d e Eenhei d zichzelv e onderscheid t e n herken t — m.a.w. di e d e individuen , waari n d e Eenhei d werkzaa m is , in da t stadiu m i n zichzel f herkenne n e n onderscheide n —; 117

deze verschille n i n el k stadiu m e n zij n tegelij k i n weze n voor el k stadium , voo r d e eeuwigheid , overeenkomstig . Het daaropvolgend e momen t i s da n pa s d e eigenlijk e op heffing, he t opheffe n naa r d e Eenhei d (doo r z e t e beschou wen al s loute r relati e e n bloot e functie ) va n d e voorafge stelde onderscheidingen . De werkzam e individuen , i n e n doo r wi e da t tweeledig e proces word t voltrokken , zulle n da n oo k steed s i n twe e groepen uiteenvallen : d e her-stellers , gemeenlij k genaam d her-vormers, e n d e opheffers , d e wijzen , genome n i n de n waren, de n „Sokratischen " zi n va n sceptisc h dialecticu s — vooral nie t i n d e half-ethische , doo r Westelij k dogmatism e vertroebelde Oostersch e opvatting , waarme e zic h d e zwak keren va n gees t zo o gri f tevrede n stellen . Dat di e dubbel e werkzaamheid , her-stellen , her-vorme n en opheffe n nie t doo r dezelfd e mensche n ka n worde n ver richt, wille n w e than s aantoonen . De her-vorme r i s d e verklaard e vijan d va n elk e collectivi teit, wan t hi j leg t he t o p haa r dogma's , da t i s o p haa r bestaansgrondslag aan . Hi j i s bestem d o m haa r aa n t e grijpen e n doo r haa r t e worde n te n onde r gebracht , e n moe t dus tege n haa r gewapen d wezen . Hi j i s di t ui t tweeërle i hoofde, doo r zij n Eenheidsverlangen e n Eeuwigheidsheimwe e — immers waa r da t optreedt , verminder t he t gevoe l voo r de uniformiteit , gaa t d e bekoring , d e mach t va n uniform e distinctie-middelen verloren , word t d e mensc h onverschilli g voor maatschappelijk e belooninge n e n straffen , ee r e n roem , aanzien, goeden naam, gezag. In de maatschappij doe t zich een dusdanige onverschillighei d tegenove r datgene , wa t voo r anderen he t leven-zel f uitmaakt , kenne n al s excentriciteit . Terecht verfoei t e n vervolg t he t blinde , maa r onfeilbar e instinct de r collectiviteite n de n excentrieke , wan t zij n excen n3

triciteit beduid t vrijheid , beduid t da t i n he m d e Eenhei d werkzaam i s e n hi j ee n vijan d va n d e collectiviteit . Doch da n zij n e r verde r no g d e genietingen , doo r d e maat schappij to t lok - e n dwangmiddele n aangewend , die , buite n hun middellijk e waard e al s „distinctie " om , de n zinnelijke n mensen „aa n d e aard e binden " — kunstgenot, vrijheid , geno t van spij s e n drank , weeld e va n alle n aard , te n opzicht e waarvan he t individ u zic h altij d i n d e mach t de r collectivi teit bevindt . Voor d e verrukkinge n echter , di e d e werkzam e Eenhei d haar uitverkore n werktuige n bereid t — hetzij d e verrukkin g van he t Ideaal , d e voorsmaa k va n he t martelaarschap , da n wel d e pur e verrukkin g va n he t Begrip , welk e zelf s nie t kan worde n begrepe n doo r wi e z e nie t heef t beleef d — verliezen d e zinnelijk e vreugde n althan s ee n dee l va n hunn e bekoring. Z e make n de n mensc h sobe r e n kuisch , onbevrees d en onvatbaar . D e collectivitei t ka n he m niet s geve n e n niets ontneme n wa t voo r he m va n waard e is . De n donkere n kerker vrees t hi j niet , he t krui s nie t e n de n giftbeke r nie t — ten opzicht e va n d e collectivitei t ka n me n he m „vrij " noemen, wel k woor d hie r natuurlij k niet s me t „wilsvrij heid" heef t t e maken . Daarom voele n d e machthebbend e groepen , tyranne n e n verdrukkende gouvernemente n e n me t hen , i n minder e mate , alle „maatschappelijken" , d e conservatieven , d e „steunpila ren" haa t e n angs t jegen s d e soberen , d e kuischen , zo o goe d als jegen s d e excentrieke n — die z e o p he t allermins t doo r z e belachelijk t e make n poge n t e fnuiken . Julius Caesar heef t vertrouwe n in Marcu s Antonius , omdat hi j welgedaa n e n levenslusti g is , va n spor t e n feest vieren houd t — Marcu s Antonius i s eigenlij k he t typ e va n den bourgeoi s satisfait . Maa r ove r Cassiu s sprekend , zeg t Caesar .Cassiu s has a lea n an d hungr y look , h e think s "9

too much , suc h me n ar e dangerous. " I n „Do n Carlos " wordt door den inquisiteu r Domingo eenzelfde wantrouwe n jegens de n jonge n prin s uitgesproken , omda t hi j kuisc h e n sober is . E r staa t da n bovendien : „hi j i s gevaarlijk , hi j denkt". Overa l da t wantrouwe n tege n d e soberen . Erasmu s vertelt, da t i n he t klooster , waa r hi j zij n jeug d doorbracht , het drinke n me t ee n welgevalli g oog , maa r he t leze n va n Grieksch me t ee n wantrouwi g oo g wer d aangezien . I n he t Tory-Engeland van Georg e II I e n de n beruchte n Georg e IV , waar d e revolutionnair e ide e broeid e e n smeulde , werde n dronkenschap e n losbandighei d schie r stelselmati g aange moedigd, maa r he t doo r d e toenemend e pantheïstisch e ge voelens opkomen d vegetarism e — waarin Shelley e n Byron voorginge n — maakte zij n aanhanger s verdacht , haalde he n he t stereotiep e etike t va n „Jacobij n e n God loochenaar" o p de n hals . Menigee n i s naa r Siberi ë ver bannen o m niet s da n omda t hi j geheel-onthoudin g predikt e en i n on s eige n lan d hebbe n w e hetzelfd e kunne n beleven , toen d e propaganda voo r geheel-onthoudin g onde r de marine matrozen stelselmati g va n „hoogerhand " wer d belemmer d en tegengewerkt . In de n sober e steek t d e revolutionnair , al s i n he m he t geweten opstaa t tege n he t onrecht , za l he m althan s d e angst voo r de n borre l nie t terughouden . Daaro m moe t e r gezorgd worden , da t hi j nie t va n de n borre l raakt . Heef t hij daarbi j he t zuiver e geno t de s denken s eenmaa l leere n smaken, da n staa t hi j daardoo r vrije r tegenove r d e collec tiviteit e n wa t zi j biede n kan . Het spreek t echte r vanzelf , da t dergelijk e dwangmiddele n en lokmiddelen , juis t wannee r zi j de n „steunpilaren " onmis baar gaa n schijne n tegenove r ee n a l felle r optredend e oppo sitie, nie t mee r baten . E n daarvóó r ware n z e overbodig . Z e baten du s eigenlij k nimmer . He t optrede n die r oppositi e wijs t 120

er immer s op , da t he t uu r de r „opheffin g (ontbindin g va n de uniformiteit ) i n aantoch t is . Ee n bloeiend e collectivitei t is d e uitdrukkin g va n de r Eenhei d volkome n zelfvergetel heid; oppositie i s daa r du s ondenkbaar , wan t oppositi e treed t op al s d e openbarin g va n de r Eenhei d zelf-herkenning . Is e r du s oppositie , da n verkeer t d e collectivitei t reed s i n verval — een verval , da t zic h tegelijkertij d da n oo k ui t andere symptome n laa t opmerken . D e aanbli k va n dez e coïncidentie, va n di t gelijktijdi g optrede n de r verschillend e symptomen heef t d e Eenheid-blinde , niet-denkend e men schen, di e overa l e n steeds , juis t al s d e kindere n „causali teit" bespeuren , e r to e gebrach t o m t e zeggen , da t d e oppo sitie ontstaa t d o o r he t verva l va n d e maatschappij , te r oorzake va n haa r corruptie . He t intrede n va n di e corrupti e — die he t Frankrij k va n Lodewij k XVI onderscheidt va n het Frankrij k va n Lodewij k XIV — moet da n wee r aa n (onverklaarbare e n onverklaarde ) menschelijk e booshei d e n moedwil worde n toegeschreve n e n he t gansch e wereld bestel kom t o p d e loss e schroeve n va n he t grilligst e toeva l te staan . E n dezelfd e liede n di e zo o redeneeren , hebbe n meestal de n mon d he t vols t va n de n „Almachtige n God" . Het ontstaa n va n individualistisch e oppositi e e n he t ver vallen van ee n collectivitei t zij n twe e gelijktijdi g optredende , naast elkaa r e n onafhankelij k va n elkaa r werkend e symp tomen va n de r Eenhei d opkomende n dran g naa r zelfherken ning e n zelfopheffing . Wanneer w e zeggen , da t ee n collectivitei t i n verva l ver keert, da n wi l di t zeggen , da t haa r steunpilare n nie t mee r in haa r e n i n d e heilighei d va n har e instellinge n gelooven , dat z e nie t mee r zij n „oprech t idealis t i n diens t va n hu n eigen brandkast" , maa r da t z e gee n ander e bekommerin g hebben da n di e brandkas t e n zic h va n d e oude , idealistisch e formules, koelbloedi g o f stupid e bediene n al s leuze n e n 12 r

machtspreuken. I n zooverr e di t o p ee n toegenome n onder scheidingsvermogen wijst , beduid t he t hu n dee l aa n d e algemeene toenemin g va n onderscheidingsvermoge n al s klimmende zelfonderscheidin g de r Eenhei d — maar he t beduidt ook , da t z e zedelij k d e mindere n zij n va n d e oud e „steunpilaren". Z e vorme n i n hu n tij d d e achterhoed e de r menschheid, waa r deze n d e voorhoed e vormden ; d e „idealen" di e z e diene n zij n va n di e voorhoed e naa r di e achterhoede afgezakt . W a a r di e „slecht e verdediging " krach tens he t naa r all e zijde n werkend e proce s de r Eenheid , juis t tezamen val t me t he t oogenblik , waaro p d e slooper s to t hu n volle krach t gewasse n zijn , zulle n deze , eige n weze n voort durend aa n he t gehat e maatschappelij k weze n doo r contrast gevoel bekrachtigend , lich t genoe g triomfeeren . Doch ho e voo s e n vervalle n zul k ee n collectivitei t oo k zij, e n ho e onverbiddelij k te n dood e opgeschreve n — daar de Eenhei d immer s d e critisch e oppositi e produceerde , o m daarin to t zelfherkennin g t e kome n — haar materieel e macht , resultaat va n he t zelfbehoudsinstinc t hare r steunpilaren , blijft lange n tij d ongebroken . Ee n generati e va n her-stellers , verwerkelijkers va n he t eerst e momen t i n he t proce s de r zelfherkenning za l du s altij d ee n generati e va n martelaar s moeten wezen . Moete n i s kunnen , i s willen ; noodzakelijk heid ze t zic h o m i n lust , i n enthousiasme , i n volupteit . H e t eenig e war e martelaarscha p i s he t blijmoedig e m a r t c laarschap. Wi e Christu s e n d e Christelijk e lijder s beklaagt , doet hu n onrecht . Zi j stierve n gelukkig . In dez e kort e karakteristie k va n he t weze n de s her vormers lig t n u teven s opgesloten , waaro m zul k ee n her steller, zul k ee n vervange r va n collectief-(on)zedelijk e waar den doo r persoonlijk-zedelijk e waarde n nie t tegelijkertij d oo k opheffer va n di e waarde n ka n zijn . Za l ieman d voo r ee n „ge steldheid", ee n stellighei d kunne n lijde n e n sterven , da n moe t 122

die stelligheid in hem het karakte r aanneme n va n ee n onwan kelbaar Ideaal , ee n onverwoestelij k Geloo f — niet va n ee n stelbare e n ophefbar e beschouwingswijze . He t her-stellen , hervormen voer t me t onverbiddelijk e zekerhei d to t conflic t met he t voorhanden , zichzelf verweren d dogmatisme, het ver eischt du s onverbiddelij k ee n persoonlij k dogmatism e va n Geloof e n Hoop . Hie r bereid t d e bevredigin g va n he t alge meene levensgevoe l to t de n individueele n dood ! f I n deze , de n her-stelle r to t he t volvoere n va n zij n taa k geschonken stelligheids-illusies , lig t da n he t aangrijpings punt va n ee n nieu w dogmatisme . Va n d e doo r he m geformuleerde stellighede n za l ee n na he m komend e collecti viteit zic h to t he t vorme n va n ee n grondsla g bedienen ; i n die stellighede n za l d e Eenhei d zichzel f verstarren , n a he t élan va n zelfherkennin g e n zelfopheffing . De her-stelle r i s du s altij d no g ee n „steller " e n gee n op heffer e n zij n intelligenti e i s du s maa r te n deel e „vrij " o m haar eige n oogmer k (di e opheffin g is ) t e dienen ; i n zoo verre allee n al s z e critisch , onderscheiden d naa r he t t e ver woesten, t e ontbinde n oud e dogmatism e i s gekeerd . W e zeiden eerder , da t allee n di e uitinge n on s spontaa n aandoe n als „redelijk" , welk e afkomsti g zij n ui t d e individualistisch e perioden, terwij l daarentege n he t dienstbare , nie t mee r da n zoogenaamde „denken " ui t kerken , partije n e n collectivi teiten afkomstig , zic h steed s aa n on s voordoe t al s absurd e spitsvondigheid, ee n geleer d e n schijn-diepzinni g prate n over bi j voorbaa t aanvaard e dogma' s o f we l me t ongecon troleerde collectiev e instincte n al s uitgangspunt . D e scho lastiek e n d e theologie , d e heel e pompeus e „Roomsch e filo sofie" e n he t Marxism e zij n o.a . d e producte n va n ee n dienstbare, d e zuiver e dialectie k alleen , di e zic h noc h o m uitgangspunten noc h o m conclusie s bekommert , imme r weerlegt e n imme r opheft , va n ee n waarlij k vrij e intelli 123

gentie. D e intelligenti e va n de n her-vorme r n u i s tegelij k vrij e n dienstbaar : vri j voo r zoove r d e persoonlijkhei d op heffend optreed t tege n he t voorhande n dogmatisme , dienst baar voo r zoove r z e word t beheersch t doo r ee n ingeschape n stelligheid, ee n dogmatism e va n „Geloo f e n Hoop" . Het i s da n oo k curieu s bi j ieman d al s bijvoorbeel d Rousseau het verschi l o p t e merke n tussche n zij n „vrije " e n zijn „dienstbare " uitingen . Critisc h e n scherpzinni g zoo lang hi j zic h keer t tege n he t oud e dogmatisme , verlaa t he m alle scherpzinnighei d zoodr a hi j „stichtelijk " word t — en de idyll e i n zij n „Nouvell e Héloïse " i s niet s minde r insipid e dan ee n bidprentjes-hemel . Dit geld t va n all e her-vormers , to t i n onz e dagen . Zo o scherpziend al s z e zij n tegenove r he t gangbar e dogma , zo o blind (vertrouwend ) zij n z e tegenove r hu n eige n illusies . Daarin lig t he t gehei m va n hu n krach t e n d e mogelijkhei d van he t slagen , daaraa n ontleene n z e d e onuitroeibar e over tuiging i n d e gangbaarheid , d e houdbaarhei d e n d e uitvoer baarheid hunne r illusies ! Zoo kom t het , da t me n i n éé n e n denzelfde n mensc h naas t een groot e scherpzinnighei d ee n no g groote r stupiditei t aan treffen ka n — zooals d e hervormer s va n onz e dage n duide lijk bewijzen . E n zo o ergens , da n lig t toc h hieri n we l ee n duidelijke aanwijzing , da t mensche n niet s mee r da n „instru menten" zijn , somwijle n to t ee n tweeledig e bestemmin g toe gerust me t ee n tweeledi g ste l eigenschappen , wie r onder linge nabuurscha p o p he t oo g onmogelij k zo u schijnen ! De martelaa r behoef t zij n illusies , zij n geloo f e n zij n hoo p en he t geva l va n Sokrate s maak t hiero p gee n inbreuk . He m zou men , oppervlakki g beschouwd , kunne n noemen : ee n martelaar zonde r illusie . Maa r welbeschouw d i s Sokrate s heel gee n martelaa r e n heef t zij n doo d mee r me t de n zelf moord da n me t de n martelaarsdoo d gemeen . Me n boo d he m 124

leven e n vrijhei d al s hi j he t onderrichte n staken , al s hi j Athene verlate n wilde , hi j wee s he t aanbo d a f e n koo s ee n snellen doo d bove n ee n onbevredigen d leven . W a t onder scheidt he m va n d e manne n va n Keos , wie n doo r d e magistraat i n he t openbaa r d e scheerlingdran k wer d gereik t als hu n motieve n o m t e wille n sterve n voldoend e ware n bevonden? He t lo t da t d e Inquisiti e i n haa r vett e jare n de n ketter, da t Ner o de n Christe n bereidde , i s nie t t e verge lijken bi j he t lo t da t Athen e Sokrate s bereidde , daargelate n nog dit , da t w e n u eenmaa l Sokrate s zie n al s ee n monumen t van uitzonderlijk e wijshei d e n gelatenheid . W e zulle n i n de n loop va n onz e verhandelin g ee n andere n „martelaa r zonde r illusies" ontmoete n e n zie n ho e zul k ee n zic h da n gedraagt , die nie t Sokrate s is ! De intelligenti e va n de n her-vorme r i s i n haa r vrijhei d e n gebondenheid d e intelligenti e v a n . . . . Don Quichotte . In de n hervorme r „her-stelt " zic h d e Eenhei d i n zedelijk e onderscheidingen, i n de n denke r hef t d e Eenhei d zic h op , d e denker hef t d e onderscheidinge n to t d e Eenhei d op . E n dez e werkzaamheid openbaar t he m va n de n mensc h e n zij n dade n het ontoereikende , va n illusie s he t onhoudbare , va n stellig heden he t ongegronde ; deze werkzaamhei d voer t he m buite n den gan g va n he t bezig e leven . Al s Hamle t maak t he m „he t peinzen to t ee n lafaard " — hij i s Hamlet . „Hamlets" e n „Don Quichotte's " tezame n voltrekke n altij d weer opnieu w he t zelfherkenningsproce s de r Eenheid , waar in d e voorhande n collectivitei t word t ontbonden , waari n he t voorhanden dogmatisme , waarva n z e d e uitdrukkin g is , doo r „Hamlet" word t opgeheven , doo r „Do n Quichotte " to t redelijk-zedelijke onderscheidinge n her-steld . D e ee n ka n des anders , d e ande r de s eene n wer k nie t verrichte n — ze zijn elkander s contras t e n complement , derhalv e elkande r i n misverstand vaa k hatend , voora l va n „Do n Quichotte's " kant , 125

en toc h imme r e n overa l gelijktijdi g optredend , gelij k blik sem e n donde r gelijktijdi g optrede n al s twe e openbarings wijzen va n hetzelfd e gebeuren . Uit menschelij k opzich t i s dez e samenhan g — schoon niet zoozee r wa t he t „complementeeren " al s wa t he t „con trasteeren" betref t — vaak genoe g aangevoel d e n aange toond, wi j hope n n u oo k è n d e gelijktijdighei d va n ver schijnen è n he t onderschei d i n bestemmin g ui t he t weze n der Eenheid , zooal s w e da t va n de n aanvan g a f hebbe n gezegd t e verstaan , consequen t t e hebbe n aangetoond . Waar Do n Quichott e is , daa r i s Hamlet . I n d e tijde n va n idealistisch-revolutioiinair wille n treed t daarnaas t altij d he t zuivere denke n op , d e werkzaamhei d va n d e waarlijk-vrije , niet doo r ee n ander e bestemmin g gebonde n intelligentie , waarin d e mense n die n graa d va n bewustzij n bereikt , da t hij va n a l zij n dade n he t eenzijdig e e n ontoereikend e zie t e n dus nie t mee r handele n kan . Totda t hi j no g wee r bete r weet . Naast he t anti-maatschappelij k Christelij k individualism e herkennen w e d e „Verzoeningsleer " va n Philo , al s produc t van hetzelfd e geestesmouvement . I n verzoenin g i s steed s d e vernietiging va n geschillen , va n verschillen , va n contrasten , de tendenti e naa r d e Eenheid , naa r d e opheffing . D e war e rechtzinnigheid i s onverzoenlijk . E n di t grenzen-vervagen d D e ï s m e vinde n w e wee r teru g i n d e Renaissance , i n he t streven de r zoogenaamd e Platonisch e Academie , waari n Lorenzo de Medicis , Pic o dell a Mirandol e e n Marcili o Ficin o zulk ee n werkzaa m aandee l hadden . Me t he t Renaissance scepticisme van Montaign e e n Erasmus vertegenwoordig t dit Renaissance-Deïsm e he t opheffend e redelijk e willen , waarin zic h d e Eenhei d volledige r herkent , tegenove r he t zedelijk wille n de r Reformatie , di e he t nie t verde r breng t dan to t he t vervange n va n d e redelooz e uniform e distinctie s door d e redelijk-individualistisch e („goed e werken " doo r 126

„geloof"!) maa r nie t to t he t opheffe n va n all e distinctie s komt. Phil o al s Hamlet , tegenove r Christu s al s Do n Quichotte, Erasmu s al s Hamle t tegenove r Luther als Do n Quichotte. E n ditzelfd e nogmaal s i n d e Revolutie . D e Fransche Do n Quichotte' s — Roussea u e n zijn discipe l Robespierre — vervangen we l d e redelooz e dogma' s de r collectiviteit doo r d e redelijk e distinctie s de r Eenhei d — gelijk w e uitvoeri g hope n aa n t e toone n — maar z e heffe n allerminst di e distinctie s daarn a op . Di t doe n d e Duitsch e Hamlets, waarvan Kan t d e voornaamst e is. W a n t Hamlet' s wezen i s he t peinzen , nie t he t leed , di t ontstaat , doorda t he m een taa k word t opgedrongen , di e tege n zij n weze n is , va n nature i s hi j d e peinze r tegenove r Do n Quichotte , de n doener . En, curieuz e bijzonderheid , beid e boeke n zij n nagenoe g ge lijktijdig geschreven . Aldus zie n w e i n d e afwisselend e periode n va n overheer schend individualistisc h wille n e n overheerschen d collectie f willen d e beid e momente n de r Eenhei d — d e zelfherkennin g tot zelfopheffing , d e zelfvergetelhei d to t zelfbehou d — duidelijk zic h afspiegelen . N a d e individualistisch e periode , waarin he t individualistisch e Christendo m ontstond , volge n de collectief-voelend e Middeleeuwen , daarn a d e individualis tische Renaissance-Reformatie , daarn a d e collectief-voelend e zeventiende eeu w e n daarn a d e individualistisch e periode , waarvan d e Fransch e Revolutie , me t d e Reformati e t e ver gelijken, he t eind e is , di e d e filosofi e va n Kan t to t dubbel gangster heeft . Daarn a da n no g een s ee n opbloe i va n collec tiviteits-instinct gedurend e d e zoogenaamd e Restaurati e e n daarna. . . . zijn d e uitnemende n onde r d e mensche n zoo danig va n aar d verander d doo r hu n definitiev e bewustwor ding (i n he t modern e denken) , da t d e Eenhei d zic h nie t langer onde r dez e categori e i n he n voo r zichzel f „verbergen " kan. Doc h di t verma g natuurlij k he t eeuwige , noodwendig e 127

proces nie t t e verstoren ; slecht s naa r de n vorm , naa r he t tempo wijzig t he t zich . Als ee n boo m nie t mee r i n d e lengt e groeit, groei t z e i n d e breedte , maa r volgen s dezelfd e wet ten. Aa n d e Pool gaa t d e zo n ee n hal f jaa r nie t onde r e n ee n half jaa r nie t o p — op d e lang e period e va n volslage n lich t volgt d e lang e period e va n volslage n duisternis . Aa n de n evenaar i s he t telken s ee n hal f etmaa l lich t e n ee n hal f etmaal donker , éé n etmaa l omva t d e period e va n lich t e n donker, toc h i n dezelfd e verhoudin g hetzelfd e rhytm e al s aan d e Poo l e n he t jaa r ron d evenvee l lich t e n donke r ople verend, hie r al s daar . E n o p elk e ple k tussche n Poo l e n evenaar ee n ander e indeeling , maa r dezelfd e verhoudin g e n dezelfde so m va n lich t tege n donker , he t jaa r rond ! Zo o ka n in all e dinge n d e Eenhei d haa r innerlij k rhytm e o p verschil lende wijze n openbaren . E n daaro m zulle n we , n a d e lang e perioden waari n „licht " e n „donker " — zelf-aanschouwing en zelfvergetelhei d — beurtelings overheerschen , i n d e daarna volgend e gansc h ander e e n vee l gecompliceerde r ver schijningsvormen va n onz e eige n eeu w toc h altoo s wee r hetzelfde rhytm e terugvinden , volgen s hetwel k on s d e over denking heef t geleer d d e Eenhei d t e voele n e n t e verstaan . Het i s onz e bedoelin g i n d e volgend e hoofdstukke n dat gene, wa t d e red e aldu s i n zichzel f ontvouw t e n wa t w e hie r voorloopig, zee r kort , zee r onvolledi g e n zee r gebrekki g hebben aangestipt , aa n d e han d de r historisch e gebeurtenis sen uitvoeri g e n i n bijzonderhede n t e demonstreeren .

Einde va n d e Inleiding .

•J2X

Grieksche Prometheu s

e n M i d d e l e eu w s c h e

Duivel. W e kome n than s to t d e toepassin g de r i n onz e Inleidin g ontvouwde, ui t he t weze n de r Eenhei d afgeleid e grondslagen . En he t spreek t vanzel f da t w e on s bi j di e toepassin g zulle n bewegen o p ee n zee r beperk t terrein . W e zoude n bijkan s zeggen: he t terrei n ka n nie t beperk t genoe g genome n wor den, m.a.w . — we kunne n nie t ve r genoe g gaa n i n he t specia liseeren. Dez e opvattin g i s geenszin s i n strij d me t onz e belij denis va n d e Eenhei d alle r dingen , z e i s e r juis t d e aanvul ling van . Slecht s he t rijp e Eenheidsbese f breng t to t rij p besef de r verscheidenheid , slecht s he t inzich t da t e r eigenlij k gezegd nergen s grenze n zijn , verschaf t he t inzich t ho e on overkomelijk d e grenze n zijn . Doch hoezee r verschille n we , di t erkennen d e n aldu s han delend va n d e wetenschappelijk e specialiste n de r vorig e generatie. Dezen bepaalde n zic h to t hu n afzonderlij k gebied , zonde r dat t e begrijpe n al s ee n afspiegeling , ee n openbaringswijz e van d e Eenheid . Me n ka n he n vergelijke n bi j ee n medicus , die bi j d e behandelin g va n ee n zie k orgaa n da t nie t zo u aan merken al s levende , functioneerend e facto r va n ee n orga nisme, maa r al s ee n afzonderlij k e n zelfstandi g ding . Oo k hier breng t he t eenheidsbese f to t nieuw e opvattinge n e n nieuwe geneeswijze n — in die r voeg e da t he t afzonderlijk e orgaan da n toc h wee r nie t al s bijzonde r e n geheel-eige n za l worden geloochend . De oud e wijz e va n specialiseeren , waarbi j tussche n eige n 129 Prometheus. 9

en anderman s werkzaamhei d noc h verban d word t gezien , noch gewensch t e n gezoch t (wa t trouwen s hetzelfd e is) , waarbij „kunst" , „wetenschap " e n „wijsbegeerte " al s afzon derlijke gebiede n worde n aangezien , leid t to t armoe , dor heid, eenzijdigheid , doc h ee n zwakkelijke , onrijp e Eenheids schwarmerei leid t to t nie t vee l beters , to t oppervlakki g woordgeflodder, e n ongaa r gepraat ; me t he t Eenheidsbese f als voortduren d e n uitsluiten d richtsnoe r diene n w e on s enge r en scherpe r da n ooi t t e specialiseeren . Wan t he t schijnbaa r reeds zee r beperkt e toon t no g wee r zul k ee n eindelooz e veel heid va n onderscheide n openbaringswijzen , da t ee n vlijti g menschenleven tij d t e kor t komt , hu n persoonlij k aanzij n to t het weze n va n d e Eenhei d t e herleiden . Wi e ove r „kunst " wil spreken , wi l vee l t e veel , wi e ove r „letterkunde " wi l spreken, wi l no g vee l t e veel . „Letterkundig e kritiek " laa t zich no g wee r scheide n i n gebieden , waartussche n d e gren zen voo r on s „wezen " nie t bestaan , voo r onz e „persoonlijk heid" onoverkomelij k zijn . Reed s i n éé n enke l gedich t kome n zoovelerlei gevoelen s e n bedoelinge n to t uiting , da t he t onmogelijk doo r éé n persoo n ka n worde n begrepe n e n beoor deeld. Wan t wel-is-waa r heef t elk , zo o goe d al s d e dichte r zelf, krachten s zij n universeel e wezen , aandee l i n alles , maa r van di t alle s ka n hij , krachten s zij n beperkt e persoonlijk heid, maa r i n zee r weini g to t volledig e bewusthei d komen . Volledig opgaa n to t he t begri p i s trouwen s daari n volledi g ondergaan. De onbewus t o f vaagbewus t doo r de n dichte r voortge brachte schoonhei d heef t ee n eigen , bijzonder e waarde , doc h het onbewust e e n halfbewust e i s waardeloo s i n he t betoog , in d e critiek . Wan t critiseere n i s onderscheide n e n daari n i s juist d e voll e bewusthei d he t eenige , noodzakelijk e vereischte. Omdat w e nie t kunnen , nie t wille n inzien , hoezee r beperk t 130

onze persoonlijkhei d is , e n ho e gerin g he t aanta l de r dingen , die w e werkelij k b e g r i j p e n, daaro m i s he t grootst e dee l van wa t w e aa n kunsthistori e e n geschiedschrijvin g bezit ten, vaa g e n vla k gebazel , holl e exclamaties , lyrisch e bom bast, zonde r da t ergen s iet s va n d e ernstig e e n consequent e toepassing eene r persoonlijke , zelfveroverd e levensbeschou wing, ee n i m m a n e n t d o g m a blijkt . W a n t zonde r zul k een immanen t dogm a kome n w e e r niet , e n hie r heersch t weer dezelfd e onklaarhei d al s te n opzicht e va n he t Eenheids besef. He t collectie f dogm a heef t me n verlaten , he t leidd e tot dorheid , to t eenzijdigheid , to t armo e — maar d e fictie , de pretenti e va n d e objectivitei t leid t to t volstrek t niet s beters, maa r to t ee n onbewus t e n verwar d toepasse n va n twaalf dogma' s doorelkaar . W a n t ho e gaa t het ? Me n neem t zic h voo r d e histori e t e schrijven va n ee n mensch , ee n land , ee n tijdperk , som s zelf s van ee n eeu w me t a l haa r hebbe n e n houde n e n maak t zic h allereerst meeste r va n ee n overstelpend e collecti e gegevens , „feiten" e n wa t daarvoo r moe t doorgaan . Dez e gaa t men , bouwend o p de n oppervlakkigste n schij n va n samenhang , zonder andere n grondsla g da n traditie , willekeur , lui m e n inval, i n „oorzaken " e n „gevolgen " verdede n — en he t resultaat va n dez e objectieve , wetenschappelijk e method e is dit , da t me n voortduren d e n zonde r he t zel f t e bemerke n de zelfd e „oorzaken " voo r d e mees t uiteenloopend e e n tegen strijdige „gevolgen " aansprakelij k stelt , wij l d e leidend e gedachte, he t „immanent e dogma " ontbreekt , zooda t he t geheel, me t a l zij n misleidend e geslotenhei d va n he t „door loopend betoog " me t a l zij n wetenschappelij k bravour , ee n verzamelingen beweringe n is , waarva n d e meest e elkaa r weerleggen, gecompileer d me t behul p va n gegevens , ui t d e meest uiteenloopend e tijden , zienswijze n e n gemoedstoe 131

standen afkomsti g e n zonde r hechter e onderling e draa d da n die de s boekbinders . Marx wa s een Jood — vandaar zij n heftigheid . D e profeet ! Spinoza wa s een Jood , vandaa r zij n berusting . D e balling ! Heine wa s een Jood , vandaa r zij n humo r e n zij n scherp zinnigheid. D e Talmudist i Zij n niet-Jode n bi j toeva l heftig , berustend, geesti g e n scherpzinnig , da n word t da t ó f i n he t geheel nie t „verklaard " o f wel , naa r gelan g va n ee n toeval lig samentreffen , ui t ee n stormachtig e jeugd , ee n gemeng d huwelijk, ee n onverwacht e erfenis , ee n delicat e gezondheid , een boche l o f ee n va l va n ee n paard . A. i s i n een weeshui s opgevoed; hi j i s stu g e n gesloten . Natuurlij k gevol g va n een jeugd zonde r liefde . B. is in een weeshuis opgevoed ; hij is teeder e n hunker t naa r genegenheid . Natuurlij k gevol g va n een jeug d zonde r liefde . Som s moete n sterk e „invloeden " als aanmoediging , som s al s ontmoedigin g opgel d doe n — nu een s heete n rus t e n rijkdo m ee n weldadig e ontwikke lingsfeer, da n wee r ee n verweekend e broeikas , a l naa r mat e de arbei d va n de n besproke n persoon , wien s vade r ee n rijk man was , de n objectieven, wetenschappelijken geschiedschrij ver aanstaa t o f niet . I s e r me t de n beste n wi l gee n „van daar" t e produceeren , da n word t „ondanks " i n he t gewee r geroepen — vertoont he t wer k va n d e t e behandele n figuu r niet he t minst e verban d me t milieu , klimaat , persoonlijk e invloeden, e n zo o voort , da n hee t he t voo r d e gelegenheid , dat ee n „gees t va n contradictie " he m zic h dee d kante n tegen alle s wa t zij n leve n t e beïnvloede n zocht . E n zo o gaa t het maa r doo r e n da t hee t objectiviteit . Maar wel k zelfcritisc h mensc h zo u da n oo k o p zic h nemen, ee n volledig e cultuurhistori e va n d e negentiend e eeuw t e schrijven ? Di t doe t slecht s d e hooggeleerd e Ziegle r en me t bovengeschets t resultaat . Hoezeer „objectiviteit " ee n pretenti e e n ee n ficti e is , • 3-

hopen w e aa n t e toonen . He t eenig e richtsnoer , he t eenig e kompas i n de n chao s i s he t „immanent e dogma" , d e central e gedachte, he t doo r d e Red e i n zic h zel f ontvouwd e richtsnoer en waarheid . E n dez e oo k weer : volstrek t e n waa r krachten s ons universeel e wezen , betrekkelij k e n du s maa r betrekkelij k waar, krachten s onz e beperkt e persoonlijkheid , waarva n w e dan zel f he t betrekkelijk e e n onvolkomen e he t klaars t beseffen. Met zul k ee n immanen t dogm a word t me n echte r nie t geboren e n evenmi n vind t me n he t o p straat . A l datgene , wat me n pleeg t t e verstaa n onde r he t „worstele n o m ee n levensbeschouwing" i s te n slott e he t zoeke n naa r da t „immanente dogma" , naa r d e formul e va n eigen-ik . In de n bewoge n gees t vang t he t aa n me t onbewust e vorm looze vermoedens , welk e zic h da n gestadi g zoeke n t e toet sen aa n d e werkelijkheid , i n da t toetse n zic h wijzigend , ver diepend, totda t e r eindelij k ee n momen t intreedt , waari n „vermoedens" e n „ervaringen " samenvallen , elkande r vol komen schijne n t e dekken . I n di t moeizame , ee n onafgebro ken rondo m ziend e aandach t e n nimmer-aflatend e zelfbetwij feling vereischend e proce s i s da n „vermoeden " to t „imma nent dogma " gerijpt . Me n i s to t zichzel f gekomen , namelij k tot he t eigen-i k va n da t oogenblik , e n zó ó laa t zic h d e uit spraak va n Schellin g verstaan , da t ee n systee m „waar " is , wanneer me n zij n voortdurend e bevestigin g overa l rondo m zich ziet . He t i s da n natuurlij k nie t „waar " i n de n zin , welke d e wetenschappelijk e daaraa n hecht , di e aa n he t experiment ee n algemeen e bewijskrach t verleent , omda t hi j zijn (collectieve ) wereldvisi e nie t verma g t e vatte n al s d e projectie va n zij n (uniform ) eigen-i k — het i s slecht s waa r voor die n mensc h e n voo r da t oogenblik , e n behoor t al s zoodanig oo k to t „D e Waarheid" , zooal s el k waarachti g kunstwerk to t „D e Schoonheid" . He t eindpun t za l du s steed s 133

tegelijkertijd wee r uitgangspun t zijn . Immers he t vroeger „be kende", aanschouwde , geleerde , overdachte , word t n u i n het lich t va n he t nieuw e „dogma " opnieu w aanschouwd , geleerd, overdach t e n wijzig t zic h daari n o p zij n beurt . Aa n de aldu s vervormd e buitenwerel d za l zic h dan , omgekeerd , het „dogma " wedero m toetsen , o m noodzakelijkerwij s zic h wederom t e wijzigen . Zo o zulle n „ervaring " e n „dogma " telkens samenvalle n — en eve n zo o vaa k wee r uiteenvallen . De nauwelijk s to t zichzel f gekomen e moe t onmiddellij k wee r van zic h zel f vervreemde n e n di e vervreemdin g leid t naa r een nieu w to t zichzel f komen , zooal s voo r d e draaiend e bru g het oogenbli k da t zi j de n wa l raak t samenval t me t he t oogen blik da t zi j die n wa l wee r verlaat . E n di t proces , waari n „uitgangspunt" e n „conclusie " telken s ineenvalle n e n tel kens gescheide n worden , duur t zoolan g he t leve n i n de n betrokken gees t bezi g blijf t e n i s d e zuiver e afspiegelin g van he t proce s de r Wereldgedachte . Bouwt me n derhalv e i n ee n oogenbli k va n samenvallin g een systee m o p zij n laatst-verworve n „immanen t dogma" , dan begaa t me n feitelij k hetzelfd e stremmend e onrech t jegen s eigen geestesproces , ' t wel k d e dogmatiseerend e collectivi teiten begaa n jegen s he t i n denkend e individue n zic h open barende wereldproces . Dezelfd e „zonde " — uit de n zelfde n aandrang naa r zelfstelling , di e zelfbestendigin g i s — uit verlangen naa r „vastheid " i n he t eeuwig-vervloeiend e Ik . Daaraan ontkom t nieman d — en oo k hierui t volgt , hoezee r alle „Levenswil " ee n schenni s aa n d e Gedacht e is . E n daar om hebbe n w e da n oo k he t volst e rech t va n ee n immanen t d o g m a t e spreken , omda t el k systematiseere n i s zel f dogmatisme to t zelfconservatisme . Maa r d e meeste n zulle n o p dien kli p nie t stranden , omda t z e zoove r zelf s nie t kome n e n levenslang i n hu n „vormlooz e vermoedens " blijven , di e da n 134

als „intuïtie " worde n opgehemel d e n hooggepreze n boven , het intellect . Dit alle s strijd t volstrek t nie t me t on s voortduren d zeg gen, da t w e allee n kunne n leeren , wa t w e a l weten , da t w e niet geloove n wa t w e zien , maa r zie n wa t w e gelooven . D e groote arbei d i s juis t deze , t e doorgronden , wa t w e eigen lijk weten , wa t w e begrijpen , da t i s : wa t w e zijn ! E n daa r de wereld , waaraa n e n waarui t w e „ervaren" , immer s niet s voor el k individ u i s da n d e projecti e va n zij n eigen-ik , zo o kunnen w e daarin , zo o goe d al s w e on s gelaa t zie n i n de n spiegel, da t eige n weze n leere n kennen , on s binnen-i k aa n ons buiten-i k e n omgekeerd , i n ee n eeuwig e afwisselin g va n samenvalling e n uiteenvalling . Iet s daarbuite n echte r niet . Omdat nie t word t ingezien , ho e beperk t onz e persoonlijk heid i s — zij on s weze n universee l — daarom laa t me n pro fessoren i n d e chemi e o f i n d e lettere n meeprate n ove r poli tiek, e n stel t „enquêtes " in , waa r schrijver s e n acteur s me t ministers e n hoogleeraar s tezame n he t noodig e t e zegge n krijgen ove r he t Vaderlandsc h toonee l o f ove r he t milita risme. Maa r he t mees t krass e bewij s va n on s onbegri p i s wel, da t e r ee n algemeene , doo r éé n persoo n t e verrichten , geschiedschrijving bestaa t e n da t dez e al s va k beoefen d wordt. Zul k ee n method e waarborg t reed s bi j voorbaa t d e onwaarde de r resultaten . W i e va n ee n bepaalde , afgegrensd e periode d e volledig e histori e wi l geven , schrijf t stelli g ove r een paa r honder d dinge n waarva n hi j nie t d e flauwst e noti e heeft, di e buite n zij n begripskrin g liggen . W a n t dez e ka n niet beperk t genoe g gedach t worden . A l l e e n d e g e n e , die a l t h a n s iet s begrijpt , besef t i n welk e m a t e hi j a l h e t o v e r i g e n i e t b e g r i j p t . Daardoor i s d e gangbar e historisch e arbei d waardeloos , voor zoove r hi j andere n nie t de n we g wijs t naa r bronne n van eige n onderzoek . Maa r di t i s ee n bijkomstigheid . E n 135

daartegenover ka n niet nadrukkelij k genoe g worde n betoogd , dat elk e arbei d va n beschouwende n aar d ee n geschiedschrij ving weze n moet , immer s d e histori e va n ee n wording , va n een ontwikkeling , immer s he t versla g va n ee n proces , va n een voortgan g — met die n verstand e da t men , o m he t een s heel eenvoudi g ui t t e drukken , d e histori e nie t behoor t i n breede moote n t e snijden , maa r i n lange , dunn e strenge n uiteen t e trekken , ho e dunne r ho e beter . Nieman d ka n ee n geschiedenis schrijve n va n he t Jodendom , o f va n d e Ver eenigde Nederlanden , o f va n d e Fransch e Revolutie , di e innerlijke, wijsgeerig e waard e heeft , wa t w e daaromtren t bezitten zij n da n oo k innerlijk-onsamenhangend e compila ties, vertroebel d doo r vooroordeelen , zo o nie t vervalsch t door partijdighei d — maar me n ka n we l d e geschiedeni s schrijven va n he t ornament , o f va n d e studi e de r natuur wetenschappen, o f va n d e knechtfigure n i n d e litteratuur , of va n d e erotisch e poëzie , e n zul k ee n geschiedeni s zi j da n steeds d e aantoonin g va n di e grondslagen , va n da t rhytme , 't wel k d e werkzam e persoonlijkhei d ui t eige n redelijkhei d heeft ontdek t e n blootgelegd , al s d e grondslagen , he t rhytm e van d e Eenheid . En zul k ee n histori e behoor t da n bi j „Ada m e n Eva " aa n te vangen , t e eindige n i n de n eige n geest , oo k wee r i n die r voege, da t di t eind e zwevend e blijv e naa r he t komend e toe . Wij voo r on s hebbe n da n getrach t al s on s bescheide n dee l het proce s va n d e Eenheid , gelij k w e da t i n d e vorig e blad zijden ontvouwde n teru g t e brenge n to t he t conflic t tussche n Individu e n Collectiviteit , waarva n he t eerst e voo r on s drager i s va n de r Eenhei d zelfopheffin g i n zelfherkenning , de tweed e va n de r Eenhei d zelfbehou d i n zelfvergetelheid , in zic h zel f ontvlieden . Doc h oo k di t gebied , hoezee r beperk t ten opzicht e va n d e eindelooshei d de r openbaringswi j zen, i s toch aa n de n andere n kan t wee r zo o rui m da t w e e r on s i n 136

verliezen zouden , al s w e on s nie t opnieu w e n rigoureus be snoerden. O p hoevel e wijze n openbaar t zic h nie t da t indivi dualistische willen ! Va n el k die r openbaringswijze n zo u d e historie zij n t e schrijven , een e histori e va n conflicten , va n op- e n nedergangen , naarmat e he t tegenstrevig e collectiev e willen zegevier t o f onderligt , naarmat e d e Eenhei d zichzelv e zoekt o f zichzelv e ontvliedt ! Derhalve beperke n w e d e geschiedeni s van Prometheu s nog wee r i n die n zin , da t w e e r slecht s d e geschiedeni s va n de Oppositiefiguu r i n d e litteratuu r onde r zulle n verstaan , en zo o w e daarbi j aa n omliggend e gebiede n aanhechtplek ken e n steunpunte n ontleenen , da n geschied t di t te r verhel dering e n verduidelijking . E n dez e histori e i s da n oo k wee r een dubbel e historie , d e ee n va n d e ande r gescheide n doo r dat groot e keerpunt , ' t wel k voo r ons , West-Europeanen , het zoogenaamd e „modern e denken " d e groot e e n final e zelf-inkeer i s geweest . I n verban d daarmed e worde n twe e vragen gesteld . Te n eerst e deze : Hoe denke n d e afwisselend e geslachte n ove r d e Oppositie , over Prometheus ' nakomelingen — en ho e projecteer t zic h die gezindhei d i n hu n litteratuur ? E n te n tweed e deze : Ho e denkt „Prometheus" nakomelingschap n a de n groote n zelf inkeer ove r zichzelf ? E n dez e beid e vrage n kunne n da n oo k aldus worde n geformuleerd : d e andere n vrage n zic h a f o f het verze t a l da n nie t geoorloof d is , e n beantwoorde n beur telings di e vrage n ontkennen d o f bevestigend , naa r hu n ge zindheid, i n verban d me t hu n bouw , i n verban d me t de n tijd . En Prometheus vraagt zic h daarn a a f o f zij n daa d redelijk , doeltreffend, toereiken d i s — en da t antwoor d i s eindeloo s gecompliceerder; he t omva t all e zedelijk e e n redelijk e be kommeringen va n de n moderne n mensch . D e antwoorde n willen w e slecht s opspore n ui t d e oppositie-figure n i n d e litteratuur. W e zulle n d e sympathi e voo r Prometheus zien 137

toenemen onde r d e individualistisch-critische , zie n afneme n ander d e collectieve , oncritische , „anti-revolutionnaire " gezindheid — en daarneven s zulle n w e no g vel e ander e dingen zien . Doch hoezee r w e n u — van d e Eenhei d uitgegaan , nimme r de Eenhei d vergeten d — ons reed s verbijzonder d hebben , hoe sma l onz e „streng " reed s wierd , nochtan s kunne n w e geenszins, o p gevaa r va n to t gee n eind e t e komen , bi j „Ada m en E v a " beginnen . Vange n w e du s aa n me t d e Middeleeuw sche oppositie-figuur , me t de n Christelijke n Duivel . I n de n gees t va n he t oorspronkelij k Christendo m kunne n we d e zelfherkenningsdran g de r Eenheid , zic h voordoen d al s individualisme, duidelij k herkennen . Tegenove r ee n al s levensbeginsel overheerschend e vijandig e star-uniforme , militaire maatschappij , beelde n d e eerst e Christene n i n e n door hu n lijde n e n sterven , n a ee n onmaatschappelij k kort , communistisch, al s tijdelij k beschouw d leven , d e war e plaat s en roepin g va n he t idealistische : t e weerstreve n e n daardoo r te lijde n e n t e sterven . Me t he t Christelij k beginse l i s he t gedaan, al s d e Christelijk e Ker k zegevier t — in d e Chris telijke organisati e gaa t he t Christelijk e individualisme , da t is d e essence , he t weze n va n he t Christendom , te n onder . De zuiver e formul e va n d e volkome n autarchi e (anarchie ) is d e Christelijk e uitspraa k „He t Koninkrij k God s i s binne n in U . " Dez e i s he t verlossend e woor d va n d e i n de n mensc h tot zichzel f komend e Eenhei d e n maak t de n mensc h to t Koning, nieman d da n zij n gewete n rekenscha p verschuldigd . I n d e collectivitei t i s d e Eenhei d va n zichzel f verlaten , i n den individualis t keer t d e Eenhei d to t zichzel f teru g — de eerste werkzaamhei d va n die n terugkee r to t zichzel f is , naa r w e zagen , d e zelf-onderscheiding , d e tweed e i s d e zelf opheffing. D e eerst e doe t zic h i n de n mensc h voo r al s recht 138

vaardigheid — de tweed e al s redelijkheid . D e rechtvaardig e is maa r i n zooverr e redelijk , da t hi j va n d e collectiev e zede lijkheid he t onzedelij k karakte r verma g t e herkenne n —; hij moe t echter , wi l hi j zij n roepin g kunne n vervullen , voo r zijn overtuiginge n kunne n lijde n e n sterven , i n d e volstrekt heid va n „goed " e n „kwaad " o p persoonlijk-zedelijke n grond slag blijve n gelooven . E n i n zooverr e i s hi j onredelijk . Di t vervangen va n uniform-maatschappelijke , onzedelijk e voor schriften doo r persoonlijk-zedelijke , individualistisch e voor schriften, blijk t a l bijzonde r karakteristie k i n d e Bergrede . Tekst achte r teks t (i n he t Evangeli e va n Mattheu s b.v . 5 : 21, 5 : 27, 5 : 3 1 , 5 : 33, 5 : 38, 5 : 43 en no g vel e andere , daarbij voortduren d voorschrifte n va n dezelfd e strekkin g i n de Brieve n va n Paulus ) vang t aa n me t „Gi j heb t gehoord , da t tot d e Oude n gezeg d i s — maar i k ze g U —" enz. Duidelijk i s hier d e bedoelin g o m het beoordeelen va n dade n en resultate n (grondslag va n elk e practisch e rechtspraak ) t e vervange n door he t beoordeele n va n motieve n e n bedoelinge n (di e d e ondermijning i s va n elk e practisch e rechtspraak) . D e uit spraak (i n Mattheus ) da t nie t allee n hij , di e overspe l pleegt , maar reed s hi j di e „ee n vrou w aanzie t o m haa r t e begeeren " schuldig is , vorm t d e grondsla g va n elk e individualistisch e rechtsopvatting. Voortduren d zulle n w e hetzelfd e opmerken : d a t i n d e periode n va n bloeien d collectiviteitsgevoe l slecht s daden e n resultate n getel d e n aangemerk t worden , daa r voo r de collectivitei t slecht s ord e to t behou d va n belan g is , e n dat d e aanvan g va n el k individualistisc h mouvemen t zic h zonder uitzonderin g kenmerk t doo r ee n protes t tege n di e rechtsgrondslagen. W e zulle n i n d e litteratuu r va n a l di e tijdperken d e uitspraa k va n Mattheu s eindeloo s gevarieer d ontmoeten, welk e redelijk , zedelij k e n onhoudbaa r is . D e Oud-Testamentische rechtspraa k i s zeke r he t sterkst e voor beeld va n uniforme , redelooze , zedelooz e maatschappelijk e 139

rechtspraak, waari n he t individu , me t zij n roersele n e n be doelingen eenvoudi g nie t bestaat . W e herinnere n hie r aa n d e voor on s gevoe l barbaarsche , zuive r collectiev e rechtspraa k in II Samue l VI , en d e daarme e i n weze n overeenstemmend e wraakoefening va n II Koningen II. Uit alle s blijk t i n welk e mat e he t individ u daa r i s opge gaan i n d e collectiviteit . D e Evangelisch e moraa l i s daarva n de volkome n ontwrichtin g e n weerleggin g e n allermins t d e „vervulling". Z e i s individualistisch , onmaatschappelijk . Waar Eenheidsgevoe l optreedt , gaat , zeide n wij , haa r spot vorm e n tegendeel , he t collectiviteitsgevoe l verlore n e n di t heeft da n oo k ee n mi n o f mee r intens e onverschillighei d voo r de distinctie s de r collectiviteit : bezit , ee r e n aanzien , i n he t O. T . zo o hoo g geschat , te n gevolge . Dezelfd e gezindhei d dus di e de n Christe n i n conflic t me t d e maatschappi j moe t brengen — de weigerachtighei d o m aa n t e brenge n e n t e getuigen o p gron d va n he t redelijk e e n zedelijk e „Oordeel t niet. . . ." diezelfde gezindhei d pantser t he m tege n d e tucht en dwangmiddele n de r collectiviteit : Zali g zij t gij , zo o d e menschen u smade n e n liegen d u lastere n o m Mijnentwil . Collectiviteitsgevoel i s autoriteitsgevoel , tuchtgevoel : „Eert u w vade r e n moeder" . Eenheidsgevoel , individualism e is oo k hierva n d e ontbinding . „Wi e vade r e n moede r liefheef t boven Mij , die i s Mij nie t waardig. " He t eerst e ontman t de n mensch, maak t he m va n zij n geboort e a f to t medeplichtig e van datgene , waartege n zij n har t wellich t i n opstan d kom t — het tweed e maak t he m vrij , geef t he m aa n zichzel f terug . De individualistische , zuiver e rechtsbeginsele n ontleenden , ontleenen no g steeds , ee n schij n va n houdbaarhei d aa n he t feit da t ee n machthebbend e meerderhei d steed s hunn e ver werkelijking belet ; o p he t oogenbli k zel f da t z e zegeviere n blijkt hu n onhoudbaarhei d e n verstarre n z e to t hu n eige n tegendeel e n spotvorm , d e dogma' s eene r (nieuwe ) collecti 140

viteit. Ander s gezegd : da t z e (i n schijn ) d e zegepraa l beha len, bewijs t da t z e nie t mee r bestaan . H e t ontstaa n eene r Christelijke ker k i s d e bevestigin g va n de n ondergan g de r Christelijke beginselen . He t gelukke n de r Fransch e e n Rus sische Revolutie s i s evenzo o d e ondergan g de r beginselen , waarvan z e d e verwerkelijkin g moeste n zij n e n di e alleen als weerstreving , al s oppositi e i n ee n collectivitei t di e steed s redeloos, e n waarva n du s he t weerstreve n steed s redelij k is , waarde e n werkelijkhei d bezate n o p redelijke n grondslag . Doch he t i s de n mensc h opgelegd , naa r zijn e vervullin g t e streven e n naa r d e vervullin g va n zij n beginselen . Terwij l van all e beginsele n d e vervulling , d e vormgeving , tegelijker tijd d e ondergan g is . Zoo i s du s me t he t ontstaa n de r Christelijk e Ker k he t bederf de r Christelijk e beginsele n reed s voldonge n e n noem t men te n onrecht e al s aanvangspun t va n da t beder f he t tijd stip da t d e pause n wereldlijk e mach t begeerden . We l i s di e machtsbegeerte, opgeva t al s machtsbehoefte , ee n allermerk waardigste aanwijzin g da t he t Eenheidsgevoe l i s vervange n door he t maatschappelijk e instinct , ' t wel k zic h staand e houdt, naa r w e zage n e n zeiden , aa n d e maatschappelijk e distinctie-middelen, dez e du s altij d zoek t e n creëert , waarva n macht he t mees t begeerd e is . D e groeiend e machtsbegeert e van pause n e n prelate n gaa t da n oo k gepaar d me t de n groe i van de n maatschappelijke n (onchristelijken ) hoogmoe d va n den Middeleeuwsche n ade l e n beteekent hetzelfde : toenemend collectiviteitsinstinct. Maa r di t neem t nie t we g dat d e machtswil de r pause n slecht s ma g gelde n al s symboo l e n da t i n he t ontstaan e n bestaa n va n „Christelijk e kerken " — met e n zonder me t wereldsch e mach t bekleed e geestelijke n — het verderf va n he t Christelij k beginse l ligt , da t zic h allee n al s weerlegging, al s weerstrevin g zuiverlij k ka n late n gelden . Dit verderf , dez e verstarring , verdogmatiseerin g de r 141

zuivere (individualistische ) beginsele n i s d e naa r de n mensc h toegekeerde zijd e va n he t proce s de r Eenheid , welke , i n he t Christendom to t zelfonderscheiding , e n zelf s to t zelfophef fing gekome n (namelij k i n d e verzoenend e wijshei d va n Philo) zichzel f wee r ontvlieden , vergete n e n daardoo r be stendigen gaa t i n d e Middeleeuwsch e collectiviteit , maat schappij e n kerk . Te n opzicht e va n he t redelijk e e n zedelijk e laat zic h di t noodzakelijkerwij s e n altij d aanzie n al s ver starring e n verderf . Omda t kerke n e n maatschappije n d e reproducties zij n va n de r Eenhei d zelfbehoudsdrang , zij n oo k de steunpilare n va n elk e collectiviteit , ker k o f maatschappi j de conservatieven , naa r w e eerde r zage n e n zeiden . Dez e oorlog heef t duidelijke r da n ooit , conservatism e al s éé n me t patriottisme doe n onderkennen . De Eenhei d verstar t zic h i n d e laatst-gecreëerd e vormen , zooals d e ze e golven d bevriest , aldu s haa r laatst e vervloeiin gen bestendigend , d e wordend e collectivitei t bedien t zich , zooals w e i n he t vorig e hoofdstu k aantoonden , va n d e onder scheidingen de r voorafgegan e individualistisch e period e e n maakt dez e to t dogma's , to t verstard e vloeiingen , to t hu n eigen spotvorm . D e zaligmakend e krach t va n he t Geloo f is , gezien i n verban d me t „He t Koninkrij k God s i s binne n i n U " ee n volkome n redelij k begri p e n beduid t niet s da n d e harmonie va n he t I k me t d e Eenheid , me t zichzelf , di e voo r elk individ u va n bijzondere , voo r he m allee n geldend e fac toren afhankelij k i s — de alleen-zaligmakende-krach t va n een zichzel f alreed s noemende , Katholieke , algemeene , Ker k met behul p va n uniforme , algemeen e genademiddele n i s daarvan d e spotvorm , di e de n mensc h wee r ontmant , ont troont e n al s onpersoonlijkhei d terugstoo t i n d e collectivi teit. I n he t Evangeli e — Mattheus I I : 7, 8 en elder s — wordt d e doo p duidelij k voorgestel d al s d e symbolisch e be vestiging va n ee n innerlijk e e n persoonlijk e bekeering , va n 142

een individuee l proces ; i n d e Ker k verstar t symboo l to t dogma, to t uniform , noodwendig , maa r da n oo k o p zichzel f volstaand heiligingsmiddel . D e kerkelijk-dogmatisch e opvat tingen omtren t d e Erfzond e e n d e Verzoenin g doo r he t bloe d van Jezus , vloeie n voor t ui t hetzelfd e maatschappelijk e instinct, ' t wel k de n mensc h aanmerk t al s li d va n zij n ge zin, va n zij n „clan" , va n zij n stad , va n zij n vaderland , e n i n de ee r o f schand e va n die n „clan " stad , vaderlan d laa t dee len, terwij l zij n eige n persoonlijkhei d nie t i n aanmerkin g komt. W a a r koninge n worde n gestraf t i n hu n onderdanen , vaders i n hu n kinderen , meester s i n hu n slaven , waa r ee n erfelijk koningschap , ee n erfelijk e adel , ee n erfelijk e slaverni j bestaat, daa r behoor t oo k d e Erf-zond e thuis , i n da t geestes complex bloei t ze , word t aanvaard , word t geduld . W a a r kin deren Konin g zij n i n d e wieg , daa r belijde n mensche n zic h bij hu n geboort e schuldi g aa n d e zond e va n Adam . D e collec tiviteit geld t — en he t collectiev e distinctiemiddel ; de mensc h is e r niet . Een buitengemee n krass e — en toc h waarlij k gehee l onge zochte — bevestiging va n deze n samenhan g vonde n we , lang nada t he t bovenstaand e i n eerste n aanle g wa s opge steld, i n d e „Theori e d u Pouvoir " va n de n Vicomt e D e Bonald. Bonald was , zooal s w e weten , d e theoreticu s va n d e Restauratie, d e Priester - e n Bourbon-aanbidder , zwar t va n haat e n rancun e tege n d e Revolutie , di e he m kaalplukt e e n verdreef e n di e hi j i n har e geestelijk e vaderen , Voltaire e n Rousseau fanatisc h bestreed, onde r de n schij n va n he n t e citeeren e n t e commentarieeren , aa n d e han d va n zij n geado reerden Bossuet , de n ma n va n he t „Soyon s Soumis! " Dez e Vicomte wis t tege n d e doo r d e Revoluti e uitgezaaid e „gif tige" ideeë n va n persoonlijk e vrijhei d gee n bete r tegengi f dan ee n maatschappij-reorganisatie , waari n letterlij k alles , 143

niet allee n heerscherscha p e n adel , maa r oo k beroepe n e n bedrijven e r f e 1 ij k zoude n zijn , zooda t elk e gedacht e aa n vrijheid, maa r oo k aa n vervloeiing , verwording , doo r rede lijke persoonlijk e keuz e e n inzicht , uitgeslote n was . E n hi j „bewees" natuurlij k da t zul k ee n maatschappi j d e „eenig goede" zo u wezen , volkome n waarborge n biede n tege n twee dracht e n voora l tege n Revolutie ! Nergens duidelijke r da n i n dez e tweedeelig e „Theorie " van de n Roomsche n reactie-politicus , wien s sophistiek e sluw heid waarlij k ongeëvenaar d is , blijk t d e war e strekkin g va n de „Erfzonde" . Doo r d e „erfzonde " zij n d e mensche n slecht , kunnen du s absoluu t gee n eige n zeggenscha p hebbe n e n moeten al s willooz e kudde n zic h late n leide n doo r koninge n en priesters , die , va n Go d ingesteld , daarto e speciaa l geper fectioneerd zijn . Doc h di t terloops . He t uniform e e n du s on ware zondebesef , voortvloeien d ui t d e erkennin g die r Erf zonde e n waarva n d e egocentrisch e hoogmoe d va n el k ker kelijk geloovig e e n el k „hooggeplaatst " maatschappelijke , de schrill e logenstraffin g i s — zien w e da n wee r al s d e ver starde spotvor m va n he t individualistisc h (Christelijk ) zondebesef, voortvloeien d ui t levend e zelfonderscheiding , 't wel k w e i n d e litteratuu r va n elk e individualistisch e periode zulle n aantoonen . Zelfkennis i s d e kenni s va n eige n onvolkomenheid , zonde r zelfkennis gee n waa r zondebese f — daar nu , naa r w e uit voerig aangetoon d hebben , i n d e collectivitei t d e zelfkenni s (als critiek ) nie t bestaat , zo o i s e r oo k evenmi n he t zonde besef, maa r we l d e zelfverheffing , di e voo r zic h waarhei d e n zaligheid beding t e n andere n vonnis t e n verdoemt . Het woor d va n Hamle t „Krege n w e naa r onz e verdienste , wie ontkwa m e r d e zweep, " van Montaign e „W e worden niet lich t t e slech t behandeld " i s he t woor d va n d e war e zelfkennis, va n he t war e „zondebesef" , ' t wel k allee n i n he t 144

individualisme to t uitin g komt . (Rousseau!) Maar me t wel k een fierhei d protesteer t datzelfd e individualism e bi j mond e van Byron' s „Cain " er tege n da t d e mensc h al s stu k va n zijn vader , aansprakelij k voo r zijn s vader s misslag , zo u wor den aangemerkt . Doo r eige n kwaa d wi l hi j lijden , doo r eige n boete worde n verzoend . D e lee r va n he t Verzoenend e Bloe d is voo r de n individualis t precie s eve n stuiten d al s di e va n de Erfzonde ; voo r de n vloe k to t i n he t vierd e geslach t o m zijn vader s zond e ka n he m d e zege n to t i n he t duizendst e om zij n vader s weldade n geenszin s schadeloo s stellen . Hi j haat he t ee n me t he t ande r e n verkies t bove n ee n du s ge kochte zalighei d ee n persoonlijk e waardighei d e n desnood s zijn persoonlijk e misère , aldu s he t redelijk e stellen d bove n het nuttige , bove n he t heilzame , ' t wel k voo r de n collectief voelende he t eenig e is . Tegenove r he t levend e gevoe l va n eigen onwaard e staa t i n de n individualis t he t levend e gevoe l van eige n waarde , beide n relatief . He t inni g bese f va n de s menschen zedelijk e onvolkomenhei d e n onwaard e (doo r maatschappijen e n kerke n al s „cynisme " e n „pessimisme " gebrandmerkt) kom t overa l i n d e individualistisch e littera tuur va n d e Renaissanc e e n d e achttiend e eeu w naa r voren , gelijk w e voortduren d zulle n aantoonen , e n gaa t gepaar d met d e afwijzin g va n „Erfzonde " e n „Zoenbloed" , alsoo k met ee n protes t tege n d e automatische , uniform e mede-aan sprakelijkheid va n he t gezi n i n d e schand e va n echtgenoo t en vader . Oo k hierva n zulle n w e te r zijne r tij d frappant e voorbeelden geven . D e hoogmoedig e Renaissancist , d e vrij gevochten achttiend e eeuwer , di e gee n voogdi j mee r duld t en gee n „erfzonde " o f „zoenbloed " aanvaardt , laa t tegelij kertijd gee n aansprake n mee r gelde n o p „persoonlijk e on sterfelijkheid", de n geringste n stumper d daarentege n schijn t een eeuwi g persoonlij k voortbestaa n volstrek t nie t buite n 145 Prometheus. 1 0

verhouding me t zij n waard e e n waardigheid . Niet s i s de n kleinen ma n t e groot . Duidelijk blijk t overa l d e samenhan g tussche n dogma tisch-kerkelijke e n maatschappelijk e opvattingen , z e zij n i n herkomst e n weze n één , al s spiegelinge n va n de r Eenhei d zelf ontvlieding. De innerlijk e samenhan g tussche n autoriteitsgevoe l e n uniformiteitsgevoel, e n he t optrede n va n beid e neiginge n i n elke wordend e organisati e vind t ee n karakteristiek e illustra tie i n d e (doo r Diel h e n andere n meegedeelde ) bijzonder heden ove r he t uniformiseere n va n d e Christus-voorstellin gen i n d e vierd e eeu w (he t tijdper k va n de n triom f de r Christelijke Kerk ) nada t i n d e beeldend e kuns t de r vooraf gaande period e d e voorstellinge n symbolisc h (individualis tisch) ware n geweest . Tegelijkertij d maak t da n d e Christus opvatting va n „Vriend" , „Leeraar" , „Leider " e n „Genezer " plaats voo r d e (maatschappelijke ) va n Wereldheer , Panto kraat. Naarmate he t individ u volkomene r opgaa t i n d e collec tiviteit, naarmat e di e collectivitei t hechter , geslotener , machtiger is , word t d e eisc h va n uniformitei t krasse r e n consequenter gestel d e n doorgevoer d (i n de n betrokke n mensch: al s iet s goed s e n redelijk s gevoel d e n gewenscht ) totdat zic h te n slott e di e uniformitei t i n all e denkbar e ge bieden va n he t geestelijk e e n materieel e leve n laa t gelden . Om du s aa n zij n levensdrang , di e distinctie-wi l is , t e kun nen voldoen , waa r elk e individueel e zelfstandighei d uitge sloten is , za l d e mensc h zij n toevluch t moete n neme n to t alle mogelijk e complexe n va n kunstmatig e distinctie-mid delen, d.i . to t all e mogelijk e ceremonieel . Ho e hechte r d e collectiviteit (d.w.z . ho e minde r d e innerlijk e persoonlijkhei d zich laa t gelden ) ho e omvangrijker , gecompliceerde r he t cere monieel, da t dan , i n overeenstemmin g me t he t eerde r beschre 146

ven weze n va n de n maatschappelijk e to t „beginsel " e n „wet " wordt gemaakt , el k vergrij p waartege n ee n doodzond e is . Van di t algemeen-geldend e verschijnse l vertoone n d e Mid deleeuwen zeke r he t sterkst e voorbeeld . He t leve n va n de n innerlijk-onvrijen, onvolgroeide n Middeleeuwe r i s opgebouw d uit ceremoniee l — jacht-ceremonieel, heraldisc h ceremonieel , ridderslag-ceremonieel — met plechtig e erns t aanvaard , e n opgevolgd al s golde n he t eenig e levenswetten . Hiero p uitvoe rig i n t e gaan , zo u on s t e ve r va n on s eigenlijk onderwer p voe ren — de aanwijzin g va n he t o p zichzel f bekend e verschijn sel i n on s verband , mog e hie r volstaan . Het allersterks t vertoon t zic h he t onderworpe n karakte r van de n mensc h i n d e bloeitijde n va n organisaties , kerke n of maatschappije n e n i n di e va n d e Middeleeuwe n i n he t bijzonder, i n zij n spontan e beoordeeling , di e da n is : on voorwaardelijke veroordeeling , va n d e Oppositie . W a a r uniformiteit, eendracht , word t gevoel d al s vereischte , is blind e gehoorzaamhei d d e hoogst e deugd , oppositi e he t grootste kwaa d — juist al s i n ee n lege r d e insubordinatie . De gezindhei d tegenove r d e oppositi e vind t har e uitdruk king i n d e litteratuur . I n d e Middeleeuwsch e litteratuu r i s de Duive l d e oppositie , e n he t symboo l va n he t verze t i s da n tegelijkertijd e n al s vanzel f sprekend , he t symboo l va n he t kwaad. Nergens duidelijke r spreek t he t verschi l tussche n Griek schen gees t e n Middeleeuwsche n gees t (eigenlij k Kerkeli j kmaatschappelijken geest , want Milton' s Duivel i s i n weze n volkomen Middeleeuwsch , a l i s he m da n i n overeenstemmin g met he t meer-gevorder d aesthetisc h gevoe l va n de n tijdge noot ee n zeker e uiterlijk e groothei d verleend , a l i s hi j du s niet belachelij k meer ) da n i n ee n vergelijkin g tussche n de n Christelijken Duive l e n de n Grieksche n Prometheus. Het •47

mag we l algemee n worde n beken d geacht , da t va n ee n uni forme, dogmatiek e kerkleer , ee n voo r eeuwi g e n onwrikbaa r geopenbaarde waarhei d voo r de n denkende n Grie k nimme r sprake was , d e we g va n de n mensc h to t he t Goddelijk e wa s voor he m d e Red e allee n — alle kenni s begree p d e Grie k al s zelfkennis (denke n w e aa n Sokrates ' voorschrift) , al s bewust wording, e n i n overeenstemmin g daarme e ko n ee n „filoso fisch systeem " da n oo k gee n ande r karakte r drage n da n vrij , persoonlijk, ondogmatisch , waa r d e filosofi e wer d begrepe n als d e getrouw e weergav e va n ee n innerlij k gebeuren , ge boekt doo r ee n i n aandach t verzonke n geest , al s zoodani g aan all e kante n ope n e n onvoltooid , nie t al s bi j ons , to t ee n afgerond, geslote n systee m gemaakt . Hoe weini g w e va n d e voor-Sokratisch e wijsgeeren , d e Eleaten e n Pythagoreër s oo k wete n mogen , di t voele n w e toch wel , da t el k hunne r he t doo r alle n al s „Eenheid " opge vatte wereldbeel d va n ee n ander e zijd e naderde , daardoo r in ander e openbaringswi j zen aanschouwd e — zoodat d e systemen elkaa r du s i n hu n schijnbar e tegenstrijdighei d geenszins weerlegge n e n opheffe n — en da t e r va n eenstem migheid i n dez e natuurlijk e verscheidenhei d va n uitkomste n geen sprak e ko n zijn . Evenmi n al s twe e schilder s ooi t de zelfde „wereldbeschouwing " hebben , evenmi n kunne n he t twee onafhankelijke , denkend e geesten . W a a r di t zo o schijnt , is steed s kunstmati g dogmatiseere n e n critiekloo s navolge n van ee n al s „waarheid " aangenome n systee m i n he t spel . E n dat zic h di t bi j on s i n West-Europ a zo o geregel d voordoet , wijst alwee r o p d e dogmatisch e (maatschappelijke ) gezind heid va n de n West-Europeaa n die , meenen d d e lee r va n ee n „geopenbaarde waarheid " t e zij n ontgroeid , zonde r geopen baarde waarhei d zij n steu n verliest , zic h i n he t vloeiend e en wankel e onvas t e n onveili g gevoelt , e n du s ui t d e filoso fische gehoorzaa l d e dogma' s me e naa r hui s brengt , waar 148

voor hi j d e ker k ontloope n is . O f zic h laa t vertelle n ho e kunst „moe t zijn" . Dit ononderworpene , zelfwerkzam e va n de n Grieksche n geest, dez e vrijhei d va n oordee l openbaar t zic h oo k i n d e houding tegenove r d e Goden , e n d e opvattin g hunne r daden , waarin el k dichte r zic h volkome n zelfstandi g gevoelt . Ayschylos wordt , naa r w e weten , va n d e dri e ongevee r gelijktijdig-levende, groot e Grieksch e treurspeldichters , d e „orthodoxe" geheeten , maa r ho e orthodo x Ayschylo s weze n mag, e n hoevee l eerbie d hi j gevoel t voo r Zeus ' reusachtig e gestalte e n wereldmacht , va n zij n rech t o p persoonlij k oor deel e n persoonlijk e critie k doe t hi j gee n afstan d — geenszins is hi j blind , o f houd t zic h blin d i n slaafsch e vree s voo r d e schaduwzijde va n Zeus ' machtsuitoefening , va n d e machts uitoefening i n he t algemeen . Over d e oorzaken , d e ontwikkelin g e n de n afloo p va n Prometheus' verzet tege n Zeus ' mach t bestaa n vel e lezinge n en vel e opvattingen . D e Go d va n de n Opstand , he t symboo l van idealistisc h individualism e i s uitteraar d voo r velerle i beoordeeling vatbaa r e n he t za l juis t d e strekkin g zij n va n ons betoog , n a t e gaa n ho e d e verschillend e geslachte n e n personen achtereenvolgen s over Prometheu s e n zijn nakroos t en zij n verwante n — alles wa t idealistisch-individualistisc h is — hebben geoordeel d e n gedacht , moeste n oordeele n e n denken, krachten s hu n taa k e n daarme e overeenstemmende n geestelijken bouw . De mees t algemeen e feitelijk e opvattin g i s deze , da t Zeu s door Prometheus i n zijn worstelstrij d tege n d e Titanen , zij n mededingers, o p beslissend e wijz e wer d bijgestaa n e n te n troon verheven , o p voorwaard e echter , da t hi j d e menschen , Prometheus' beschermelingen, spare n zou . Zeus , zij n beloft e brekend, lie t echte r he t menschengeslach t i n gebre k e n on wetendheid verkommeren , he t bezaaien d me t rampen , dren 149

kend me t wee . D e vertoornd e Prometheus stal toe n he t vuu r van de n Hemel , he t vuur , d e bro n e n grondsla g va n all e ontwikkeling, va n kuns t e n va n beschaving , e n schon k he t den menschen , to t hu n aardsch e heil . To t stra f daarvoo r werd hi j aa n ee n rot s i n de n Kaukasu s geklonken , aa n all e denkbare smarte n e n rampe n blootgesteld , bran d va n fell e zon, scherpt e va n slagregen , pijnigin g va n nachtelijk e koude , lage kwellinge n va n furië n e n booz e geesten , di e he m vooral wille n vergiftige n me t twijfe l aa n d e rechtmatighei d van zij n eige n daa d — terwijl Zeus ' adelaa r he m de n gesta dig wee r aangroeiend e leve r gestadi g ontknauw t — daar e n in die n staa t moe t hi j blijven , to t hi j toegeeft , e n Zeu s gehoorzaamheid belooft , maa r hi j geef t nie t toe , overtuig d van zij n goed-recht . Ziedaar he t simpe l beeld , he t eeuwig e symboo l va n de n on gehoorzame, wien s gewete n hem de plicht va n ongehoorzaam heid oplegt , ziedaa r d e idealistisch e opstandeling , d e Go d van he t nobe l Verzet , d e Grieksch e oppositie-figuur . Niet s dan dez e eenvoudig e vermeldin g de r feite n leg t alreed s he t verschil tussche n d e Grieksch e oppositie-figuu r e n d e Mid deleeuwsche oppositie-figuur , de n duivel , bloot . D e vrij voelende e n zelfstandi g denkend e Grie k wee t t e goed , da t de „rechterhan d va n d e Mach t tyrannie " heet , da n da t hi j zich d e verpersoonlijkin g va n he t verze t tege n di e mach t als ee n laagharti g e n belachelij k gedroch t ka n denke n — hij wi l da t oo k nie t — ; de v r o m e Grie k echter , Ayschylo s is, ondank s di t alles , va n meening , da t he t verze t tege n Zeus' Wereldmach t mensc h noc h Godhei d voegt , terwij l d e r e d e 1 ij k e Grie k — eveneens Ayschylo s — vooral he t nuttelooze va n de n daa d i n he t lich t trach t t e stellen . E n daarin toon t da n d e onrijp e Wijsheid , di e de n martelaa r naa r het „nut " zijne r dade n vraagt , hare n dorre n kant . Zo o kom t Ayschylos we l to t afkeurin g e n veroordeelin g — niet echte r 150

van de n afschuwelij ken misdadiger , maa r va n de n jonge n dwaas, die n hi j in Prometheu s ziet. „Voo r menschen , voo r machtelooze, nietswaardig e eendagswezens , trotseer t hi j Godenmacht!" —Ziedaar d e ker n va n Ayschylos ' afkeuring . Van AysGhylos ' Prometheus-drama , al s trilogi e gedach t e n geschreven, i s slecht s he t eerst e gedeelt e „Prometheus geboeid" to t on s gekomen ; e r schijne n echte r aanwijzinge n t e bestaan , waarui t zic h d e strekkin g va n he t tweed e e n derde gedeelt e laa t opmake n — het dram a zo u da n eindige n met ee n verzoenin g tussche n Prometheus e n Zeus , tengevolge va n beide r ontwikkelin g e n groei . I n hoeverr e zic h voor on s begri p zul k ee n verzoenin g denke n laat , e n o f z e on s gevoel bevredigt , zulle n w e late r hebbe n aa n t e toone n — ze i s doo r vel e Prometheus-bewerkers , doo r Shelley o.a . niet overgenome n — maar he t belangrijk e i s voorloopig , gelijk gezeg d d e merkwaardig e opvattin g va n de n Grie k ten opzicht e va n zij n Goden ; deze n ontwikkele n zic h i n d e wereldontwikkeling mee ; z e zij n niet , z e worden . Di t be weeglijke beel d va n he t beweeglijk e Grieksch e denke n vorm t een ster k contras t me t he t onwrikbar e „zijn " de r West Europeesche Godsvoorstellingen , me t d e starre , onbeweeg lijke Kerkelijk e dogmatiek , di e d e eeuwig e ontwikkelin g al s het war e loochent , doo r daari n zichzel f t e wille n blijven , waaraan zic h he t meerendee l de r West-Europeesch e geeste n heeft gevormd . Gelijk gezegd , i n ee n wereld , waa r di t orthodoxi e ma g heeten, ka n he t denke n va n he t „geloof " gee n belemmerin g ondervinden, doc h word t erdoo r gesteun d e n gaa t erme e tezamen. W a a r gee n geopenbaard e overgeleverd e waarhei d van algemeen-bindend e krach t word t aanvaard , daa r i s van zelf gee n plaat s voo r een , daaraa n ontleende , daarui t afge leide dogmatisch e zedelijkheid , me t nam e nie t voo r ee n zedelijkheid i n de n engere n zi n va n sexueel e moraal . Slecht s 151

de ui t redelij k Eenheidsbesef , da t i s redelijk e zelferkermin g voortvloeiende deug d de r rechtvaardighei d i s derhalv e d e ideale Crieksch e deugd . Maa r d e rechtvaardighei d al s be ginsel toegepast , doe t naa r w e zage n he t leve n i n ee n einde looze verscheidenhei d va n dade n uiteenvallen . D e war e rechtvaardige i s nie t d e i n all e maatschappije n hooggepre zene „man-uit-één-stuk" . Zetten w e hiernaas t de n Middeleeuwsch-Zeventiende-eeuw schen duivel , de n duive l i n he t algemeen . D e Duive l heef t zich, ui t „laakbare n hoogmoed " ui t „lus t to t kwaaddoen " tegen Go d verzet , zo o i s d e Middeleeuwsch e e n oo k no g Zeventiende-eeuwsche opvatting . Milton i s in weze n niet s verder da n d e Middeleeuwen . Di t aanvaarde n va n he t „kwaad" zonder , al s d e Grie k doet , d e drijvend e oorzaak , de redelijkhei d i n da t kwaa d o p t e sporen , spiegel t zuiverlij k de maatschappelijk e rechtspleging . W i e d e misdaa d gaa t verklaren, verontschuldig t d e misdaa d — savoir c'es t pardonner — en he t eind e va n ieder e consequent e verklarin g van d e misdaad , zo u du s d e vrijspraa k va n de n misdadige r moeten zijn ! Onz e „verzachtend e omstandigheden " wijze n in di e richting, maa r z e gaa n natuurlij k oo k wee r nie t verde r dan z e voete n hebben , e n zo o zie t onz e rechtsplegin g e r ui t als he t gemoe d va n ee n Jood , di e he t heel e jaa r doo r allf f Joodsche wette n overtreedt , maa r de n Verzoenda g i n eer e houdt: hetzelfd e beginsellooz e geschipper . D e ech t maat schappelijke rechtspleging , d e Oud-Testamentische , begeef t zich absoluu t nie t i n he t onderzoe k va n motieve n — denken we nogmaal s aa n 2 Samue l 6 , en aa n 2 Koningen 2, — de rechtsplegingen de r Katholiek e Middeleeuwsch e e n de r Cal vinistische 17 e eeuwsch e maatschappije n zij n daarva n d e getrouwe afspiegeling . Deze hardnekkig e onwi l (onvermogen ) va n de n West Europeeschen collectief-voelende n mensc h o m he t Kwaa d 152

begrijpend al s ee n dee l va n eige n weze n t e vatten , ontneem t aan d e Christelijk e duivelfiguu r eike n zwee m va n innerlij k belang. Ja , e r i s i n d e zuiver-monotheïstisch e ( = maatschappelijke = Joodsche) wereldbeschouwin g voo r de n Duive l eigenlijk hee l gee n plaats . I n ee n dualistische , amphitheïsti sche daarentege n i s d e Duive l ee n logisch e e n natuurlijk e figuur, i n he t oud e Parsism e symboliseere n Ahuramazd a (Ormoez) e n Angromainy u (Ahriman ) al s (goede ) Licht god tegenove r (kwade ) Duisternisgo d i n hu n eeuwige n strijd he t gansch e wereldprobleem , d e innerlijk e weerspre king va n he t leven . D e Egyptenare n verbeeldde n hetzelfd e in Osiri s e n Typhon , d e Indiër s wee r anders , mee r al s scheppend e n vernietigen d beginsel , i n Wishno e e n Schiv a — doch overa l staa n he t „goede " e n he t „booze " beginse l als twe e gelijkwaardige , althan s gelijkgerechtigd e e n tege n elkaar opgewasse n krachte n tegenove r elkaar . W a a r „monotheïsme" bestaat , rijs t dadelij k d e vraag , waaro m d e ééne, almachtig e Go d de n Duive l duld t e n voortduren d d e menschen aa n he m blootstellend , he n verderf t e n straft , wanneer z e zic h late n verleiden . Da t is , d e vraa g zo u kun nen rijzen , maa r i n de n monotheïs t rijs t z e niet , wan t zij n wezen i s juis t he t maatschappelijke , redelooz e e n critiek looze. Hoezeer he t waa r i s da t he t monotheïsm e (i n d e zuiver e anthropomorphe, orthodox e opvattin g — want all e moder nisme i s min-of-mee r verkapt , onverwerk t e n slech t gedurf d pantheïsme, e n daardoo r altij d zo o troebe l e n half-gaar ) i n wezen maatschappeli j k-egocentrisch is , blijk t ui t he t fei t da t het me t a l zij n vermeend e verhevenhei d i n werkelijkhei d nooit iet s ander s da n Volksgode n heef t opgeleverd , di e me n met offer s (bidstonde n e n dankdagen ) gunsti g stem t voo r eigen special e aangelegenheid . Elk e gedacht e va n waar achtig „Alvader " i s (ander s da n i n bloot e theorie ) aa n di e 153

opvatting vreemd . Me n heef t achtereenvolgen s de n Go d van Nederland , va n Frankrijk , va n Engelan d e n Duitsch land gehad , me t e n beneven s di e de r Calviniste n e n Room schen. He t orthodox e monotheïsm e staa t nauwelijk s hooge r dan he t fetischisme , eerbie d e n vree s zij n daari n één , al s bi j de primitiev e volkeren , va n wi e on s Wilhel m Wund t vertel t in zij n „Völkerpsychologie " e n eindeloo s vee l lage r da n he t amphitheïsme e n he t Grieksch e polytheïsme , da t eigenlij k pantheïsme is , me t d e Moir a bove n mensche n e n Gode n uit . In di t monotheïsm e i s d e Duive l al s eeuwig e bro n va n he t eeuwige Kwaa d eigenlij k nie t noodig , wan t zulke n zie n he t kwaad nie t al s eeuwi g e n nie t al s noodwendig . Gaa t he t anderen slecht , zo o i s da t gee n kwaad , maa r juis t goed : „God" heef t allee n t e zorge n voo r zij n „uitverkorenen " — de Joden , d e Roomschen , d e Duitschers , o f wi e zic h zo o wanen. Worde n zij-zel f doo r rampe n getroffen , zo o i s di t wraak o f straf , wan t wraakzuch t i s i n dez e lag e opvattin g een legitie m goddelijk , zoowe l al s ee n legitie m menschelij k instinct. He t Kwaa d aa n t e merke n al s noodwendig , war e „de Zonde " t e verschoonen , althan s begrijpelij k t e maken . In d e ouder e geschrifte n va n he t Oud e Testamen t i s da n ook va n ee n duive l niet s t e vinden , hi j i s pa s i n e n doo r d e Perzische overheerschin g d e Joodsch e gedachtenwerel d bin nengedrongen e n tegelijkertij d vergeestelijk t da n d e Jahvé voorstelling to t di e va n Ormoez , terwij l Sata n optreed t al s de Perzisch e Ariman . Het troebel e e n verward e i n d e daarui t voortgevloeid e Christelijke duivel-voorstelling , da t w e late r aa n Milton's „Paradise Lost " hopen aa n t e toonen , laa t zic h da n verkla ren ui t d e onverwerkt e vermengin g va n twe e wereldbeschou wingen, d e maatschappelijk-monotheïstisch e e n d e individua listisch-dualistische. Het Christelij k duivelsdram a is , ho e me n he t oo k be *54

schouwe, ho e pompeu s me n he t opblaze , va n d e Middel eeuwen a f to t e n met Milto n e n Vondel, Klopstoc k e n Chateaubriand, al s geestelij k gebeure n gezie n (vers-waard e buiten rekenin g gelaten ) volkome n lee g e n onnoozel . He t i s al hiero m gee n kunst , omda t he t stichtelij k wi l zijn , waar schuwen, leere n e n onderrichten , d e war e kuns t n u i s onstich telijk. D e strij d tussche n Go d e n Duive l i s i n he t gehee l gee n strijd, daa r d e uitsla g va n t e vore n vaststaa t e n d e beid e par tijen nie t al s gelijke n zij n gedacht ; he t gebeure n mis t daar door el k die p belang , elk e waarachtig e beteekenis , waa r d e eene parti j slecht s meevecht , omda t e n zoolan g d e ander e di t duldt, daa r dez e — almachtig zijnd e — hem el k momen t naar believe n buite n gevech t stelle n e n zelfs , al s hi j maa r wil, voo r goe d vernietige n kan . Va n eenig e veranderin g i n het weze n de r betrokkenen , zooal s in Zeu s e n Prometheu s plaats grijpt , di e naa r elkaa r toegroeie n e n zic h ontwikkelen , is a l evenmi n sprake . Go d i s e n blijf t he t volmaakt-goede , de Duive l he t volmaakt-slechte ; en diezelfd e volmaakthei d Gods slui t uit , da t d e Duive l he m ooi t iet s (al s Prometheus Zeus!) te verwijte n zo u kunne n hebben , waaraa n zij n daa d een schij n va n rech t ontleent . W a n t di e schij n va n rech t ma g er nie t wezen , z e zo u i n d e harte n de r toeschouwer s e n lezers ee n begi n va n medegevoe l — dat is : ee n begi n va n zelfstandig oordeel ! — te wee g kunne n brengen . Laakbar e hoogmoed, lust-tot-het-booz e — voor d e critisch e red e ee n ondenkbaarheid e n onbestaanbaarhei d — maar waari n d e redelooze maatschappelijk e gri f geloof t — ziedaar de s Duivels eenig e drijfveer . Vanwaar dan , ma g me n vragen , laa t zic h d e groot e mat e van belangstellin g verklaren , di e he t duivelsdram a i n d e Middeleeuwen va n de n toeschouwer , i n d e Zeventiend e eeu w van de n leze r ondervinde n mocht ? Leze n we Milton' s „Paradise Lost" da n vinde n w e daari n ee n mogelijk e ver 155

klaring. Al s he t zwaarstwegend e pun t staa t o p Satan s zon denregister zij n aansprakelijkhei d voo r he t bestaa n va n de n Dood. Satan s dochte r hee t Zond e — en me n lez e i n he t gedicht d e uiterlijk e beschrijvin g va n di e „dochter " o m d e onnoozelheid, he t gebre k aa n wijsgeeri g inzich t va n de n zeventiende-eeuwschen gees t t e peile n — met haa r parend , wordt hij , i n ee n walgelijk e bloedschande , d e Vade r va n de n Dood — die hie r du s oo k al , naa r weze n e n herkomst , ee n monster is ; d e Dood , me t wie n el k wijsgee r vred e heef t o f vrede streef t t e hebben . Vanwaa r di e afkee r va n de n Dood , dat onbegri p va n „d e Zonde" ? Di t laatst e hebbe n w e reed s afgeleid ui t he t beperkt , egocentrisc h wezen , da t d e grond slag va n d e maatschappi j is . Gevoe l va n gemeen e schul d aa n het gemeen e kwaa d — „zondebesef" van Shakespeare , va n Montaigne, va n Roussea u — is denzulk e vreem d e n moe t hem vreem d zijn . Ui t hem-zel f i s du s „d e zonde " niet . Ui t God evenmin . I n eike n toonaar d zing t hi j zij n God s vol maaktheid, algoedheid , almach t — uit dezelfd e serviel e vrees, di e de n Maleie r de n tijge r „Toea n Rimau " doe t noe men e n waarui t d e wild e gevaarlijk e diere n „heilig " ver klaart, o m z e gunsti g t e stemmen . He t kwaa d i s du s ui t de n Duivel. Oo k d e Dood . Wan t d e egocentrisch e haa t e n vrees t den doo d (ondank s zij n pretenti e o p he t hiernamaals ) omda t de dood he m losruk t va n zij n eeni g verband , d e collectiviteit , hem geheel-en-a l vernietige n wi l e n vernietige n zou , zonde r Gods opzettelijk e tusschenkomst . Di e zic h i n d e Eenhei d weet, besef t da t d e Doo d he m daarva n nie t scheide n ka n e n zal althan s trachte n waardi g t e sterve n — gelijk da n oo k Montaigne, i n navolging va n d e Ouden , al s einddoe l va n all e filosofie he t geduldi g afwachte n va n de n Doo d noemt . Di e echter, al s maatschappelijke , egocentrische , he t zelf-conser vatisme va n d e Eenhei d reproduceert , ka n nie t ander s da n 156

den Doo d e n alle s wa t „de s doods " i s (du s ook : all e idealisme) verfoeien . W a a r n u d e Doo d ee n monste r is , daar i s d e Duive l zonde bok. Me t d e een e beschouwin g taan t oo k d e andere ; treedt , in he t Oostersc h pantheïsme , ee n bete r begri p o p va n de n Dood, da n word t tegelijkertij d „d e Duivel " bete r begrepen ; de Indisch e Verniele r heef t niet s va n he t boosaardig e e n monsterachtige va n de n Christelijke n duivel . Met de n haa t tege n de n Duive l hang t d e haa t tege n de n dokter tezamen . E r i s onlang s hie r te n land e ee n academisc h proefschrift verschenen , waari n va n die n haat , zic h i n vroe gere tijde n voora l uiten d i n satirie k tooneelwerk , we l uit voerig word t gewa g gemaakt , me t overvloe d va n docu menten — maar waari n d e eenig e vraag , di e hie r bove n d e relatieve verdienste n va n puu r compilatie-wer k ui t va n belang zo u zijn , wee r nie t word t gesteld : v a n w a a r d i e h a a t ? Vel e antwoorde n zulle n hie r diene n kunnen , maa r voor on s i s e r verban d tussche n duivelshaa t e n doktershaat . Voor he t egocentrisc h onbegri p i s d e Doo d d e Booz e Vijand , Satan verwekt e hem , d e dokte r ka n he m nie t overwinne n en eisch t no g daarbi j va n de n mensc h he t naast-dierbaars t bezit: zijn liev e geld ! Zonder de n Duive l voo r a l di e onschuldig e „uitverkore nen" ee n gelukzali g dartele n i n ee n Paradijs , he t geno t va n een Eeuwi g Leve n —- hoe zo u da n d e Middeleeuwer , d e Zeventiende-eeuwer, zic h ooi t kunne n verzade n aa n he t schouwspel va n Satan s smarte n e n vernederingen ! Zijn God heid, d e Volksgod , di e zij n zaakje s opknapt , e n niet s doet , dan to t persoonlijk e genoegdoenin g va n Zij n „uitverkorenen " bereidt he m dagelijk s d e zuiverst e voldoenin g va n zij n wrok! Hi j zi t erbi j e n geniet , zooal s d e — ook altij d brav e en schuldelooz e — schellinkjesklant i n d e komedie , wannee r de Verrade r zij n loo n krijgt . D e denkend e i n d e stalle s her 157

kent allich t è n i n „Satan " è n i n de n „Verrader " d e trekke n van zij n eige n wezen , zo o nie t onmiddellij k di e va n zijn eige n persoonlijkheid . Va n die n aar d wa s e n i s he t succes va n he t Christelijk e duivelsdrama , e n o m di e rede n zijn da n Milton e n Klopstock, ondank s all e (half-nationalis tische) poginge n va n „litterair e fijnproevers" , nie t t e redde n voor he n di e te n eeuwige n dag e „Hamlet " e n „ F a u s t " zullen lezen . Doch diezelfd e afgrijselijk e duive l — want zelf s gee n lichamelijke schoonheid , al s Milton zijn Sata n toebedeelde , m a g i n he t har t va n de n Middeleeuwsche n toeschouwe r ee n glimp va n sympathi e ontsteken ! — dat monste r i n beesten vellen, slu w e n slecht , ka n doo r de n onwetende n boer , doo r den nederige n poorte r overwonne n e n verslage n worde n — niet echte r doo r zij n eige n kracht , ui t zij n eige n deugd , maar doo r he t teeke n de s Kruises , da t wi l zeggen : het sym bool va n d e Kerk , va n d e collectiviteit , he t symboo l va n d e Autoriteit. Daardoo r e n daarvoo r alleen , maa r daarvoo r oo k altijd, wijk t elk e demo n teru g — maar persoonlij k i s gee n mensch tege n he m opgewassen . W i e eenigszin s nade r me t de n gees t die r Middeleeuwsch e spelen beken d is , zie t zee r duidelij k e n onmiskenbaa r d e tendentie, o m he t natuurlij k menschelij k oordee l (onder scheidingsvermogen, da t c r i t i s c h vermoge n is !) in dis. crediet t e brengen . D e duive l immer s i s nie t allee n kwaad aardig, maa r oo k slim , vo l va n he t listigs t overleg , waari n de toeschouwe r he m niettemi n altij d opnieuw , doo r de n minsten wen k va n ee n onnoozele n heilige , zie t falen . Zo o wordt i n de s duivel s lis t tegelij k he t menschelij k overle g e n het persoonlij k oordee l al s onvoldoend e e n ontoereiken d gedemonstreerd e n d e moraa l i s da n altij d weer : verlaa t u niet o p u-zelf , nie t o p u w deugd , oo k nie t o p u w oordeel , niet o p u w kracht , maa r o p de n prieste r e n o p d e ker k e n 158

op de n Gezalfd e Gods , Keize r o f Konin g e n zij n geheiligd e dienaren — in ' t kort : o p all e autoriteiten , di e me n u aan gewezen heeft . Daarbij kom t bovendie n no g dit , da t me n i n vel e dier , tot stichtin g e n opbouwin g bestemd e tooneelspele n — want in elk e krachtig e e n bloeiend e organisati e draag t oo k d e kunst ui t zichzelf , ui t eige n aanleg , ee n dienen d karakter , w e zullen da t no g meermale n kunne n constateeren ! — den dui vel mirakele n zie t verrichten , di e bedrieglijk e nabootsinge n der goddelijk e mirakele n zij n e n waarme e hi j de n mensc h verleiden wil . Wi e n u de n duivel , waa r hi j optreed t i n d e een o f ander e schuldelooze , j a zelf s goddelijk e vermomming , volgt e n gehoorzaamt , ka n daardoo r voo r altij d verdoem d zijn — en ho e za l d e feilbar e e n imme r dwalend e mensc h uitmaken o f hi j me t he t Goede , da n we l me t he t Booz e t e doen heeft ? Wend t u to t de n priester , houd t u aa n d e kerk ! Alweer e n altij d dezelfd e strekking : he t al s ontoereiken d e n minderwaardig demonstreere n va n he t menschelij k onder scheidingsvermogen, me t al s natuurlijk e moraa l ee n blind e gehoorzaamheid aan , ee n vertrouwe n i n d e kerk , d e autori taire collectiviteit . Zelf s Pascal , i n zij n merkwaardig e bril lante beschouwin g ove r hetzelfd e onderwer p (Pensee s su r les Miracles) komt i n d e zeventiend e eeu w to t ee n volkome n overeenkomstige conclusie : da t me n zic h i n zak e d e mira kelen maa r aa n he t geldi g geza g houde n moet . D e de n mensch i n d e ker k e n o p he t (gewijde ) toonee l voortduren d voorgehouden kan s o m doo r onwetendhei d e n verdoling , zelfs buite n eigenlij k opzet , i n eeuwige n jamme r t e geraken , maakt he m wantrouwi g jegen s eige n intelligenti e e n klink t hem aa n hande n e n voete n gebonden , i n ee n toestan d va n volslagen onmondighei d vas t aa n d e autoriteiten . Va n eige n deugd e n eige n krach t niet s mee r verwachtend , zie t hi j i n uniforme „genademiddelen " zij n eeni g heil . 159

Dat i n deze n geestestoestan d va n „critiek " o p di e autori teiten gee n sprak e is , spreek t vanzelf . He t maatschappelijk voelend gemoe d eer t d e autoriteiten , omda t z e d e autoriteite n zijn, krachten s ingeschape n instinct . Dez e gehoorzaamhei d laat gee n plaat s voo r critiek , da t i s voor : onderscheidings vermogen. E n i n di t onvermoge n to t redelijk e e n zedelijk e onderscheiding — het kenmer k va n de n gehoorzame , de n dienende — staat da n oo k d e groot e Dant e volkome n gelij k met de n geringste n poorter . Zij n opvattin g e n beschrijvin g van de n Sata n i n d e Divin a Commoedi a i s zuive r middel eeuwsch. E n hoezee r d e veroordeelin g deze r Oppositie figuur bi j uitnemendhei d tezamenhang t me t d e veroordee ling va n d e oppositi e i n he t algemeen , blijk t ui t he t fei t da t we daa r onde r i n di e hel , i n ee n poe l va n jamme r e n vuil , dieper verdoem d da n d e vulgair e bedriegers , d e verleiders , de valschmunter s e n woekeraar s ui t d e hooger e hellesferen , gezamenlijk i n de n drievoudige n mui l va n de n Duive l aan treffen, Judas , Cassiu s e n Brutus, „de dri e aartsverrader s van he t menschelij k geslacht. " Gee n zwee m va n zedelij k onderscheid tussche n de n eene n man , di e zij n meeste r ver kocht voo r twinti g zilverlinge n e n de n andere n man , di e deed, wa t hi j meend e t e moete n doen ; d e zuive r maatschap pelijke, d e Oud-Testamentisch e maatstaf , di e dade n aan merkt e n gee n motieven , zonde r d e modern e concessie s de r „verzachtende omstandigheden" , uitkomste n e n gee n be doelingen. Gee n spoo r natuurlij k no g va n bese f i n d e betrek kelijke noodzakelijkhei d e n he t betrekkelij k goe d rech t va n elkeens inzich t e n elkeen s handelwijze . Overa l ui t Dante's geschriften blijk t trouwen s zij n vereerin g voo r d e Romein sche Keizers , di e hi j beschouw t al s rechtstreek s — bijkans onfeilbaar e n onschendbaa r al s God-zel f — hun mach t ont leenend aa n d e Goddelijk e macht . — Dat Rom e d e werel d veroverd heeft , ach t hi j ee n volkome n legitiem e daad , billij k 160

resultaat va n ee n oordee l Gods , di e eens-voor-a l richtt e tus schen Rom e e n d e res t va n d e aarde , Rom e d e heerschappi j toewees e n daarme e el k ande r bi j voorbaa t to t onderwerpin g aan Rom e verplichtte ! God heef t trouwen s duidelij k beweze n da t hi j he t Romein sche Keizerrij k erkende , immer s heef t hi j zic h gedurend e het bestaa n va n da t Keizerrij k i n he t vleesc h t e begeve n — zich bi j zij n leve n onderworpe n aa n Keize r Augustu s e n zij n doodsoordeel aanvaar d van Pontiu s Pilatus ! Ziedaar Dante's haat tege n Brutus verklaard, tegelijkertij d ee n pronkjuwee l van middeleeuwsch e egocentrisch e logica . He t kom t nie t i n Dante op , Brutus ' va n het zijn e afwijken d oordee l oo k maa r eenigszins t e eerbiedigen . Me n i s Roomsc h o f schurk , ge hoorzaam Romeinsc h onderdaa n o f misdadiger . Vergelij k hiermee he t bekend e pleidoo i van Montaign e te n gunste va n Julianus de n Afvallige , onde r d e algemeen e formule , da t me n toch nie t altij d e n uitsluiten d d e mensche n beoordeele n m a g naar hu n houdin g tegenove r he t Christendom . E n toc h wa s Dante, he t behoef t nauwelijk s gezegd , ee n eindeloo s vee l grooter gees t da n Montaigne. Maar i n Dant e ston d d e intel ligentie, di e critisc h i s e n critie k beduidt , onde r d e heer schappen va n haa r eige n vijand : he t vertrouwe n (blind ) i n de collectiviteit . In Montaign e was , door werkin g va n d e Eenheid, di e intelligenti e innerlij k bevrij d e n daardoo r i n haar kleinere n omvang , zuive r e n onvertroebeld , va n all e tijden. W e zulle n binnenkor t Dante's Brutus-opvattin g vergelijken met di e va n Miche l Angel o e n di e va n Shakespear e — dat is : die va n Middeleeuwe n me t di e va n d e Renaissance , ten eind e i n da t verschi l wee r d e bevestigin g t e vinde n va n ons uitgangspunt , da t d e mee r o f minde r maatschappelijk e gezindheid va n ee n menschengeslach t zic h ui t i n d e beoor deeling de r Oppositie . Voor he t oogenbli k wille n we , samenvattend , no g een s 161 Prometheus. 1 1

vaststellen da t d e Eenheid , n a i n de n gees t va n he t zuiver e Christendom to t zelferkennin g e n zelfopheffin g t e zij n geraakt, i n d e middeleeuwsch e collectivitei t zichzel f ont vliedt, waardoo r he t autoriteitsbeginsel , he t beginse l va n d e uniformiteit, me t alle s da t erme e samenhangt , d e overhan d verkrijgt.

Het I n d i v i d u a l i s m e i n he t Humanisme

.

In d e Middeleeuwsch e kerkelijk-maatschappelijk e collec tiviteit i s du s d e Eenhei d zichzel f ontvloden , to t eige n hand having, doc h i n hetzelfd e momen t da t di e zel f handhaving zich openbaar t al s verstarring , zoek t d e Eenhei d wee r zich zelf terug , te n eind e i n zelfherkennin g eige n verstarrin g t e verbreken. Voo r onze n aanbli k schijn t het , da t all e individua lisme doo d i s i n d e middeleeuwe n e n da t d e aardbeie n doo d zijn i n de n winter , gee n va n beide n i s waar , maa r we l i s waar, da t individualism e evenmi n zichtbaa r ka n b l o e i e n in d e middeleeuwe n al s aardbeie n i n de n winter . Winte r e n lente glijde n lang s elkaa r heen , he t i s a l lente , terwij l he t nog winte r is , ja , precie s al s d e winte r begint , gaa n d e dage n lengen, juis t al s d e draaibru g zic h slui t aa n de n wal , draai t hij e r wee r va n w e g ; waa r d e Eenhei d zic h volkome n ver start i n zel f vergetelheid, ontwaak t d e Eenhei d tegelijkertij d tot nieuw e zelferkenning . E n wannee r deze , al s individualis tisch wille n e n moeten , voo r on s zichtbaa r wordt , da n i s z e feitelijk alwee r voorbij . Ne t al s d e mazelen , zij n d e groot e geestelijke mouvemente n verstreken , zoodr a z e hu n „uit slag", hu n projecti e i n he t werkelijk e leve n vertoonen , zoo dra hu n beginsele n geduld , erken d e n bevestig d worden . Zoo i s d e zelfherkennin g va n d e Eenhei d — het nieuw e individualisme, da t al s Renaissanc e e n Reformatie , to t uitin g 162

komen zal , a l die p i n d e middeleeuwe n terug , o p t e sporen . Men hoor t niettemi n no g steed s beweren , da t d e Hervor ming e n d e Renaissanc e doo r d e misbruiken , d e verdorven heid e n d e tyranniek e domhei d de r Middeleeuwsch e ker k t e voorschijn zij n geroepe n e n da t z e daarzonde r zoude n zij n uitgebleven. Da t ee n bepaald e nieuw e geestesstroomin g wordt t e voorschij n geroepen , doo r ee n andere , afloopend e geestesstrooming i s echte r ondenkbaa r e n strijdi g me t ee n richtig bese f va n wa t Eenhei d beteekent . I n he t algemee n druischt elk e lee r va n „onderling e invloeden" , waarme e vooral i n d e kunstgeschiedeni s zo o lichtvaardi g word t om gesprongen, evenzee r tege n d e Eenheidsgedacht e al s d e „vrije wil" . Voo r zoove r „onderling e invloeden " werkzaa m zijn, kunne n z e di t allee n volgen s bepaald e grondslagen , m.a.w. d e inwerkinge n va n geestesgesteldhede n o p elkaa r i s dan evenzee r bepaal d e n geregel d al s d e inwerkinge n va n verschillende stoffe n o p elkaar , waaromtren t d e scheikund e ons onderricht . Neem t me n ee n Leiden d Beginse l aan , da n is e r oo k nergen s plaat s voo r vrijhei d e n gee n scheppings werk denkbaa r buite n he t Universeele . Invloe d uitoefene n — zelfstandig — zou beduide n creëeren , e n i s al s zoodani g onaannemelijk. Ee n leer , ee n ui t d e Eenhei d afgeleid e theori e van geestelijk e wisselwerkinge n laa t zic h zee r we l denken , maar di t zo u da n hee l iet s ander s zij n da n d e ijdel e willekeu r en d e barbaarsch e fantasi e de r hedendaagsch e theorieën , waar schie r automatisc h all e levensverschijnsele n aanee n worden gekoppel d i n d e slavenkete n va n oorzaa k e n gevolg , zonder samenhan g e n vaa k zonde r de n minste n grond . Wie he t weze n va n de n scheppende n kunstenaa r ken t — en da t zij n tenslott e i n hoofdzaa k d e scheppend e kunstenaar s zelf — weet wel , oo k zonde r steu n va n zij n logisc h inzicht , dat va n onderlinge n invloe d va n d e een e kuns t o p d e ander e geen sprak e ka n zijn . D e half-bewust e toestan d va n de n 163

kunstenaar bele t he m reed s he t volledi g begrijpe n va n eige n kunst — hoeveel t e minde r ka n hi j da n anderman s kuns t begrijpen, zoodani g da t di t begrijpe n va n invloe d zo u zij n op zij n eige n o n b e w u s t scheppingswerk . He t onbewust e voedt zic h aa n he t bewust e evenmi n al s vleesc h d e dors t lescht e n wate r de n honge r stilt . Zeker i s he t waa r da t d e kunste n i n eenzelfde n tij d ee n innerlijke verwantscha p vertoonen . Evenzo o i s he t waar , dat kindere n ui t éé n gezi n o p elkaa r gelijken . Oo k i s he t waar da t ee n Tur k e n ee n Noor , al s z e verlief d zijn , dezelfd e dingen zeggen , maa r di t beteeken t nie t da t z e elkaa r napra ten, z e verstaa n elkaa r nie t eens . Zo o zegge n i n eenzelfde n tijd d e leidend e mensche n dezelfd e dingen , el k i n zij n taa l en el k naa r zij n aard , hu n gemoedsstemmin g i s dezelfde , maar z e wete n he t niet , z e kunne n elkaa r nie t allee n geens zins verstaan , maa r z e schelde n elkaa r ui t e n bestrijde n elkaar. Denken w e i n di t verban d aa n he t schilderend e jong e meisje ergen s i n ee n stadj e va n Noord-Duitschland , va n wie Hermann Bahr vertel t i n zij n boe k ove r Expressio nisme. Haa r schilderwer k wa s zoo , da t elkee n haa r voo r ge k hield e n zijzel f tenslott e ook , schoo n z e nie t ander s kon , want z e za g d e dinge n zoo . Z e za g al s Matisse! Zonder ooi t iets va n futuriste n e n expressioniste n t e hebbe n gehoord . Deze dinge n zij n volkome n natuurlijk , i n letterlijke n zin , als w e on s de n mensc h maa r nie t steed s hoogmoediglij k buiten e n bove n d e natuur , al s ee n vrijmachti g e n zelfstandi g wezen denken , maa r i n d e natuur , me t a l he t andere , gebon den e n persoonlijk-onvrij . Da n beseffe n w e da t w e zie n naa r dat onz e ooge n zij n ingesteld , e n da t onz e persoonlijk e ver kiezing hieri n gee n ro l speelt , da n erkenne n we , da t e r gees telijke seizoene n zijn , zo o goe d al s natuurlijk e seizoene n e n dat menschengeslachte n hunn e vruchte n dragen , al s boo 164

men — de eeuwig e producti e aa n „waarheid " e n „schoon heid", di e niet s da n d e buitenzijd e de r eeuwig e Bewustwor ding is . Indie n da t steed s wer d ingezie n — maar he t m a g e n kan nie t steed s worde n ingezien , wan t di t inzich t duid t o p Eenheidsgevoel e n behoor t al s zoodani g to t he t „onmaat schappelijke" comple x — dan zoude n w e nie t i n Pierson' s Calvijn-studiën al s „treffend e bijzonderheid " meegedeel d vinden, da t d e boeke n e n schrijvers , welk e Calvij n ui t d e enorme voorhande n zijnd e theologisch e e n scholastiek e litteratuur bijzonde r aanbeveelt , dezelfd e zijn , welk e doo r Luther worden aanbevole n e n genoemd , zonde r eeni g ver band e n overleg . Dez e zelfd e schrijve r vermeld t o p ee n andere plaat s me t blijkbar e aarzelin g e n zelf s nie t zonde r eenig wantrouwe n Calvijn' s betuigin g i n zij n brie f aa n Kar dinaal Sadolet , da t hi j uitsluiten d doo r God s rechtstreeksch e mystische tusschenkoms t d e zekerhei d verkree g omtren t he t wezen va n d e Schrif t al s eenig e e n onfeilbar e waarheidsbro n — had nie t reed s veertie n jaa r tevore n L e Fèvr e hetzelfd e uitgesproken? Maar bewijs t di t iet s tege n d e „mystisch e tusschenkoms t Gods" tege n d e Openbarin g va n binne n ui t e n zonde r eenige n invloed va n buiten ? Volstrek t niet . I n di e tijde n „openbaard e God" d i e d i n g e n aa n allen , di e voo r eenig e openbarin g vatbaar waren , da t wi l zeggen : alle levend e geeste n droege n in hetzelfd e seizoe n dezelfd e bloesem ; gelij k nu , gelij k eeuwig. Balthazar Bekker e n Pierr e Bayl e ware n tijdgenooten ; ze schreve n omstreek s denzelfde n tij d ee n geschrif t tege n het kometen-bijgeloof ; z e kende n elkaa r niet ; z e ware n een voudig beide n doortrokke n va n de n i n he n kiemend e acht tiende eeuwsche n gees t va n twijfe l e n scepticism e — ze wa ren „scheppend e werktuigen " — maar hu n scheppe n wa s sloopen; oo k sterve n i s Leve n — tot eenzelfd e taa k bestemd . 165

Toen Pierr e Bayle va n Balthaza r Bekke r vernam, ko n d e geestelijke voorloope r van Voltair e e n van Kant , „D e Betooverde Wereld " va n de n radicale n domine e nie t waar deeren, di e gin g he m t e ver . Schopenhauer verfoeit Hege l e n zegt voortduren d dezelfd e dinge n al s dez e gehat e „charlata n en broodfilosoof" . W i e Robespierr e me t Kan t vergelijkt , begaat absoluu t gee n ongerijmdheid , Heine formuleert o p zijn scherp e wijz e d e overeenkoms t aldus : Robespierr e heef t een Koning , Kan t „I e bo n Dieu " geguillotineer d — wat zeggen wil , da t i n gee n va n beide n oo k maa r eeni g respec t voor overgeleverd e waarhede n e n traditioneel e instellingen , dat is : gee n autoriteitsontza g aanwezi g w a s ; ee n karakte ristieke tre k voo r die n tij d va n breker s e n sloopers . Maa r w a t zo u d e filosoo f zel f va n d e vergelijkin g gedach t hebben ? H e t i s duidelijk , da t hie r va n „onderling e beïnvloeding " geen sprak e ka n zijn . D e Engelsch e dichter s va n d e LakeSchool — Coleridg e bijvoorbeeld — verfoeiden, voo r zoove r zij z e begrepen , d e Spinozistisch e wereldbeschouwing , maa r hun kuns t i s puu r pantheïstisch . E r i s verwantscha p tus schen Calvij n e n Rabelais, maar allermins t sympathie , JByron's „Manfred " e n Lermontof's „Demon " vertoone n sterke overeenkoms t — de dichter s hebbe n elkaa r nie t ge kend. Ove r d e treffend e gelijkeni s tussche n Vondel' s Lucife r en Milton's „Paradis e Lost" heef t me n i n ee n brochure als over een „litterar y curiosity" geschreven. Zo o kunne n we doorgaan. E n is er iet s verbazingwekkend s in? Het tegen deel zo u on s moete n verbazen . W i e i s verbaasd , di e i n d e lente rondreis t e n oo k buite n zij n eige n tui n e n zij n eige n land d e appel s tegelij k zie t aangegrepe n doo r de n dran g o m t e bloeien , e n overa l d e diere n minnen d e n parend ? Zooal s de wisseltan d uitvalt , wannee r d e nieuw e volgroei d i s e n de slan g haa r oud e hui d afwerpt , wannee r daaronde r d e versche i s voltooi d — zonder da t me n va n „invloeden " die r 166

twee huide n o p elkande r spreek t — zoo gaa t ee n oud e bewe ging, ee n oud e instelling , ee n vermolmd e ker k o f maat schappij te n gronde , wannee r he t nieuw e geree d is , vol groeid, rijp o m zic h o p zij n beur t t e doe n gelden . E n di t nieuwe vorm t zic h onafhankelij k va n he t oude , ui t he t eeuwi ge Proces . Critisch e geeste n worde n geboren , nie t gemaakt . Maar z e worde n allee n da n geboren , al s d e Eenhei d he n noodig heef t o m i n he n to t zelfherkennin g t e kome n e n doo r middel va n he n eige n verstarrin g — de collectiviteit , waari n de Eenhei d zic h verga t — te verbreke n e n t e sloopen . Zooal s we zeide n laa t zic h d e gees t de r later e Renaissanciste n to t diep i n d e middeleeuwe n opspore n — gelijk d e no g vol geloovige geeste n va n d e neergaand e zeventiend e eeu w reeds d e grondslage n legde n va n he t achttiend e eeuwsch e critische denken , d e grondslage n va n ee n levensbeschouwing , die z e zoude n hebbe n verfoeid , al s zi j zic h di e hadde n kun nen voorstellen . Maa r juis t daaro m blee f z e d e war e zi n va n hun werkzaamhei d verborgen . Van natur e toc h heef t d e mensc h he t leve n lie f e n schuw t hij de n dood , oo k al s hi j de n doo d nie t degradeert , gelij k i n het Christelijk e dogm a geschiedt . Hi j heef t alle s lief , wa t met he t leve n tezamen-hangt , he t opbouwen , he t stichten , het stellen . E n toc h i s di t alle s bederf . E n al , wa t goe d is , i s dat wa t sloopt , wa t ontbindt , wa t opheft . D e histori e beves tigt oo k hie r wa t d e red e leert , da t d e geestelijk-onvolwassen e mensch di t bese f nie t drage n ka n e n da t he t he m oo k nie t wordt geschonken . El k hervorme r meent , da t hi j d e maat schappij gaa t verbeteren , nie t sloopen ; d e gedacht e da t hi j „afbrekend" wer k doet , zo u he m ondraaglij k zijn . Luther heeft nooi t ee n breu k me t d e Kerk , doc h d e inwen dige herstellin g va n d e Ker k gewild . Da t d e collectiev e on redelijkheid e n d e persoonlijk e redelijkhei d zic h nie t menge n laten, maa r allee n eikaar s vijande n kunne n zijn , moch t hi j 167

niet beseffen , ko n hi j nie t beseffen . Later , toe n d e maat schappij-brekers zic h we l rekenscha p gave n va n hu n taak , wel wiste n da t z e kwame n o m t e „ontbinden" , voegd e zic h bij hu n voorneme n o m d e maatschappij , waari n z e leefde n t e breken, he t ander e voorneme n o m daarn a ee n nieuwe , beter e te bouwen : di t i s d e droo m gewees t va n d e Fransch e Revo lutie. Z e konde n a l we l d e gedacht e dragen , da t z e sloopers , maar nie t die , da t z e u i t s l u i t e n d slooper s waren . E n zelfs Jezu s worde n doo r de n Evangelis t woorde n va n dezelfd e strekking i n de n mon d geleg d i n Mattheu s V : 17: „Meent niet da t i k gekome n be n o m d e we t o f d e profete n t e ontbin den, i k be n nie t gekome n o m di e t e ontbinden , maa r t e ver vullen" — terwijl voo r el k onpartijdi g Bijbelleze r he t N . T . de volkome n weerleggin g va n he t O . T . is , letterlij k d e o n t b i n d i n g (opheffing ) va n d e daari n nagestreefd e uni formiteit i n we t e n voorschrift . Ja, d e groot e wijz e Sokrates , di e alle s aandurfde , ko n nie t leven me t he t bese f da t hi j niet s dee d da n ontwrichte n e n neerhalen. Voo r zic h zel f erkend e hi j eige n sterilitei t e n ver geleek zichzel f me t ee n vroedvrouw , di e zel f gee n kindere n baart, doc h ander s kindere n te r werel d help t komen . Zelf s hij ko n he t nie t stelle n zonde r d e illusi e da t hi j opbouwde , stichtte, rechtstreek s bijdroe g to t he t leven . E n hi j vergat , dat a l zij n zorgen , a l d e bijstan d di e hi j andere n verleend e al s accoucheur va n hun ongebore n gedachten , al s vroedmeeste r en heelmeeste r va n hu n gebreken , rechtzette r va n hu n kromme redeeneringen , i n laatst e instanti e to t oogmer k ha d anderen juis t zo o t e make n al s hi j zel f was , he n e r to e t e brengen hunn e gedachte-kindere n onmiddellij k n a d e geboorte t e vondelin g t e leggen . Zoo zij n du s d e wegbereider s de r groot e individualistisch e mouvementen alle n gekome n o m t e „ontbinden " e n alle n wanen z e t e zij n gekome n o m t e „vervullen" . Hie r laa t zic h 168

de Redelijkhei d wee r noeme n Voorzienighei d e n zelf s Genade. E n aldu s zulle n w e he t conflic t tussche n d e neer gaande Middeleeuwsch e Maatschappi j e n he t opkomen d Renaissance-individualisme moete n beschouwe n al s he t zelf bevrijdingsproces de r Eenhei d di e daarvoo r eige n verstar ring breke n moet , to t he t voltrekke n va n wel k proce s twe e groepen, twe e generaties , al s twe e legerschare n toegerus t met onderlinge n haat , o p elkande r worde n ingejaagd . Die haa t tege n d e bestaand e maatschappi j treed t nie t o p als reactie , doorda t d e maatschappi j verdorve n is , maa r om dat e r ee n ande r geslach t i s geboren , da t ander s zie t e n anders wil . Dez e zoude n d e maatschappij , waari n z e optre den, evenzee r haten , oo k a l ware n (wa t ondenkbaa r is ) har e instellingen onbedorven , o m he t weze n die r instellingen . D e in ee n maatschappi j o f Ker k opgaand e mensc h — Dante! — merkt d e onvolmaakthede n va n wa t he m lie f is , eve n weinig op , al s d e han d haa r eige n temperatuur . W i e va n binnen ui t ander s is , di e allee n merk t d e zwakk e e n rott e plekken va n wa t hi j krachten s zij n natuu r reed s hate n zou , ook a l war e he t betrekkelij k onbedorven . Doc h dez e critisch e geesten, dez e sloopersgeesten , kome n allee n waa r ee n uit geleefde organisati e gesloop t moe t worden , al s aaskevers , waar ee n cadaver ligt, doc h he t cadaver produceert d e aas kevers niet . Gee n causaliteit , maa r coïncidentie . Doc h zo o een cadaver geen aaskever s maakt , he t voed t z e wel , e n zo o een neergaand e maatschappi j gee n critisch e geeste n verwekt , zoo voed t toc h d e aanschouwin g va n he t verva l hu n wezen s kern e n he t i s i n d e misbruike n e n d e schijnheilighei d da t ze sto f vinde n voo r hu n critiek , di e i n weze n tege n he t weze n der maatschappi j al s zoodani g i s gericht . E n ee n neergaand e maatschappij i s altij d schijnheilig , daa r juis t he t kenmer k van haa r nedergan g is , da t nie t lange r d e beste n haa r steu nen, maa r d e geringsten ; d e gaa f sten e n zuiverste n gaa n 169

altijd i n d e voorhoede ; gelij k w e n u e n late r zulle n zien . I n de krachtigst e geeste n kom t d e Eenhei d to t zelferkenning , in d e braafst e gemoedere n doe t zic h di e zelferkennin g al s rechtvaardigheid voo r — later za l i n d e krachtigst e geeste n van ee n volgen d geslach t d e Eenhei d zic h wee r he t volledigs t vergeten — de beste n gaa n altij d i n d e voorhoede , da t is : soms naa r he t Individualism e toe , maa r som s oo k erva n af . W i e d e neergaand e kerkelijk-maatschappelijk e organisati e nog dienden , ware n du s diegenen , i n wi e vadsi g belang , laff e vrees e n domm e verblindhei d overheerschten . Di t begrepe n de machthebbers , daari n wa s he t laatst e bolwer k va n hu n macht e n di t uitt e zic h wee r ui t he t (i n d e Inleidin g al s „noodzakelijk" ontvouwde ) wantrouwe n jegen s de n sobere , blijkend ui t ee n mededeelin g va n Erasmus , da t me n i n he t klooster, waa r hi j zij n jeug d doorbracht , naa r hartelus t zic h bedrinken, maa r gee n Grieksc h leze n mocht . Aldus groei t da n he t Humanism e — met d e Reformati e en d e Renaissance , di e e r al s twe e naa r tegengesteld e rich ting vloeiend e stroome n aa n ontspringe n — als tegenstre vend individualistisc h mouvemen t i n d e Middeleeuwsch e collectiviteit. W a n t Christendo m e n Renaissanc e zij n i n die n zin éé n — hoe „paganistisch " d e uitinge n e n voortbrengse len de r Renaissanc e moge n wezen . D e Christelijk e uitspraa k „Het Koninkrij k God s i s binne n i n U " beduid t hetzelfd e al s de woorden , a l da n nie t aa n Heraklitu s ontleend , va n de n brillanten e n zeke r nie t „Christelijken " Pic o dell a Mirandol e „De mensc h i s d e maatsta f va n all e dingen " — als Benvenut o Cellini's „I k draag mij n maatsta f i n mij-zelf, " al s uitinge n gelijk di e va n Leon-Battist a Albert i „d e mensc h i s gebore n om t e worde n wa t hi j weze n wil " — en zoovee l mee r va n dezelfde strekking , dewelk e is : he t (individualistisch ) ver werpen va n d e collectiev e moraal , d e collectiev e deugd , va n eiken collectieve n maatstaf , waarbi j d e verschille n i n uitkom 170

sten e n handelwijze n ontstaa n doo r he t verschi l i n toepas sing, daa r d e menschelijk e neiginge n e n d e mogelijkhede n talloos zij n e n „individualisme " i n de n ee n i s „zelfvergui zing", i n de n ande r „zelfverheerlijking" , i n de n ee n zic h richt o p zedelijk e bevrijding , i n de n ande r o p zinnelijk e be vrijding, i n a l dez e grade n e n state n niettemi n individua lisme, verlange n e n dran g „zichzel f t e zijn" , i n ee n mi n o f meer bewus t bese f va n he t ontoereikend e va n elk e collec tieve maatstaf , e n he t onzedelijk e va n elk e collectiev e moraal. Het individualistisc h wille n (o f moeten ) heef t to t bestem ming, zage n we , o m he t maatschappelij k wille n (o f moeten ) wanneer he t verstar d is , t e ontbinden , uitee n t e breken , doc h daar d e maatschappij , waari n he t optreedt , nie t steed s o p dezelfde wijz e i s ingericht , ka n he t individualism e oo k nie t altijd dezelfd e eische n stellen . Oo k d e maatschappije n zij n altijd hetzelfd e e n altij d ander s — zooals d e figure n i n ee n kaleidoscoop altij d ander s zijn , e n toc h altij d hetzelfde , i n zooverre al s z e ui t dezelfd e deele n opgebouw d zijn . Het Christelij k individualisme , optreden d i n d e toenmalig e Romeinsche maatschappij , di e me n on s algemee n (denke n we aa n d e werke n van Arthu r Drew s e n anderen) al s nuch ter e n brutaal-militaristisc h e n materialistisc h beschrijft , na m dus voora l ee n ethisc h karakte r aan , zij n maatschappij-critie k kwam voor t ui t d e vervangin g va n collectief-zedelijk e waar den doo r persoonlijk-zedelijk e waarde n — het Renaissance individualisme tra d daarentege n o p i n ee n maatschappij , waarvan d e vorme n e n dogma' s d e verstard e Christelijk e voorschriften e n symbole n ware n (behalv e da t ze , al s elk e collectiviteit, i n weze n materialistisc h e n militaristisc h was ) en waari n behalv e maatschappelijk e onderworpenhei d no g een „Christelijke " nederigheid , al s schijn-vroomheid , e n ont houding va n critie k e n eige n oordee l wer d gevorderd . Daar 171

door na m he t aanvankelij k eers t ee n intellectuee l e n zelf s een materialistisc h karakte r aan . En daardoo r tro k he t har t de r Humaniste n nie t zo o ster k naar he t Christelij k individualism e al s naa r he t Grieksc h individualisme. Daari n herkende n z e eige n wezen , o p won derbaarlijke wijz e — want me t behul p va n bronnen , di e ee n nuchter geleerd e i n onz e dagen onvoldoend e zo u achte n voo r schooljongenskennis. Ja , al s w e leze n va n da t gloeiend e enthousiasme die r eerst e Humaniste n voo r Grieksche n gees t en Grieksch e schoonheid , di e hu n — en d e taa l natuurlij k waren z e nauwelijk s machti g — tegenstraalde ui t d e luttele , vaak vervalscht e fragmenten , di e Byzantijnsch e bedrieger s hun verkochten , da n denke n w e onwillekeuri g aa n d e ge heimzinnige „Ste m de s bloeds " — of aa n da t wonderlijk e instinct va n de n boo m i n droge n grond , di e meter s ve r zij n wortels uitzend t naa r ee n vocht e ple k i n d e nabijheid . Zóó , als doo r nevelen , al s ove r afstan d e n tijd , leerde n dez e men schen va n d e Grieksch e denker s e n dichter s wa t vorige n ge slachten verborge n wa s gebleven , e n wa t latere n geslachten , schoon tienmaa l bete r onderlegd , e n vee l geleerder , wee r onbegrepen voorbi j zo u gaan . Want „begrijpe n i s zijn " e n d e Renaissance heef t i n he t beel d va n d e innig-vereerd e Oud heid zichzel f teruggevonde n e n aanbeden. All e kenni s i s zelf kennis. Heeft me n nie t d e geweldig e taa k va n d e Renaissanc e genoemd: D e ontdekkin g va n Mensc h e n Wereld ? Maa r menschenkennis e n wereldkenni s zij n maa r ander e woorde n voor zelfkennis . E r i s gee n ander e da n dez e kennis ; bewustwording — zoo ma g da n d e formul e eenvoudi g luiden : d e Renaissance beteeken t d e terugkee r va n de n mensc h to t zichzelf, to t d e Eenheid , va n d e Eenhei d to t zichzelf . I n d e Renaissance kom t d e Eenhei d to t bese f va n zichzel f teru g en dit beduidt i n eerste n aanle g de vervanging va n collectief 172

zedelijke onderscheidinge n doo r individualistische , waari n zich d e Eenhei d herken t e n daarn a d e opheffin g va n all e onderscheidingen. Het verwerpe n va n d e collectiev e maatsta f va n „goed " e n „kwaad" treed t o p al s symptoo m va n onmaatschappelijk e gezindheid e n word t du s altij d vergezel d va n ee n gering schatting voo r maatschappelijk e distinctie s i n de n zi n va n „stand", „rang " e n „geboorte" . I n he t Christendo m gaa t het verwerpe n va n d e W e t gepaar d me t he t verachte n va n maatschappelijke glori e e n bezi t — in d e Middeleeuwe n gaa t het critiekloo s gehoorzame n aa n wette n e n autoriteite n ge paard me t ee n overmatig e achtin g voo r rang , stan d e n geboorte, me t alle s wa t e r me e samenhangt ; he t ee n zoowe l als he t ande r vloei t voor t ui t hetzelfd e maatschappelij k instinct. I n he t O . T . i s alle s W e t — doch Christu s beroep t zich o p d e red e e n o p d e n a t u u r (gelijkenisse n va n d e vo gelen e n d e leliën) , i n d e Middeleeuwe n i s he t alle s wee r W e t en autoritei t — de Renaissanc e spiegel t zic h (herken t eige n wezen) opnieu w aa n d e natuur . D e natuu r i s d e vijandi n va n kerken e n maatschappijen . D e natuurpoëzi e de r Grieke n e n hun o p d e natuu r geïnspireerd e beeldend e kuns t vind t gedu rende d e gansch e Renaissanc e d e grootst e bewonderin g e n navolging allerweg e — later, ove r d e dogmatisch e zeven tiende eeu w heen , za l Rousseau weer zichzel f i n Petrarc a herkennen. Montaigne wordt nimme r moed e zij n innerlijk e ervaringen t e toetse n aa n d e natuur , z ij bevestig t he m i n zijn „scepticisme" , zi j leer t he m reeds , da t all e „goed " tege lijkertijd „kwaad " i s e n voer t he m onbewus t bijn a to t he t opheffen va n all e vaststaand e zedelijk e waarden , dezelfd e natuur, di e voo r de n maatschappelijk e e n kerkelijk e he t „onbezielde" i s e n di e nimme r doo r de n Middeleeuwe r o m h a a r z e l f s wi l i s gadegeslage n e n bewonderd , waaraa n 173

hij slecht s d e uniform e symbole n va n zij n uniform e heiligen vereering ontleende . Het opheffe n va n d e (maatschappelijke ) distincti e tus schen „mensch " e n „natuur " breng t all e natuurlijk e uitinge n weer i n eere : d e (zinnelijke ) liefd e i n d e eerst e plaat s e n daarmee d e vrouw . W a a r d e liefd e ee n zond e is , i s d e vrou w veracht e n gevrees d al s d e verleiding . „D e arme n va n d e vrouw zij n d e nette n de s duivels " — leerden d e Middeleeuw sche kerkvader s — in d e Renaissanc e komt , me t d e liefd e ook d e vrou w naa r w e wete n pa s to t haa r recht . Dit to t haa r rech t kome n va n d e vrou w hang t oo k no g o p andere wijz e same n me t d e verminderin g va n he t maatschap pelijk instinct , he t beduid t verslappin g va n he t gevoe l voo r tucht e n onderworpenheid . Dez e doe t zic h oo k i n d e opvoe ding de r kindere n gelden . W a a r d e konin g zic h al s ee n god delijk weze n bove n zij n onderdane n stelt , stel t zic h (doo r eenzelfde instinct ) d e vade r al s ee n onaantastbar e mach t boven zij n kindere n — wijzigt zic h d e een e verhouding , da n wijzigt zic h tegelij k oo k d e andere . D e Renaissance-vors t verkeert o p voe t va n gelijkhei d me t diegene n zijne r onder danen to t wi e hi j zic h persoonlij k aangetrokke n voel t — en Montaigne, i n wiens „Essais " me n d e samenvattin g va n gematigde Renaissance-moraa l vindt , denk t ove r d e opvoe ding reed s precie s al s Rousseau! „De ouder s zij n e r voo r d e kinderen" i s he t pendan t va n he t „Vorste n zij n e r voo r d e volkeren" va n Frederi k de n Grooten . I n d e Middeleeuwe n e n in d e zeventiend e eeu w i s d e verhoudin g i n beid e gevalle n die va n blind e gehoorzaamhei d va n d e zijd e va n kin d e n onderdaan, ongebreideld e tyranni e va n di e va n vade r e n vorst. Logisch hang t daarme e tezame n d e verhoudin g to t he t dier. I n d e egocentrisch-anthropocentrisch-geocentrisch e we reldbeschouwing hee t he t die r geschape n te n behoev e va n 174

den mense n e n di t dogm a i s slecht s d e formul e va n ee n ge voel va n superioritei t e n onverschillighei d te n opzicht e va n het dier . I n d e Renaissanc e verdwijn t he t jacht-instinc t (Montaigne erkent, he t genoege n va n d e jach t nie t t e begrij pen) i n d e Middeleeuwe n wa s d e jach t ee n „nobel " vermaak . Na d e Renaissanc e keert , me t he t Christelijk^monarchaa l dogma, oo k he t jacht-instinc t terug . Me t d e revoluti e ver mindert he t e n verdwijn t het , e n he t vegetarism e (gevoels pantheïsme) openbaar t zic h he t eers t i n d e revolutionnaire , anti-maatschappelijke geeste n Shelley e n Byron . De maatschappi j heef t to t haa r verdedigin g de n soldaa t noodig e n we l di e soort , welk e nie t voo r loon , maa r ui t over gave zij n wer k verricht . Za l ee n maatschappi j goe d verde digd worden , da n moe t z e voo r da t slechtst e wer k d e best e menschen hebben . D e krijgshel d i s altij d du s d e sympathiek e zot. D e blind e zelfexaltati e va n de n krijgsheil d e n d e geëxal teerde bewonderin g di e d e maatschappi j voo r he m koester t behooren to t he t comple x de r collectiev e instincten , e n daarmee hang t tezame n d e bewonderin g voo r alle s wa t to t het krijgsmansberoe p behoort , behendigheid , lichaamskrach t en physieke n moed . Omdat di t zo o is , zie n w e altij d i n individualistisch e perio den ee n anti-militaristisch e gezindheid , di e zic h overa l i n d e litteratuur va n d e Renaissanc e e n d e achttiend e eeu w laa t opsporen e n waarva n w e te r zijne r tij d curieuz e voorbeelde n zullen geven . De onverdraagzaamhei d i s d e voorwaard e voo r he t in standhouden va n Kerke n e n Maatschappijen . Verdraag zaamheid vervaag t d e grenzen , hef t d e distinctie s op , beduid t oplossing, ontbinding . D e Jode n i n he t Oud e Testamen t zij n furieus onverdraagzaam : zi j zij n uitverkorene n e n d e res t i s drek. D e Middeleeuwe r heef t tegenove r alle s wa t nie t to t zijn ker k behoort , dezelfd e opvatting ; d e zeventiend e eeu w ' 17 5

precies zoo . Egocentrisc h i s onverdraagzaam , i s maatschap pelijk. De Renaissanc e i s verdraagzaam . Montaigne walgde va n al de n lasterpraa t ove r de n groote n Julianu s allee n omda t deze gee n Christe n verkoo s t e zijn . Zij n apologi e — waarin hij voora l d e v e r d r a a g z a a m h e i d pree s va n de n illustren Apostaat , bezorgd e he m vijanden , maakt e me t zij n lofrede o p de n „ketterschen " dichte r Théodo r d e Bèze , da t het doo r he m geambieerd e Romeinsch e burgerscha p he m bijkans ontgin g — hij ko n he t eenvoudi g nie t laten , i n he t licht zijne r red e ha d zic h de botte stompzinnighei d de r collec tiviteit, di e alle s beoordeel t va n éé n hoe k ui t e n he t rech t van ander s t e zij n eenvoudi g nie t admitteert , t e duidelij k geopenbaard. D e zeventiend e eeu w i s da n wee r egocentrisch , hoogmoedig, vo l „Christelijke " verwatenhei d jegen s Heide nen — de achttiend e eeu w i s wee r verdraagzaam , grenzen vervagend, onmaatschappelijk . W e hebbe n gezien , da t d e humor , al s critisc h inzich t i n het relatiev e de r waarde n — een begi n va n hunn e opheffin g — anti-maatschappelijk is . D e Middeleeuwe n hebbe n de n grooten, fijne n humo r nie t gekend , evenmi n d e zeventiend e eeuw, ove r he t gehee l genomen , maa r i n d e groot e geeste n van Renaissanc e e n achttiend e eeu w kwa m d e humor , d e satire i n a l har e vormen , to t de n hoogste n bloei : Erasmu s en Montaigne — Voltair e e n Lessing. Dit zij n da n eenig e de r verschijnsele n va n ee n comple x 't wel k on s d e overdenkin g reed s al s „onmaatschappelijk " heeft doe n kennen , waarva n w e i n d e anti-maatschappelijk e Renaissance-litteratuur overa l d e bevestigin g vinden . De vroegst e satiren , d e briefwisselinge n va n Petrarc a e n Poggio, va n Manett i e n Niccol o Niccol i me t hu n tijdgenoo ten bevatte n reed s overa l d e spottend e uitlatinge n tege n d e exaltatie e n d e opgeblazenhei d de r ridder s i n litteratuu r e n 176

in leven , waarva n Do n Quichott e d e levende parodi e za l zijn . Bij d e „nobel e vermaken " va n de n adel , he t i n d e maat schappij al s ede l bedrijf , immer s al s bewij s va n rijkdo m e n vrijheid, aangemerk t jachtvermaak , d e onnoozel e valken jacht, d e riddersla g e n ander e ceremoniën , he t barbaarsch e en pompeuz e tournooi , d e gansch e moeizam e etiquett e waarbij vorig e geslachte n ee n doodelijken , plechtigen , bijkan s heiligen erns t bewaarden , ka n di t nieuw e geslach t ee n lac h van superieure n spo t nie t inhouden . Zó ó wer d late r doo r Mirabeau gedonder d me t schampere n spo t tege n d e rood e hakken e n d e ander e uiterlijk e distinctie-middele n de r toen malige ondergaand e maatschappij , zó ó word t hede n te n dage , en ui t overeenkomstige n gemoedstoestan d ove r ridderorden, adelbrieven, e n heraldie k geschreve n e n gesproke n doo r moderne individualisten . Want i n he t individualism e spiegel t zic h immer s d e dran g der Eenhei d o m i n redelijk e verscheidenhei d zic h zel f t e her kennen, waarbi j du s voo r he t aldu s ingesteld e individ u he t louter-maatschappelijke vanzel f ee n zinledig , star-auto matisch e n daardoo r belachelij k aanzie n krijgt . D e daarbi j aangevoerde argumente n — in he t algemee n ee n beroe p o p billijkheidsgevoel e n redelijkheids-gevoe l — zijn nie t bij zonder scherpzinnig , wa t da t aangaa t zo u ee n Middeleeuwe r zoo goe d al s ee n Renaissancist , ee n maatschappelij k geleerd e zoo goe d al s ee n onmaatschappelij k wijsgee r z e kunne n be denken, z e wijze n du s nie t o p ee n v e r s c h e r p i n g va n d e intelligentie, maa r o p ee n b e v r i j d i n g va n d e intelligentie . Het zij n altij d dezelfd e simpel e redenen , di e me n aanvoer t tegen di e dingen , welk e me n instinctie f nie t mee r wi l — bijvoorbeeld tege n de n oorlo g — en di e me n i n ee n ande r oogenblik, zonde r z e t e weerleggen , wan t di t war e ondoen lijk daa r z e uitinge n va n d e Red e zel f zijn , uitkrij t voo r krankzinnig, onzedelij k e n misdadig , wanneer ze worden inge177 Prometheus. 12

bracht tege n d e dingen, di e me n no g we l wil , nog moet willen , en waarvoo r du s somwijle n reekse n va n geslachten eenvoudi g gesloten zijn , waartegenove r ze , naa r de n tijd , waari n z e leven, heilige n o f schijnheilige n afschu w stellen . Nie t voor dat ee n instellin g o f meenin g de n haa r toegeweze n tij d heef t vervuld e n haa r wer k heef t gedaan , gaa t z e schijnbaa r aa n de critisch e argumente n de r tegenstanders , i n waarhei d aa n „verval va n krachten" , te n gronde . De anti-militaristisch e gezindheid , di e he t beroe p va n de n soldaat al s nuttig , maa r geenszin s al s verheve n aanmerkt , treedt overa l i n d e Renaissanc e aa n de n dag . D e later e e n vroegere Humanistisch e litteratuur , (denke n w e aa n Thoma s Morus' „Utopia" ) i s anti-militaristisc h e n d e Italiaansch e Republieken gedurend e d e Renaissanc e ware n d e eersten , di e huurtroepen i n hu n diens t hadden . Het spreek t vanzel f da t i n di t verban d oo k bi j d e beoor deeling de r persone n allee n d e waard e al s mensch , nie t d e maatschappelijke waard e va n geboorte , rang , bezi t e n tite l gewicht i n d e schaa l legt . Individualism e i s democratisch . In he t nationale , maatschappelijk e O . T . staa t d e rijkdom , als distinctie , zee r hoo g aangeschreve n — in he t individualis tische N . T . beduid t dez e niet s meer , he t echt e Christendo m is democratisch ; d e Middeleeuwsch e werel d i s da n wee r ge heel e n a l gebaseer d o p standsonderscheidingen , d e Renais sance i s opnieu w democratisch , d e zeventiend e eeu w kras aristocratisch, naa r w e zulle n zie n — dan kom t he t achttien de eeuwsch e eindelijk-volgroeid e individualisme , sterk-demo cratisch, e n daarna , n a d e Revolutie , ee n pogin g to t herste l van ee n maatschappi j naa r Middeleeuwsche n sni t me t da n ook wee r onmiddellij k d e exaltati e voo r de n krijgshel d e n de herlevin g va n de n ridderroman ! He t spreek t vanzel f da t we di t alle s te r zijne r tij d uitvoeri g bespreke n zullen . Individualisme i s du s democratisc h — het onderscheid t d e 178

menschen aanvankelij k naa r hunn e verdienste n o m te n slott e die onderscheidinge n da n wee r o p t e heffe n i n d e Eenheid , waar „verdienste " e n „tekort " tezamenvalle n — het i s oo k cosmopolitisch. Landsgrenze n zij n evenzee r kunstmati g dogmatiek al s standsgrenze n — de critisch e red e aanvaard t ze niet . I n he t O . T . i s sprak e va n ee n „uitverkore n v o l k " — ongeacht d e waard e de r samenstellend e individuen , zo o z e maar „kindere n Israels" zijn — in he t N . T . i s slecht s sprak e van „uitverkorenen " — personen, o p d e basi s va n hu n zede lijk gehalte . W a a r mensche n elkaa r i n „gees t e n waarheid " zoeken , kunnen landsgrenze n z e nie t scheiden . D e droo m eene r r e p u b l i e k va n geleerde n e n geletterde n i s d e droo m va n het Humanisme , va n Poggio , va n Melanchto n e n va n Erasmus. He t za l late r oo k d e droo m va n Lessin g e n zij n geestgenooten zijn . Individualism e i s cosmopolitisme , Dante's uitlating „d e heel e werel d i s mij n vaderland" , stem pelt he m evenzee r to t Renaissancis t al s zij n haa t tege n Brutus he m tot Middeleeuwe r stempelt . Terech t hee t me n hem ee n reusachtige n boom , wortelen d i n Middeleeuwsche n bodem, reiken d to t i n he t blauw e rui m de r Renaissance . W e hebbe n voortduren d gezien , da t mensche n nie t dat gene kunne n eeren , wa t z e nutti g vinden , maa r slecht s da t wat z e heili g achte n — tengevolge daarva n creëer t d e Noodzakelijkheid i n d e harte n de r redelooze n d e begripsver warring, di e he t nuttig e to t he t heilig e verheft . Me n moe t zich da t nie t noodzakelij k voorstelle n al s ee n opzettelijk e misleiding, waarme e d e machthebbende n d e machtelooze n knevelen, schoo n he t da t we l wordt , al s maatschappije n hu n einde naderen , maa r i n zij n weze n e n i n zij n zuiverhei d i s het ee n verblinding , va n „Godswege" , daa r waa r „ b l i n d vertrouwen" noodi g i s al s tegenstrevend e krach t tege n d e ontbindende redelijkheid , opda t oo k d e „goeden" , degene n .179

die doo r idealisme to t krachtdadighei d in staat zijn , die redelijkheid zulle n wille n bestrijden . Di e verblindin g verdwijn t als z e nie t mee r noodi g is , zooal s d e roo f afval t al s d e hui d is geheel d —; is d e dageraa d va n ee n individualistisc h mou vement aangebroken , da n onderscheid t me n plotselin g d e begripsverwarring, he t nuttig e schijn t ineen s nie t lange r heilig e n word t dus , e n da n natuurlij k ongeach t zij n nut , meteen verworpen . Wan t mensche n oordeele n ui t instincte n en ui t inzichte n niet . Zoo zie n w e da n oo k i n d e geschrifte n de r Humaniste n d e eerste, zi j he t schuchter e pogingen , o m he t ontbinde n va n een huwelij k — het heiligst e Sacramen t va n he t catholicisme ! — van he t goedvinde n de r betrokkenen afhankelij k t e stellen . Schuchter uitteraard , omda t immer s he t huwelij k oo k doo r moderne individualiste n al s mee r da n „nuttig" , da n ee n „maatschappelijke instelling " word t gevoeld . Maar toc h heef t reed s Erasmu s voo r d e echtscheidin g gepleit, e n i n Thoma s Mo r us' heilstaat „Utopia " word t ze , en zelf s nie t o p gron d va n uniforme , algemeen e motieven , maar o p de n bij uitstek individualistische n gron d va n „incom patibilité" toegelaten . Bi j Girald i e n Castaglion e oo k tref t men zee r moderne koel-redelijk e opvattinge n aa n ove r huwe lijkstrouw! Waa r overa l d e maatschappelijk e uniform e maat staf word t verdronge n doo r d e persoonlijke , daa r verdwijn t verder oo k he t hoog e maatschappelijk e belan g va n d e wet tige geboorte . Pause n e n vorsten , d e Visconti's , d e Sforza's , de Montefeltro's , d e Medicis , alle n erkende n hu n onwettig e kinderen e n liete n z e to t aanzie n komen . Een merkwaardig e tre k va n individualisme , waari n Renais sance e n achttiend e eeu w elkaa r ontmoeten , i s d e opvattin g van de n zelfmoor d al s ee n volkome n geoorloofd e daad . He t recht o m t e beschikke n over , ee n eind e t e make n aa n he t eigen leve n word t daarentege n i n maatschappije n e n kerke n 180

sterk ontkend , o.a . omda t he t autoriteitsinstinc t e r terech t den tre k va n persoonlijk e eigenmachtighei d i n voelt . a ) I n de achttiend e eeu w vind t me n overa l de n zelfmoord , juis t op die n grond , verdedigd . Werther s zelfmoor d vind t zij n theorie, zij n apologi e in Rousseau' s „Nouvelle Heloïse" . E n bijna zoude n w e zeggen , Rousseau m o e t aa n Montaigne die woorde n hebbe n ontleend : „Die u nou s donn e asse z d e congé, quan d i l nou s me t e n te l éta t qu e I e vivr e nou s es t pire qu e I e mourir " — die nagenoe g letterlij k zo o i n d e Nou velle Heloïs e t e vinde n zijn , a l zeg t hi j e r he t nie t bij . Montaigne's apologie i s overigen s no g krasse r da n di e va n Rousseau, het eigenmachti g karakte r va n de n zelfmoor d wordt erken d e n volkome n goe d geacht . W e kome n hiero p later, bi j Rousseau, uitvoeriger terug , di t hie r volst a al s aan wijzing da t he t „individualisme" , d e zelfherkenningsdran g van d e Eenhei d altij d dezelfd e verschijnsele n t e voorschij n roept to t i n d e kleinst e bijzonderheden . Als ee n verschijnse l va n denzelfde n individualistische n geestesstaat verdien t vermelding , da t d e uniforme , voorge schreven heiligen-vereerin g de r Middeleeuwe n i n d e Renais sance plaat s maakt e voo r d e persoonlijk e zelfgewild e ver eering va n groot e manne n ui t Oudhei d o f eige n lan d — geestdriftige jongeliede n i n d e veertiend e eeu w zie t me n kaarsen va n d e heiligenbeelde n wegneme n e n z e naa r Dante's grafstee drage n — steden betwiste n elkaa r d e stof felijke overblijfsele n o f wa t daarvoo r word t gehoude n va n de vereerd e klassieken , va n Cicer o e n Ovidiu s — men eer t niet mee r naa r rege l e n voorschrift , maa r el k kies t z i c h een eige n ideaal , i n overeenstemmin g me t eige n aar d e n eigen smaak . In he t Renaissance-individualism e openbaar t zic h al s ' ) Er i s no g ee n ande r motief , waaro m w e d e besprekin g uitstelle n to t de behandelin g va n i8e-eeuwsc h individualisme . 181

altijd, he t religieus e gevoe l al s D e ï s m e . D e zoekende , da t is twijfelend e persoonlijkheid , word t doo r gee n dogma' s mee r bevredigd — het gevoe l voo r he t persoonlijk e zoowe l al s voor he t betrekkelijk e e n bewegelijk e wa s i n dez e de n Griek schen gees t bewonderend e — dat is : aa n die n gees t ver wante — geesten t e ster k ontwikkeld , da n da t z e eerbie d voor he t collectieve , he t onwrikbare , he t uniform e zoude n kunnen hebben ; d e zi n voo r critie k spaard e oo k de n Bijbe l niet. Lorenzo Vall a ontkende o p onomwonde n wijz e d e god delijkheid va n Christu s e n d e geloofwaardighei d de r mira kelen e n van Aenea s Sylviu s (Piu s I I ) zijn ta l va n krasse , bijbel-critiseerende uitlatinge n bekend . E n tegenove r dez e critiek, ston d he t streve n naa r ee n verzoenen d Deïsme , waarin w e de n gees t va n Phil o al s wedergebore n zien , e n dat w e late r i n de n gees t va n Lessin g nogmaal s terugvinde n zullen. Aa n d e vruchte n ken t me n de n boom . „Boomen " va n religieus-individualistisch wille n (moeten) , vruchte n va n anti-dogmatisch Deïsme . Critisch beschouw t d e Renaissancis t d e wereld , waari n hi j is opgegroei d e n daa r hi j du s oo k he t collectie f automatism e als zoodani g onderscheidt , neem t zij n critie k d e vorme n va n spot, va n satir e e n ironi e aan . D e spo t i s he t middel , i s he t wapen va n de n Renaissancist . D e spreekwijze , „scher p oog , scherpe t o n g " gol d va n d e Florentijnen , d e Renaissanciste n bij uitnemendheid , di e letterlij k nergen s eerbie d voo r hadden , De vee l minde r geestig e e n intellectueele , maa r practisch e en gladd e inwoner s va n Venetië , ee n handelsrepublie k waa r de Renaissanc e late r e n oneindi g vee l zwakke r verschee n dan i n Florence , hebbe n nooi t i n di e mat e d e kerk , haa r ge bruiken e n instellinge n aangetas t e n neergehaald . Hu n maat schappelijk gevoel , hu n utiliteitsbese f dee d he n instinctie f de ker k e n har e dogma' s al s machts - e n tuchtmidde l i n eer e 182

houden; reed s toe n e n reed s daa r voelde n „Altaar " e n „Beurs" hu n innerlijk e verwantschap . Achttiende eeu w e n Renaissance , zeide n w e zooeven , ont moeten elkaa r i n gemeenschappelijk e verdraagzaamheid . Al s litterair monumen t va n deïstisch e verdraagzaamhei d ma g zooals beken d i s Lessings' s „Nathan de Wijze " gelde n — welnu, d e daari n voorkomend e welbekend e geschiedeni s va n de dri e ringen — symbool va n d e innerlijk e overeenkoms t e n gelijkwaardigheid va n Jodendom , Christendo m e n Moham medanisme, tref t me n reed s aa n in Boccaccio' s Decameron e — ja, alreed s i n vage n vorm , i n ee n Italiaansch e novellen bundel va n vóó r Boccaccio, alsmede i n d e Fransch e e n Spaansche litteratuu r va n d e dertiend e eeu w — zij he t nie t steeds me t dez e mild e strekking , doc h polemisc h e n apologe tisch bedoeld , som s zelf s al s spo t gerich t tege n d e „dri e groote kwakzalvers " — Mozes, Christu s e n Mohammed . Deze soor t ruw e spotterni j — echter volstrek t nie t on behouwener da n Dante's oordeel over Brutu s — kan natuurlijk i n ee n respect-looze n tijd , waa r elkee n alle s t e zeggen vrijstaat , nie t achterweg e blijven . Het „deïstisch " streve n de r Renaissance , d e hoofdge dachten de r verschillend e godsdienstig e e n filosofisch e systemen o p persoonlijk-critische n grondsla g t e syntheti seeren e n t e verzoenen , gelij k da t i n vroege r tijde n doo r Philo wer d beproefd , vind t zij n hoogst e uitdrukkin g i n d e Platonische Academi e t e Florence , die doo r Cosm o de Medicis, Lorenzo's grootvader, wer d gestich t e n onde r Lorenzo zelf haa r grootste n bloe i bereikte . Daa r werde n d e Platonische dialoge n ontleed , elk e gedacht e nagespeurd , ontrafeld — feestmaaltijden aangerich t naa r de n tran t va n Plato's Synposion , waarbij elk e de r gaste n ee n de r daari n optredende karakter s voorstelle n e n zij n redene n ove r he t te berd e gebracht e religieus-filosofisch e onderwer p ontvou 183

wen moest . D e oude Marcili o Ficin o e n de jong e Pic o della Mirandole, een bijkans evenzee r raadselachtig e en veelzijdig e figuur al s Lorenzo zelf, ware n me t he m d e ijverigst e e n geestdriftigste ontwerper s e n uitvoerder s va n dit Eenheids en verzoeningsplan ; dat behalv e d e lee r van Plat o e n Christus, oo k d e wetenscha p va n Aristoteles , d e dialectie k van de n Joo d Averroè s e n zelf s d e Middeleeuwsch e scho lastiek omvatte n moest . Zó ó ver voerde he t voora l Pico , die daardoor ee n tegenwicht ga f aa n de vaak a l te ver gedreven , bijkans ziekelijk e vereerin g de r klassieke n — waarvan o.a . Erasmus on s in zij n vermakelijk e hekelin g de r Ciceroniane n een karakteristie k voorbeel d geeft ! — en di e oo k i n zij n leven e n i n zij n natuu r zoovel e verschillend e elemente n vereenigde, al s allee n maa r i n ee n Florentij n va n d e vijf tiende eeu w mogelij k was . We hope n late r aa n t e toone n waarom allee n maa r toen . Wellicht zo u zij n nagedachteni s to t on s zijn gekome n al s het volmaakt e typ e va n de n universeele n mensch , indie n niet zij n tijdgenoo t e n vriend, Lorenzo-zelf, di e aan een overeenkomstige veelzijdighei d de n rijkdom paard e e n d e mach t welke i n staa t stel t eike n droo m o m te smede n to t ee n wer kelijkheid, di e trouwen s mee r da n Pic o al s scheppen d kun stenaar werkzaa m wa s e n bovendie n doo r d e i n zij n diens t staande Renaissance-genieë n i n beeld wer d vereeuwigd , hem voor tijdgenoo t e n nageslach t i n d e schadu w ha d gesteld . Lorenzo i s dan voo r on s dat beel d va n de n universeele n Mensch, afschaduwin g va n het universeel e Eene . All e alge meen-individualistische, e n daarbi j no g d e bijzonderlij k i n d i t individualistisc h mouvemen t al s reacti e tege n d e Mid deleeuwen to t uitin g komend e trekke n — mateloos zelfge voel na de volkomen onmondigheid , brandend e hartstoch t n a de versterving , dors t naa r schoonhei d e n naa r genot , ee n vurig verlange n o m zich i n all e richtingen e n op alle wijze n 184

uit t e leven , make n he m to t d e incarnati e va n d e Renais sance-zelf. Lodovic o i l Mor o e n Sigismond o Malatest a ware n stellig roekelooze r e n overmoediger , Pic o dieper , Ficin o geleerder, zij n eige n nazaa t Giovanni (Le o X ) prachtlievender — maar hi j wa s da t alle s tezamen , roekeloo s e n diep , ee n denker e n ee n practisc h man , ee n bankie r e n ee n dichter , ee n vrome e n ee n spotter , ee n tyra n e n ee n bewonderaa r va n Plato, wien d e tyrannenhaa t i n bloe d e n gebeent e za t e n di e leven e n vrijhei d ha d gewaag d o m die n van Syracus e te bekeeren e n t e beleeren ! Goed e n kwaad , lich t e n donker , da g en nacht , he t wa s i n deze n universeele n mensc h tegelijker tijd opgenome n al s i n d e Eenheid-zelf . Hi j vereerd e e n paro dieerde Dant e o p denzelfde n dag , hi j dichtt e zoowe l mystiek Christelijke poëzi e al s d e schalksch e loszinnig e liederen , waarmee hi j d e Florentijne n voorgin g i n optocht , zan g e n dans. W a t hi j bouwd e me t ee n dee l va n zij n wezen , bra k hi j neer me t ee n ande r dee l — hij sloe g Volterr a pla t o m Florence groo t t e maken . W a t hi j i n de n gees t erkende , loo chenden zij n daden , moedwilliglijk . Alle s waarto e individua lisme leide n ka n o f wa t he t i n zic h omvat , lag i n Lorenz o voorhanden. Gee n facto r va n zij n gees t o f hi j word t doo r ee n andere weerlegd , al s vernietig d e n opgeheve n — zoo i s hi j in waarhei d he t beel d va n di e Eenheid , waa r „alles " e n „niets" volkome n hetzelfd e is . Het lig t nie t i n onz e bedoeling , d e inwerkin g va n he t indi vidualistische princip e i n he t geheel e openbar e e n huiselijk e leven de r Renaissanc e — feiten daaromtren t ka n me n t e over vinde n bi j Bürckhard t e n andere n — in bijzonderhede n weer t e geven . Da t d e critisch e instincte n di e zic h tege n he t eene keerden , oo k he t ander e nie t ongemoei d late n spreek t vanzelf. Red e ha d overa l traditi e vervange n — waar d e gees tesgesteldheid gehee l e n a l verander d was , moes t a l he t aa n die geestesgesteldhei d ontvloeid e — onderwijs e n gezins 185

leven, zo o goe d al s kleedin g e n gezelli g verkee r — van di e verandering he t stempe l dragen . Laat on s echter , naa r d e grondgedacht e va n on s wer k ver wijzend, nogmaal s moge n constateeren , ho e volkome n d e ervaring bevestig t wa t d e Red e leert , da t nie t i n d e geslote n collectiviteit, maa r i n he t weerstreven d individualism e d e Eenheid word t beleefd , zichzel f beleeft , e n hoezee r du s d e Eenvormigheid d e vijan d va n d e Eenhei d is .

Het Individualism e i n d e Reformatie . Het individualism e va n he t comple x Humanisme-Renais sance-Reformatie ka n nie t worde n gedach t zonde r ee n om zetting oo k va n d e zedelijk e distincties , zonde r ee n pogin g tot vernieuwin g de r zuive r Christelijk e beginselen , ee n ver langen naa r ee n levensbeschouwin g o p de n grondsla g va n de persoonlijk e red e e n he t persoonlij k rechtsgevoel , e n de n krachtigen wil , di e i n dade n o m t e zetten . Daa r to t dade n eenzijdigheid vereisch t wordt , zo o konde n he t nie t d e veel zijdige Deïste n wezen , di e deze n kan t va n he t individualis tisch wille n to t zij n rech t dede n komen . Daa r dez e dade n degenen di e z e bedreve n noodzakelijkerwij s i n botsin g moes ten brenge n me t d e no g machthebbend e Kerkmaatschappij , zoo konde n he t eve n weini g d e artistiek e e n levenlievend e Renaissancisten zijn . Ui t he t Humanisme , i n d e geledere n der Humaniste n ontwikkele n zic h du s d e eenzijdige n e n hartstochtelijken, d e weinig-artistieke n e n weinig-levenlie venden to t Reformators . D e Reformati e wortelt , naa r w e allen weten , i n he t Humanisme , zo o goe d al s d e Renaissance . Voor de n klare n betoogtran t de r klassieke n leerde n d e Hu manisten va n he t scholastiek e kromprate n gruwen . Scholas ?8ó

tieken e n theologe n kunne n nie t ander s da n kromprate n e n zullen nimme r ander s da n krompraten . Z e prate n kro m omdat z e he t kromm e rechtprate n moeten . Ze moete n namelij k altij d iet s ander s zegge n da n z e bedoe len, ja , steed s he t tegendee l va n wa t z e bedoelen : geloof voo r Kerk, deug d voo r orde , zedelijkhei d voo r maatschappij , e n beginsel voo r belang , daardoo r i s alle s wa t z e zegge n inge wikkeld, duister , e n moete n z e steed s to t absurd e spitsvon digheid hu n toevluch t nemen . D e ware philosophi c i s nooit duister, omda t z e waa r is . Ee n Platonisch e dialoo g i s ver kwikkend e n eenvoudig , ee n zeventiende-eeuwsch e pree k verbluffend e n versuffen d va n subtiel e argumentatie , omda t hij innerlij k onwaar , verdraai d e n dienstbaa r is . Da t di t zo o zijn ka n me t ongerep t behou d va n d e waardighei d dergenen , welke zic h aa n di e redeverdraaiin g t e buite n gaan , toon t on s het voorbeel d va n de n groote n Bossuet . Zij n dienstbar e gees t beoogde onbewus t ee n doe l buite n d e zuiver e Waarheids liefde o m — de ord e i n Staa t e n Ker k — zijn intelligenti e stond du s onde r d e beheerschin g va n haa r eige n vijand . Den critisch-gebore n (i n die n zi n „vri j "-geboren) Huma nist moes t di t scholastie k vernuf t ee n gruwe l zij n e n zij n ingeboren twijfel , geest-van-onderzoek , zic h aa n he t Griek sche twijfele n e n zoeke n bekrachtig d hebbende , ka n d e vast e en onwrikbar e Openbarin g nie t lange r al s richtsnoe r va n all e denken, voele n e n wete n aanvaarden . Doch zij n Individualism e wa s daarbi j toc h no g nie t zo o krachtig, da t he t all e „Openbaring " verwerpe n wild e e n evenmin wa s hi j reed s redelij k genoe g o m i n t e zie n da t tweeërlei grondslag , tweeërle i richtsnoe r o p de n duu r aan stootelijk e n onhoudbaa r zo u blijken . Het was Melanchton , Luther' s vriend e n bewonderaar , di e de scheidin g van philosophi c en theologi e aa n d e Duitsch e hoogescholen insteld e e n doorzette , aldu s d e philosophic aan 187

de voogdi j de r theologi e althan s eenigermat e onttrekkend , zonder te wille n e n zonde r te wete n da t hi j hierme e d e twee spalt zaaide , waari n d e philosophi e he t een s zo u moete n winnen, al s ee n late r geslach t „Openbaring " zo u kunne n ont beren. Du s toon t reed s hie r d e Reformati e haa r verwant schap me t d e Renaissanc e doo r haa r aandee l i n d e eerst e worsteling va n Red e tege n Openbaring , di e d e Renaissance , terecht, hee t t e zijn . Toch doe t me n verkeerd , al s me n Red e e n Openbarin g opvat al s ee n noodzakelijk e tegenstelling , daa r d e Red e juist d e Openbarin g i s bi j uitnemendheid , namelij k di e va n de Eenhei d aa n zichzelf , i n e n doo r midde l va n de n mensche lijken gees t — en i n die r voege , gelij k betoogd , da t di e Open baring da n oo k nimme r ee n unifor m karakte r draagt , maa r een individueel , daa r i n eike n mensc h d e Eenhei d zic h o p een ander e wijz e va n zic h zel f word t bewust . Zo o beschouwd , is e r inderdaa d nie t ander s da n d e Openbarin g al s bro n va n ware kennis . In d e Kerke n echte r word t dez e Openbarin g wee r to t haa r eigen spotvor m e n tegendeel , d e voorgeschreven , uniform e „Openbaring", waarbi j d e persoonlijkhei d slecht s heef t t e aanvaarden e n t e geloove n e n waarui t he t nuttig e e n noodig e kan worde n afgelei d e n heili g verklaard . Gedurend e de n bloeitijd va n zul k ee n collectiviteit , al s wannee r d e individue n daarvan d e getrouwe , blind e afspiegelinge n zijn , word t di t verschil tussche n d e persoonlijke , levend e Openbarin g e n d « onpersoonlijke, dogmatisch e Openbarin g nie t gevoeld , d e eerste i s e r nl . nie t daa r zij , van d e Eenhei d uit , ee n tot-zich zelf-komen beteekent , terwij l d e bloe i eene r collectivitei t juist d e zelfontvliedin g va n d e Eenhei d beduidt . Het conflic t tussche n Red e e n Openbarin g treed t du s alleen o p i n tijde n waari n he t Individualistisc h wille n (moe ten) bloeien d overheerscht , ander s niet . 188

Duidelijk blijk t da t aa n ee n figuu r al s Descartes. Va n de Rede uitgaande , kom t hi j to t he t „geopenbaarde " t e r u g : Rede en Openbaring , d e persoonlijk e Openbarin g e n d e collectiev e Openbaring valle n i n hem , valle n i n zij n gansene n tij d no g tezamen. Daarbuite n wa s eigenlij k no g nergen s lich t ont stoken e n daardoo r ko n Descartes' eigen formule , zij n eige n kompas he m nergen s brenge n da n i n d e Roomsch e Ker k — want w e zie n (onderscheiden ) allee n daa r waa r lich t i s e n we steke n zel f da t lich t nie t aan . Oo k d e scherpst e bli k onder scheidt nie t i n de n nach t — pas toe n d e da g opgin g ove r andere dingen , toe n d e Eenhei d wee r to t zichzelv e dron g te komen , i n d e achttiend e eeuw , toe n sloe g ee n nieu w ge slacht triomfantelij k me t he t kompa s van Descarte s i n de hand, richtinge n in , conclusie s tegemoet , die Descarte s zou hebben verafschuwd . Toe n viele n Red e e n Openbarin g nie t langer tezamen , omda t he t individueel e wille n e n he t collec tieve wille n nie t lange r tezame n vielen . Even zo o goe d al s d e eigenlijk e Renaissanc e beduid t d e Reformatie, me t haa r tezame n ui t he t Humanism e voortge komen, ee n pogin g to t vrijmakin g va n d e persoonlijkheid . Daartoe wa s da t nieuw e geslach t geboren . Maa r o m da t krachtig t e kunne n volbrengen , moeste n z e he t oud e geslach t kunnen haten . E n di e ingebore n afkee r wer d o p vel e wijze n aangewakkerd. Doo r d e primitiev e e n barbaarsch e hagio graphie di e d e zuiver e Christelijk e lee r — gelijk he t Huma nisme di e ui t d e schrifte n de r oudst e kerkvader s wee r naa r voren brach t — had vervangen , doo r d e priestervoogdij , he t bijgeloof, d e simonie , waarme e all e Renaissance-pause n va n Odo Colonn a (Martinu s V) af to t Giovanni de Medici s (Leo X) toe, d e enorm e uitgaven , di e hu n eerzucht , kunst zinnigheid e n prachtlievendhei d hu n oplei , bestrede n hebben , door he t lag e leve n de r monnike n e n hu n domhei d e n doo r zooveel meer . Maa r o p de n bode m va n a l die n haa t la g d e 189

haat tege n he t Autoriteitsprinciep-zelf , la g he t verlange n mondig t e worden , vri j t e worden . Gee n machthebben d mid delaar tussche n Go d e n mensc h — geen willekeurig e besnoei ing va n God s woor d — den Bijbel , he t Testamen t da t on s allen nagelate n werd , ziedaa r d e echt-individualistisch e eisch . Doch o m die n t e durve n stelle n e n die n t e durve n door zetten moes t me n d e Ker k i n d e wortel s va n haa r mach t e n gezag durve n aangrijpen . Deze aanva l o p d e autoritei t al s zoodani g ko n nie t worde n geduld e n toegelaten . Eigenlijk religieus e dwan g wer d absoluu t nie t uitgeoefend , en d e Pause n zel f gave n he t voorbeel d va n volmaakt e on christelijkheid, d e Borgia's giftmengers, Julius I I meer ee n vechtvorst da n ee n kerkvorst , Le o X een beminnelij k Heiden , een voortreffelij k gastheer , di e el k de r uitgeleze n schaa r toeschouwers va n kardinaa l Bibbiena' s zee r onvoegzaa m blijspel „L a Calandria" , i n 1515, omstreeks de n tij d da t Luther i n Rome kwam , te n Vatican e vertoond , bi j he t binnen treden zij n herderlijke n zege n ga f e n di e d e schoon e Isabell e d'Este me t dez e e n dergelijk e vermaken , nooi t eerde r ver toonde vuurwerken , feestbankette n va n ongehoord e prach t en verfijning , zo o aangenaa m wis t bezi g t e houden , da t d e vrome dam e haa r rentmeeste r t e Mantu a ee n briefj e schree f met he t verzoek , dri e goude n dukate n naa r d e eerwaardig e moeder i n he t klooste r Santa-Paolo te zenden , opda t z e daar voor eenig e misse n zulle n lezen , „daa r wi j t e vee l i n besla g worden genome n doo r on s dagelijksc h samenzij n rne t d e reverendissimi kardinalen , o m naa r d e mi s t e gaan. " Dez e zelfde Pau s schrijf t oo k „ D e g o d e n moge n Florenc e be schermen" — niet precie s weten d o f hi j Christelijk e heilige n dan we l Heidensch e helde n bedoelt . Reed s Ficin o ha d i n d e kerken t e Florenc e Plato gepreekt, d e Ciceroniane n omschre ven Jezus ' persoon , maa r noemde n he m niet , omda t i n Cicer o 190

de naa m nie t voorkomt . E r wer d du s waarlij k gee n eng e gewetensdwang uitgeoefen d — astrologie e n necromanci e konden vrijelij k worde n beoefend , d e mees t lichtzinnig e taa l werd gevoer d e n toegelaten , terwij l geloo f e n bijgeloo f zelf s in nature n al s Thoma s Moru s e n Erasmu s volkome n ineen vloeiden, doc h moch t me n he t heiligst e a l make n to t ee n spot , aan he t geza g va n d e Kerk , d e autoritei t va n d e Pausen , d e macht va n he t Instituu t moch t nie t worde n geraakt . Me n kon naa r believe n geloove n o f spotte n — bij voorkeu r me t de monniken , e n we l voora l d e bedelmonniken , e n di e welke d e Inquisiti e dienden , d e Franciskane n e n Domini kanen —• maar me n moch t nie t naa r zuiverhei d e n waarhei d vragen. Beel d va n ee n maatschappij , moeid e d e Ker k zic h volstrekt nie t o m d e gevoelen s e n gehoorzaamhei d hare r leden, mit s d e uiterlijk e eenswillendheid , voorwaard e va n haa r macht e n kracht , grondslage n va n d e autoriteit , gehandhaaf d bleef. D e eenig e ketterije n di e d e Ker k no g bestreed , tege n welke d e Pause n wette n uitvaardigden , zij n da n oo k juis t die, welk e ee n individualistisc h oogmer k hebben , d e tendenti e den mensc h vri j t e maken , e n de n prieste r overbodi g e n du s de Ker k al s instituu t t e ondergraven . Zo o d e z.g . „epicuris ten", di e leerde n da t d e zie l me t he t lichaa m sterft , waarme e dus priesterzorg , biecht , aflaa t overbodi g worden , ja , d e heel e Kerktucht haa r recht-van-zij n verlieze n zou . Mochte n som wijlen d e Pausen-zel f geleerd e e n artistiek e „ketters " tege n de inquisiteur s i n hu n persoonlijk e beschermin g neme n — de beschuldigin g va n „epicurisme " faald e nie t licht ! E n Leo X, die vee l doo r d e vinger s za g e n di e e r mee r ee r in steld e ee n brillant e Medici s da n ee n vrom e Pau s t e zijn , vaardigde toc h ee n bu l ui t waari n d e bestrijder s va n he t dogma de r individueel e onsterfelijkhei d werde n veroordeel d en „weerlegd" . W a n t wa t wer d e r va n d e priesterzorg , wa t va n d e Kerk 191

tucht zonde r onsterfelijkheid , zonde r hemel , he l e n vagevuur , dat wi l zeggen , zonde r biecht , aflaa t e n zielemissen ? Zoo wa s he t da n i n gansc h Itali ë — en oo k daarbuite n — een heerlij k e n loszinni g leven , da t naarmat e d e vijftiend e eeuw o p haa r ein d liep , d e a l mee r e n mee r verfijnd e vorme n aannam, di e i n mee r da n éé n opzich t aa n he t Fransch e hof leven va n vóó r d e Revoluti e doe n denken , e n di e me n i n Castaglione's „I l Cortegiano " (d e Hoveling ) beschreve n ka n vinden, waari n alle s wa t artist wa s zich uiters t behaaglij k voelde, daa r hi j zic h verzeker d ko n achte n va n ee n goed e plaats aa n vorstelijk e o f pauselijk e tafel , ee n goe d onderdak , een omgan g o p voe t va n volkome n gelijkheid , ee n juist e waardeering va n zij n arbei d e n d e middele n o m all e visioe nen va n zij n kunstenaarsbrei n i n werkelijkhei d o m t e zetten . Den da g da t d e verbanne n Dant e zic h aa n d e voete n de r Polenta's te Ravenn a nederzett e e n hu n beschermin g aan nam, wer d e r ee n verbon d tussche n tyranni e e n Renaissance kunst gesloten , da t nooi t verbroke n zo u worden , heef t een s een Renaissance-kenne r gezegd ; zo o i s he t inderdaad , e n nooit heef t zic h ee n Renaissance-artist erom bekommer d o f de man , di e he m tij d e n middele n ga f o m t e werken , ee n goede plaat s aa n zij n tafel , d e achtin g e n d e liefd e va n zij n gansche gezi n — gelijk Donatell o di e va n d e Medici s genoo t — een schur k e n ee n wreedaar d e n ee n geweldenaa r was . Michel Amgelo nie t e n D a Vinc i niet , Cellini niet e n Rafael niet, wa t z e zel f mochte n zijn , braa f e n eenvoudi g al s Dona tello, o f egoïs t e n sceptisc h al s Cellini. Artisten zij n gee n boetprediker s e n boetprediker s gee n artisten. Wi e denk t hie r nie t aa n d e boetebrandstapel , di e Savonarola bouwde va n alle s wa t hi j de n Florentijne n e n hun vrouwe n aa n kunstschatte n ontwrong ? O f aa n d e Beeld stormers! El k heef t zij n taa k e n i n overeenstemmin g daar mee zij n lust . Wi j hebbe n iede r on s eige n ambacht , oo k i n 192

het geestelijke . E n he t i s nie t redelijk , he t een e ambach t boven he t ander e de n voorkeu r t e geven , maa r he t behoor t juist to t he t ambacht , o m da t toc h altij d we l t e doen ! Doch we l duidelij k zie n we , da t he t wer k de r Renaissanc e op di e wijz e e n lang s di e lij n noodzakelij k i n tweeë n moes t vallen — dat ui t he t Humanism e al s gemeenschappelijk e bron è n d e artistiek e a-moreel e eigenlijk e Renaissance , è n d e onartistieke, moreel e Reformati e moeste n voortkomen , di e hoezeer oo k i n vor m e n verschijnin g verschillend , i n weze n één zijn : Individualisme , bevrijdin g va n d e persoonlijkheid . In he t Noorde n zulle n d e martelaar s gebore n worden , d e menschen voo r wi e he t leve n gee n bekorin g heeft , omda t z e des leven s schoonhede n nie t verstaan , z e zulle n du s oo k aa n 's levens verzoekinge n nie t bezwijken . Z e zij n al s d e metge zellen va n Ulyssus , di e zic h proppe n i n d e oore n stopten , om he t lokgezan g de r Sirene n nie t t e hoore n — zoodoende gingen z e nie t te n onder , maa r oo k voo r he t lieflij k e n schul deloos gezan g de r nachtegale n ware n z e n u doof . Z e hadde n hun zie l gere d e n metee n iet s lieflijk s prijsgegeven . H u n winst beteekend e te r zelfde r tij d verlies . Ee n e n dezelfd e i s de we g opwaart s e n nederwaarts . D e mannen , di e ui t e n door he t Humanism e opstaan , o m de n zuiveren , individua listischen gees t de s Christendom s opnieu w t e herstellen , moeten evenal s d e eerst e Christenen , sobe r zij n e n kuisch , ze moete n de n doo d nie t schuwen , di e z e wacht , omda t z e het leve n nie t minne n e n he t leve n nie t t e minnen , beduid t tegelijkertijd he t leve n nie t t e kenne n e n e r d e heerlijkhei d niet va n t e kunne n smaken . E n z e verschijnen , al s hu n tij d daar is , al s d e Eenhei d i n he n to t die n voorloopige n graa d van zelf-herkennin g komt , welk e zic h ui t de n mensc h steed s wil realiseere n al s Rechtvaardigheid . Onwillekeurig kome n on s hie r twe e name n voo r de n gees t van twe e mannen , di e elkaa r ui t d e vert e hebbe n gekend , 193 Prometheus. 1 3

korten tij d e n vluchti g gewaardeerd , maa r di e daarn a doo r hun verschillende n aanle g i n onbegri p e n vijandscha p zij n uiteengegaan: Luther e n Erasmus — en onwillekeuri g den ken w e aa n beide r rei s naa r Rome , naar he t Heidensch e Rom e van Le o X. H o e d e i n zij n stren g Augustijnerklooste r opge brachte monni k gruwd e va n wa t hi j zag , blin d e n geslote n als hi j wa s voo r he t stralend e gezelschapsleven , d e verfij ning e n d e artisticitei t die r brillant e wereld , ho e hi j zic h afwendde, he t har t vo l wal g e n bitterheid , va n da t Babyion , dat he m ui t d e vert e i n zij n eenvou d al s ee n tempe l ha d toe geblonken, waa r d e Heilig e Vade r gezete n i n hooghei d e n verhevenheid verblij f hield . Oo k Erasmu s wa s geschok t — maar tegelijkertij d wonderlij k bekoord . Al s da t Heidendo m was — moet hi j zichzel f hebbe n gezeg d — dan wa s Heiden dom i n el k geva l charmant , geestig , beschaafd , artistie k e n hoofsch, vo l va n verfijnin g e n nobele n zwier , iet s onver toonds e n onvermoed s i n he t grover e Noorden . Zel f gevoeli g voor fijn e spij s e n goede n wijn , zonde r ee n zwelge r t e zij n — hoe menigmaa l hebbe n nie t zij n vijande n zij n voorliefd e voo r goede Bourgogn e tege n he m uitgespeel d — ontvankelijk voor geestvoll e e n geestig e conversatie , voo r levensverfij ning, voorzichti g zonde r lafheid , reed s doo r zij n weetlus t aan he t leve n gehecht , ondank s zij n slecht e gezondhei d e n zijn geldzorgen , moe t he m d e rei s naa r Rome , d e aanschou wing va n all e onvergankelijk e schoonhei d e n heerlijkhei d di e met d e doo r simoni e e n bedro g verworve n schatte n ko n wor den gewrocht , bijkan s me t da t bedro g hebbe n verzoend , eer der afkeeri g va n da n begeeri g naa r breu k e n martelaarscha p hebben gemaakt , waa r reed s zij n sceptisch e wijshei d he m het partij-kieze n zo o moeilij k maakte . Zo o wer d Luther de man va n d e groot e daad , Erasmu s d e ma n va n d e ruim e gedachte. En da n voeg t zic h i n onz e gedacht e bi j di e beid e name n 194

n o g ee n derd e n a a m : Poggio Bracciolini , d e groot e humanist , en w e denke n aa n de n merkwaardige n brie f aa n Leonardo Aretino ui t Bade n i n 1416 geschreven, nada t hi j Hieronymu s van Praag , de n vrien d e n geloofsgenoo t van Johanne s Hus s had zie n verbranden . Al s gebore n katholiek , al s Pauselij k secretaris, afhankelij k va n groote n e n machtigen , zel f ar m en vo l levenskrach t e n levenslust , inni g aa n he t leve n ge hecht, geef t Poggi o i n zij n schilderin g va n d e gebeurtenis sen natuurlij k plichtmati g zij n afkee r va n de n „ketter " t e kennen, maa r d e bewonderin g voo r de n geloofsheld , voo r den martelaar , die n hi j me t Sokrate s vergelijk t e n da n wee r met Muciu s Scaevol a e n me t Cato , i s tussche n d e regel s doo r vrij wa t duidelijke r t e leze n — terwijl d e levendig e beschrij vingen de n brie f no g ee n afzonderlijk e waard e al s produc t van humanistische n werkelijkheidszi n verleenen . „Zij n weer legging va n d e getuigenverklaringe n wa s zo o overtuigend , dat gee n ander e rechtbank , da n ee n di e ingerich t wa s juis t alleen o m ketter s t e veroordeelen , aa n di e getuigenverklarin gen eenig e waard e zo u hebbe n gehecht. " Hiero p volg t da n wel wee r ee n „i k moe t he m veroordeelen , al s he t waa r i s da t hij gevoelen s koesterd e vijandi g aa n d e kerkleer " — maar die plich t bele t Poggi o nie t me t diep e aandoenin g e n meege voel t e spreke n ove r Hieronymus ' schoone n e n onbevreesde n dood. Toe n d e beu l he t vuu r va n de n brandstape l achte r he m wilde aansteken , opda t hi j he t nie t zie n zou , zeid e Hiero n y m u s : „Stee k he t maa r aan , zooda t i k he t zie n kan , wan t als i k e r ban g voo r wa s geweest , da n la g i k hie r n u niet. " Diep getroffe n geef t Poggi o di e woorde n va n de n martelaa r weer, — voorzichtigheid maan t he m da n we l opnieu w to t de betuigin g da t d e veroordeeld e ee n „dwaalleer " aanhin g en de n doo d „natuurlij k ha d verdiend" , maa r onmiddellij k daarop hee t het : „Muciu s lie t zij n han d nie t zo o geduldi g 195

afbranden, noc h ledigd e Socrates zo o blijmoedig de n gif beker, al s Hieronymu s de n brandstape l besteeg. " De wankelin g va n ee n geest , di e zic h naa r beid e richtingen ontwikkele n kan , i s hie r duidelij k waa r t e nemen . Hadd e Poggio he t leve n nie t zo o lie f geha d — in d e eerst e plaat s handschriften, di e hi j overa l i n klooster s opspoorde , ui t pur e weetgierigheid „leende " e n nooi t teruggaf , som s eenvoudig weg stal , maa r da n oo k verde r vrouwen , vroolijkheid , d e vrije loss e scherts , waaraa n zij n „Facetiae" haar ontstaa n dankt — hij zo u wellich t ee n volgelin g va n Hieronymu s va n Praag zij n geworde n e n al s hi j gestorven . N u ko n hi j he t niet e n wa s e n blee f Pauselij k secretari s e n moes t voorzich tig e n bedachtzaa m zij n e n zo o heef t hi j waarschijnlij k to t in hooge n ouderdo m e n ho e oo k he t leve n genietend , vee l moeten verkroppen , e n to t vee l moete n medewerke n da t zij n rede e n zij n gewete n tegenstond ! W i e za l beoordeele n o f hi j a l da n nie t „he t best e dee l heeft gekozen? " — maar we l zie n w e i n ee n figuu r al s Poggio o p curieus e wijze , al s he t war e i n leven d beel d d e fundamenteele gelijkhei d va n Renaissanc e e n Reformatie , di e daarna a l mee r e n mee r uiteenvielen , waarva n i n he t alge meen gesproke n d e laatst e d e (zedelijke ) zelf-onderscheiding , de eerst e d e zelf-opheffin g va n d e Eenhei d el k i n haa r best e en gaafst e vertegenwoordiger s reproduceert .

Het bankroe t va n he t I n d i v i d u a l i s m e

.

Aldus laa t zic h da n alles , wa t d e Reformati e eischt e va n de heerschend e Ker k terugbrenge n to t d e eische n va n indivi dueele vrijhei d i n ee n autoritair e collectiviteit . Allereers t e n duidelijk i n he t verwerpe n va n d e priesterheerschappi j me t al wa t e r me e samenhangt , voort s i n d e mogelijkhei d o m ee n 196

zelf geslote n huwelij k oo k zel f t e verbreke n o p redelijke n grondslag, i n d e afschaffing va n de n gedwonge n ongehuwde n staat o p natuurlijke n grondslag . He t beroe p o p he t redelijk e en natuurlijk e is , naa r w e zagen , reed s i n weze n onmaat schappelijk. Maa r da n verde r blijk t he t a l hee l ster k i n d e geringschatting de r (uniforme , voorgeschreven ) „goed e werken" al s midde l o m zali g t e worde n waartegenove r d e volle nadru k o p he t „geloof " kom t t e vallen . Oo k hie r (oor spronkelijk e n i n wezen , nie t i n d e verwording , toe n „geloof " weer opnieu w „dogma " beteekende ) hetzelfd e onderscheid : in d e ker k d e (maatschappelijke ) beoordeelin g va n daden , i n de oppositie-bewegin g d e (individualistische , zedelijk e e n redelijke) beoordeelin g va n motieven . Di t onderschei d treed t altijd aa n de n dag , naa r w e i n d e litteratuu r va n d e zeven tiende e n achttiend e eeu w duidelij k zulle n zien . He t i s he t onderscheid tussche n Oud-Testamentisch e moraa l e n Nieuw Testamentische moraal . E n daa r d e Christelijk e moraa l uitteraard leide n moe t to t he t „Oordeel t niet " e n he t „Wi e zonder zonde n is " — zoo i s z e maatschappelij k onbruikbaar . In d e uniformitei t geld t allee n he t algemeene , he t zichtbaa r resultaat al s beoordeelin g va n d e daad . Maa r zeke r treed t het krachtigs t e n duidelijks t he t oorspronkelij k individualis tisch karakte r va n d e Reformati e naa r vore n i n d e verwer ping va n de n Vrije n Wi l e n d e aanvaardin g va n d e Godde lijke Genad e al s eeni g heilmidde l e n redmidde l voo r de n mensch. Voor zoove r d e Reformati e inderdaa d va n d e Red e uit ging, moes t z e to t di e opvattin g komen . D e Red e ka n de n vrijen wi l nie t aanvaarden , maa r d e maatschappi j ka n he m niet ontberen , e n getroos t zic h derhalv e elk e denkbar e rede verdraaiing (nie t opzettelij k bedrieglijk , maa r gehee l te r goeder trouw ) o m to t „vrije n wil " t e kome n al s grondsla g van zedelijk e aansprakelijkheid , zonde r welk e gee n recht , 197

althans gee n Heili g Rech t (e n w e zage n d e noodzakelijkhei d van he t nuttig e o m e r al s „heilig " ui t t e zien , teneind e eerlijke e n idealistisch e verdediger s t e vinden! ) mogelij k is . Al dez e maatschappelijk e argumente n werde n reed s doo r Spinoza genoemd: d e redene n va n he n di e „d e mensche n gehoorzaam, maa r nie t wij s wille n maken " — merkwaardige anthitese — ze zij n i n all e tijde n e n o p all e wijze n dezelfde , nimmer va n logischen , doc h altij d va n nuchte r utilistische n aard, onde r berge n va n spitsvondig e geleerdhei d e n schijn diepzinnigheid, e n schijn-moraal , waarbi j da n voora l „he t geweten" al s betrouwbaa r richtsnoer , waartege n allee n d e slechtwillende handelt , opgel d moe t doen . Daarom ko n he t Katholicism e da n oo k de n vrije n wi l nie t prijsgeven, waarme e all e tuch t e n gezag , loo n e n stra f t e zamen hangen , e n tegelijkertij d geforceerd , God s Almach t te erkennen , hebbe n d e scholastieke n steed s hu n toevluch t moeten neme n to t ee n mystisch e collaborati e tussche n God delijke Almach t e n „vrij-geschapen " wi l waarva n me n d e uiteenzetting e n verdedigin g no g bi j Erasmu s ka n aantref fen, di e o p da t pun t noodgedwonge n Luther bestreed! H e t loont d e moeite , dez e plaat s i n zij n geschrifte n o p t e slaan , om he t gedrukte , levenloos-dogmatische , nie t overtuigende , want nie t overtuigd e va n ee n pleidooi , da t zo o gehee l nie t strookt me t Erasmus ' klaren , critische n gees t e n ee n ster k contrast vorm t tege n de n spontane n too n e n brillant e allur e van zij n ander e werken ! Maa r hi j moes t wel , wild e hi j gee n „ketter" heeten , deze n hoekstee n va n d e organisatie , di e hi j om allerle i overweginge n trou w bleef , tege n bete r wete n i n verdedigen. I n de n strij d o m de n vrije n wi l immer s botste n het collectivistisch e instinc t va n he t Katholicism e e n he t indi vidualistische instinc t va n d e Reformati e we l he t fels t o p elkaar in . Daa r la g he t zwaartepunt , daa r lig t steed s he t zwaartepunt e n zo o wer d he t oo k gevoeld , e n daaro m ka n 198

het oo k wee r nie t verbazen , da t he t eerst e openlijk e debat , 't wel k Lutherane n tegenove r Katholieke n i n Duitschlan d werd toegestaa n — Leipzig , 151 9 — en waarbi j he t mee r al s bij ee n toernoo i toegin g da n al s bi j ee n theologisc h twist gesprek — ook ove r de n vrije n wi l handelde ! Daa r voerd e voor d e Protestante n d e weini g bespraakt e Carlostad t he t woord e n Melanchto n souffleerd e hem , e n schoo f he m papiertjes me t argumente n toe , to t groot e verbolgenhei d va n Johannes va n Eek, de n katholieke n debater , di e daa r vrije n wil, (me t schuldbelijdeni s e n absolutie ) hooghiel d tegenove r „genade" — welke immer s gee n kerkverban d vereisch t — de „goed e werken " tegenove r he t „geloof " — dat is : d e machthebbende Organisatie , tegenove r he t naa r Vrijhei d strevende Individu . E n waa r w e di t alle s n u zie n al s ee n verschijning va n de n strijd , di e nooi t beslech t ka n worden , maar eeuwi g e n noodwendi g is , daa r beid e grondslage n o p zich zel f onhoudbaar , wan t eenzijdig , maa r i n hu n eeuwi g conflict he t eeni g voorhanden e zijn , moete n wi j onwille keurig glimlache n o m Melanchton s optimisme , da t va n der gelijke theologisch e tournooie n blijvend e resultate n ver wachtte. Verwerping va n Vrije n Wi l i s aanvaardin g va n „prae destinatie" — dat is : va n Noodzakelijkheid , derhalv e i n wezen alwee r volkome n redelij k — maar vermors t doo r d e redelooze bijgedacht e aa n ee n verdoemeni s buite n d e natuur lijke verdoemenis , di e he t gemi s va n Go d o p zic h zel f reed s beduidt. I n die n verbasterde n vor m stui t d e p r e d e s t i n a t i e gedachte o p d e halfwasse n redelijkhei d e n he t spontan e rechtsgevoel e n maak t va n d e Godhei d ee n waanzinni g monster da t zic h eers t zorgvuldi g verberg t o m daarn a wreed aardiglijk he n t e straffen , di e he m nie t hebbe n gezie n — zooals Pasca l da t uiteenzet , doc h di t alle s i s knoeierij . Praedestinatie i s Noodzakelijkheid , he t eenig-redelijke , e n 199

daarbij he t volkomen-rechtvaardige , wannee r w e niaar over wegen, da t d e war e „goddelooze " zic h immer s juis t hee l gelukkig voel t i n zij n goddeloosheid , zooal s d e ijdel e i n zij n ijdelheid, d e wuft e i n zij n wuftheid , zooal s d e mo l i n donker , de visch i n he t water , d e ki p op twe e poote n e n d e duizend poot o p duizend . Alleen d e weinig e „uitverkorenen " wete n wa t d e vel e „verdoemden" missen , doc h di e zoude n maa r lachen , wan neer d e zalige n he n beklaagden , zooal s Kallikle s va n gan scher hart e Sokrate s ee n zo t noemde , toe n hi j onbeloond e braafheid ee n gelu k pree s boven rijkdo m e n eer ! De gedacht e aan stra f naas t he t onhei l die r duister e onwetendhei d omtrent da t allerhoogst e geluk , d e „kenni s Gods " — is ee n redeverdraaiing, doc h volstrek t noodzakelij k gemaak t toe n met d e oorspronkelijk e Reformatie-beginsele n al s grondsla g Kerken zic h ginge n vormen , di e d e beginsele n nie t konde n verwerpen, daa r z e als strijdkree t e n bindende formule s reed s onmisbaar ware n geworden , z e evenmi n konde n begrijpen , daar z e i n hunne n werkelijken , individualistische n zi n eike n kerkelijk-voelende vreemd , wan t elk e Ker k vijandi g zijn , e n ze du s we l moeste n verwringe n e n vermorsen , zooal s een maal d e oorspronkelijk e Ker k he t oorspronkelij k Christen dom ha d verwronge n e n vermorst , zooda t me n gerus t ka n zeggen da t destijd s t e Nicae a onde r presidiu m va n de n grooten Konstantij n Christu s te n tweede n mal e gekruisig d is. En dez e noodzakelijkheid dee d zic h onmiddellijk gevoelen . Want d e zuiver e Reformatie-beginsele n leiden , al s alle s da t zedelijk e n redelij k is , to t ontbindin g va n d e collectiviteit , die tot zelfbehou d onredelij k e n onzedelijk moe t zijn . E n dez e ontbinding doet zic h dan voo r al s verwarring e n anarchie. De oorspronkelijke Christelijk e beginsele n zij n i n hu n vlekke looze verhevenhei d grondslage n de s doods, gee n grondslage n 200

des levens , dez e zij n steed s he t „slechte" , he t redeloos uniforme, gedrage n doo r autoriteitsgevoel . Zoo ka n me n da n va n d e Middeleeuwsch e mystici , di e i n zich leefden , maa r nie t leeren , e n nie t bekeere n e n voora l niet organiseere n wilden , wellich t van Johanne s Hus s en Hieronymus va n Praa g no g zeggen , da t zi j d e drager s va n de zuiver e Reformatie-beginsele n ware n — waarvoor da n ook d e mystic i zoovee l mogelij k eenzaa m (individualistisch ) buiten he t leve n staa n e n d e beid e ander e genoemde n ge welddadig aa n da t leve n onttrokke n moeste n worden . Doc h toen d e Reformati e ee n Ker k wild e worden , ee n organisatie , toen d e beginsele n va n „behoud " he t wonne n va n di e de r „opheffing" toe n wa s he t oo k metee n wee r ui t — en daar om ka n me n bete r zegge n da t d e ware , d e geestelijk e Refor matie met Luther' s optreden i n 1517 eindigt, da n da t z e daarmee begint . Reeds d e persoonlijkhei d e n he t optrede n van Luthe r wijst op nieuw e tijden , o p ee n nieu w richtsnoer ! Zo o heef t du s het Protestantism e zic h allee n kunne n staand e houden , voo r zoover he t i n weze n Katholie k blee f o f wee r werd , e n zij n oorspronkelijk vrijheidsbeginse l gehee l verloochenend , bin dend, belemmeren d e n verdrukken d optrad . I n d e Zeven tiende eeu w getuigd e me n i n Duitschland , da t he t ijzere n juk va n Calvij n he t houte n ju k va n Rom e vervange n had . Het ko n nie t anders . War e vrijhei d leid t to t verwarring , to t anarchie, war e vrijhei d i s immer s d e spiegelin g de r Verschei denheid e n laa t gee n organisati e toe . Gee n twe e mensche n kunnen dezelfd e levensbeschouwin g hebben . Lijk t di t zoo , dan i s e r a l gee n levensbeschouwin g meer , maa r traditi e e n onderwerping — maatschappij-instinct, algemeen , Katholie k instinct. De onstichtelijk e verbrokkelin g e n d e uiteenvalling , di e de Reformati e teweegbracht , wa s juis t haa r zuiveren d ba d 201

— daarmee vervuld e z e precie s d e taak , di e immer s wa s het gewelddadi g uiteenrukke n va n ee n verstard , versteen d gebouw — het goddelijke , miskend e slooperswerk . Het moe t misken d worden , want , w e zeide n he t al : zo o goed al s de levende n spontaa n den dood moeten schuwen , o m te wille n leven , o m t e kunne n leven , zo o goe d verafschuwe n ze he t sloopen , e n d e to t sloope n geborene n kenne n e n erkennen de n aar d va n hu n wer k niet , d e hu n geschonke n illusie i s juist , da t z e bouwen , daaro m wille n z e da n oo k bouwen. E n zie n z e du s hu n dierbar e beginsele n juis t doo r hun ongerept e zuiverhei d to t verwarrin g e n ontbindin g leiden — langen tij d word t da t nie t gezien , doorda t ee n eerst e geslacht va n individualiste n altij d no g iet s van d e oud e auto riteitsinstincten de r vorig e periode n i n zic h draagt ! — dan kunnen z e e r nie t to e kome n di e verwarrin g e n ontbindin g als ee n noodzakelij k dee l de s Leven s t e aanvaarden , maa r vertroebelen z e lieve r hu n eige n beginsele n o m i n hersteld e „orde" e n „rust " hu n schijn , hu n vor m t e redden . Daardoo r is he t da n oo k metee n uit . Altij d loof t d e mense n instinctie f datgene wa t zichzel f gelij k blijft . Bove n he t schielijk-ver gane, bove n he t snelverbloeiende , he t telkens-wisselend e wordt he t verstarde , versteend e geprezen , al s karaktervol . Evenmin al s d e Doo d word t Vervloeiin g e n Verva l al s deel van-leven verstaan . Met wel k ee n triomfantelij k sarcasm e houd t Bossuet , he t vleesch-geworden autoriteitsprinciep , d e zeventiende-eeuw sche Katholie k — den katholieke n leze r va n zij n „Variations de l'Eglis e Protestante " d e onmiddellijk e verdeeldhei d tus schen d e leider s de r Reformatie , haa r onmiddellij k uiteen vallen, d e anarchi e waaraa n z e he t bestaa n schonk , d e ver warring waarva n z e oorzaa k werd , al s afschrikwekkend e voorbeelden e n verpletterend e argumente n tege n he t Protes tantisme voo r oogen , zonde r da t he t i n he m opkom t he t 202

redelijke, he t Goddelijk e daarva n i n t e zien . Me t wel k ee n hoogmoedig medelijde n va n „uitverkorene " schets t hi j d e gemoedsverdeeldheid va n de n he m overigen s nie t onsympa thieken Melanchton , die Luthe r noch weerstaan , noc h vol gen wilde , al s spra k he t va n zel f da t „orde " e n „stelligheid " superioriteit beduide n e n al s wa s nie t juis t precie s he t tegen deel waar . E n oo k d e Protestante n zel f doe n hu n bes t dez e periode va n verwarrin g t e vergete n e n rekene n hu n roe m van he t oogenbli k a f da t z e o p ee n paa r uiterlijkhede n n a weer Katholie k werde n e n „vrijheid " to t ee n woord , „ge nade" to t ee n dogm a hadde n gemaakt . Wie, al s Bossuet , d e onveranderlijk e duurzaamhei d de r Katholieke beginsele n prijs t bove n d e wisselin g e n ver vloeiing de r oorspronkelijk e Reformatie-beginsele n doe t juis t als ieman d di e ee n kunstbloe m prijs t bove n ee n natuurlijk e bloem. D e kunstbloem , voora l al s me n haa r onde r ee n stol p plaatst e n d e kindere n o p d e vinger s tikt , di e eraa n zoude n willen komen , blijf t we l hee l lan g zichzel f gelijk , d e natuur lijke bloe m gee n twe e seconden , — snel verva l n a korte n bloei, maa r levend , i n levend e fell e wrijvin g e n wisselwer king me t he t al-levend e — doch di t bewijs t natuurlij k geens zins d e superioritei t va n d e kunstbloe m — het tegendee l i s waar! Doch gee n mensc h ka n zij n lieve n zie n sterve n me t ee n koud hart , i n he t rusti g bese f va n dood s Noodwendigheid , zoo ko n oo k gee n Reformato r zij n dierbar e beginsele n zie n ondergaan i n verwarrin g e n tweespal t e n zic h trooste n me t het bese f da t daa r juis t zij n bestemmin g lag , maa r he t har t kromp he m same n e n hi j schon d onweten s he t weze n va n zijn leer , o m e r de n waardelooze n schijn , de n doode n vor m van t e redden ! E n i n die n afkee r e n die n angs t spiegel t zic h der Eenhei d afkee r e n angs t voo r d e volledig e zelfopheffing . Zoo i s d e volkome n toereikendhei d va n he t geloof , zonde r 203

„goede werken " to t ee n goe d leve n e n ee n goede n dood , o p zichzelf ee n zuiver e Reformatie-gedachte . Indie n geloo f beduidt d e kenni s e n d e liefd e Gods , da n i s da t immer s va n nature reed s ee n volkome n levensheiliging , gelij k all e waar achtige liefd e ee n levensheiligin g is , d e liefd e to t de n mensc h en to t d e menschhei d evenzee r al s d e liefd e to t ee n beginsel , tot ee n levenstaak . Maar oo k di t o p zic h zel f zuiver e beginse l moes t wee r falen aa n d e werkelijkheid , dadelij k a l hee l kras , toe n zic h de anabaptiste n beriepe n o p hu n geloo f al s hu n eenig e rechtvaardiging e n roepen d „I k geloo f i n Jezus , mij n Zalig maker" d e grofst e buitensporighede n begingen . He t i s i n hooge mat e tragisch , d e angste n e n smarte n va n ee n ma n als Melanchto n gad e t e slaan , de n echte n humanistische n individualist, huiveren d tege n d e ziellooz e uniformitei t de r „goede werken " va n d e Katholieken , al s tege n he t geest - e n persoonlijkheid-doodende, e n toc h nie t ander s durven d da n tegenover d e brutal e e n armzalig e interpretatie s va n d e „rechtvaardiging doo r he t geloo f alleen " gelij k dweper s e n dwazen di e opwierpen , d e noodzakelijkhei d va n „goed e daden" t e bepleite n e n wette n t e stellen . De vrijhei d va n elkee n o m aa n d e Schrif t zij n geloo f t e ontleenen — individualistisch beginse l — moest to t nie t t e eindigen scheurin g leiden . Nada t Luther verklaard ha d da t hij noc h Paus , noc h concilie , noc h vagevuur , noc h voorbid ding e n tusschenkoms t de r Heilige n i n d e Schrif t gevonde n had, verklaard e Carlostad t da t hi j i n d e Schrif t evenmi n iet s had ontdek t ove r d e reëel e tegenwoordighei d va n ' s H e eren lichaam i n d e Avondmaalspij s — en d e anabaptiste n vonde n in d e Schrif t gee n aanwijzinge n e n derhalv e voo r zichzel f geenerlei noodzaa k o m zic h eeni g kerkelij k o f wereldlij k gezag t e late n opleggen . Oppervlakkige zoogenaamd e materialiste n plege n we l t e 204

zeggen, da t a l di e religieus e anarchi e voortvloeid e e n voort vloeit ui t d e onduidelijkhei d e n verwardhei d va n d e Evan geliën — doch da t di t nie t waa r is , blijk t ui t he t eindeloo s juridisch geharrewa r ove r de n zi n va n wetsartikelen , bi j he t redigeeren waarva n toc h doo r „vakkundigen " vóó r alle s naar duidelijkhei d i s gestreefd , e n ui t d e altij d voorhande n mogelijkheid voo r twe e advocate n o m ove r ee n uitspraa k van meenin g t e verschillen , zonde r da t ee n va n d e twe e noodzakelijkerwijs ee n zo t behoef t t e zijn . W e wete n da t me n da n oo k te n slott e zij n toevluch t maa r weer to t autoriteiten , i n zoo' n geva l to t ee n eerde r gevalle n uitspraak va n ee n hooger e rechtbank , zij n toevluch t neemt . Het leve n i s — in ee n gestadig e wederzijdsch e weer legging e n opheffin g — onmogelijk zonde r uniform e wette n en erkend e autoriteite n e n he t beginse l de r zedelijk e vrijhei d is nie t t e verwerkelijken , oo k waa r he t zic h nie t vertroebel t met onbegrip , hebzuch t e n heerschzucht . Te zee r i s me n no g steed s gewoo n he t fale n va n eeni g vrij heidsbeginsel to e t e schrijve n aa n de n onwi l de r slechte n en d e onvatbaarhei d va n d e „massa" . E n me n doe t di t instinctief, o m altij d doo r o p beter e tijde n t e kunne n blijve n hopen. Oo k di e „men " zij n w e allen , zelf s ee n „contented pessimist" al s Shaw . Heef t Woda n gefaald , i s Woda n me t handen e n voete n gebonden , overgelever d aa n Fricka' s W e t en Loki' s Leugen , da n hoop t me n wee r o p Siegfried. E n moet men Shaw' s interpretatie van Wagner s Rin g in „Th e Perfect Wagnerite " geloove n — en waaro m zoude n w e niet , daar w e toc h wete n wel k ee n werkzaa m aandee l Wagner had i n d e Revoluti e va n '48 aan d e zijd e va n zij n vrien d Bakoenin? — dan beteeken t d e zegepraa l van Siegfrie d ove r Wodan, d e bevrijdin g va n Brünhil d (d e Zuiver e Gedachte ) uit Loki' s leugenvlammen , d e zegepraa l va n he t anarchis tische beginse l ove r he t constitutioneel e beginsel , va n Waar 205

heid ove r Wet , di e zic h i n Leuge n staand e houdt . Doc h wee oo k deze n Siegfried-Prometheus, zo o hij mee r da n „weerstreving", zo o hi j zel f Jupiter-Woda n zo u wille n wezen . Niet allee n Alberic' s slechthei d e n Fafnir' s onbegrip , maa r de onuitvoerbaarheid , d e onhoudbaarheid , d e onvervulbaar heid va n Vrijhei d i n zichzel f — daar gee n twe e menschen , beiden va n de n beste n wil , hetzelfd e kunne n willen , hetzelfd e kunnen meene n — zal he m nope n to t he t stelle n va n wette n waarzonder leve n onmogelij k i s e n di e toc h noodzakelijke r wijze dwan g e n dwaashei d inbesluiten , no g duldbaa r voo r hen, di e onde r d e W e t gebore n werden , onduldbaa r voo r he n die late r komen , toegerus t me t ee n ande r gemoed . W a n t he t laatst e woor d word t nimme r gesproke n e n oo k onder Siegfried-Prometheus' voeten draai t d e aard e rond . Ook hi j ka n nie t wete n e n nie t voorzie n wa t latere n zulle n willen e n zulle n zijn : „Lo, yesterday's la w alread y falle n ou t with today' s thought! " De geschiedeni s van Luthe r i s de geschiedeni s van Wodan . Het is de tragedi e van elkeen, die voor zij n beginse l ee n zichtbare zegepraal , mee r da n d e ro l va n eeuwig e weerstre ving begeert , di e zic h nie t ka n tevrede n stelle n me t „Neen " te zegge n o p ander e steed s redelooze , wan t steed s eenzijdig e „ J a ' s " — aldus he t leven , dat J a e n Nee n tezame n is , Eenhei d en Verdeeldheid , opheffin g e n uiteenvalling , verwerkelijken d — maar di e zel f „Ja " zegge n wil , daardoo r zel f redeloo s wordt e n zic h tegenove r he t nieuw e „Neen " da t he t Leve n zelf da n tegenove r he m produceert , allee n doo r tyranni e handhaven kan . Tyranni e voo r d e sterken , leuge n voo r d e zwakken. Wodan moes t zic h me t Frick a verbinden , d e Gedacht e voelde, zic h allee n t e kunne n late n gelde n doo r d e We t — dit getuig t va n inzicht . Maa r he t allerhoogst e Inzich t war e vrijwillig i n w e r k z a m e onmach t gebleve n e n ha d va n 206

eigen z i c h t b a r e verwerkelijkin g afgezien . M a a r d i t k a n n i e m a n d . Woda n zelf s toond e d i t inzich t t e misse n door zij n verbinteni s me t Fricka : dez e kos t he m du s zij n Oog! Eenmaal andere n d e We t gestel d hebbende , moe t hi j zich zelven daaraa n med e onderwerpen , ma g oo k te n gunst e va n uit eige n zaa d gesprote n Helde n zic h daaraa n nie t onttrek ken, moe t zij n eige n zoo n doe n sterven , di e zic h vergree p aan ee n W e t , waarva n d e Wetgeve r zel f reed s he t ontoe reikende voel t — moet zij n eige n dochte r Waarhei d — Brünhilde — wegsluiten achte r d e vlammend e mure n va n Loki's Leugen . Siegfried doorbreekt z e — doorziet z e — haalt d e Waarhei d ui t haa r schuilhoek . Maa r zo o Siegfried ook maa r o p ee n enke l din g „Ja " za l wille n zeggen , da n za l het he m precie s al s Woda n gaan . Eeuwig e tragedi e i n alle s wat dring t e n streeft , dringen d e n streven d de n va l va n wa t hem he t liefst e i s tegemoet , omda t hi j zo o moe t e n nie t anders kan , i n d e eeuwig e gebrokenhei d va n he t o o k i n h e m tege n zichzel f gekeerd e Leven . Zoo di t du s me t onverbiddelijk e zekerhei d va n d e pogin g tot zichtbar e verwerkelijking , to t he t stelle n va n el k vrij heidsbeginsel geld t — hoeveel t e jammerlijke r moeste n da n de Renaissanciste n falen , di e hu n eige n beginse l gee n oogen blik werkelij k i n volle n omvan g begrepe n hebbe n e n de r Goddelijke Red e instrumente n ware n zonde r de n zi n va n wat z e deden , rech t t e verstaan . Dit leer t on s d e geschiedeni s va n Humanism e e n Refor matie. Oo k d e beste n niet , oo k d e mees t verlichte n niet , kon den d e zedelijk e e n geestelijk e vrijhei d te n voll e begrijpe n en toestaa n — ze ware n zel f allermins t no g vrij . He t vage vuur, da t z e bi j da g ontkenden , beangstigd e z e i n hu n nach telijke droomen . Melanchto n vermeld t he t me t droefeni s va n zijn leerlin g Stübne r — maar hi j geloofd e zel f i n voorteeke 207

nen al s sexelooz e kalvere n e n vurig e vege n aa n de n hemel . Nicolaas Storck , he t hoof d de r anabaptisten , gewaag t va n zijn gesprekke n me t de n enge l Gabrië l — Erasmus geloof t wat hi j loochent , d e voorbiddin g e n tusschenkoms t de r hei ligen, Luther ha d visioenen e n sind s Calvij n zic h o p onmid dellijke openbaringe n God s beriep , na m elkee n e n volkome n terecht dezelfd e vrijheid . Zoo H* n Coo r di t geslach t he t individualistisc h beginse l der zedelijk e e n geestelijk e vrijheid , voo r zoove r he t ooi t i n een vluchti g momen t gehee l begrepe n e n beleef d ka n worden , zeker nie t worde n begrepe n e n beleefd . D e vrijmakin g de r persoonlijkheid ko n doo r he n nie t worde n volbracht , z e ware n zelf nie t vrij . Z e konde n verkondigen , da t d e Bijbe l d e bro n van all e waarhei d is , maa r z e geloofde n inmiddel s dozijne n dingen, di e daarme e volkome n strijdi g zijn . Z e ware n d e voorloopige drager s e n uitvoerder s va n ee n goddelijk e we reldorde, waarva n z e d e structuu r no g nie t i n staa t ware n te doorschouwen ; e n zo o iets , da n ka n on s di t doordringe n van d e waarheid , da t mensche n niet s da n scheppend e instru menten zijn , e n da t z e vaa k worde n bestem d to t ee n taak , die z e zel f nie t beseffe n e n voo r d e gevolge n waarva n z e (als Melanchton ) onmiddellij k terugschrikken . E n ho e goe d is het , da t z e di e gevolge n nie t voora f hebbe n kunne n besef fen, daa r z e da n immer s aarzele n zoude n he t woor d ui t t e spreken, da t toc h moe t worde n uitgesproken , d e daa d t e begaan, di e toc h begaa n moe t worden ! Niet i n d e zegepraa l van he t individualistisch e beginsel , noc h i n di e va n he t auto ritaire beginse l voltrek t zic h ' s leven s reden , doc h juis t i n de eeuwig e botsing , i n de n eeuwige n strij d tussche n di e beide, maa r wi e wi l no g strijden , di e wee t da t he t slecht s om de n strijd , nie t o m d e overwinnin g gaa t e n da t di e over winning va n wa t he m he t dierbaarst e is , nooi t bereik t za l 208

wonden, terwij l he t he m toc h bove n alle s dierbaa r moe t blij ven, omda t hi j e r ander s nie t voo r strijde n zou ? Goddelijke Wijsheid , di e gee n geslach t mee r lich t ver schaft da n he t drage n ka n e n slecht s i n he m d e structuu r der „Doelloosheid " te n voll e bloo t legt , di e he t bese f daar van o p zic h neme n e n da n oo k no g „we l doe n e n bli j zijn " kan! Dat d e Reformati e i n beginse l verloope n wa s bi j Luther s optreden, laa t zic h i n d e levensbeschrijvinge n va n Luther zelf e n va n zij n tijdgenoote n duidelij k nasporen . Te r will e van he t beginsel , da t he m dierbaa r wa s e n da t i n d e ver scheuring dreigd e onde r t e gaan , moes t Luther zich steed s meer al s tuchtmeeste r e n tyran , Prometheus zich steed s mee r als Jupiter gedragen, uniformitei t forceerend , waa r althan s even iet s wa s gewees t da t naa r Eenhei d i n Verscheidenhei d geleek e n zij n felhei d wekt e felheid . Wanneer d e „distinctie-beginselen " wee r opnieu w d e over hand hebbe n gekrege n ove r ee n onhoudbaar-gebleke n indivi dualisme, vertoone n z e overa l ee n overeenkomstig e actie . Elk moe t kleu r bekennen , moe t zic h aansluiten , da t wi l zeg gen, zij n zedelijk e e n geestelijk e vrijhei d prij s geven , e n zic h als soldaa t schare n onde r ee n vaandel . Wie aarzelt , wi e tegenspartelt , gaa t onder , da t is , hi j wordt veracht , belaster d e n te n slott e gedood . Distincti e i s levensbehoud! Zo o Melanchton , di e pa s wee r word t bewon derd e n toegejuicht , wannee r hij , zij n eigenlijke n ware n aar d verloochenend, de n Keulsche n Katholieke n de n hui d vo l scheldt! Zo o Erasmus , di e gee n kleu r bekenne n kan , gee n kleur bekenne n wi l e n di e doo r Roomsc h e n Protestan t ver acht, al s gekraak t wer d tussche n twe e eenzijdigheden , twe e muren va n toenemen d fanatisme . En laa t on s Moru s nie t vergeten , de n humanist , de n schrijver va n „Utopia" , da t aa n Plato's Staat, aa n Rous 209 Prometheus. 14

seau's, „Contra t Social" , aan St.-Simon' s maatschappij ontwerp doe t denken ! Hij , d e katholiek , voel t zic h doo r Luthers haa t e n heftighei d — de haa t e n heftighei d va n de n goeden partijleide r — naar zij n eige n parti j teruggedreven . Eenzijdigheid botst e tege n eenzijdighei d — Erasmus wis t het we l e n vreesd e he t we l e n profeteerd e he t wel , alle s wa t uit Luther s optrede n volge n zou ; hi j duchtt e het , omda t hi j niet ko n inzie n da t he t moes t — en Thoma s Moru s stier f als ee n ketterjager , waarme e d e Spaansch e Inquisiti e gee n oneer zo u hebbe n ingelegd ! Zoo lie p da n feitelij k i n 1517 de werkelijke , geestelijk e Reformatie a f e n ongevee r o p hetzelfd e tijdsti p — men rekent 1527, de plunderin g va n Rom e doo r d e troepe n va n Karel V — loopt oo k d e Renaissanc e af . Me t d e glori e va n de Italiaansch e republieke n i s he t gedaan . Oo k daa r e n i n dien vor m heef t he t Individualism e bankroe t geslage n — aan innerlijk e verbloeding , nie t aa n overmach t va n buiten , die daarzonde r geenszin s zo u zij n opgetrede n — is he t te n gronde gegaan . W e zeide n daareve n da t i n ee n eerst e opkomen d geslacht , in d e voorhoed e va n individualiste n he t individualism e ee n schijn va n houdbaarhei d vertoont , doorda t he t no g nie t roekeloos e n consequen t word t toegepast , wij l immer s i n d e verkondigers no g t e vee l latent e eerbie d huis t voo r d e instel lingen, waari n z e no g zij n gebore n e n opgevoed , da n da t z e die gehee l meedoogenloo s zoude n neervellen . Aldu s ontstaa t er da n ee n geestestoestand , waa r ee n res t va n onbewust e collectieve e n ontzagsinstincte n zic h vermeng t me t indivi dualistische instincten , dez e temperen d e n t e zame n juis t het eeni g houdbare , ee n soor t evenwichtstoestan d voort brengend. Maar ee n volgen d geslach t herinner t zic h dez e dinge n niet meer , ken t da t oud e ontza g nie t meer , durf t all e conse 210

quenties aa n e n stel t daarme e d e onhoudbaarhei d va n he t beginsel meedoogenloo s i n he t licht . Zo o heef t Voltaire, bij al zij n spotte n e n schelden , toc h nooi t gehee l d e herinnerin g aan d e Jezuïeten , di e he m opvoedden , va n zic h kunne n afzet ten — de consequentie s va n zij n theorieë n blijke n pa s i n de n woesten haa t de r n a he m komenden , wie r kindshei d gee n Jezuïeten-paters ha d gekend . Hetzelfde verschijnse l i n ee n figuu r al s Anatol e France krasse theorieën , gematigd e toepassingen , doo r eenzelfd e verzoenend, temperend , bijkan s verteederen d herdenke n va n wat d e red e verwerpe n moet . Eenzelfde verschijnse l n u doe t zic h i n d e Renaissanc e voor , waar dez e zic h toon t al s ee n dran g o m d e gansch e persoon lijkheid, all e hartstochte n e n all e luste n i n vrijhei d ui t t e leven. Ho e ve r Lorenzo de Medici s e n zij n tijdgenoote n zic h lieten gaa n o p de n we g de r ongebonde n eigenwilligheid , e r was toc h datzelfd e ' t wel k z e terughiel d va n he t grofste ; i n de zestiend e eeu w pa s i s d e roe s va n levensvreug d verloope n in roekelooz e ongebondenheid , i n ee n matelooze , woest e tyrannie al s di e va n d e Doria' s i n Genua , van Alexande r de Medicis i n Florence . Maa r oo k di t moes t zijn . E n wannee r dan he t een e wer k de r Renaissanc e i s volbracht , d e kuns t zich d e vrijhei d heef t verzekerd , waarvoo r d e zedelijk e vrij heid voorloopi g opgeoffer d wer d — dan keere n oo k daa r d e gemoederen i n to t diepe r levensbese f o p individualistische n grondslag, da n voele n vele n e n uitnemende n d e zedelijk e vrijheid ee n no g hooge r goe d da n d e artistiek e vrijhei d e n dan vlamme n oo k i n Itali ë d e brandstapel s de r martelaren , zoo goe d al s i n he t Noorden . E n dez e gemoedsveranderin g treedt pa s zichtbaa r op , zoodr a z e noodzakelijkhei d i s ge worden, doo r d e voleindigin g va n he t eerst e werk , maa r z e was e r i n aanle g steeds . Voo r he t zoovee l schitterende r artistieke elemen t va n d e Renaissanc e vergee t me n t e vaa k 211

het religieuse , da t toc h oo k d e Renaissanc e nimme r vreem d was. Denke n w e aa n d e Platonisch e Academie . Zoolan g d e levenslust d e overhan d hield , ko n he t to t openlij k verze t o p zedelijken grondsla g nie t komen , i s d e levenslus t gestild , dan herleef t d e zedelijk e kracht . W e hebbe n reed s eerde r opgemerkt, da t he t Renaissance-Katholicism e ee n zee r eigen aardig karakte r droe g — als ee n curieuse n individualisti schen tre k vermelde n w e no g he t feit , da t d e Maria-vereerin g na Dant e to t aa n d e „Contra-Reformatie " vrijwe l ui t d e Renaissance-poëzie i s verdwenen . Christu s i s voo r dez e menschen ee n symbool , ui t Evangelisch e e n Platonisch e elementen opgebouwd , ee n navolgenswaardi g voorbeeld , d e „voorbidding" d e tusschenkoms t va n ee n moede r Gods , waarbij he t persoonlijk e toedoe n wee r nie t meereken t wa s den onafhankelijke n geeste n va n d e Renaissance , blijkbaar , en zee r begrijpelijk , nie t lange r sympathiek . Terwijl n u d e Spaansch e Inquisiti e steed s dreigende r e n verwoeder optreedt , doe t zic h i n d e geledere n de r verschil lende Protestantsch e groepe n d e behoeft e aa n eenswillend heid to t gezamenlij k verwee r e n reddin g de r beginsele n steed s krachtiger gevoele n — en daari n gaa n da n juist , naa r w e reeds zage n e n zeiden , di e beginsele n o p ee n ander e wijz e weer volkome n verloren ! Zooals he t individualistisc h wille n a l i s o p t e spore n i n d e Middeleeuwen, wannee r he t Autoriteits-beginse l no g i n vollen bloe i staat , zo o begin t he t autoriteits-princie p a l reed s weer d e overhan d t e krijgen , terwij l he t vrijheids-princie p nog nauwelijk s uitgesproke n is ! He t uitspreke n zelf , d e poging o m he t t e verwezenlijken , leg t e r d e onhoudbaarhei d van bloo t e n i s e r d e ondergan g van . Individualisme , zede lijke e n geestelijk e vrijheid , een s zo o zee r begeerd , doo r d e Humanisten e n Renaissanciste n al s midde l tege n all e kwaa d en all e kwaa l beschouwd , zie t e r than s ui t al s losbandigheid , 212

verwarring e n anarchie . Zo o zie t elk e vruch t e r n a haa r bloei al s ee n vervalle n onwelriekend e mass a uit . Me n ver oordeelt da n nie t d e vrucht , maa r zegt : dez e vruch t heef t haar tij d gehad . Nie t aldu s d e betrokke n menschen , zi j moge n niet beseffe n (o f z e zoude n nie t handelen) , z e moete n altij d het voorafgaand e zonde r voorbehou d kunne n verloochenen , om zonde r aarzelin g e n i n vertrouwe n he t nieuw e t e durve n beginnen — het nieuw e da t immer s altij d wee r e n zonde r aarzeling e n i n vertrouwe n begonne n worde n moet ! In he t midde n va n d e zestiend e eeu w vang t d e opbloe i van he t autoriteits-princie p wee r aa n ' t wel k w e i n d e zeventiende eeu w i n vollen , al s onverwoestbare n luiste r zul len aanschouwen , o m he t daarn a i n d e achttiend e toc h wee r volkomen t e zie n ondergaan ! Zoo glijde n lang s elkaa r d e geestelijk e seizoenen . W e wille n i n ee n volgen d hoofdstu k d e i n d e vooraf gaande bladzijde n ontvouwd e beginsele n no g aanwijze n i n de litteratuu r de r betrokke n tijden .

Individualisme e

n Oppositi e i n d

Renaissance Litteratuur

e

.

Tijl Uilenspiege l — Reinaert d e Vo s — Macchiavelli's „Principe" — Thomas Morus ' „Utopia" . Het i s da n n u he t oogenbli k o m d e verschillend e ver schijnselen va n individualistisc h wille n o f moeten , waari n de histori e tre k voo r tre k bevestig t wa t d e red e ui t eige n wezen ha d ontvouwd , gelij k w e da t i n ee n vori g hoofdstu k zagen, o p t e spore n i n d e litteratuu r va n de n tij d — zooals een ande r z e zo u kunne n opspore n i n all e denkbar e ander e 213

levensverschijnselen. W e zulle n daarbi j no g even , verge lijkenderwijs herinnere n aa n d e kenmerkend e eigenschappe n van d e Middeleeuwsch e litteratuur , teneind e t e doe n zien , dat d e Renaissanc e alle s ander s wild e e n za g e n da t w e du s hier me t ee n ande r complex , ee n ande r organisme , ee n anders ingestel d geestesoog , zic h da n oo k toonen d al s ander e inzichten e n ander e overweginge n hebbe n t e doen . Oo k zullen w e trachte n i n he t lich t t e stelle n welk e verschille n en welk e overeenkomste n he t Renaissance-individualism e vertoont me t he t Christelijk e e n me t he t Grieksche . W e hebbe n i n d e Middeleeuwsch e litteratuu r d e duidelijk e tendentie opgemerkt , de n mensc h wantrouwe n i n t e boeze men tege n zij n persoonlij k onderscheidingsvermogen , critie k en intelligentie , doo r i n d e ker k e n o p he t gewijd e toonee l een voortdurende n nadru k t e legge n o p d e wondere n e n mirakelen, waaro p d e verklarend e intelligenti e schipbreu k leidt e n waartege n lis t e n overle g (va n de n duivel , die n d e kerk gaarn e al s „Raisonneur " voorstelt ) nie t baten . Daa r nu d e mensc h gee n ande r kompa s heef t da n d e rede , zo o moet hi j zic h overgeve n aa n ander e leiding , al s hi j i n zij n rede gee n vertrouwe n mee r heeft . Da t n u i s juis t d e bedoe ling, di e voortreffelij k word t bereik t — als altij d nie t opzettelijk, maa r instinctief , doo r noodzakelijkheid . He t i s d e eeuwige drang , wan t d e eeuwig e bestaansvoorwaarde , va n elke organisatie , e n daaro m allee n naa r de n vor m Middel eeuwsch, naa r he t weze n va n all e maatschappije n e n va n alle tijden . In hedendaagsch e maatschappije n immer s zij n d e Heilige n en hunn e mirakele n vervange n doo r d e Autoriteite n e n hunne bevoegdheden , doc h he t leiden d e n to t i n all e gele dingen va n he t maatschappelij k leve n doorwerken d instinc t is eenerlei , e n d e resultate n zij n overeenkomstig : he t intim i deeren va n he t individ u doo r he t geringschattin g voo r zij n 214

eigen redelij k e n zedelij k onderscheidingsvermoge n i n t e boezemen, zooda t he t zic h overgeef t e n zic h leide n laat . He t mirakelen i s enke l vervange n doo r he t orakelen , maa r beid e slagen volkomen , zoolan g he t „eerlij k toegaat" , zoolan g d e autoriteiten i n zichzel f e n i n h u n Heilige n gelooven . W a n t alleen ui t ee n eerlijk e overtuiging , ee n eerlij k geloo f i n zich zelf putte n autoriteite n va n el k sla g d e krach t o m zic h lang durig e n algemee n t e doe n gelden . Kwakzalveri j houd t gee n stand. Hoezeer di t waa r is , toon t on s d e geschiedeni s va n he t tijdperk tussche n he t Concordaa t e n d e Juli-Revolutie , ge woonlijk „d e Restauratie " geheeten . He t i s i n di e dagen , da t men he t katholicism e koelbloedi g verwerk t heef t to t ee n politiek program , he t i s ui t da t tijdperk , da t d e verwijte n dateeren aa n Bossuet , da t hi j d e groot e politiek e bruikbaar heid va n he t katholicism e nie t voldoend e heef t geëxploiteerd . Geenszins mee r gelooven d i n katholiek e dogma's , d e katho lieke geesteswerel d volmaak t ontgroei d — de mees t krass e bewijzen va n innerlijk e onwaarachtighei d ligge n i n d e uitingen va n leidend e geeste n al s D e Maistr e e n Chateau briand voo r he t grijpen ; w e kome n hiero p late r teru g — hebben di e leider s bewus t e n opzettelij k ker k e n koning schap i n eer e herstel d e n geschraagd , omda t ker k e n koning schap eenmaa l zulk e uitnemend e dienste n al s maatschappe lijke tucht - e n dwangmiddele n hadde n bewezen . Di t hebbe n ze t e goede r o f t e kwade r trouw , — door belan g o f doo r eerlijke utilistisch e overweginge n gedreve n — dan oo k openlijk e n onomwonde n uitgesproken . Waarlijk , e r i s toe n niets onbeproef d gelate n o p he t gebie d va n maatschappelijk e dwangmiddelen e n paedagogisch e maatregelen . E n z e zage n deze een e kleinighei d ove r he t hoofd : d a t h e t h e i l i g e a l l e e n d a n n u t t i g is , a l s n i e m a n d h e t o m zijn n u t a a n p r i j s t , a l s n i e m a n d h e t n u t t i g 215

n o e m t o f a l s z o o d a n i g o n d e r k e n t . Daaro m konden dwan g noc h overredin g baten , ware n e n bleve n d e hoogescholen „kweekplaatse n va n verzet " e n moes t d e Juli revolutie va n 1830 onvermijdelijk de n onvoltooide n arbei d van di e va n 1789 komen voltooien . D e een e Intelligenti e produceert zic h i n „eerlijk e overtuigingen " e n da n oo k i n d e meest absurd e dingen , i n ee n grenzeloo s zelfvertrouwe n e n dan oo k bi j d e minst-beteekenend e liede n allee n zoolan g da t blinde geloof , di e blind e zelfoverschattin g noodi g zij n al s de grondslage n va n he t zelfconservatisme . Het o p zic h zel f eerlijk e zelfvertrouwe n de r autoriteite n voedt zic h echte r we l krachti g aa n hu n ijdelheid , daa r i n d e maatschappij he t zij n va n „autoriteit " ee n zeldzam e e n du s precieuse onderscheidin g beteekent , oo k hie r valle n du s „ideaal" e n „belang " tezamen , al s steed s i n d e collectiviteit , zoodat z e zic h te n slott e ho e lange r ho e leerstellige r e n oraculeuzer gaa n uitdrukke n e n he t vermoge n o m he n i n hunne ingewikkeldhede n t e volge n e n dez e t e beamen , o p zichzelf alwee r ee n bewij s va n hooger e geestesgesteldheid , een maatschappelijk e distincti e wordt . Zo o word t al s he t ware ee n legerschar e va n aanhanger s gekweekt , wie r roe m met di e de r autoriteite n staa t o f val t e n di e du s d e autoritei ten-tronen schragen , e n alle s werk t zo o lan g he t noodi g is , tezamen o p he t een e doel : versterkin g va n d e organisaties , waarin he t Leve n o m he t zo o ui t t e drukke n o p krachte n komt, n a de n vernielende n e n verwoestende n Eenheidsdran g en waari n d e Eenhei d zichzel f ontvlied t o m zichzel f e n he t noodlottig heimwe e naa r eige n volmakin g t e vergeten . W a a r he t autoriteitengeloo f al s instinc t krachti g aanwezi g is, daa r zie t me n da n oo k ee n voo r he t onbevange n oordee l ongelooflijke e n ongerijmd e algemeen e suggesti e uitgaa n van d e onnoozelst e professoral e uiting . Zo o zie t me n i n Duitschland voortduren d d e professore n (meestentijd s e n 216

juist daa r eenvoudi g vaklieden ) zic h „e x officio" opwerpen tot he t doe n va n uitsprake n ove r Rech t e n Onrecht , waarto e artisten e n apothekers , sjouwerliede n e n boere n evenzee r o f evenmin bevoeg d zoude n zijn . Hollandsch e professore n zou den e r zic h allich t ee n weini g ridicuu l bi j voelen . Maa r omdat he t autoriteitsprincie p i n Duitschlan d zo o ster k ont wikkeld is , bi j d e geheel e constellati e va n d e Duitsch e maat schappij i n haa r huidige n vorm , glimlach t daa r niemand , noch d e heere n zelf , noc h hu n toehoorders , bi j he t koo r va n hooggeleerde „E s is t nich t W a h r ' s " . Op di e wijz e bezien , kunne n w e da n de n Mirakelencultu s en Heiligen-vereerin g va n d e Middeleeuwen , di e al s bizarr e spotvormen va n he t Christendo m eigenlij k nauwelijk s ver klaarbaar zoude n zijn , herleide n to t ee n uitin g va n maat schappelijk instinct , to t de n allersterkste n vor m va n autori teitenvereering. D e Heilige n zij n d e autoriteiten , hunn e mirakelen d e diploma's , d e bevoegdheidsblijken . Daar dez e nu , me t he t erme e samenhangen d ontbreke n van individueel e (individualistische ) redelijk e e n zedelijk e zelfwerkzaamheid, d e hoekstee n i s va n elk e organisatie , zo o zullen w e oo k el k nieu w geslach t va n individualistisch e sloopers d e maatschappi j juis t daari n instinctie f he t eers t e n het krachtigs t zie n aangrijpen . Overal i n d e critisch-satirisch e anti-maatschappelijk e litte ratuur va n d e vroeg e Renaissanc e (later : va n d e achttiend e eeuw) zie n w e inderdaa d d e eenvoudig e menschelijk e intelli gentie, he t natuurlij k inzich t zegeviere n ove r duister e geleerdheid e n slaafsch e geleerdenaanbidding , d.i . ove r critieklooze gezagsonderwerpin g i n he t algemeen . Vaak wordt , o m he t zuiver-menschelijk e no g hooge r t e eeren bove n he t officieel-geleerde , he t bevoegde , he t gediplo meerde, al s drage r va n da t zuiver-menschelijk e ee n kin d o f een simpel e gekozen , waartegenove r da n d e geleerd e heere n 217

en hu n slaafsc h gehoo r ee n armzali g figuu r maken . D e auto riteiten worde n i n da t verban d al s kwakzalver s e n bedrieger s voorgesteld e n daa r d e bedoeld e critisch-satirisch e litteratuu r pas ka n ontstaan , wannee r ee n maatschappi j reed s i n verva l verkeert, juis t al s symptoo m va n da t verval , i s dez e voor stelling o p da t tijdsti p da n oo k volkome n juist . Evenal s w e het va n d e Reformator s (van Luther ) zeiden, verkeere n oo k deze critic i i n de n waan , da t z e d e maatschappi j verbetere n willen, terwij l h u n taa k i s haa r t e ontbinden , z e meene n zic h te richte n tege n haa r misbruike n e n richte n zic h tege n haa r wezen, daa r immer s datgen e wa t zi j „misbruiken " noemen , zij he t oo k nie t i n di e krass e vormen , onscheidbaa r me t da t wezen samenhangt . Reeds vake r hebbe n w e i n verban d me t d e Renaissanc e de tweed e helf t va n d e achttiend e eeu w genoem d e n zulle n dat oo k blijve n doen , doo r d e innerlijk e overeenkoms t de r beide perioden . In de n hernieuwde n opbloe i va n he t autoriteitsinstinct , die w e i n ee n vori g hoofdstu k a l aanduidde n e n nade r zulle n schetsen, vertoon t d e gees t va n d e zeventiend e eeu w me t dien de r Middeleeuwe n ee n groot e innerlijk e overeenkomst , en zooal s d e Renaissanc e bestem d wa s o m d e Middeleeuw sche maatschappi j e n har e instellinge n t e sloopen , zo o za l de achttiend e eeu w d e zeventiende-eeuwsch e maatschappi j te lij f gaan . Gelijksoortig e bestemmin g produceer t zic h i n gelijkgestemde wezens , me t gelijksoortig e wereldbeschou wing, smaa k e n neiging ; w e hebbe n hierva n reed s gewa g gemaakt e n he t za l on s nie t moeilij k valle n oo k verde r i n de groot e hervormer s e n breker s va n d e achttiend e eeu w trek voo r tre k d e hervormer s e n breker s va n Humanism e e n Renaissance t e herkennen . En zee r duidelij k zie n w e da n i n d e litteratuu r de r beid e tijdperken de n mees t meedoogenlooze n spo t me t d e eenmaa l 218

zoo hoogvereerd e autoriteite n optreden . Zi j worde n eenvou dig terzijd e gesohoven . I n d e achttiend e eeu w treed t bi j die n spot oo k d e ernstig e e n warm e aanva l op . W e noeme n i n di t verband vergelijkenderwij s Swift's „Tal e o f th e T u b " e n Voltaire's „Ingénu" naas t Schiller s academisch e intree-rede , waarmee hi j zij n historisch e college s bego n e n waari n hi j den vrijen , zoekende n gees t hoogelij k e n gestadi g bove n de n vakman prijst ! Ja, reed s Pierr e Bayl e waarschuwd e tege n overmatig e goedgeloovigheid e n verzeker t da t oo k betrouwbar e e n deugdzame ooggetuigen , all e autoriteite n e n zelf s d e kerk vaders maa r onvolmaakt e mensche n zijn . Dit afneme n va n de n eerbie d voo r autoriteite n e n va n he t geloof i n bevoegdhede n gaa t gepaar d me t ee n toeneme n va n eerbied voor , e n vertrouwe n i n d e vrij e geestelijk e werk zaamheid, i n de n onbevange n werker . Deze voorkeu r heef t oo k no g ee n anderen , ee n positieve r kant. E n hoewe l w e d e nader e uitwerkin g va n di t pun t lieve r bewaren voo r d e besprekin g va n d e achttiend e eeuw , waa r de gegeven s overvloedige r zijn , lig t i n die n voorkeu r toc h weer zul k ee n frappant e aanwijzin g da t „individualisme " altijd is : monisme — d.i. da t n i e t i n d e collectiviteit , maa r in he t individu , ' t wel k daardoo r to t weerstrevin g komt , d e Eenheid zichzel f herkent , da t w e e r toc h n u a l ee n enke l woord va n wille n zeggen . Zoowel d e Renaissanc e al s d e achttiend e eeu w hebbe n he t „universeele genie " opgelever d — de collectiviteite n name lijk allee n de n knappe n vakman . Di t i s gee n toeval . Noc h een Goethe, noch ee n Albert i o f ee n D a Vinc i zoude n i n een bloeitijdper k va n collectie f instinc t hebbe n kunne n ont staan. I n d e collectivitei t i s d e Eenhei d blin d voo r zichzel f — haar lede n zie n du s nie t d e Eenheid , doc h d e afzonderlijk heid — dat i s i n he t zedelijke : he t eige n lan d e n landsge 219

bruik, i n he t religieuse : he t eige n geloof , i n d e wetenschap : het eige n vak . Dez e „kunstmatige " distinctie s zij n voo r he n de eenige , d e wezenlijke , gelij k w e da t i n d e Inleidin g uiteen zetten, di t moe t zic h du s oo k i n d e wetenscha p late n gelden . In he t individualism e verdwijn t he t patriottism e — Renaissance e n achttiend e eeu w voelde n d e heel e werel d al s hu n vaderland — verdwijnt he t kerkelij k dogmatisme , e n me t die andere kunstmatig e distinctie s verdwijn t oo k d e opvattin g van he t „vak " al s afzonderlijkhei d e n raak t du s d e vakma n op de n achtergrond . Ee n geslach t va n cosmopoliete n e n deïsten za l du s steeds , i n zij n best e momente n e n zij n best e geesten, nie t de n groote n geleerde , maar he t universeel e geni e te voorschij n brengen . „D e heel e werel d i s mij n vaderland " zet zic h i n he n o m t o t : „D e heel e werel d i s mij n vak" . Di t i s de onweerhoudbar e consequenti e va n he t rijp e eenheidsge voel, da t pantheïsm e is . E n he t i s gee n toeva l maa r redelijk heid da t d e periode n va n sterk-individualistiso h wille n d e groote universeel e geeste n voortbrachten , di e naas t zichzelf , in zichzel f d e Eenhei d belede n hebben : Leon-Battist a Alberti , Leonardo d a Vinc i — Goethe . Bepalen w e on s voo r he t thans-voorhande n tijdper k to t het volgend e curieus e voorbeel d va n autoriteiten-gering schatting. In d e voorred e va n „Do n Quichotte " stel t Cervantes zichzelven ironisc h voo r al s tobben d ove r ee n geleerd e introducti e voor zij n wer k e n zic h tege n ee n bi j toeva l binnentreden d vriend beklagend , da t hi j waarlij k gee n kan s zie t om , „zoo als he t behoor t e n zooal s andere n doen" , zij n boe k t e voor zien va n ee n reek s geraadpleegd e auteurs , liefs t he t heel e alphabet langs „t e beginne n me t Aristotele s e n t e eindige n met Xenophon , Zoïlu s e n Zeuxis , hoewe l d e ee n ee n schilde r en d e ande r ee n lasteraa r wa s — gezwegen no g van Plat o en d e Schrift" ! Hie r oo k d e spotterni j me t conventioneel e 220

autoriteiten-aanroeping e n bevoegdheids-kwakzalverij , d e spotternij va n elk e individualistisch e period e o f overeen komstig temperament . I n d e Middeleeuwen e n de zeventiend e eeuw daarentege n zweer t me n bi j autoriteiten , o p el k ge bied, va n d e onfeilbar e Heilige n af , to t d e onfeilbar e Schrift , den onfeilbare n Aristotele s e n de n onfeilbare n Boilea u — wiens onfeilbaarhei d zelf s d e Revoluti e overleefde ! Niet allee n d e autoriteite n zelf , maa r oo k hun dupe n wor den aa n d e kaa k gestel d — en i n di e werel d va n bedrieger s en bedrogenen , leef t da n éé n wakker e geest , di e niemand s dupe is , oo k niet , nee n voora l nie t zij n eige n dupe , e n di e in he t bese f va n zij n superioritei t rusti g zij n voordee l doe t met d e bott e goedgeloovighei d va n d e onderworpe n massa . Dit i s d e typische , d e natuurlijk e hel d va n d e vroeg e Renaissance: Tij l Uilenspiegel , d e triom f e n d e glori e va n het sluw e overleg , e n i n zij n naa r onze n smaa k misschie n weinig verheve n levensbeschouwin g vertegenwoordig t hi j een belangrij k elemen t va n he t Renaissance-individualisme , het verlange n zic h vóó r alle s t e late n gelden , e n i n ee n wereld waa r me n o f hame r o f aambeel d weze n moet , i n gee n geval aambeel d t e zijn , voorloopi g zonde r eenig e verder e zedelijke bekommering , i n ee n glorieu s gevoe l va n nieuw verworven vrijhei d e n pas-bevochte n durf . Zoo beschouw d e n me t d e Middeleeuwe n al s achtergron d krijgt da n voora l Uilenspiegel s avontuu r bi j de n landgraa f tran Hesse n ee n ruim e e n algemeene , zee r eigenaardig e beteekenis. Uilenspiege l geef t zic h daa r naa r me n wee t voo r kunstschilder ui t e n za l d e gansch e grafelijk e famili e va n haren oorspron g a f me t a l haa r wederwaardighede n o p he t doek brenge n tege n ee n goed e beloonin g i n goude n dukaten . Hij neem t di t aan , vooraf verklarend , da t slecht s zij , die van wettige geboort e zijn , he t kunstwer k zulle n kunne n zien . Voor d e andere n za l he t schijne n al s wa s e r niet s da n he t 221

grauwe doek . Onnoodi g t e zegge n da t Uilenspiege l e n zij n kornuiten d e dukate n verbrasse n e n i n d e zaa l waa r ' t wer k te geschiede n heet , ee n vroolij k leventj e leide n — tot d e da g daar i s e n d e landgraa f he t kunstwer k i n oogenschou w wi l nemen. Daar staa t hi j da n e n zie t slecht s he t naakt e doe k e n wi l het nie t wete n e n wrok t tege n zij n moeder , di e du s blijkbaa r indertijd zij n vade r bedroo g — en d e landgravi n e n he t ge heele ho f — niemand zie t iet s da n he t ledig e doe k e n nie mand durf t he t zeggen , e n d e ee n geef t ove r he t kunstwer k dat e r nie t is , a l geleerde r „kunst-historische " opmerkinge n ten best e da n d e ande r — hoeveel theologen-geleerdhei d e n theologen-bevoegdheid i s e r nie t bestee d aa n buitengemeen diepzinnige teksten , di e tenslott e bleke n o p vertaalfoute n e n begripstekorten berustend e onzi n t e zijn ! — totdat ee n hof * nar (i n he t verhaaltj e zelf s maa r ee n „narrin"! ) verklaar t dat e r gee n schilderi j t e bekenne n e n da t Uilenspiege l ee n bedrieger is . Dez e landgraa f e n zij n ho f beelde n zuive r de n geest va n de n goedgeloovige n Middeleeuwer , va n eike n i n een collectivitei t opgaande , di e eerde r zij n eige n ooge n wan trouwt e n zij n eige n moede r verdenkt , da n ee n „mirakel" , 't wel k zij n ooge n e n zij n moede r desavoueer t e n dat he m me t het noodig e aplom p doo r ee n kwakzalve r word t opgedron gen, t e durve n i n twijfe l trekken . E n d e moraal : di t word t er va n de n mensen , di e zic h allee n maa r o p „gezag " verlaat , zijn critisc h oordee l werkeloo s stel t —; zijn ooge n zel f zij n hem da n te n slott e va n gee n nu t meer ! Zooals w e weten , heef t Andersen dit them a overge nomen — of naa r eige n ingevin g aangewen d — in zij n sprookje „D e Nieuw e kleere n va n de n Keizer" . D e zooge naamde wever s worde n daa r voorgestel d al s gemeen e be driegers, Uilenspiege l echte r al s ee n schalk , wien s devie s „mundus vul t decipi , erg o decipiatur" , he t devie s wa s va n 222

den tijd . Overigens , e n di t maak t he t Uilenspiegel-avontuu r tot iet s universeels , iet s va n all e tijden , bedoel t oo k Andersen het gebre k aa n zelfvertrouwen , aa n persoonlij k inzicht , samenhangend me t menschenvree s e n autoriteitenvereering , (collectiviteits-instinct) aa n t e toonen ! Andersen laat ee n kind, d e auteu r va n „Uilenspiegel " ee n dwaa s he t verlos sende woor d uitspreken . Dezelfd e strekking : „kindere n e n g e k k e n . . . . " , maar i n el k geval : geen autoriteiten ! In gee n enke l onmaatschappelij k tijdperk , i n gee n enkele n critisch-satirischen gees t blijf t dez e spo t me t autoriteiten verheerlijking achterwege . Me t wel k ee n immen s genoege n vermeldt Anatol e France (i n een de r opstelle n va n zij n „Vie Littéraire") he t geva l va n ee n o p he t admissie-exame n voor d e Hooger e Krijgsschoo l opgegeve n dictee , doo r he t gansche lan d al s afgrijselij k e n barbaarsc h „ijzervreters Fransch" uitgekrete n e n da t te n slott e onvervalsch t proz a van nieman d ander s da n de n groote n Michele t blee k t e zij n — zonder da t ee n de r „kenners " e r iet s va n ha d bemerkt . I n een eenig e jare n gelede n hie r t e land e verschene n roma n wordt ee n zee r vermakelij k toonee l opgehange n va n ee n filologisch college , waa r bijzonde r hooggeleer d e n diepzinni g wordt geredetwis t ove r ee n „duister e plaats " di e te n slott e een grov e drukfou t blijk t t e zijn . Dergelijk e college-ure n kun nen som s eeuwe n lan g duren , voo r ee n kin d o f ee n simpel e de „duister e plaats " o f d e „raadselachtig e tekst " zonde r eenig respec t voo r d e ove r he t onderwer p volgeschreve n boekerij abacadabr a heet . Daarto e moe t ee n nieuw , va n binnen-uit verander d geslach t he t lich t hebbe n gezien . Dit wa t de n „Landgraaf" , de n Middeleeuwe r betreft , thans ove r Uilenspiegel-zelf , d e eerst e gestalt e va n d e jong e Renaissance. Waarin onderscheid t zich , ka n me n vragen , d e bedrie gende Uilenspiege l va n d e bedriegend e Middeleeuwsch e 223

monniken, di e o p nie t minde r sluw e wijz e da n hi j d e liede n het gel d ui t de n za k wete n t e kloppen ? Tegenover Uilenspiegel s avontuu r laa t zic h al s pendan t de bekend e monnikenstree k vertellen , di e aa n ee n kwartjes vinderstruc doe t denken : ho e ee n monni k rondreis t me t ee n handlanger die , voorgeven d he m nie t t e kennen , midde n onder ee n hel-en-verdoemeni s donderend e pree k zic h plot seling al s bezeten e aanstelt , zic h de n duive l laa t uitbannen , uitbundig zij n genezin g uitjubel t e n d e verbijsterd e schar e nog een s opnieu w va n d e goddelijk e krachte n de r duivel bezwerende monnike n overtuigt . Het onderschei d tussche n de n ee n e n de n ande r i s he t algemeene onderschei d tussche n de n Renaissance-bedriege r en de n Middeleeuwsche n bedrieger , tussche n maatschappe lijke „ondeugd" , e n individualistisch e „ondeugd" , tussche n den geweldenaa r e n d e n . . . . Uebermensch. I n hoogst e instantie vinde n w e hetzelfd e verschi l teru g tussche n de n Vorst zooal s Macchiavell i leeraar t da t hi j moe t weze n e n den Vorst , zooal s hi j meesta l is , doc h waartege n Macchia velli he m al s tege n ee n slech t voorbeel d waarschuwt , onge veer volgenderwijze : „Niet va n wa t g e zijt , maa r we l va n wat g e schijnt , hang t u w welslage n i n dez e werel d af , daar om moe t d e Vors t (zo o hi j zic h handhave n wil ) kunne n veinzen. Daa r n u voora l vertoo n va n religieus e gezindhei d het vol k inneem t e n misleidt , ma g hi j da t vertoo n nie t ach terwege laten . Maa r hi j moe t nie t to t d e smakelooz e over drijvingen vervalle n va n ee n zeke r Vors t i n onz e dagen , dien he t mi j nie t voeg t hie r t e noeme n (bedoel d i s volgen s commentatoren Ferdinand de Katholieke ) e n di e voortdu rend de n mon d vo l heef t va n zij n vroomhei d e n zij n Chris telijkheid, terwij l w e toc h hee l goe d weten , da t hij , al s hi j deed naa r zij n zeggen , allan g kroo n e n lande n kwij t zo u zijn." Da t i s krachtig e Renaissance-oprechtheid , n a e n 224

tegenover zwakkelijke , Middeleeuwsche , maatschappelijk e zelfverheerlijking, individualistisch e zelfkennis , n a maat schappelijke zelfmisleiding . D e bedriege r Uilenspiege l wee t precies wa t hi j waar d is , d e bedriegend e monnike n zulle n altijd me t sophistieke n praa t e n sophistiek e penitenti e anderen i n d e verdoemenis , zichzel f i n he t rein e e n zelf s i n den heme l wete n t e praten . Zóó gezie n word t „He t Rech t va n de n Sterkste " oo k waarlijk he t rech t va n de n sterkste , zo o i s he t duldbaar , redelijk e n bewonderenswaardig . Nie t d e gepantserd e e n huichelende zwakkelin g i s d e „sterkste" , nie t hi j di e he t meeste gel d e n troepe n achte r zic h heef t e n i n zic h de n waan va n zij n „goddelijk e roeping" , di e me t d e ficti e va n zijn nobel e doeleinde n o p d e lippe n stede n pla t brandt , maa r de sterkst e i s hij , di e „onde r zij n eige n beheerschin g staat" , met die n verstand e da t hi j zichzelve n kent , aanvaard t e n zonder illusies , zonde r leugens , zonde r aanroepin g va n ee n barbaarschen Volksgod , zij n doeleinde n nastreef t e n zijn dade n op zic h neemt : Lorenzo de Medicis . Oo k voo r dez e sterke n geldt het : waarachti g i s waa r e n eerlij k i s zedelijk . Doc h hoe velen zij n e r nie t onde r d e Machtaanbiddend e gepantserd e marionetten, di e zic h „Uebermensch " wane n — een woord da t Nietzsche nimmer i n he t meervou d gebruikt , weten d de n waren Uebermensc h eenzaa m bove n alle n e n tege n allen , me t als ergste n vijan d de n Staat! ! — en ho e zeldzaa m weini g zij n daarentegen degenen , di e werkelij k zichzel f zonde r moreel e frasen geweldenaa r erkennen , e n da n no g geweldenaa r blij ven kunne n e n durven . Verrewe g d e meeste n worde n doo r zelfinzicht va n wa t z e da n al s misdaa d gevoele n afgehoude n en aldu s onschadelij k gemaakt , e n d e hee l enkelen , hee l sterken, di e „slecht " wille n zijn , wete n t e zij n e n kunne n zijn, ontleene n daaraa n hu n recht . „Elks Recht gaat , zoove r zijn Mach t gaat " leer t immer s oo k Spinoza. Maar d e war e 225 Prometkcus. I J

macht lig t i n d e Rede , nie t i n kanonne n e n gel d e n dwan g op andere n uitgeoefend . E n Spinoza verstaat onde r „Macht " door no g slecht s „wijsheid " e n „zelfbeperking" . Doc h d e zelfmisleiding maak t oo k va n de n zwakk e ee n overweldiger . „In de r Boshei t begegne t sic h de r Uebermüthig e mi t de m Schwachlinge". Hoevele n de r zwakkelinge n blaze n zic h o p tot „overmoedigen" , sind s z e zich , niet s mee r da n afgericht e ledepoppen, i n hetzelfd e onzalig e uu r me t de n „krijgsman " uit Nietzsche's Zarathustra hebbe n vereenzelvigd , waari n zich vulgair e egoïste n voorlooper s va n de n Uebermensc h waanden e n brulden al s leeuwen , zonde r ooi t t e zij n „kameel " geweest! De Renaissance-litteratuu r creëerd e de n sterken , bewus ten overweldiger , de n Overmoedige , ui t bewonderin g voo r zijn intelligenti e e n zij n grenzelooze n zedelijke n dur f — in de Middeleeuwe n zo o gerin g geteld , welhaas t geminach t — vooral voo r zij n roekelooz e zelfaanvaarding , i n collectivi teiten onbruikbaa r e n du s onbekend , creëerd e he m i n d e gestalten va n Uilenspiegel , Reinaer t d e Vo s e n Macchiavelli' s „Principe". Deze drie , hoezee r oo k verschillend , e n ho e zonderlin g hu n samenvoeging mog e aandoen , behoore n bi j elkaar : gedrieë n beduiden z e de triom f va n d e intelligenti e ove r d e zotheid , da t is: van he t individ u ove r d e collectiviteit , waarva n „zot heid" he t weze n is , va n d e oprechthei d ove r d e huichelarij , van he t realism e ove r he t no g imme r zo o geheete n „idea lisme", va n d e zelfaanvaardin g ove r d e zelfmisleiding , va n den Uebermensc h ove r de n huichelende n geweldenaar . En Uilenspiege l i s d e eerst e Uebermensch . „Reinaert d e Vos " i s onvergelijkelij k vee l diepe r da n „Uilenspiegel", he t i s ee n proev e va n volkome n modern e (in de n zi n va n individualistische ) maatschappij-critiek , va n hooghartige maatschappij-verachtin g e n roekelooz e vast 226

beslotenheid daari n tussche n dief - e n diefjesmaat , zo t e n zotshulp aa n he t langst e ein d t e trekken , i n d e overtuigin g dat d e war e superioritei t d e superioritei t de r intelligenti e is. I s he t hondj e Courtois , da t Reinaer t aanklaag t we gens openlijk e diefsta l va n zij n (slink s gestolen ) worst , niet d e sluw e woekeraar , d e „handig e zakenman " di e zich ove r de n rappe n roove r beklaagt ? I s d e zoogenaamd e Wereldvrede va n konin g Nobel , waarva n muize n e n ratte n en zoovel e ander e zwakk e diere n uitgeslote n blijven , nie t de hoo n aa n he t zoogenaamd e Rech t i n d e maatschappij , dat i n werkelijkhei d ee n verbon d va n d e sterke n (hie r i n den gebruikelijke n zi n genomen ) tege n d e zwakke n is , waarbij d e sterke n allee n aa n bande n worde n gelegd , voo r zoover z e elkaa r zoude n kunne n benadeelen , ja , d e hoo n aan ee n gansche , geocentrisch e e n anthropocentrisch e we reldbeschouwing? Over de n pastoor , di e elkee n absoluti e belooft , di e Juleke , 's koster s vrouw , ui t d e Scheld e visch t — kunnen w e zwijgen , hij i s he t vast e spotbeel d i n di e gansch e litteratuur , oo k ove r den respectlooze n overmoed , di e Belijn , de n R a m , to t ee n hofkapelaan verheft . Maa r wel k ee n prachtcarricatuu r va n den Gezalfd e Gods , de n Koning , i s dez e Nobel , di e me t de n mond vo l mooie n praa t zij n trouwst e dienaar s verloochent , en a l d e hu n gedan e toezegginge n va n vergeldin g e n eer herstel vergeet , zoodr a Reinaer t he m gou d belooft . Da t zij n de heerscher s — en d e dienare n e n hovelinge n ee n pa k va n 't zelfd e laken , zó ó i s d e werel d e n wa t res t de n intelligent e anders, da n me t d e zothei d e n d e slechthei d va n d e andere n zijn voordee l t e doen ? Het i s zij n volkome n recht , daa r hi j „d e beste " is . Schijn heilig i s Reinaert , doc h nie t al s Shaw's geliefkoosde „Clergyman-shareholder" — maar al s Macchiavelli' s Vors t — elkeen dup e makend , maa r nimme r zij n eige n dupe , gee n deug d 227

"bezittend, maa r oo k gee n deug d huichelen d — anders da n als welbewus t midde l to t ee n bepaal d oogmer k — en i n zij n hart oo k gee n deug d va n andere n eischen d o f verwachtend . Doch daarto e word t mee r geestkrach t da n di e va n de n gemiddelden „Clergyman-shareholder" vereischt ! En mee r oprechtheid. Nu i s he t juis t echte r d e ingeschape n — in d e Inleidin g als „noodzakelijk " ontvouwd e — afkeer va n elk e maat schappij tege n dez e e n ieder e werkelijk e oprechtheid , di e den naa m Macchiavell i al s me t ee n zwar t aureoo l va n dui velsch cynism e heef t gemerk t — en wellich t i s he t d e wal ging bi j he t wederzijdsc h vertoo n va n zedelijk e verontwaar diging — datzelfde prate n ove r eige n heilig e rechte n e n heilige plichten , ' t wel k w e gedurend e de n oorlo g no g kras ser da n i n vredestij d (he t i s e r steeds ) moete n aanhoore n e n aanschouwen, no g gezwege n va n de r neutrale n larmoyan t geteem ove r ' s wereld s slechtheid , wellich t i s he t precie s om di t alles , da t „I l Principe " than s zo o bijzonde r aange naam e n verruimen d aandoe t bi j he t leze n — als bijvoor beeld Shaw's „Commo n sens e abou t W a r " . Hier is „commo n sense" e n dit hee t hie r al s daar , al s altijd : cynisme . Maar éé n din g dien t me n da n toc h we l t e bedenke n e n éé n ding word t maa r steed s vergeten : al s Macchiavell i cynisc h is, da n i s Plato , de hoogvereerde , d e hoogverhevene , precie s evenzeer e n o m precie s dezelfd e rede n cynisch . Macchia velli zegt : wi e mach t wi l hebben , moe t liege n e n dwingen , mag nimme r zic h o m Rech t bekreunen . E n Plato zegt ove r den Rechtvaardige , ove r hem , „di e nie t braa f schijnen , maa r braaf weze n wil " (juis t d e woorden , di e Macchiavell i bezigt ) „dat me n he m za l geeselen , folteren , boeien , d e ooge n uit branden e n te n leste , n a all e mogelijk e rampen , kruisigen" . H e t i s d e bekend e passag e ui t de n Gorgias , waari n egocen- , trische kleingeestigheid , di e steed s o p iederman s sta l zij n 228

eigen stokpaar d terugvindt , ee n „voorspellin g va n Christus * komst" heef t gezien , maa r di e o p eike n ware n rechtvaardige , in elk e maatschappij , va n toepassin g i s — iets da t natuur lijk nimme r doo r d e geleerd e steunpilare n va n eenig e collec tiviteit ka n worde n gevoel d o f toegegeven . Het i s wellich t juis t o m da t helder e inzich t i n d e werke lijkheid, di t ontbreke n va n goedkoop , maatschappelij k „idealisme", da t Plato door Sha w zee r eigenaardiglij k ee n realist word t genoemd , i n verban d met Ibse n (i n „Th e Quintessence o f Ibsenisme") die n hi j oo k ee n „realist " heet , tegenover d e maatschappelijk e „idealisten " naa r spectatoria len trant . Zi j di e gewoo n zijn , zic h bi j d e gebruikelijke , buitengemeen eng e opvattin g va n „realisme " nee r t e leg gen, zulle n waarschijnlij k we l volstaa n met Shaw' s opvatting al s „paradoxaal " te r zijd e t e schuive n — zoo i s me n het spoedigs t geree d — maar he t kom t on s voor , da t Sha w hier wee r he t volkome n juist e inzich t toont : If th e term realist is objecte d t o o n account of som e o f it s moder n associations, I ca n onl y recommen d you , i f yo u mus t associate i t wit h somethin g els e tha n m y ow n descriptio n o f its meanin g t o associat e it , no t wit h Zol a an d Maupassant , but wit h Plato" . Ditzelfde „Platonische " realism e bedoele n we , al s we spreken ove r Renaissance-realism e e n achttiende-eeuwsch realisme n a e n tegenove r d e collectiev e verblindinge n e n begripsverwarringen, d e collectiev e „idealen " e n collectiev e exaltaties va n d e zeventiend e eeu w e n d e Middeleeuwen . Het i s hetzelfd e „realisme" , waarme e i n he t Evangeli e d e Oude We t al s ontoereiken d e n onvoldoend e word t herken d en aangetoon d — hetzelfde „realisme " waarva n Spinoza de blijken geeft , al s hi j ove r de n „krijgsheld " e n de n „edelman " spreekt, he t beduid t eenvoudi g „begrip " e n i s al s zoodani g anti-maatschappelijk. 229

Wie du s me t eenige n schij n va n rech t Macchiavell i cynisch wi l blijve n noemen , za l voortaa n oo k Plato voor een „cynicus " diene n ui t t e maken . Beide n toone n aa n d e volkomen onvereenigbaarhei d va n mach t e n heerschappi j met war e eerlijkhei d e n war e rechtvaardigheid , doo r ee n overeenkomstig individualistisc h inzicht . *) Plat o wendt zich, n a di t geconstateer d t e hebben , wee r va n d e werkelijk heid a f e n geef t de n raad , die n nieman d volge n k a n : afzon derlijk i n deug d t e leven . E n omda t iederee n zic h gaarn e vleit, da t hi j di t eigenlij k alreed s doet , e n zij n medeplichtig heid aa n he t gemeen e kwaa d liefs t loochen t e n vergeet , daarom vind t men Plat o niet „cynisch" . Maa r Macchiavell i b 1 ij f t i n d e werkelijkheid , waa r immer s altij d machtheb bers zijn , vel e vorste n e n vel e gegadigde n naa r he t métie r van vors t e n naa r ander e machtig e posities . Hu n houd t hi j in zij n Vorstenschoo l voor , da t zi j zic h nie t behoeve n t e vleien, deug d t e kunne n beoefenen , al s zi j mach t begeere n ' ) Sommigen doe n da t zelf s zonde r he t t e wete n o f he t zo o t e bedoelen , als he t war e ,,i n hu n onschuld" . Zo o heef t onlang s d e Delftsch e Hoogleeraa r Professor Kip s voo r ee n leergieri g Berlijnsc h gehoo r betoogd , da t Nederlan d in d e 17 e eeu w ee n wereldrij k ko n zij n geworden , indie n he t zic h aa n „ D e Oranjes " ha d onderworpe n e n d e heel e bend e de r D e Witte n e n Olden barneveldts — waartoe naa r de n gees t oo k Spinoza behoorde — tijdig d e hersens ingeslagen . Liberalism e heett e hi j he t groot e beletse l o m wereldrijke n te stichten . Sommig e „liberale " blade n hebbe n zic h ove r wa t z e noemde n ,wetenschap i n diens t va n politiek " geweldi g boo s gemaakt. Zee r te n onrechte . Met „wetenschap " hebbe n dergelijk e uitinge n niet s t e make n —, maar d e man ha d intussche n volkomen gelijk. Elk e pogin g naa r Rech t o p waar achtig zedelijke n grondsla g (wa t „liberalisme " da n toc h wi l zij n e n wellich t "wel een s ee n oo^enbli k i s geweest ) verzwak t d e krach t va n ee n collectivi teit e n staa t du s d e stichtin g va n wereldrijke n e n dergelijk e collectiev e prestaties i n de n weg . D e professo r heef t he t goe d gezegd , voo r ee n collec tiviteit geldt : ho e slechter , ho e hechter . Zo o hi j i n deze n vor m d e conclusi e van zij n stellin g aandurve n e n z e daarn a no g verdedige n zou , da n war e hij bijna . . . . Uebermensch ! 230

en da t hu n „recht " o p zij n bes t he t Rech t va n de n sterkst e is. Wi e da t da n nie t aandurft , moe t gee n Vors t wille n zij n en za l gee n Vors t wille n zijn . Doc h wi e he t we l wi l e n we l durft, vind t daa r d e voorschrifte n va n he t métier : i n welk e gevallen he t goe d is , i n veroverd e streke n verdeeldhei d t e zaaien, i n welk e gevalle n he t heerschen d vorstenhui s gedood , dan we l verbanne n moe t worden , wannee r me n moe t om koopen e n wannee r me n moe t vleien , wannee r dreige n e n wanneer overreden , wa t he t nu t i s va n partijtwiste n i n over wonnen gebiede n e n o p welk e wijz e d e veroveraa r z e he t best aanwakkere n e n i n stan d houde n ka n — kortom, d e raadgevingen, di e schoo n onuitgesproke n no g steed s de n grondslag uitmake n va n wa t me n „hooger e diplomatie " pleegt t e noemen , va n d e kolonial e e n Europeesch e politie k der machthebbend e mogendheden , me t di t verschil , da t d e Renaissance-tyran — Macchiavelli's boe k i s aa n Lorenzo de Medicis opgedrage n — deed wa t hi j dee d zonde r d e Schrif t in d e han d e n de n mon d vo l zedelij k vertoon , zonde r d e hedendaagsche sprookje s va n „Heerschersdeugden " e n „Heerschersverantwoordelijkheid", oo k waa r d e heersche r o p het bes t noc h iet s te n goede , noc h iet s te n kwad e uitrichte n kan e n meedrijve n moe t me t d e toevalli g bovendrijvend e partij. In di t spe l va n krach t e n tegenkrach t ko n el k zic h op werpen to t tyran , maa r oo k to t tyrannen-belage r e n tyran nen-moordenaar — en ofschoo n me n de n tyra n som s bewonderde, altij d vreesd e e n vaa k benijdd e — vele sympathieën ware n bi j de n tyrannen-moordenaar . I n elk geva l wa s he t pompeuz e woor d „Koningsmoorder " in zij n geëxalteerd e beteekenis , welk e samenhang t me t het dogm a va n d e goddelijkhei d de s koning s va n vroe gere e n later e eeuwen , die n gansche n tij d vreemd . Toen Lorenzo de Medici s i n 1478 de deelhebber s aa n 231

de Pazzi-samenzwering , — waaronder ee n bisscho p i n vol ornaa t — buiten d e venster s va n hu n eige n palei s lie t ophangen, wa s da t eenvoudi g d e daa d va n ee n r e a l i s t , van ee n man , di e wee t da t hi j „hame r o f aambeeld " moe t zijn, di e vastberade n e n koelzinni g handhaaf t wa t hi j bezit , maar di e zic h nie t inbeeldt , da t hi j d e „onverlaten" , di e zic h aan zij n goddelijk e persoo n vergrepe n hebben , hu n „gerecht e straf" doe t ondergaan . D e krachtig e individualis t ken t zij n eigen methode n e n zij n eige n wege n e n wee t da t z e precie s als di e de r andere n zijn . Hi j heef t d e ficti e va n zij n „godde lijkheid" nie t noodi g o m zic h t e handhaven . Zij n Rech t i s het uitgesproke n Rech t va n de n Sterkste . De inbeeldin g va n eige n „goddelijkheid " — algemeen, naar w e weten , onde r d e vorste n va n d e zeventiend e eeu w — is d e steu n de r innerlij k zwakke n e n hu n daaro m „va n Godswege" toebedeeld . W a n t i n ee n gezond e maatschappi j is oo k d e koning , zelf s ee n brillan t e n schijn-ster k konin g als bijvoorbeel d Lodewij k XIV, maatschappelijk, da t wi l zeggen: egocentrisc h e n innerlij k zwak . Ee n individualis t alleen ka n Uebermensc h zijn , all e zelfmisleidin g derve n e n dan no g i n gewel d e n tyranni e zic h staand e houden , e n da t i s kracht; Napoleo n zo u hebbe n kunnen , hebbe n durve n heer sohen me t Macchiavelli' s „Vorstenschool " i n d e han d — Lodewijk X I V had d e ficti e va n zij n goddelijkhei d va n noode o m t e durve n zeggen : „l'Eta t c'es t moi " e n zij n „bo n plaisir" t e doe n gelde n al s wet . Ho e zwa k i s ee n Lodewij k X I V bij ee n Lorenzo de Medicis ! He t schijn-krachtig e „l'Etat c'es t moi " i s allee n naa r de n vor m ee n woor d va n zelfbewust individualism e — in weze n i s he t d e uitin g va n de opperst e Autoriteit , di e zic h wee t gedrage n doo r d e religieuze adorati e va n ee n volk , e n voora l doo r de n i n he t dogma zijne r goddelijkhei d uitgedrukte n wi l va n ee n God . De sterk e vors t i s Macchiavelli' s Vorst , di e alle s wa t zij n 232

metier beduidt, in koelbloedig bese f onde r d e ooge n ziet , en da n no g eige n we g durf t gaan . Beschouwen w e Lodewij k IX, Lorenzo' s tijdgenoot, zonder zij n vermaard e bijgeloovigheid , zwijge n w e een s va n den fameuze n hoe d me t heiligenbeeldje s — met zij n weze n e n zijn overtuiginge n ha d di t alle s immer s eve n weini g t e make n als d e ti c o f d e manie , waaraa n d e koelste , redelijkst e mense n van all e tijde n onderhevi g ka n zij n — dan vertoon t oo k hi j op merkwaardig e wijz e d e treffend e trekke n va n de n Vors t naar he t har t va n Macchiavelli . I n zij n geringschattin g voo r uiterlijke distinctie-middelen , voo r ceremonieel , i n zij n r e a l i s m e , behoor t hi j to t he t typ e va n individualistisch e vorsten, zooal s d e Renaissanc e e n d e achttiend e eeu w z e hebben voortgebracht : Lorenzo de Medicis , Frederi k d e Groote. Zijn groot e mededinge r e n tegenstander , Kare l va n Bourgondië („D e Stoute" ) i s daartegenove r he t typ e va n den middeleeuwsch-zeventiende-eeuwschen maatschappelijke n vorst, va n de n „Gezalfd e Gods " — in zij n prachtlievendheid , zijn overschatte n va n uiterlijk e distinctie-middelen , zij n hangen aa n ceremonieel . D e triom f va n Lodewij k IX over Karel va n Bourgondi ë i s da n wee r d e triom f va n he t intel lect ove r d e stupiditeit , va n Renaissance-realism e ove r Mid deleeuwsche fantasteri j — de triom f va n Reinaer t d e Vos ! Doch ho e weini g hebbe n zelf s denker s e n individualiste n gevoeld voo r d e grenzelooz e zelfaanvaarding , he t heldhafti g realisme va n Macchiavelli , zij n afkee r va n a l d e zalvend e zelfmisleiding, di e me n no g maa r altij d „idealisme " heet , voor d e krach t e n d e onversaagdheid , waarme e hi j d e structuur de r dinge n bloo t legt , zonde r halfwe g teru g t e schrikken. Rousseau kon i n he t bestaa n va n zul k ee n cynisch monste r eenvoudi g nie t geloove n e n spreek t i n zij n „Contrat Social" het vermoede n uit , da t Macchiavelli' s boe k 233

de vorste n e n hu n misbruike n heef t wille n hekele n e n da t hij voo r zij n veilighei d de n vor m va n lesse n e n raadgevinge n koos. Ee n mensc h zie t toc h maa r altij d wa t hi j gaarn e wil ! Macchiavelli i s immer s hee l gee n uitzondering , a l heef t hi j de dade n e n instincte n zijne r tijdgenoote n de n vor m va n ee n theorie gegeven . Zij n nuchtere , realistisch e gees t wa s d e geest de r Italiaansch e Renaissanc e — spreekt e r da n ee n andere ui t d e mémoire s va n ee n Philippe de Cornmynes , ui t de gedenkschrifte n e n brieve n va n Pause n e n condottieri ? Weten w e nie t ho e z e glimlache n ove r d e fraze n va n „heili g recht" e n „heilig e plicht" , waaraa n d e innerli j k-zwakke Noordelijke Middeleeuwer s zic h staand e hielde n (e n no g houden) omda t z e d e onbedekt e waarhei d va n hu n eige n drijven, va n hu n hebzuch t e n heerschzuch t nie t drage n kon den, ho e z e a l di e exaltatie s doorzagen , zij , d e eersten , di e huurlingen gebruikten , omda t z e niet s bijzonde r verheven s vonden i n de n soldatendood , e n di e oo k all e ander e dinge n eveneens koelbloedi g noemde n bi j hu n ware n naam ? Ook Spinoza (i n zijn „Staatkundig e Verhandeling" ) oppert d e veronderstelling , da t Macchiavelli' s boe k al s ee n waarschuwing aa n d e lieden , o m gee n vors t me t absolut e macht t e bekleeden , moe t worde n opgevat , daa r immer s „een wij s m a n n i e t s z o n d e r ee n g o e d oog m e r k d o e t" . E n oo k Spinoza ziet, aldu s onderstellende , de verborgen , zedelijk e waard e va n „I l Principe " ove r he t hoofd, welk e dez e i s : da t he t gee n koning , gee n mensc h onkundig laa t omtren t datgen e wa t hi j za l hebbe n t e doe n als hi j reik t naa r d e macht ! Tegenover deze , i n de n gangbare n zin , weini g idealisti sche verheerlijkin g va n de n sterke , ston d ee n mi n o f mee r idealistisch-getinte haa t tege n de n tyran . Nie t elkeen , zelf s toen bijn a niemand , ha d he t to t Macchiavelli' s hoogt e va n 234

levenserkenning e n zelferkennin g gebrach t e n menig e eer zuchtige jongen , me t gee n andere n wensc h i n he t har t da n de ledig e plaat s t e bekleeden , di e d e moor d o p ee n tyra n hem late n zou , tooid e zichzel f me t de n naa m van Brutus , meer da n da t hi j ee n Brutus was . Doch di t bewijs t tegelij kertijd althan s i n wel k ee n hoog e vereering , voora l gedu rende d e later e Renaissance , d e idealistisch-opgevatt e tyran nendooder ston d — als „Brutus" al da n nie t historisc h juist ! Zoo w e de n Middeleeuwsche n gees t va n gezagsvereerin g en critiek-looz e onderwerpin g meende n t e moge n zie n ge symboliseerd i n de n haa t va n Dant e jegen s Brutus, dien hij , met Juda s tezamen , doem t i n d e benedenst e He l — dan mogen w e de n Renaissance-gees t va n individualistische n vrijheidszin e n zelfgevoe l zie n gesymboliseer d i n d e ver eering va n he t Renaissance-genie Miche l Angelo , voor dien zelfden Brutus! Voor zij n vrien d Donat o Gianott o vervaar digde Michel Angelo d e bust e van Brutu s als held , d e eenig e „fantaisie buste " va n zij n hand , e n i n Gianotto' s „Dialoge n over Dante' s Divina Commoedia " i s ee n gespre k va n de n auteur met Miche l Angelo opgenomen , waari n dez e laatst e de daa d van Brutu s vurig verdedigt . Enkel e jare n tevoren , in 1536, wa s Alexande r de Medici s gedoo d doo r Lorenzino , die al s ee n tweed e Brutus werd geroem d e n ove r wien s daa d De Musse t ee n dram a heef t geschreve n („Lorenzaccio" ) da t hier te r zijne r tij d bijzonderlij k vermel d e n besproke n za l worden. Overbodig t e zegge n da t he t verschi l tussche n Dant e eenerzijds, de n schrijve r van „Reinaert" , Miche l Angelo e n Shakespeare (i n „Juliu s Caesar"; later uitvoerige r aa n t e toonen) anderzijds , gee n toevallig , persoonlij k verschi l is , maar ee n fundamentee l verschil , i n de n gees t de s tijds , doo r de verschillend e bestemmin g de r verschillend e tijdperken . W e zulle n da n oo k i n d e zeventiend e eeu w d e waardeerin g 235

weer promp t zie n omslaan : vóó r de n legitieme n heersche r en tege n d e oppositie ; vóó r Caesa r e n tege n Brutus. Doch keere n w e than s ee n ander e zijd e va n he t Renais sance-individualisme naa r on s toe , te n eind e dez e t e bezie n naar d e algemeen e beteekenis . W e hebbe n i n d e Inleidin g uitvoeri g uiteengezet , ho e individualisme, al s zelfherkennin g de r Eenheid , zic h o p tweeërlei wijz e voordoet : i n d e vervangin g va n maatschap pelijk-zedelijke waarde n doo r persoonlijk-zedelijk e waarden , om daari n da n t e blijven , al s eerst e moment ; en i n d e ophef fing die r vooraf-gesteld e zedelijk e waarden , al s tweede , definitieve moment . E n w e noemde n di e beid e momenten : Don Quichottism e e n Hamlettisme , zedelij k handele n e n redelijk beseffe n — waarvan he t tweed e voo r he t eerst e ee n onoverkomelijk beletse l is , gelij k Hamle t zel f he t zo o goe d heeft gewete n e n gezegd . De nooi t mee r da n te n deel e redelijk e mensc h i n he t wer kelijke leve n echte r i s noc h gehee l „Hamlet " noc h gehee l „Don Quichotte" , maa r ee n mengelin g va n beiden , juis t omdat „Do n Quichottisme " al s idealistisch-zedelij k wille n en „Hamlettisme " al s redelij k inzich t d e twe e onderlin g verschillende momente n va n hetzelfde , va n de r Eenhei d zelfherkenning zijn . De onontwaakt e mensc h i n d e collectivitei t i s da n oo k noch Hamlet , noc h Do n Quichotte . De n mensc h n u zij n di e beide tegenstrijdig e momenten , zij n zedelij k streve n e n zij n redelijk besef , evenzee r lie f e n hi j za l altij d beginne n t e trachten zij n zedelij k wille n me t behul p va n zij n redelij k beseffen „goe d t e praten" . Kan hi j da t nie t (e n hi j ka n he t niet) , openbaar t he m d e redelijkheid zij n hoogst e zedelijk e streven , d e Deugd-zelf , als ee n eenzijdigheid , da n za l zij n zedelij k wille n di e 236

onverbiddelijke redelijkhei d eenvoudi g va n tij d to t tij d ont loopen o m o p t e gaa n to t de n Droom . Di e droo m za l da n altijd zijn : d e droo m va n ee n Blijd e Wereld . W a n t indivi dualisme beduid t geenszin s da t he t individ u zic h buite n d e menschheid stel t o f zo u wille n stellen , maa r allee n da t he t zichzelf daari n onderscheidt . E n d e individualist , wien s werkzaamheid sloope n is , omda t e n voorzoove r hi j redelij k is, droom t altij d va n bouwen , omda t e n voorzoove r hi j tege lijkertijd oo k rechtvaardi g is . In zij n eeuwi g verlange n naa r harmoni e ka n d e mensc h het bese f de r groot e Onverzoenlijkheid , d e aanschouwin g va n het Eeuwi g tege n zichzel f gekeerd e Leve n meesta l hee l niet , op zij n bes t bi j momente n dragen . Ayschylos vloo d he t doo r de n droo m va n ee n verzoenin g tusschen Jupiter e n Prometheus , tussche n wat nimme r ver zoend ka n wezen : Mach t e n Rech t — Plat o dee d hetzelfde en vloo d he t wreed e lich t die r allerzwaarst e Openbarin g i n den scheme r va n de n droo m eene r ideal e samenleving . E n zoo za l all e individualisme , voorzoove r he t zic h al s „zedelij k willen" voordoet , n a e n naas t d e redelijk e maatschappij onderscheiding (critiek , ontbinding ) to t ee n pla n va n maat schappij-heropbouw komen . Di t za l dan altij d ee n heropbou w op communistische n grondslag , (du s toc h wee r ee n ondenk baarheid) wezen . D e individualis t immer s loochent , omda t hij e r zel f nie t i n opgaat , d e fundamenteel e noodzakelijkhei d der „maatschappelijke " onderscheidingen . Zij n eige n dis tinctie-drang rich t zich , voorzoove r aanwezig , o p moreel e en intellectueel e onderscheidingen , di e zelf-werkzaamhei d veronderstellen, derhalv e i n d e uniformitei t noc h worde n geduld, noc h worde n nagestreefd , doc h waarme e hi j i n zij n toekomst-project voortduren d rekenin g houdt . Dit leer t d e red e alreed s ui t de n dubbele n aar d va n he t individualisme, al s tweeledig e zelfherkennin g va n d e Een (237

heid opgevat , e n d e histori e bevestig t het : i n a l l e p e r i o d e n va n anti-maatschappelijk , revolutionnair-indivi dualistisch wille n i s d e droo m va n ee n Blijd e Werel d gedroomd, al s ee n (slecht s schijnbare ) tegenstellin g me t de r individuen critisch e eigenwilligheid , d e droom , waari n d e „gevoelsmensen" gereedelij k gelooft , e n waari n oo k d e wijs geer voo r ee n wij l he t immer s i n menschelijke n zi n zo o „troostelooze" va n zij n wijshei d ontvliedt . Men behoef t zic h derhalve , dunk t ons , nie t he t hoof d t e breken, me t d e vraa g of Plat o ooit i n erns t geloofd e i n d e verwerkelijkings-mogelijkheid va n zij n Staat . D e argumen ten tege n zij n eige n projec t ligge n immers , w e stipte n he t reeds vroege r aan , i n zij n eige n wer k voo r he t grijpen . Zoo zie t Plato volkomen duidelij k he t lo t da t de n brav e wacht, di e nie t braa f schijnen , maa r werkelij k weze n wi l —• en toc h droom t hi j va n ee n Staat , waari n d e brav e (da t i s de wijze , wijshei d e n goedhei d zij n i n zij n gedachtegan g éé n en eenerlei ; wijsheid , goedhei d beduide n zielsgezondhei d —) leven e n zelf s heersche n zal . E n terwij l elder s Socrates doo r het orake l d e wijst e word t geheeten , omda t „hi j allee n weet , dat hi j niet s waar d i s i n d e wijsheid" ; terwij l dus , e n zee r terecht, al s criteriu m de r betrekkelijk e volmaaktheid , he t diep bese f va n eige n onvolmaakthei d geldt , za l i n die n gedroomden ideale n Staa t he t „lager e gedeelte " — de derd e stand, overeenkomen d me t d e derde , laagst e sfee r de r ziel , die de r begeerte n — zich v r ij w i 11 i g onderwerpe n aa n de beid e hooger e standen , namelij k di e de r Wachter s (ver dedigers) e n di e de r Wijze n (heerschers ) overeenkomsti g aan d e „driftige " e n „denkende " zielsgedeelten . Also f nie t juist altij d e n overa l d e lageren , d e laagste n zic h to t el k din g in staa t e n bekwaa m achte n e n elk e waardighei d beschou wen al s he t hu n rechten s toekomende ! Niet s i s immer s de n kleinen ma n t e groot ! Alsof oo k nie t juis t da t zeldzam e ver 238

mogen zic h vrijwilli g t e onderwerpe n —• niet ui t onverschil ligheid o f winstbejag , maa r ui t inzich t — iemand bove n de n lagen staa t verhef t e n onmiddellij k he t volst e rech t geef t t o t medezeggen, medewake n e n medeheerschen ! E n da n verde r — wat word t hie r a l nie t verwach t va n d e opvoedin g doo r denzelfden mensc h di e zo o goe d wist , da t „d e meeste r wekt , maar nie t leert, " e n di e zij n geloo f i n he t vooraf-bestaa n e n voortbestaan de r zie l juis t grond t o p d e potentieel e aan wezigheid bi j d e geboort e va n all e krachte n e n all e gedachte n in de n geest , gelij k da t word t toegelich t i n de n „Menon" , waar Sokrate s ee n jonge n slaa f allee n doo r he t verstandi g en methodisc h stelle n va n vrage n to t he t begrijpe n va n bepaalde mathematisch e stellinge n brengt . Zoo zoude n w e kunne n doorgaan , maa r voo r on s vorme n Plato's waarachtig idealism e e n Plato's „realistisch" levens besef tezame n wee r he t beel d va n de n Vader ende n Zoon , va n Wijsheid e n Goedheid , di e zij n Eé n e n toc h onderlin g ver scheiden — die zic h i n d e to t ontplooiin g gekome n mensc h naast elkande r e n me t elkande r openbare n e n i n hu n onder linge tweespal t ee n tragedi e kunne n zijn : d e tragedi e va n Sokrates. W e kome n o p di t laatst e terug . En dez e „tegenstrijdigheid " i s du s nie t ee n gevol g va n Plato's bijzondere p e r s o o n l i j k h e i d , maa r va n zij n w e z e n , va n he t individualistisc h Wezen , da t i n all e tijde n zichzelf gelij k blijft . Da t w e i n d e Renaissanc e Platonisch e redelijkheid e n Platonisc h idealism e nie t i n éé n mensc h vereenigd vinden , maa r verdeel d e n verstrooid , bewijs t hier tegen niets . (He t bewijs t we l iet s anders , waarove r later) . H e t i s e r , a l e v e l . Platonisch e redelijkhei d (inzich t omtrent d e onvereenigbaarhei d va n Mach t e n Recht ) vinde n we i n Macchiavelli , Platonisc h idealism e (d e droo m va n ee n Blijde Wereld ) i n Thoma s Morus ' „Utopia" . Duidelijk zie n w e hie r n u wee r d e innerlijk e overeenkoms t 239

van el k Individualistisch mouvement , e n ho e tegelijkertij d elke volgend e period e al s he t war e all e voorgaand e i n zic h opgenomen heeft . I n he t Renaissance-individualism e late n zich aldu s all e elemente n va n he t antiek e e n va n he t Chris telijke terugvinden . Wanneer w e nu , zo o beknop t mogelijk , Plato's Staat me t Moras' Utopia vergelijken , e n da n d e inferioritei t van Moras ' werk aantoonen , da n i s da t nie t o m critie k t e oefene n o p werken di e lan g „ui t de n tijd " zijn , di t war e ongerijm d e n overbodig, maa r o m aa n t e toonen , to t wel k ee n betrekkelij k gering pei l va n z e d e 1 ij k onderscheidingsvermoge n he t Renaissance-individualisme he t no g maa r heef t kunne n brengeen, waarui t da n wee r gereedelij k ka n worde n begrepe n dat e r n a d e Renaissanc e no g zul k ee n machti g tijdper k va n autoriteiten-vereering e n individueel e onderworpenhei d ko n komen. H e t wa s we l ee n geweldi g instinctie f élan , maa r nog bi j lang e nie t d e definitiev e zedelijk e vrijmakin g van he t Ik . Dez e berus t o p zedelijk e zelfkennis , dez e i s zelfkennis. Zelfonderscheidin g i s d e waarheid , waarva n ge zegd is , da t z e on s „vri j maken " zal . E n da n no g iet s blijk t weer opnieu w ui t he t betrekkelij k lag e zedelijk e e n filoso fische gehalt e van Moras ' werk, waaraa n toc h no g to t i n onz e dagen heilstaatstichter s he t har t ophaalden , e n da t gri f gelezen e n bewonder d wer d doo r hu n volgers : ho e d e tegen kant va n d e hooggepreze n West-Europeesch e activiteit , vernuft, koelheid , „ondernemingsgeest " e n krach t o m t e veroveren zic h oo k hie r wee r duidelij k toon t al s geestelijk e en zedelijk e armoede , zijnd e to t he t eerst e comple x he t een drachtig samenwerke n e n to t he t ander e he t eenzam e bezin nen vereischt . Dat de n latere n Kanselie r va n Engeland , de n strijde r voo r een alleen-heerschend e Katholiek e Ker k he t ideaa l van Plat o voor ooge n heef t gezweefd , toe n hi j i n zij n humanistisch 240

deïstische e n verdraagzam e jong e jare n zij n „Utopia " droomde, blijk t overa l ui t he t boe k zelf . Wannee r d e vrien den va n de n filosofische n wereldreizige r Raphael Hythlodee , Vespucci's reisgenoot, deze n aanspore n da t hi j zij n verheve n en zuiver e inzichte n i n diens t va n ee n konin g moe t stelle n tot hei l va n dien s land , da n antwoord t Raphael me t een moedelooze herinnerin g aa n Plato's ervaringen bi j de n Tyra n van Syracuse ! Het lo t va n de n rechtvaardige , di e nie t allee n geen onrech t zo u wille n doen , maa r oo k nie t daaraa n mede plichtig zij n doo r he t t e dulden , e n di e du s i n d e rade n va n Koningen e n Groote n nie t zo u wille n e n nie t zo u moge n zwijgen, omschrijf t Moru s juis t zooal s Plato dat beschree f en me t zee r concret e toelichtingen , di e duidelij k betrekkin g hebben o p toestande n i n zij n eige n tijd , maa r di e daarnaas t ook d e eeuwig e onverzoenlijkhei d tussche n Rech t e n Mach t helder i n he t lich t stellen . Hie r i s du s wee r d e onbevange n blik e n d e werkelijkheidszi n va n de n Renaissancist , n a d e exaltatie e n d e verblindin g de r Middeleeuwen . Maar daarme e i s d e overeenkoms t da n oo k vrijwe l ui t — en terwij l Plato den volle n nadru k leg t o p d e noodwendig heid va n ee n streve n naa r zedelijk e volmaking , e n voo r he t stichten va n zij n heilstaa t ee n „geslach t va n filosofen " ver onderstelt e n vereisch t — is voo r Moru s d e heilstaa t een voudig he t land , waa r iederee n genoe g t e ete n heeft . Di t wordt schie r woordelij k gezeg d i n d e zooeve n genoemd e Inleiding. Deze beva t ee n merkwaardi g gespre k tussche n de n filo soof-wereldreiziger e n Morus , waari n ove r d e zelfzuch t e n hooghartigheid de r koningen , „ v o o r w i e m i n i s t e r s e n k n e c h t e n h e t z e l f d e z i j n " onomwonde n word t gesproken, e n ove r d e nuttelooshei d va n elk e poging , heer schers e n grooten , di e slecht s o p eerzuch t e n gewi n ui t zijn , toegankelijk t e make n voo r idealistisch e gevoelen s e n filo 241 Prometheus. 16

sofische gedachten . Daarn a krijge n w e da n d e reproducti e van ee n gesprek , da t Raphael i n Engeland te n huiz e va n kardinaal Morto n me t ee n juris t zo u hebbe n gevoer d e n waarin we , gelij k gezegd , d e oud e e n altij d nieuw e tegen stelling — beurtelings herken d e n vergete n — tusschen persoonlijke rechtvaardighei d e n maatschappelijk e ord e ont moeten. He t gespre k lie p ove r dieve n e n diefsta l — en d e jurist ha d d e meenin g uitgesproke n da t e r no g vee l mee r van da t brutal e tui g gehange n moeste n worden , uitsluiten d uitgaande va n de n eisc h va n „orde " e n „veiligheid " — juist zo o spreken d al s d e Tory' s n a d e Fransch e Revoluti e en al s meni g conservatie f i n onz e dage n he t no g zo u doen . Raphael zijnerzijds wa s daaro p aa n he t onderzoeke n gegaa n naar d e oorzake n va n zoovee l dieve n e n diefsta l e n daarbi j tot d e eenvoudig e e n redelijk e conclusi e — die va n all e „realisten" i n all e tijde n e n all e lande n — gekomen, da t d e maatschappij zel f d e misdadiger s kweekt , o m z e daarn a o p te hangen . Me t werkelij k volkome n moderne n gloe d e n verontwaardiging hekel t hi j d e weeldezuch t de r rijken , d e ellende de r te r will e va n jachtgeno t e n winstbeja g va n edelen e n prelate n (uitdrukkelij k genoemd! ) va n hui s e n ho f verdreven arme n — de berooidhei d va n gewond e o f doo r hu n beroep gedegenereerd e soldaten , di e gee n ander e keu s heb ben da n hongerdoo d o f diefsta l — van i n weeld e e n ledig gang opgevoede , da n somwijle n plotselin g afgedankte , voo r geen beroe p mee r deugend e knechte n e n jager s de r edellie den — al diegenen , di e to t diefsta l kome n e n gehange n wor den. E n d e conclusi e luidt : waa r elkee n genoe g t e ete n heeft, daa r i s oo k gee n misdaa d meer . Dez e stellin g word t dan d e basi s va n Utopi a — en d e schrijve r zie t nie t i n da t ze ontoereiken d e n oppervlakki g is . He t i s waarlij k nie t broodsgebrek allee n da t misdaa d kweekt , maa r distinctie zucht, me t a l wa t daarui t voortvloeit . E n d e staat , waa r 242

elkeen genoe g t e ete n heeft , i s daardoo r no g gee n sta p verder o p de n we g de r wezenlijk e volmaking . Het primitiev e e n onrijp e va n di e premiss e i s d e rede n da t waar Plato's Staat on s no g imme r tref t e n boei t doo r ver heven ernst , Morus ' „Utopia " d e volwassene n va n hede n aandoet al s ee n kindervertelsel . W a n t Moru s weid t we l i n den breed e ui t ove r he t maatschappelij k leve n de r Utopiërs , hun afkee r va n opschi k e n pron k (maa r curieu s genoeg , nie t van tafelgenot ) hu n minachtin g voo r gou d e n zilver , di e ze me t ee n kinderlijke n ophe f di e aa n hedendaagsc h propa ganda-socialisme doe t denken , voo r nachtmeubel s e n sla venketens gebruiken , hu n geringschattin g voo r diamanten , welke zelf s gee n vrouwensmuk , maa r kinderspeelgoe d zij n — en blijk t hierui t nie t wee r duidelij k d e onartistiek e aar d van de n latere n martelaa r Morus , va n de n martelaa r i n he t algemeen?! — van hu n werkverdeelin g e n ceremonieën , hu n abattoirs e n markten , maa r niet s va n hu n innerlijk e gesteld heid e n waari n n u te n slott e dez e liede n bove n on s e n ande ren uitmunten , zo o da t z e bi j zoovee l vrijhei d zic h zo o volgaarne naa r d e wette n schikken . W e verneme n slechts , dat z e „va n Grieksch e afkomst " zij n e n leere n ui t dez e nadere mededeelin g we l nogmaal s waa r d e sympathieë n va n Morus e n va n zij n gansche n tij d t e zoeke n zijn , maa r niet s omtrent he t zedelij k karakte r de r schimmig e heilstaatbe woners. Beschouwd i n zij n tijd , zo o kor t n a d e Middeleeuwen , i s Morus' boe k zeke r verbazingwekkend : he t i s anti-militaris tisch e n communistisch , he t laa t echtscheidin g to e e n predik t godsdienstverdraagzaamheid. Doc h di t alle s i s eve n onvol dragen al s he t „vrijheidsbeginsel " de r Reformator s e n schrikt va n all e consequentie s terug . W a n t d e gepredikt e „verdraagzaamheid " geld t natuurlij k slechts onde r voorbehou d va n d e voortreffelijkhei d de s 243

Christendoms e n me t opzettelijke hatelijk e uitzonderin g van hen, di e geloove n dat d e zie l met het lichaa m sterft . Zulk e immers zij n noodzakelijkerwij s slecht ; zage n z e e r kan s toe , ze zoude n roove n e n moorden , wan t „wa t ka n de n mensc h tot deug d bewegen , zo o he t nie t d e hoo p o p hemelsch e be looning is. " Ho e ve r zij n w e hie r a f va n de n verheve n Griekschen geestesstaa t di e terech t d e deug d al s war e „zielsgezondheid" roem t e n al s he t hoogst e geluk , de n wijze mee r waar d da n mach t e n schatte n — en ho e ongegron d wordt i n di t lich t da n oo k d e meening , da t me t zulk e onvrije slavenziele n ooi t ee n vrij e heilstaa t t e stichte n zo u zijn. D e rechtban k i s eenvoudi g i n d e wolke n verplaatst . En deze n zelfde n mensche n leg t Moru s ondoordach t de n eisch va n communism e op ! Plato daartegenover, di e zic h voortdurend bezighoud t me t d e vraag , ho e d e mensc h inner lijk zo u moete n zij n o m to t ee n beter e maatschappi j t e kome n — het i s waarschijnlij k juis t di t heenglijde n ove r de n eisc h
als „critiek " o p Thoma s Moras, doch allee n o m aa n t e toonen, ho e betrekkelij k onrij p voora l d e zedelijk e zijd e van he t Renaissance-individualism e toc h no g wa s e n we l wezen moest , zooda t daaro p di e allerkrachtigst e opbloe i va n autoriteiten-vereering volge n kon ! E n da n toc h no g iets . Terwijl me n on s Plato noemt al s de n grootste n gees t va n zijn tijd , d e schoonst e bloe m va n Grieksc h idealism e e n Grieksch „realisme" , al s denkkrach t opgeva t — is i n d e Renaissance d e onversaagde , koen e e n koel e menschenkenne r Macchiavelli zonde r twijfe l ee n sterke r e n oo k ee n voorname r geest da n Thoma s Morus . E n di t beteeken t hee l veel . W a n t willen w e de n gees t va n ee n tij d beoordeelen , da n moete n we di t doe n naa r d e voortbrengsele n e n inzichte n de r sterkste persoonlijkheden . O p di e wijz e kunne n w e me t Plato als maatsta f zegge n da t he t Grieksch e individualism e van he t voornaamst e e n krachtigst e typ e w a s : sterk-zedelijk, naast realistisch , strevend , tege n bete r weten , naa r d e ver zoening va n Mensc h e n Maatschappij , inni g overtuig d da t het bi j gebrek e daarva n altij d bete r blijf t onrech t t e lijde n dan onrech t t e doe n — terwijl d e Renaissance-individualist van he t voornaamst e e n krachtigst e typ e daartegenove r i s : uitsluitend realistisch , e n d e onverzoenlijkhei d va n mach t en rech t evenzo o helde r beseffend , vóó r alle s opkom t voo r zich zel f e n lieve r hame r i s da n aambeeld , lieve r onrech t doe t dan onrech t lijdt . Zoo ha d da n d e Renaissanc e — het blijk t duidelij k ui t d e historie e n ui t d e projecti e daarva n i n d e litteratuu r — weliswaar all e denkbar e mogelijkhede n e n kante n va n he t als „individualisme " beschreve n geestescomple x naa r vore n gebracht, doc h slecht s éé n kan t erva n bloeien d verwerke lijkt: d e vrijmakin g va n de n artistieke n mensch , va n de n kunstenaar, me t d e erme e samenhangend e vereischte n va n zelf aanvaarding, zelfvertrouwen , e n zedelijk e geslotenhei d 245

door overmaa t va n levenslust . Daaro m i s da n oo k d e Renaissance-kunst nimme r overtroffen , e n heef t d e beel dende kuns t — zoo verzekere n on s althan s d e kunstkenner s — nooit mee r datzelfd e onderworpen-kerkelij k karakte r al s gedurende d e Middeleeuwe n gedragen . I n d e zedelijk e e n intellectueele vrijmaking , di e uitsluiten d steun t o p inzich t i n eigen ontoereikendheid : Christelij k zondebese f e n Sokratisc h tekort-gevoel, i s z e achtergebleven . Haa r zedelijk e krach t bleef betrekkelij k gering , e n haa r redelijkhei d vergelijken derwijs ee n onrij p pogen , ee n begin , da t i n later e geslachte n pas to t voll e vervullin g zo u komen . Daardoo r ook , he t zi j nogmaals gezegd , ko n he t beginse l de r persoonlijk e vrijhei d in redelijke n e n i n zedelijke n zi n da n oo k wee r zo o gehee l verloren gaa n i n die n geweldige n opbloe i va n maatschap pelijke instincten , die n w e than s beschrijve n gaan .

De h e e r s c h a p p i j va

n he t Autoriteits

-

beginsel. Van Pasca l to t Bossuet . Zoo heef t zic h du s he t Renaissance-complex aan on s voor gedaan al s ee n geweldi g mouvemen t va n individualistisc h willen, zic h i n d e litteratuu r projecteeren d to t Prometheus verheerlijking — we zulle n than s ee n eve n geweldi g mou vement va n collectie f wille n zic h zie n heffe n naa r he t licht , 't wel k zic h i n d e litteratuu r projecteer t to t d e pompeus e e n vaak grandiose Jupiter-verheerlijkin g van d e zeventiend e eeuw. E n zooal s d e ker n va n he t individualistisc h mouve ment i n Itali ë lag , zo o lig t d e ker n va n he t collectiev e mouvement, me t he t autoriteitsgevoe l al s grondslag , i n Frankrijk, i n he t Frankrij k va n Lodewij k X I V . Het „waar 246

om" daarva n zo u voo r on s eve n moeilij k zij n t e geven , al s de verklarin g waardoo r som s i n ee n appelgaar d éé n boo m de meest e bloese m draagt , waarbi j niettemi n all e ander e boomen gelijktijdi g e n gelijksoorti g bloeien . I n d e „Eeu w van Lodewij k X I V " komt he t maatschappelij k beginse l to t de allerhoogst e ontplooiin g e n toon t on s duidelij k zij n karakter va n afspiegelin g va n de r Eenhei d zelfvergetelheid , zooals w e da t i n d e Inleidin g hebbe n uiteengezet . Noc h to t Grieksche Redelijkheid , noc h to t Christelijk e Rechtvaardig heid e n Zedelijkhei d kunne n zelf s d e beste n he t da n brengen . Hun aar d i s voo r alle s collectief-dienstbaar . Nie t lange r zij n „waarheid" e n „werkelijkheid " — maar Ker k e n Monarchi e zijn hu n idealen . Me n ka n zeggen , da t i n he n d e Eenhei d zichzelve al s me t blindhei d slaat , o m nie t i n helderziendhei d zichzelf t e herkenne n e n o p t e heffen . En di e vernieuwd e zelfontvliedin g va n d e Eenhei d doe t zich da n va n mensche n ui t kenne n al s ee n comple x va n instincten, waardoo r z e d e vorig e geslachte n verafschuwe n moeten, daa r di e d e drager s e n uitvoerder s ware n va n de r Eenheid zelferkenningsdrang . Di t comple x i s da n wee r he t volledige „maatschappelijk e complex" , immanen t behage n in tucht , ord e e n willig e onderworpenheid , autoriteiten vereering i n he t kerkelijk e e n maatschappelijk e — voorkeur voor alle s wa t bouwt ; dus oo k voo r d e opbouwend e stellig heid (n a de n ontbindende n twijfel ) i n he t geestelijke ; voo r stijl e n uniformitei t (te n onrecht e geheeten : eenheid ) i n he t artistieke — dat wi l zegge n d e instinctiev e afkee r va n d e natuurlijke verscheidenheid , va n individualisme , zo o goe d i n den vor m va n vrijmachtighei d e n eigenwilligheid , al s i n die n van stijllooshei d e n verwildering , e n daarme e samenhangen d een herleven d gevoe l voo r d e maatschappelijk e distinctie , d e eenige i n d e uniformitei t mogelijk e e n geldige , d e eenig e va n autoriteitswege erkend e —met d e daaraa n verknocht e gang i247

baar-zedelijke distincties : braaf e n slecht , Christe n e n Heiden , achtbaar e n gering , hoo g e n laag , mensc h e n dier , Aard e e n Heelal — en ee n noodzakelijk e egocentrisch e voorkeu r voo r eigen land , eige n gezindheid , eige n kerk , eige n maatschappij , eigen natuurlijke n staa t e n eige n planeet , zonde r ee n zwee m van (verzwakkend ) inzich t i n d e rechte n va n anderen , e n i n de waard e va n he t andere . Derhalv e ook : ee n geslotenhei d voor d e natuu r e n haa r anti-dogmatische , anti-maatschappe lijke leeringe n va n algemeen e vergankelijkheid , natuurlijk e verscheidenheid e n louter-relatiev e beteekeni s e n waard e de r verschijnselen. E n da n te n slott e e n te n voornaamste : nada t de Renaissanc e he t (onmaatschappelijke ) pantheïsm e heef t voorvoeld, da t i n d e (revolutionnaire ) achttiend e eeu w to t volledige ontplooiin g za l kome n — is voo r d e zeventiend e eeuw he t beel d va n d e Godhei d opnieu w al s i n d e Middel eeuwen, al s bi j d e Jode n he t beel d va n d e hoogst e Autori teit, waaraa n all e lager e autoriteite n hu n mach t ontleenen , het oprech t geloo f waari n z e schraag t e n i n staa t stel t to t datgene wa t hu n zwakkelijke , wan t egocentrische , oncritisch e (on)persoonlijkheid nie t ui t eige n krach t zo u kunnen , durven, wille n o p zic h nemen . Daaraan vastgeknoopt : ee n hech t geloo f i n d e persoon lijke onsterfelijkheid , waaraa n d e gedacht e aa n supreem e straf e n beloonin g zo o onverbrekelij k verbonde n is , da t z e er eigenlij k d e gansch e inhou d va n uitmaak t — zoodat di t dan oo k d e rede n is , da t gee n a l da n nie t direc t maatschap pelijke dienstbar e ker k he t ka n misse n e n gee n prieste r he t zal prijsgeven . D e Renaissanc e had , i n haa r koenst e verte genwoordigers, missen d d e instincte n va n maatschappelij k „nut" e n „gevaar" , uitgaan d va n d e Rede , d e persoonlijk e onsterfelijkheid reed s al s absurditei t verworpe n — schoon de Pause n zic h tege n di e ketteri j bleve n verzetten , wa t z e overigens oo k ware n e n duldde n — maar d e zeventiend e 248

eeuw „gelooft " onomstootelij k i n d e persoonlijk e onsterfe lijkheid, e n voora l i n God s Rechterstoel , al s i n ee n onmis baar tuchtmidde l e n daarbi j he t eenig e „hooge r beroep " op , de eenig e re m tege n de n ongebreidelde n willekeu r va n he t absolute Koningschap . I n he t allereerst e hoofdstu k va n zij n „Pensees" „Contr e 1'Indifference des Athées, " houd t Pascal zic h voortduren d o p dez e wijz e me t he t „hier namaals" bezig . Twijfe l aan , ongeloo f in , onverschillig heid voo r d e persoonlijk e onsterfelijkhei d schijne n he m evenzeer monsterachti g al s absurd . W a n t d e „hemel " is voo r he m uitsluiten d ee n rechtszaal . E n bi j di t alle s i s nimmer sprak e va n ee n aannemelijk e waarheid , maa r va n een heilzaa m e n troostrij k geloof . Dit du s va n binne n ui t ander s gevormd e nieuw e geslach t van bouwer s e n stelligheid-zoeker s bekrachtig t eige n per soonlijkheid, (doo r contrast-werking ) herken t eige n roepin g aan d e aanschouwin g va n d e vervalle n e n jammerlijk e erfenis de r voorgeslachten . D e monnike n i n d e vroeg-Renais sance gave n vaa k de n spotvor m va n Christelijk e heiligheid , de verkondiger s va n „vrijheid " e n „scepticisme " va n he t eind va n d e zestiend e e n he t begi n va n d e zeventiend e eeu w vaak de n spotvor m de r beginsele n va n Pic o e n Ficin o e n Montaigne te zien . Een s wa s he t gezagsbeginse l ee n voor wendsel de r geweldenaren , than s i s he t vrijheids-beginsel , het critisch e beginse l he t voorwendse l de r loszinnige n e n eer^uchtigen. E n he t nieuw e geslacht , da t d e plan t allee n ziet i n haa r verval , nimme r kend e i n haa r bloe i — en zel f van binne n ui t anders ! — bekrachtigt aa n die n aanbli k een i n g e b o r e n behoeft e aa n geestelijk e vernieuwin g i n tucht, ord e e n concentrati e va n krachten . Dez e begeleid t den opgan g va n d e zeventiend e eeu w e n dezelfd e elemente n in he t „Christendom" , di e he t i n de n aanvan g dede n triom feeren, verzekere n he t oo k n u wede r zij n oppermach t i n d e 249

krachtige collectiviteite n va n d e zeventiend e eeuw . W a n t men moe t zic h i n de n aar d va n die n triom f toc h voora l nie t vergissen. No g steed s gaa n d e Christelijk e theologe n i n hu n ijdel e n kortzichti g zelfbehage n voort , he t succe s va n d e Christelijke lee r tege n he t destijd s „concurreerend " stoïcism e van Senec a e n Marcu s Aureliu s toe t e schrijve n aa n haa r meerdere „verhevenheid " — en he t i s waarlij k moeilij k daar bij ee n glimlac h t e onderdrukken . Al s ha d e r ooi t eenig e leer, eeni g mensc h doo r zij n verhevenhei d getriomfeerd , al s ware nie t juis t he t tegendee l waar , al s beduidd e d e triom f van Rom e ove r Athen e iet s ander s da n d e triom f va n he t onverhevene ove r he t verhevene , va n „gezon d verstand " over „wijsheid" . Niet aa n d e „verhevenheid " va n he t Christendo m bove n de wijshei d e n d e zedelijkhei d va n Sokrates , va n Epiktetus , van Senec a — ook o p zic h zel f no g dubieu s voo r hen , di e niet juis t alles , wa t to t he t licht-geroer d gemoe d e n to t d e imaginatie spreekt , bi j uitste k verheve n noeme n — maar juist aa n d e tallooz e aanknoopingspunten , welk e d e netelig e Evangelische beeldspraa k e n d e no g netelige r Evangelisch e persoonsverbeelding voo r he t onverheven e biedt , dank t d e „Christelijke leer " haa r succe s bi j d e horde n va n toe n e n bi j de horde n va n nu . Onmiskenbaa r d e kenmerke n dragen d va n Joodsche monarchal e instincten , va n Joodsch e autoriteits verheerlijking, laa t he t zic h doo r el k late r Jodendo m — d.i. elke later e collectivitei t o p kerkelijk-monarchale n grondsla g — gebruiken al s dogmatieke n basi s voo r autoriteitenverheer lijking, me t ee n ui t d e symbole n va n d e „wedergeboorte " e n het „Hemelsc h Koninkrijk" , afgelei d stelse l va n beloonin gen e n straffen . Me n lez e slecht s aandachti g he t formulier van-erkenning, da t i s va n dogmatisch e onderscheiding , zoo als da t t e Nicae a i s opgestel d e n ingestel d — met d e uit drukkelijke vereenzelvigin g va n Vade r e n Zoo n e n de n ban 250

vloek tege n allen , di e di t ander s zoude n wille n verstaa n — om t e begrijpe n i n welk e mat e e n me t wel k oogmer k d e Evangelische Leermeester , voo r Johannes e n Philo he t vleeschgeworden Begrip , reed s toe n doo r d e Christelijk e keizers to t Pantokraa t wer d gemaakt , zij n volger s to t onder danen, di e nie t behoeve n t e begrijpen , al s z e maa r belijden . Het scherp-onderscheidend e e n diepgaand e woor d va n Paulus, da t d e Grieke n naa r wijsheid , maa r d e Jode n naa r teekenen vragen , geld t voo r all e tijden . Gee n Grieke n maa r Joden zij n va n oud s d e kerkelijk-maatschappelijk e West Europeesche Christenen , gee n „Grieken" , maa r „Joden" , zij , die n u no g ee n wereldoorlo g noodi g hebbe n o m to t d e mees t primitieve erkenninge n e n inzichte n t e komen , di e rusti g van zichzel f erkennen , da t z e di t e n da t va n de n oorlo g heb ben geleerd , also f he t gee n schand e is , da t ee n mensc h va n een oorlo g iet s leere n moet . Nie t d e Evangelisch e „wijs heid", maa r d e Evangelisch e „teekenen" , d e Evangelisch e begripsverbeelding e n persoonsverheerlijkin g zij n d e grond slagen va n de n hooggepreze n „triom f de s Christendoms" . De „Griek " i s he t denkend e individu , ' t wel k d e Red e to t zijn uitsluiten d richtsnoe r kiest , d e „Jood " i s d e redelooz e collectief-voelende, di e doo r krachtsvertoo n e n machtsver toon („teekenen" ) to t aanbiddin g e n geloo f word t geïmpo neerd e n di e zic h o m de n innerlijke n samenhan g tussche n he t teeken, he t verricht e wonder , e n d e lee r va n he m di e he t verricht, allermins t bekommert , du s oo k nie t opmerk t da t die samenhan g nimme r e n nergen s bestaat . Voo r de n „Griek " is he t Krui s geen , voo r de n (christelijken ) „Jood " i s he t we l een argumen t — waarmee nie t gezeg d is , da t e r onde r d e Joden gee n Grieke n zoude n zijn . Ho e weini g zic h d e „Jood " (het kerkelijk-maatschappelij k temperament ) bekommer t o m den redelijke n samenhan g tussche n de n inhou d de r t e aan vaarden leerstellin g e n he t mirakel , da t di e leerstellin g be 051

vestigen moe t (e n natuurlij k nooi t bevestige n kan ) blijk t ui t Pascals „Pensees su r le s Miracles". Uit die n gemoedstoestan d i s d e Joodsch e godhei d d e projectie, di e n a de n Zondvloe d Noach s offe r va n nood e heeft to t d e beloft e da t gee n algemeen e menschenuitroeiin g •

meer za l worde n beschikt , also f e r tussche n he t ee n e n he t ander oo k maa r d e geringst e samenhan g beston d — en di e gemoedstoestand za l on s blijke n ui t alle s bi j d e behande ling va n he t tijdper k da t w e than s korteling s gaa n beschrij ven. Doc h el k momen t i n he t wereldproce s draag t all e vorig e in zich en evenmin als een mensch terugkeert o p zijn weg,even min keer t d e menschhei d teru g o p haa r weg . Mensc h noc h menschheid kunne n gehee l vergeten , w a t z e een s hebbe n geleerd. Daaro m ka n he t beginse l de r persoonlijk e critiek . het rech t o p persoonlij k oordee l niet , althan s nie t lange r geheel verworpe n worden . E n daardoo r zie n w e i n d e eerst e helft va n d e zeventiend e eeu w d e duidelijk e pogin g o m he t denken me t he t geloove n t e verzoenen . Op he t geloovi g „ja " va n d e Middeleeuwen , e n he t onge loovig „neen " va n d e Renaissanc e volg t d e pogin g to t ee n verzoenend „betrekkelijk" . E n aldu s verloopt , w e zulle n he t herhaaldelijk opmerken , d e ontwikkelingsgan g va n men schen e n geslachten . W e kunne n da t noemen : iet s bezitten , iets verliezen , iet s opnieu w e n da n hechte r bezitten . Langs deze n we g leid t d e evoluti e va n he t laag-subjectiev e egocentrische oordeel , ove r de n waa n da t objectie f oordee l mogelijk ware , naa r he t hoog-subjectiev e individualistisch e oordeel. Aanvankelij k neem t d e onbewust e mensc h (oo k he t kind) zij n klein e persoonlijk e „ik " to t „maatsta f va n all e din gen" —; het ontoereikend e e n onwaardig e daarva n inziende , komt hi j da n to t he t (gewaande ) elimineere n va n zij n „ik " i n een hoezee r oo k nuttige , steed s steriel e herhalin g e n repro ductie va n wa t andere n eerde r voelden , ervoeren , oordeelde n 252

en aldu s doend e schiepe n — want di t e n niet s mee r i s „objec tiviteit" — om da n eindelijk , e n bewust , zij n gerijp t boven persoonlijk I k t e make n to t „maatsta f alle r dingen " i n he t besef da t e r gee n ander e is , e n dez e uitteraar d ontoereiken d en betrekkelijk . Pa s i n die n hoogste n ontwikkelingsgraa d i s hij to t da t bese f de r ontoereikendhei d e n betrekkelijkhei d van el k oordee l gekomen , waarto e d e „objectieve" , d e „we tenschappelijke" bezwaarlijk , d e egocentrisch e nimme r komt . Zoo gaa t he t ove r he t onverwerkt e „ja " va n de n „geloo vige", lang s he t bott e „neen " va n de n „materialist" , naa r ee n persoonlijke levensbeschouwin g me t ee n „immanen t dogma " tot strenge n grondslag , e n toc h doo r de n belijde r zel f al s nie t meer da n „geloof " erkend , waar , voo r zoove r waarachti g e n niet-waar voo r zoove r eenzijdi g — zoo va n ee n kortzichti g egoïstisch „optimisme" , ove r ee n pruttelig , sterie l „pessi misme" naa r he t „contented pessimisme", da t alle s doorzie t en niettemi n me t alle s vred e heef t — zoo va n slaafsch e ge bondenheid ove r de n droo m va n t e bemachtige n vrijhei d naar d e erkend e gebondenheid , di e d e eenige , d e war e vrij heid is . Zo o keer t d e gerijpt e mensc h vaa k me t begri p teru g naar wa t hi j eers t zonde r begri p aanvaardd e e n daarn a zon der begri p verwierp . E n aldu s gaa t he t i n d e opeenvolgend e geslachten . Wan neer e r éé n geslach t „ja " e n ee n volgen d „neen " heef t ge zegd, da n za l daaro p altij d d e pogin g to t ee n verzoenen d „betrekkelijk" volgen . Het sterkst e zulle n w e di t opmerke n n a d e Fransch e Revo lutie, wannee r he t autoritair e beginse l va n d e zeventiend e eerst e n he t individualistisch e beginse l va n d e achttiend e daarna bankroe t zulle n hebbe n geslagen . H e t algemeen e verlangen naa r ee n verzoenend e synthes e va n di e beid e o p zichzelf gefaal d hebbend e beginsele n laa t zic h i n he t geestes leven va n die n tij d me t onmiskenbar e duidelijkhei d opspore n 253

en vind t zij n hoogst e uitdrukkin g i n d e filosofi e va n Hegel , in de n gees t va n hem , i n wie n d e Eenhei d zic h te n voll e va n eigen structuu r bewus t geworde n i s — maar geenszin s daar in alleen . W e wille n echte r o p d e gebeurtenisse n nie t voor uitloopen e n on s bepale n to t d e onderhavig e periode , di e aan vankelijk, minde r klaa r e n minde r bewust , maa r toch , dezelf de neigin g vertoont . Blijvend laa t zic h zul k ee n „verzoening " nie t denke n — de synthetisch e samenvattin g va n twe e onderlin g strijdig e eenzijdigheden moet , o m zic h staand e t e kunne n houden , meer e n mee r haa r veelzijdi g karakte r prijsgeve n e n een zijdig worden , teneind e daarn a wee r eige n aanvullin g i n weerlegging tegenove r zic h t e vinden . He t kind , schoo n i n zekeren zi n d e „synthese " va n zij n vade r e n moeder , i s o p zichzelf, al s ma n o f vrouw , toc h wee r ee n eenzijdigheid . Daarom ko n da n oo k d e pogin g to t d e verzoenin g va n „geloof" e n „redelijkheid " gelij k d e zeventiend e eeu w on s die toont , noc h bijzonde r volmaakt , noc h bijzonde r duur zaam weze n — als verschijnsel , voorloope r va n d e defini tieve geestelijk e „verzoening " i n sterke r geesten , i n bewuste r tijden, i s z e evenwe l allermerkwaardigs t e n ma g nie t onver meld blijven . Hare formul e i s d e doo r Pasca l overgenome n e n o p zij n wijze eindeloo s gevarieerd e e n geïnterpreteerd e uitspraa k va n Augustinus e n Tertullianu s „Cred o quia Absurdum" . Deze formule lig t o p de n bode m van Pascal s geest al s zij n immanent dogm a e n a l zij n uiteenzettinge n e n verhandelin gen zij n variatie s o p di t een e thema . E n o p de n bode m va n elk filosofisc h o f theologisc h systee m lig t zul k ee n (som s niet een s uitgesproken ) formule , he t „immanent e dogma " des bouwer s va n he t systeem , va n he t geslacht , waarva n hi j woordvoerder is , redelij k o f redeloos , naa r da t di t geslach t der Eenhei d zelfherkennin g o f de r Eenhei d zelfontvliedin g 254

reproduceert. Bossue t ha d zic h kunne n beperke n to t zij n „Oh rois , régne z hardiment " — want alle s wa t hi j zegt , kom t daarop neer , e n zelf s Hegel s wijshei d zou , zo o goe d al s di e van zij n Grieksche n voorloope r Heraklitus , i n eenig e aforismen saa m t e vatte n zij n — waarmee w e geenszin s be doelen onze n geestelijke n voorlichter s e n voorvadere n on dankbaar t e zij n voo r he t rij k bezi t aa n „variaties " di e z e ons gaven . Pascal wa s d e groot e woordvoerde r va n he t Jansenisme , 't wel k naa r w e weten , binne n d e grenze n va n he t Katho lieke kerkverban d ontston d al s ee n inwendig e Reformatie , zich kenmerken d voora l doo r he t principiee l verwerpe n va n den Vrije n Wil , welk e verwerpin g echte r voortduren d word t te nie t gedaa n doo r d e ongelooflijk e subtiliteite n al s waarui t een hoofdstu k „Dessi n d e Die u d e s e cache r au x uns , e n d e se découvri r au x autres " i s opgebouw d e n di e zic h late n sa menvatten i n ee n uitspraa k al s „i l y a asse z d'obscurité pour aveugler le s réprouvés , e t asse z d e clart é pour les condamme r et le s rendr e inexcusables" , di e on s n u monsterachti g schijnt. Doch doo r d e oorspronkelijk e aanvaardin g va n d e genade alleen toon t he t Jansenism e toc h zij n verwantscha p aa n he t geestes-complex va n Humanism e e n Renaissance . Pascal wa s ee n mathematicu s va n buitengemeene n aanleg , die al s veertienjarig e jonge n reed s uitblon k e n d e werel d verbaasde me t zij n „Trait e de s sections coniques" — Pascal wa s ee n scherpzinni g man , Pasca l wa s ee n vroo m man e n ee n ernsti g man . Maa r i n he m wa s voora l d e groeiende behoeft e va n zij n tijd , d e fundamenteel e behoeft e van elk e collectivitei t e n du s va n alle n di e gebore n zij n om , collectiviteiten t e vorme n e n t e schragen : d e behoeft e aa n innerlijke stelligheid . Meer da n een s hebbe n w e geweze n o p d e diepliggend e 255

verschillen tussche n individualistisch e geeste n e n collectivi teits-geesten, tussche n Eenheid-zoeker s e n Eenheid-schu wers — en di t i s a l ee n bijzonde r markan t verschil , ' t wel k zich doo r d e tijde n hee n me t onverbroke n duidelijkhei d laa t gelden: het afwisselen d behage n i n de n t w i j f e 1 en i n d e s t e l l i g h e i d . D e wijsgee r verfoei t de n twijfe l niet , maa r beschouwt he m al s zij n eeni g richtsnoer , zij n eeni g compa s — we hebbe n di t i n d e Inleidin g uitvoeri g uiteengeze t — de geloovige haa t e n vrees t de n twijfe l al s he t grootst e kwaa d — zoozeer verschille n d e temperamente n naa r hu n bestem mingen. Doo r midde l va n de n twijfe l kom t i n de n wijsgee r de Eenhei d to t zelfherkennin g e n zelfopheffing , doo r midde l van d e stellighei d verstar t zic h d e Eenhei d i n de n dogma tisch geloovige , o m zic h i n di e verstarrin g t e behouden . All e twijfel i s onmaatschappelijk , all e dogmatism e i s „maat schappelijk". Die vuri g begeerd e stellighei d i s niet steed s dezelfd e stellig heid — zij wissel t juis t me t el k nieu w geslacht , is , maatschap pelijk zijnde , d e dogmatiseering va n d e door he t voorafgegan e individualistische mouvemen t geproduceerd e gedachte n — maar voo r Pasca l wa s e r gee n ander e voorhande n stellig heid da n schriftuurlijk e stelligheid . Deze belee d zij n har t bi j voorbaat . Doc h zij n critisch e geest erkend e te n voll e d e onbewijsbaarhei d de r mirakelen , de absurditei t de r leerstukke n — als da t va n d e Erfzonde . Dit dee d he m lijden . Me t scholastiek e bewijsvoeringe n al s waarvan Erasmu s on s zo o meni g voorbeel d geef t 1 ) , ko n ' ) Als staaltj e va n dez e soor t bewijsvoerin g geve n w e di t va n ee n beken d casuist uit Erasmus * tijd : Het mysteri e de r Drieëenhei d vind t haa r eenvoudig e verklarin g i n he t Latijnsche woor d „Jesus " —, 't wel k maa r dri e naamvalle n heeft , namelij k de nominatief , d e accusatie f e n d e ablatie f —, eerste duidelijk e symboo l va n de Drieëenheid . Da n i s verde r d e slotlette r i n de n eerstgenoemde n naamva l 256

zijn gees t zic h nie t vergenoege n — het „Soyon s soumis " dat Bossuet' s remedi e tege n all e geestelijk e kwale n is , wa s voor he m geenszin s no g voldoende , zij n geloo f ko n hi j nie t missen e n zij n red e ko n hi j nie t hate n e n i n zij n (voo r on s begrip we l hee l wanhopige ) poginge n o m schriftuurlij k geloof e n „zuiver e rede " t e verzoenen , i s hi j d e merkwaar digste overgangsfiguu r di e zic h i n he t tijdbeel d denke n laat . „La dernièr e démarch e d e l a raison , c'es t d e connaïtr e qu'il y a un e infinit e des chose s qui l a surpassent". Dit ha d oo k d e Renaissanc e we l gewete n e n zic h derhalv e met zoeke n e n twijfelen , combineere n e n speculeere n verge noegd, zooal s he t daarvoo r d e Grieke n hadde n gedaan , tevre den i n di e taa k ondank s he t bese f da t e r altij d vel e dinge n onopgehelderd zulle n blijven . Oo k d e achttiend e eeu w za l zich daarme e wee r wete n tevrede n t e stellen , e n zelf s bi j monde va n Lessing , he t z o e k e n nadrukkelij k bove n he t w e t e n kiezen , doc h voo r Pasca l wa s dez e redelijk e berus ting nie t weggelegd . I n he m overheerscht e de r Eenhei d „Levenswil" e n hiel d d e Intelligentie , di e Doodsbestrevin g is, i n dienstbaarheid . Op elk e bladzijd e van Pascal' s „Pensees" spreek t di e horreur, di e angs t voo r d e ope n vraag , voo r de n twijfel , e n in zij n hoofdstu k „Marques de l a veritable Religion " prijst hij da n oo k d e „Religion Chrétienne" bove n all e geloove n en natuurlij k bove n all e filosofieë n omda t z e o p elk e vraag , in »1k e kwesti e ee n beslissen d uitsluitse l geeft ! He t doe t e r niet toe , o f da t uitsluitse l absur d is , hi j erken t he t gaarne , als he t maa r ee n vraa g beantwoordt , al s he t maa r va n ee n twijfel ontheft . „Certainement " — zegt hi j ove r d e Erf een s , i n de n tweede n ee n ra, i n de n derde n ee n u , hetwel k nie t ander s kan beteekene n da n Summus , Mediu s e n Ultimu s —, de eerste , d e laatst e en degene , di e zic h tussche n he n bevind t —, en wa t ka n daarme e ander s bedoeld zij n da n Vader , Zoon , e n Geest !

057 Prometheus. 1 7

zonde — „rien n e nou s heurt e plu s rudemen t qu e cett e doctrine. E t cependant , san s c e mystèr e I e plus incomprehen sible de tous , nou s somme s incompréhensible s a nou s mêmes." Namelijk d e mengelin g va n „goed " e n „kwaad " i s onz e natuur. Da t reed s he t dualism e bete r antwoor d geef t e n d e (pantheïstische) redelijkhei d ee n afdoen d „nothing i s eithe r good o r bad , bu t thinkin g make s i t so " kan hie r buite n beschouwing blijven . Pasca l wa s krachten s zij n aar d monotheïst (d.i . monarchist) , zij n maatschappelij k instinc t kon nooi t ee n gelijkwaardige n tegenstande r va n de n Panto kraat, noc h ee n aanvaarde n va n d e „Zonde " al s bloot e relati e admitteeren. Stellighei d wild e hi j to t alle n prijs , antwoor d op elk e vraag , definitief , to t zij n altijddurend e rus t e n to t zijn eeuwi g heil . Dez e stelligheidsbehoeft e moes t zic h me t de Red e verzoenen , e n daa r d e Intelligentie , eenmaa l dienst baar, oo k nimme r i n gebrek e blijft , bleef , o f za l blijve n o m datgene t e bewijzen , wa t he t har t bi j voorbaa t belijdt , omda t het belijde n m o e t , zo o ontbra k he t oo k Pasca l nie t aa n argumenten o m d e volkome n vereenigbaarhei d va n redelij k oordeel e n mirakelengeloo f i n he t lich t t e stellen . In zij n hoofdstu k „Soumissio n e t usag e d e l a raison " vindt me n ee n aanta l va n di e geestelijk e acrobaten-toere n bijeen e n d e hedendaagsch e leze r voel t zic h — niet allee n daar, maa r voortduren d — geslingerd tussche n d e bewonde ring voo r Pascals scherpzinnigheid, zij n hoog e zedelijk e bedoelingen, zij n erns t e n zij n vaa k meesleepen d ech t heili g vuur, — en ee n verbazin g o m d e onnoozel e stumperighei d van zij n „bewijsvoeringen" , d e egocentrisch e stupiditei t va n zijn „Christelijke " zelfverheffing , di e el k ande r systeem , el k ander geloo f i n dri e regel s „weerlegt" , zichzel f gelukkig , goed, begenadig d prijzen d bove n d e gansch e wereld . „Nu l n'est heureu x comm e u n vra i Chretien, n i raisonnable, n i 258

vertueux, n i aimable. " Gee n pogin g mee r to t verzoenend , op heffend begrijpen , zooal s eenmaa l Phil o he t beproefde , zoo als late r d e Renaissanc e he t wilde , zooal s d e 18 e eeu w he t weer za l willen ; onverbrekelij k staa t daa r wee r d e dogma tieke distincti e tussche n „eigen " e n „vreemd" , „uitver korene" e n „verdoemde " — de kunstmatig e distinctie , di e opnieuw d e eenig e realitei t i s e n waarva n he t stelle n e n behouden d e afzonderlijk e verschijningsvorme n va n d e Een heid handhaaf t i n hu n afzonderlijkheid , d e Eenhei d i n d e zelf vergetelheid, di e d e zelf-opheffin g keert . De hedendaagsch e leze r moe t bi j Pascals „Pensees" ee n gevoel krijge n al s beleefd e hi j ee n tragedie : d e tragedi e va n het tege n zich-zel f gekeerd e Absolut e — worstelend o m zelf behoud tege n eige n zelf-bezinning . De Red e leid t to t twijfel . Maa r d e twijfe l bele t he t geloof . En he t ongeloo f i s ee n bedreigin g aa n on s eeuwi g heil . Moeten w e du s altij d alle s gelooven ? Maa r on s oordee l dan , en on s verstand ? „L a pense e d e l'homm e est un e chos e admi rable." Vele „geloofswaarheden " schijne n voo r da t oordee l absurd. Moete n w e z e da n verwerpen ? Ee n innerlij k instinct , evenzeer onweerstaanbaa r al s onverklaarbaar , rich t zic h overeind e n weer t zic h wanhopi g tege n di e conclusie . He t is d e Levenswil , he t dogmatisme , d e vijan d va n d e opheffend e Intelligentie —; twee doodsvijande n i n éé n koo i opgeslote n en aa n de n mensc h d e taak , voo r de n mensc h d e noodzake lijkheid, z e t e verzoenen , daa r hi j ander s nie t leve n kan , e n daar hi j leve n moet , du s leve n wil . „I l fau t savoi r doute r o u il faut , assurer oü i l faut , s e soumettr e oï i i l faut" . Maa r wan neer, maa r hoe , maar o p welke n grondslag ? „I k be n d e maat staf va n all e dingen " — is he t onuitgesproke n antwoor d va n den man , di e zic h i n eerlijke n gemoed e „nederig " waant , e n op de n achtergron d verschijn t reed s d e Autoriteit , a l word t hij no g nie t openlij k al s d e eenig e uitkoms t beleden , a l laa t 259

zich d e Intelligenti e d e laatst e illusi e va n eige n werkzaam heid no g nie t ontnemen . „Credo qui a absurdum." Nie t omda t i k m o e t gelooven , geloof ik , maa r omda t i k w i 1 gelooven, me t mij n redelijk heid al s richtsnoer , he t absurd e juis t o m zij n absurditeit . Elke absurditei t o m zij n absurditeit ? Ac h neen , allee n die , waaraan mij n ingeschape n dors t naa r stellighei d zic h bi j voorbaat a l heef t gehecht . I s nie t d e ongerijmdhei d e n on samenhangendheid de r Schriftuurlijk e overleveringe n he t bewijs va n hu n goddelijk e herkomst ? Zoude n nie t menschen , om geloofwaardi g t e schijnen , hu n verhale n ee n logisch , ee n samenhangend aanzie n gegeve n hebben ? Cred o quia absurdum. Zij n du s all e ongerijmdhede n goddelijk ? Ac h nee n — alleen die , welk e wi j gelooven , nie t die , welk e „heidenen " e n „filosofen" gelooven . Pascals ziel i s ee n kerker , waarva n ee n hoogere Noodzakelijkhei d d e wande n opgemetsel d heeft : zijn Intelligenti e zi t e r gevange n e n vlieg t tege n d e onver zettelijke mure n o p e n hi j moe t haar , to t zij n levensbehoud , niet allee n aa n he t verstan d brenge n da t z e vred e heef t me t haar kerker , maa r da t z e di e ui t eige n beweging , ui t eige n vrijwillige keuz e opgetrokke n heeft . Andere n bemerke n zelf s niet, da t z e i n ee n kerke r zitte n e n meene n de gansche werel d te overzie n i n ee n effe n gemoedsrust : Bossuet . Latere n zul len beruste n i n he t Noodlot , da t o m ieder s gees t ee n kerke r optrekt e n rusti g daarbinne n aa n bereikbare n arbei d tijge n — of we l he t heimwe e naa r wa t buite n de n kerke r is , za l z e i n dood e n verbijsterin g drijven , el k naa r zij n aar d — Pascal s Noodlot is , da t hi j nie t critiekloo s geloove n ka n e n nie t critisch twijfele n ka n — dat hi j ee n overgan g vorm t tussche n twee onderlin g tegenstrijdig e geestelijk e mouvementen : ee n critische e n ee n critieklooze ; da t hi j ee n slagvel d is , waaro p de beid e tendentie s de r Eenhei d tege n elkande r botsen ; e n aan Pasca l i s opgelegd , d e verzoeningsformul e t e vinde n 26 o

voor wa t i n tij d e n eeuwighei d onverzoenlij k is . Z e luidt : Credo quia absurdum . Eeuwen tevoren , i n de n mon d va n de n vroeg-Christelijke n „propagandist" Tertullianu s hadde n dez e woorde n ee n gansch ander e beteekenis . D e Christelijk e „gemeente" , d e kerkelijke collectivitei t vin g toe n aa n zic h t e vorme n in , t e differentieeren aa n d e ondergaand e „Heidensche " maatschap pij. W e hebbe n i n onz e Inleidin g uiteengeze t ho e d e distinctie drang al s levensnoodzaa k doo r d e collectivitei t va n he t individu word t overgenomen , zoodr a da t individ u i n d e col lectiviteit opgaa t (ondergaat) . D e persoonlijk e distinctie middelen worde n da n naa r buite n vervange n doo r collectieve , naar binne n doo r geuniformiseerd e persoonlijke , gelij k w e dat hebbe n uiteengezet . Nogmaal s herinnere n w e aa n he t woord van Nietzsche : „Lebe n könnte kei n Volk , da s nich t erst schatzte , will es sic h abe r erhalten , so dar f es nich t schatzen, wi e de r Nachba r schatzt. " Ho e scherpe r zic h n u een wordend e collectivitei t i n e n va n ee n vervallende , vijan dige wi l onderscheiden , d.i . ho e krachtige r zi j daari n wi l bestaan, ho e eclatante r moe t haa r dogm a afsteke n tege n he t dogma, tege n de n (ware n o f gewaanden ) grondsla g de r oud e collectiviteit. I n da t lich t word t on s d e bekend e uitin g va n Tertullianus — Gods zoo n i s gekruisigd , di t i s beschamend , dus schaa m i k mi j daarove r niet ; God s zoo n i s gestorven , dit ka n nie t zijn , du s i s he t zoo ; God s zoo n i s opgestaan , di t is onmogelijk , du s staa t he t onomstootelij k vas t — volkomen duidelijk, krijg t z e d e beteekeni s va n ee n felgekleur d banier , van d e gewilde , d e gekozen , d e volkome n redelooshei d tegenover d e „Heidensche " redelijkhei d de r stoïcijnen . Zo o zonder eeni g commentaar , zonde r toelichting , zonde r „ergo " of „want " vermoch t Augustinu s d e woorde n alreed s nie t meer ove r t e nemen , daa r z e toe n eigenlij k hu n diens t a l had den gedaan , zooda t late r steed s d e red e moes t worde n gefor 261

ceerd o m begrijpelij k e n aannemelij k t e maken , wa t een s wa s gezegd o m t e worde n al s merkteeke n o p d e bors t gedragen , niet o m t e worde n onderzoch t o f begrepen . Nie t da t d e rede, daarto e opgevorderd , i n gebrek e blijft . Da t toon t on s Augustinus e n da t toon t on s Pascal . Dez e word t al s me t ee n magneet to t d e red e getrokke n e n wee t toc h de n oude n krijgskreet ee n nieuw e werkelijkhei d i n t e blazen , to t ee n nieuwe leuz e t e maken . Men behoef t geenszin s Pascals „Pensees" gelezen te hebbe n om t e weten , da t Pasca l nie t bi j voorkeu r i n he t ongerijmd e gelooft. Va n natur e immer s beroep t d e mensc h zic h o p he t redelijke e n aannemelijk e — Pascal verwij t da n oo k argeloos weg d e filosofi e herhaaldelij k haa r „absurditeit " — en be dient zic h daarbi j va n argumenten , di e geenszin s ongerijm d zijn. Da t releveer t no g Kant , wannee r hi j zic h i n zij n reli gieus-filosofische geschrifte n ove r he t mirakelen-geloo f uitlaat. Dit hinke n o p tweeërle i gedachten , di t mete n me t tweeër lei maat , di t ontbreke n va n d e pogin g to t eenheid-van-richt snoer, d.w.z . he t ontbreke n va n d e behoeft e daaraan , wijs t op ee n verminderen , ee n verdwijne n va n he t Eenheidsbesef , — 't wel k i n Renaissanc e e n Reformati e zic h oo k dee d gelde n als verlangen naar eenheid-van-method e — en op een toeneme n van maatschappelij k instinct , ' t welk , naa r w e i n onz e Inlei ding uiteenzetten , altij d me t twe e mate n meet , altij d o p twee gedachte n hinkt . Nimme r toc h ma g e n za l i n de n maat schappelijke he t rechtsgevoe l d e beduchthei d voo r maat schappelijk „nut " e n „gevaar " voorbi j streven — nimmer za l hij he t redelijk e e n eerlijk e consequen t bepleiten , al s he t ee n „gevaar voo r d e maatschappij " beduid t — daartegen verhef t zich ee n zelfbehoudsinstinct , onweerstaanbaa r e n drijf t he m van d e bane n de r zuiver e gedachte n i n he t moera s de r val sche subtiliteite n terug . Steed s overheerscht , zooal s Spinoza 262

het uitdrukt , onweten s i n he m d e zuch t o m d e mensche n g e h o o r z a a m t e make n bove n di e o m d e mensche n w i j s te maken . En , va n zij n noo d ee n deug d makend , noem t hi j zich da n „Christen-filosoof" . W e denke n aa n de n hee r Va n Blijenburg , de n brave n Dordtenaar, die me t Spinoz a correspondeere n wilde, to t „wederzij dsche leerin g e n stichting " e n di e bego n me t Spinoza als zij n „ m e t h o d e" uitee n t e zetten : da t hi j zic h altijd lie t leide n doo r d e Rede , behalv e al s d e Red e me t d e Schrift i n botsin g kwam . Da n legd e hi j zic h bi j di e „Hoogere Waarheid " nee r e n noemd e zic h derhalve . . . . Christen-filosoof. Toe n Spinoza daarop zachtzinniglij k op merkte, da t hi j n a dez e ophelderin g elk e pogin g o m elkaa r „door briefwisselin g t e onderrichten " hopeloo s achtt e me t he t oog o p d e redelooshei d va n den heer Blijenburg, wa s deze hee r zeer gebelg d e n beschuldigd e Spinoza naar (maatschappe lijke) gewoont e va n onverdraagzaamhei d e n va n onbeleefd heid. Hi j hiel d zic h aa n d e Schrift , maa r wild e voora l nie t redeloos heeten ! He t i s no g imme r zoo . Z e zij n Christenen , maar me n moe t z e nie t „bekrompen " noemen . Z e wille n alle n eerbied die n d e „geloovige " voo r zic h opeisch t e n all e eer , waarop d e denke r rech t heeft . Doc h Pasca l staa t vee l hooger . W a n t hi j voelde , wa t „Christen-filosofen " va n bovengemel d slag nie t voelen , da t to t he t denke n eenhei d va n richtsnoe r wordt vereisch t e n da t me n zic h nie t beurteling s naa r belie ven o p „Rede " e n „Openbaring " ka n beroepen . Zo o kies t hi j dan d e Red e to t zij n u i t s l u i t e n d richtsnoe r e n hi j ge looft nie t i n he t absurd e o n d a n k s maa r o m zij n absurdi teit. Hi j schuif t zij n verstan d nie t te r zijde , maa r zij n ver stand onderwerp t zic h ui t eige n aandrang , ui t eige n besluit ! In di t „om " lig t he t groote , he t genial e va n Pasca l — krachtens di t „om " behoor t hi j to t d e modern e wereld . He t krom pratend rechtprate n va n he t mirakuleuz e gelij k d e Middel 263

eeuwen he t dede n verwerp t hij , al s onnoozel , d e „methode " der Blijenburge n verwerp t hi j al s i n redelijkhei d onvoegzaam , maar hi j maak t me t éé n stouten greep he t o p zichzel f onge loofwaardige krachten s di e eerlij k erkend e ongeloofwaardig heid to t he t bi j uitste k geloofwaardige ! D e Humanis t heef t aldus (eenigszins ) d e zuiverhei d zijne r werkwijze , d e Jan senist zij n dierbaars t bezit , zij n geloof , gered . Hoe weini g er du s oo k i n de uitwerkin g va n overblijve , d i t „Credo quia absurdum " als uitgangspun t i s no g onmisken baar individualistisch . Gee n ande r geza g aanvaard t d e Red e dan eige n inzicht ! D e zeventiend e eeu w ko n he t gevaarlijk e karakter daarva n nie t herkennen , evenmi n al s z e he t gevaar lijke „kettersche " karakte r van Descartes ' filosofie heef t gezien: he t maatschappelij k instinc t richt zic h immer s o p d e beoordeeling va n conclusies , nie t va n overwegingen , va n daden, nie t va n motieven . Noc h Pascal , noc h Descartes waren „epicuristen" o f libertijnen , beide n zee r vijandi g tege n de n sceptischen gees t va n Gassend i gekan t — hun „credo " wer d voldoende geach t — en pa s ee n late r geslacht , critisch , sceptisch, scherp-onderscheidend , zo u zic h triomfantelij k o p het „quia absurdum" werpen . Doch wi j voo r on s zie n duidelij k ee n de r vel e lijne n di e Reformatie me t Revoluti e verbind t ove r Pasca l naa r Descartes loopen, waa r w e trouwen s wete n da t dien s lee r juis t onder d e Janseniste n zoovee l aanhan g vond ! Daar he t echte r naa r de n gees t e n naa r de n oorspron g stamde ui t ee n neergaand e periode , e n d e opgaand e — in di t geval d e autoritair e — het altij d wint , zooal s he t nieuw e seizoen he t oud e verdring t — zoo moes t he t individualistisc h beginsel we l ondergaa n i n de n strij d tege n d e Jezuïete n e n het gouvernement . He t instinc t va n absolut e autoritei t dee d Lodewijk X I V de oppositi e voerende , naa r zij n smaa k vee l te critisch e e n eigengerechtigd e Janseniste n verafschuwe n 264

en vervolge n e n i n d e noodzakelijkhei d zic h t e organiseere n en t e verwere n neem t d e worsteling , zo o hie r al s elders , he t karakter va n dogm a contr a dogm a aan , waari n d e Jezuïeten , de schoo l va n Bossuet , natuurlijkerwij s moeste n zegevieren , als natuurlijk e bekronin g va n de n langbevochte n zegepraa l der Katholiek e Kerk . Onwillekeurig kom t on s hie r he t aardig e scènetj e i n d e gedachten da t Anatol e France i n zijn „Géni e Latin" va n de begrafenis van Henr i I V geeft e n waari n he t toeneme n va n de priestermach t zo o curieu s i s gesymboliseerd . D e graa f De Soissons , me t d e begrafenisregelin g belast , wee s de n bisschoppen hu n plaat s i n de n stoe t onmiddellij k achte r d e lijkkoets, waartege n zic h d e lede n va n he t Parlement , d e Senatoren, ster k verzetten , ee n bewij s alreeds , da t dez e voor rang no g nie t „i n d e zeden " lag . Ee n de r mees t recalcitrante n was Pau l Scarro n — vader va n de n bekende n Frondeu r e n spotpoëet va n denzelfde n naa m — en d e verontwaardigd e heeren koelde n onderweeg s hu n booshei d o p d e hiele n va n de vóó r he n schrijdend e bisschoppen : „L e conseille r Scarron , ayant pe u ménag e pour sa part , le s talon s d e l'Eglise , fu t arrêté pa r le s sergents" . Di t i s karakteristie k al s he t begi n eener zegepralend e alleen-heerschappij , waarva n d e ophef fing va n he t Edic t van Nante s de bekroning , d e zichtbar e verwezenlijking e n al s altij d tegelij k wee r d e ondergan g zo u zijn. Di t terloops . Bossuet, d e geweldig e redenaar , d e hartstochtelijk e over tuigde, krachtig e prediker , d e zieleherde r me t d e straff e hand , de sterkst e bloe m va n d e autoritair e Fransch e kerk , rech terhand va n Lodewij k X I V , die zel f d e schitterend e bloe m van he t autoritair e Fransch e staatsbeginse l was , opvoede r van de n Dauphin , Bossue t ken t e n erken t voo r de n mensc h geen ander e bestemmin g mee r d a n : gehoorzamen , zic h ver 265

ootmoedigen aa n alle n e n alles , wa t hi j bi j zij n geboort e i n de werel d bove n zic h vind t geplaatst , d e kerk , de n priester , den pate r — den koning , de n edele , de n schou t e n d e schou tendienders — den vader , de n familiechef , he t wetboe k e n d e traditie — zonder voorbehoud , zonde r onderzoek , zonde r critiek. I n Bossue t gee n spoo r mee r va n ee n beroe p o p d e Rede, o m he t ongerijmd e t e aanvaarde n krachten s zij n onge rijmdheid e n zic h t e onderwerpe n ui t eigen , v r ij e k e u s . Geen sprak e mee r va n ee n terugschrikke n voo r d e theolo gische „bewijsvoeringen" , waardoo r zic h Pascals mathematisch-aangelegde e n geschoold e gees t gekrenk t zo u hebbe n gevoeld. Bossue t „bewijst " alles , me t ee n overbruisend e abondantie, o p ee n dozij n manieren , zonde r hapere n e n alle s concludeert to t he t eene : gehoorzame n zul t g e e n niet s vragen e n niet s onderzoeken . Vraag t g e waarom , zo o ver dient g e slecht s ee n sla g o p de n mond . Zoo sterk , zo o eerlijk , zo o krachti g e n waarachti g i s i n hem he t collectiviteitsgevoel , da t he t individ u voo r he m eenvoudig nie t bestaat . Gee n ander e plich t heef t d e mensc h dan zic h t e onderwerpe n to t ord e e n eenswillendheid . Dez e zijn immer s d e fundamenteel e bestaansvoorwaarde n i n elk e collectiviteit, uitdrukkin g va n de n bestaanswi l va n he t indi vidu, e n va n he t zegevierend e e n fier e Frankrij k de r zeven tiende eeu w we l zee r i n he t bijzonder . Zuiverlij k zette n zic h dus al s altij d dez e noode n i n steunpilaren , al s Bossuet , to t instincten e n beginsele n om . Rus t dunk t he m he t hoogste , de waard e va n d e verscheurin g e n va n d e verdeeldhei d o p critischen grondsla g ontgaa t he m gehee l e n al . Dez e immer s zijn d e collectivitei t to t gee n nut , slecht s to t schade , dez e immers zij n vijandi g aa n de r Eenhei d zelfbehoudswil , waar van hi j d e zuiver e reproducti e is . Reeds bi j Pasca l spreek t duidelij k d e bewonderin g voo r d e Joden o m d e starr e onveranderlijkhei d va n hunn e wetten , 266

terwijl ander e volkere n va n inzichte n e n voorschrifte n voort durend wisselen . Denke n w e i n di t verban d aa n d e Grieksch e begrippen, reed s bi j d e voor-Sokratisch e wijsgeeren , d e Eleaten, voorhande n ove r he t gestadi g vloeie n de r dingen , welke immanent e begrippe n z e aa n d e Natuu r voortduren d bekrachtigden. Zeide n w e t e veel , toe n w e d e Natuu r doo r haar leeringe n d e vijandi n va n Kerke n e n maatschappije n noemden? E n i s he t nie t duidelij k da t d e zeventiend e eeu w (evenmin al s d e Middeleeuwen ) di e Natuu r te n eenenmal e niet zien , nie t begrijpe n moch t e n da t he t echt e natuurgevoe l pas wee r i n d e achttiend e eeu w opkome n ko n al s symptoo m van naderend e revoluties ? Ook Pasca l vraag t a l nie t mee r o f eeni g geloo f aannemelij k is, maa r we l o f he t mensche n gelukki g maakt , e n rustig , doo r ze va n twijfe l t e ontheffe n e n z e d e Eeuwighei d t e belove n — maar i n Bossue t i s di t (maatschappelijk ) utiliteits-gevoe l to t de hoogst e hoogt e opgevoerd . Voo r zij n gelijkgestemd e lezers zij n dez e argumente n da n oo k volkome n voldoend e —; nog steed s immer s hoor t me n doo r de n middelmatig e he t blijvende bove n he t veranderlijk e e n d e (steed s kwalij k ge gronde) stellighei d bove n de n (wijzen ) twijfe l al s superieur , als voortreffelij k prijzen , al s war e nie t precie s he t tegendee l waar. Me t zij n „Variations de l'Eglis e Protestante " zo u Bossuet no g hede n meni g leze r kunne n overtuigen . Evenals Pasca l houd t Bossue t zic h bezi g me t d e kwesti e van d e tegenstrijdighede n e n d e duister e mirakele n i n d e Heilige Schrif t — maar he t kom t nie t i n he m o p zic h o p d e menschelijke red e t e beroepen , e n juis t i n he t ongerijmd e het goddelijk e t e wille n zien . Zoovee l spitsvondig e moeit e i s overbodig. Vraag t g e naa r oplossingen ? W a t begeer t g e toch? I s d e Ker k e r da n nie t mee r — zij, d e onfeilbare , d e onwankelbare, d e Ker k e n haa r handhavers , d e Ker k e n haar traditie ? W a t zoek t g e toch , wa t worstel t g e toc h voo r 267

uzelf? Houd t u rusti g aa n wa t u gezeg d e n geleer d wordt : Niet denken , maa r gelooven . E n me t wel k ee n krach t e n gloedvolle overtuigin g geesel t hi j de n „hoogmoedige" , di e het zo u durve n wage n iet s t e betwijfelen , omda t he t zij n persoonlijke redelijkhei d nie t bevredigt . Al s va n ee n Oud Testamentischen profeet , nie t twijfelen d aa n zij n goddelijk e zending, klinke n zij n too n e n zij n taal ! Het i s da n oo k Oud Testamentisch e n he t i s Middeleeuwsc h e n he t i s Zeven tiende-eeuwsch — want di t i s alle s hetzelfde : maatschap pelijk. Het aanvaarde n e n verdedige n va n kerkelijk e dogma' s e n kerkelijke traditie s hang t zo o hie r al s daar , voortvloeien d uit he t maatschappelij k instinct , waardoo r d e Godhei d al s Volksgod, al s „Autoriteit" , al s konin g o f opperhoof d word t gevoeld, me t he t aanneme n e n verdedige n va n maatschap pelijke traditie s e n dogma' s tezamen . En Bossue t heef t du s — evenals Dant e — Jezus de n toe hoorder wee r al s toonbeel d va n ee n braa f e n gehoorzaa m burger voorgehouden ; hij d e gebore n slooper , di e gee n zijne r voorschriften inleid t da n me t ee n herinnerin g aa n e n ee n verwerping va n d e geschreve n wet . „Gi j heb t gehoord , da t er gezeg d is : gij zul t de n ee d nie t breken " — maar i k zeg u : „zweert ganschelij k niet " e n zo o teks t achte r teks t — slag o p slag al s o m me t kle m e n nadru k t e betoogen : houd t u nie t aan u w autoriteiten , maa r luiste r naa r mij , di e d e ste m be n van u w eige n red e e n va n u w eige n geweten . Alles wa t d e onbevooroordeeld e leze r i n Christu s e n zij n leer onderken t al s de hoogst e zachtmoedighei d bi j he t redelij k besef da t d e roepin g vervul d e n he t dee l gedrage n moe t wor den, zij n kalmt e tege n he t geweld , zij n waardi g zwijge n voo r Pilatus -— alles waari n w e de s wijze n afkee r va n nutteloo s geraas e n d e echt e nederighei d va n de n Christe n gevoele n — 268

de weigerin g o m i n zak e va n schattin g e n verdeelin g t e be slissen, d e afkee r va n feitelij k autoriteitsvertoo n doo r he t gevoel „wi e be n i k da t i k rechte n zou? " — al dez e e n ander e trekken, di e to t he t weze n va n de n wijze n rechtvaardig e be hooren e n du s oo k to t Sokrates ' wezen , zo o goe d al s to t da t van Christu s — het zij n voo r Bossue t slecht s d e bewij zen va n Jezus ' gehoorzaamhei d aa n d e „Openbar e Orde" , zijn onderwerpin g aa n he t „bevoegd e gezag" . Daaro m spreekt hi j da n oo k nie t tege n Herodes , di e gee n „officieel e bevoegdheid" mee r ha d i n Jeruzalem ! He t bekend e schoon e woord „Mij n Koninkrij k i s nie t va n dez e wereld " bedoelt , volgens Bossuet , d e autoriteite n gerus t t e stelle n omtren t zijn bedoelingen , hu n t e verzekeren , da t hi j hu n concurren t niet is . *) En te n slott e bestraf t Jezu s zij n volge r Petrus , al s deze de s overpriester s dienstknech t ee n oo r afhouwt , nie t om he t principieel-onchristelijk e va n di e daad , maa r omda t Petrus zic h vergrijp t aa n d e . . . . Openbare Orde ! De zee r duidelijk e e n zee r ondubbelzinnig e woorden , waarin d e berispin g i s vervat , „ w a n t a l l e n , d i e h e t z w a a r d nemen , z u l l e n doo r he t z w a a r d ver g a a n " — heeft d e opvoede r va n de n zoo n Lodewijks , d e gezaghebbende ma n i n he t lustig-oorlogvoeren d e n tierig duelleerend Frankrij k va n d e zeventiend e eeu w e r maa r nie t bijgezet — en zo o verschijn t Jezu s de n leze r e n toehoorde r van Bossuet' s preeke n al s d e gehoorzam e di e zic h laa t kruisigen, allee n omda t me n he t he m gelas t — en di e allee n d a a r o m oo k d e „twaal f legioene n engelen " nie t inroep t tot zij n bevrijding . Maa r da n zij n di e „bevoegd e autoriteiten" , die niet s deden , da n waarto e Jezus-zel f hu n he t rech t gaf , het rech t da t Bossue t al s „heilig " beschouwt , da n zij n di e Romeinsche e n Joodsch e autoriteite n oo k vri j va n alle n i ) O p dezelfd e wijz e speeld e Napoleo n d e teks t late r ui t tege n d e weer spannige Roomsch e geestelijkhei d t e Breda . 269

schuld? In geenen deele — zij vergrepe n zic h aa n d e God heid (wa t z e nie t wete n konde n o f behoefden ) e n hu n s c h u l d word t doo r hu n r e c h t absoluu t nie t verminderd . Ziedaar theologie ! E n zooal s Dant e ui t Christus ' aanvaarde n va n zij n doo d uit Pilatus ' han d to t d e onbetwistbar e legitimitei t (va n Godswege) va n d e Romeinsch e wereldoverheerschin g be sluit, zo o beslui t Bossuet , no g hee l wa t radicaler , to t d e legitimiteit va n a l l e autoriteite n ui t hetzelfd e argument ! Een oo k maa r eenigszin s critisch e gees t zo u hie r vragen , welke houdin g da n gebode n i s tege n di e „autoriteiten " welk e zich doo r verjagin g e n verpletterin g va n vroeger e „autori teiten" meeste r maakte n va n d e macht . Doc h Bossue t be hoefde nie t t e vreezen , da t d e vrage n di e hi j trouwen s zel f niet stelde , doo r andere n gestel d zoude n worden . D e echt maatschappelijke denk t te n eene n mal e nie t e n i s oprech t — de „ordelievende " va n onz e dage n (waari n d e vraag aa n wel k gouvernement d e Russisch e burge r zedelij k „gehoorzaam heid" i s verschuldigd , gee n enkel e maa l i n die n vor m wer d gesteld) vermijd t he t stelle n die r vrage n al s pijnlij k e n ge vaarlijk e n roem t zic h da n „practisch " e n „voorzichtig" . Bossuet heef t maa r éé n voorschrift : S o y o n s s o u m i s a la f o r m e de g o u v e r n e m e n t d e n o t r e p a y s . E n wat d e Ker k betreft : d e oudst e i s d e beste , d e Katholieke ; overal d e verheerlijkin g va n he t blijvende , d e loochenin g va n ontwikkeling e n doo d al s dee l va n leven . Wanneer w e on s e r rekenscha p va n geve n wa t e r va n dez e „moraal-filosofie" e n va n d e kuns t di e haa r zo o trou w weer spiegelt, overblijve n moest , toe n d e critisch e e n spotziek e achttiende eeu w e r zic h meeste r va n maakte , da n geloove n we bijn a da t ee n duiste r voorgevoe l Bossue t d e „ironi e i n strijd me t ee n Christelijk e levensopvatting " dee d verklaren ! De ironi e i s anti-maatschappelij k — het wape n va n d e 270

Florentijnen de r Renaissanc e e n van Voltaire , maar d e groot e zuiver-zeventiende-eeuwsche geeste n hebbe n haa r nie t ge kend. Molièr e evenmi n al s d e rest ; w e kome n hiero p terug . Zoo bevinde n w e on s da n me t Bossue t wee r i n he t har t van he t autoriteits-princie p zelf , waa r va n eenig e persoon lijke waard e e n waardighei d gee n sprak e mee r is , buite n d e waarde e n d e waardighei d va n de n soldaat : t e sterve n me t de han d aa n d e pe t e n zonde r ooi t t e hebbe n gevraagd , waar om me n he m naa r he t slagvel d ha d gezonden . Op d e zedelijk e waard e va n di e daa d wille n w e allerminst , en allermins t hier , iet s afdingen . Maa r we l i s duidelijk , da t dag e n nach t nie t mee r va n elkaa r verschille n da n d e fiere , individualistische geeste n de r Renaissanc e — de koen e twij felaars, d e zelfbewust e martelaren , di e eige n lee r belede n e n voor eige n lee r stierve n — van d e dienend e geeste n de r zeventiende eeuw , wie r groothei d i n he t dienen , wie r waar digheid i n he t gehoorzame n lag . I n hu n onderling e tegen strijdigheid beelde n z e tezame n de r Eenhei d innerlijk e tegen strijdigheid, waari n zelfherkenningswi l al s zelfvernietigings wil e n zelfvergetelheidswi l al s zelfbestendigingswi l beurte lings overwegen , zic h openbaren d in , zic h bedienen d va n menschen, hoo g bove n menschelijke n wi l e n verkiezin g uit . W e wille n than s beproeven , de n „gees t va n Bossuet " eers t in d e voornaamst e algemeen-litterair e verschijnsele n e n daarna i n enkel e de r uitnemendst e kunstwerke n va n d e zeventiende eeu w aa n t e toonen . De heerschappi j va n he t A u t o r i t e i t s b e g i n s e l . De eeu w va n Lodewij k XIV. Lodewijk XIV geldt e n terech t al s d e incarnati e va n de n geest zijn s tijd s — hij i s he t te n troo n geheve n autoriteits beginsel. Da t bese f i n he m i s naa r w e zagen , d e zi n va n zij n 271

wereldberoemd woor d „l'éta t c'es t moi " — het i s geenszin s de uitin g va n ee n sterke , zelfbewust e persoonlijkheid . Zelf gevoel wa s i n he m d e hoogmoe d va n de n innerlij k zwakke n egocentrischen mensch , di e verblin d i s doo r de n glan s va n zijn eige n maatschappelijk e positie , i n aanbiddin g lig t voo r de goddelijk e origin e va n zij n eige n koningscha p -— die du s volkomen afhankelij k i s va n d e maatschappi j e n har e dogma's, daaraa n zij n eenig e waard e e n wezenlijkhei d ont leent, daarme e staa t o f valt , e n di e bijvoorbeel d 'm verban ning allee n zo u worde n staand e gehoude n doo r he t gevoe l van eige n onaangegrepe n Majesteit , e n he t onrech t de r anderen. Maa r di t gevoe l beduid t al s verschijnse l iet s gehee l anders da n he t individualistisc h zelfgevoe l van Lorenz o de Medicis e n va n Frederi k de n Groote n e n va n Napoleo n I. Carlyle heef t Frederi k de n Groote n ee n „gekroond e reali teit" genoemd ; Lodewij k XIV is ee n gekroond e fictie , ee n gekroond dogma . Het zelfgevoe l de r individualistisch e heerscher s kom t voor t uit ee n bese f va n persoonlijk e superioritei t e n persoonlijk e kracht, waardoo r zic h d e overige n geïmponeer d voelen . Di t individualisme doe t zic h altij d kenne n al s ee n betrekkelijk e geringschatting voo r he t maatschappelijke , voo r d e uiterlijk e distincties va n d e maatschappij . Ee n vors t al s Lodewij k XIV versmaadt gee n enkel e maatschappelijk e distinctie , immer s zijn wezen-als-Konin g i s ui t di e distinctie s opgebouwd , heef t daarbuiten gee n realiteit , i s daarzonde r nie t zichtbaar . Zij n prachtlievendheid, zij n zelf-adoratie , d e buitensporig e adora tie de r andere n di e hi j eischt e vorme n d e noodzakelijk e be vestiging va n zij n Koningschap . Napoleon schie p prach t e n lux e o m zic h ui t koel e bereke ning, doo r he t bese f da t d e mass a dez e dinge n wi l zien . Maa r omdat hi j nie t e r i n opgin g me t har t e n zie l e n voo r zichzel f een simpe l ma n wa s — door d e innerlijk e krach t va n zij n 272

wezen — daarom moes t oo k di e berekening , al s all e berekeningen falen . He t doellooze , da t is : to t he t weze n behoorende, he t natuurlijk e i s altij d e n overa l he t eeni g ware. Oo k Lorenzo de Medici s wa s nie t i n die n zi n prachtlievend; hij wa s ee n kunstenaar , ee n democraat , i n zijn har t zee r eenvoudig , e n hi j za g e r we l geenszin s tege n op, ee n par k t e late n aanlegge n o m ee n beel d to t zij n rech t te doe n kome n — en di t zonde r ophef , juis t ui t ee n zeker e individualistische geringschattin g voo r he t gel d — maar he t is beken d da t d e maaltijde n i n he t palazz o d e Medici s zee r eenvoudig ware n e n da t elkee n me e aanza t o p ongedwonge n wijze. D e innerlijk e distincti e va n zij n persoonlijk e krach t e n zijn groot e persoonlijk e uitnemendhei d maakte n da t hi j d e uiterlijke distinctie s ko n missen , di e i n ee n maatschappij , naar w e zagen , heelemaa l d e eenig e toegelaten e zij n e n waar uit du s he t weze n va n de n maatschappelijke n mensc h i s op gebouwd, waarbuite n hi j gee n weze n heeft , zooal s Lode wijk X I V . Lodewijk XIV is het te n troo n geheve n autoriteitsbeginsel , Napoleon I het individualisme , da t zichzelv e kroond e i n ee n geweldige ambiti e e n daardoo r d e ambitie s de r andere n doo delijk krenkte . Daaro m zij n d e beste n va n zij n tij d tege n hem . Madame D e Stael , ee n de r edelst e e n fijnst e geeste n va n zijn tijd , wa s zij n verklaard e vijandi n e n tegenstandster . Hi j zijnerzijds, tra d al s machthebbend e tege n haa r op , verdrukt e haar, verband e haar , lie t haa r boe k („D e l'Allemagne" ) doo r zijn gendarme s kor t e n klei n hakken , maa r alweer , zooal s we he t van Lorenz o zeiden, zonde r eeni g vertoo n va n zede lijken afschu w jegen s d e „aanrandste r va n zij n geheiligd e persoonlijkheid". Zij n eigengerechtigd e dade n behoefde n gee n anderen steu n da n ee n aa n zij n krach t geëvenredig d zelfver trouwen. Hi j ko n onrech t begaan , zonde r he t eers t to t „recht " te hebbe n kromgepraa t — gelijk d e innerlij k zwakk e da t 273 Prometheus. 1 8

steeds behoeft. Byron wa s tegen Napoleon va n het oogenblik af da t hi j zic h keize r krone n liet . Beethove n droe g Bonaparte zij n „Eroïca " 0 p . E n di e „Eroïca " wa s (he t i s ui t Beethovens notitie s gebleken ) al s Prometheus-symphoni e bedoeld geweest . I n Bonapart e za g Beethove n zij n Prome theus-gestalte, zooal s hi j z e aanbad . Toe n Bonapart e wer d Napoleon I, toen Prometheus werd Jupiter, vernietigde hi j de oorspronkelijk e opdrach t e n schree f i n plaat s daarvan : aan d e nagedachteni s va n ee n groo t man . D e groot e ma n was doo d — Prometheu s wa s ondergegaan. Jupiter kon doo r de groot e geeste n va n he t Napoleontisch e tijdper k nie t mee r aanbeden worden . Vergelijk di t me t Lodewij k X I V ! In he m wer d juis t d e Koning, allee n d e Koning , uitsluiten d d e Macht , d e opperst e Autoriteit aanbeden . Nie t allee n onbewust , oo k bewus t (doo r Molière voortduren d e n ' t mees t i n zij n „Amphytrion" ) i s hi j met Jupite r vergeleken. E n d e naa m di e eenmaa l ee n schand e en ee n scheldwoor d zo u wezen , wa s ee n hoog e eer . E n zi j di e zijn troo n droege n al s ruggegraatlooze , gekromde , kruipend e slaven, stonde n toc h p e r s o o n l i j k nie t lage r da n degene n die Napoleo n weerstreefden , e n vee l hooge r da n zij , die Napo leon vleiden . W a n t deze n handelde n ui t belang , e n lag e servi liteit — maar gene n ui t religieu s ontzag , ui t hoog e serviliteit . Niet steed s heef t he t nageslach t dez e hoog e servilitei t begrepen e n broodsgebrek , nooddruf t aangevoer d al s d e — volkomen overbodig e —• verontschuldiging voo r d e kruiperig e onderdanigheid de r groot e geeste n jegen s konin g e n hof , zooals di e duidelij k blijk t ui t d e voorredene n e n opdrachten , waarmee Corneill e e n Racine e n Molière hu n stukke n voor zagen, aa n de n Konin g voornamelijk , maa r da n oo k aa n Richelieu, aan Montoron , aa n alle s wa t rood e hakke n ha d e n blauw bloed , e n i n d e mees t onderdanig e bewoordingen . W a t echter i n onz e dagen , wa t reed s i n d e achttiend e eeu w wal 274

gelijk zo u zij n geacht , wa t i n d e Renaissanc e ondenkbaa r was, wer d doo r de n gees t va n die n tij d mogelij k gemaakt . Nooddruft speel t hie r gee n rol . Wi e wa s arme r da n d e schrijver van Gi l Bias , Alai n René I e Sage ? Zij n leve n i s aldus saamgevat : i l travaill a pour vivre . En toch , toe n ee n zee r illustr e dame , Mm e d e Bouillon , wie hi j zij n „Turcaret " zo u voorlezen , he m o m zij n laat komen me t hooghartig e koelhei d ontving , antwoordd e L e Sage: „Madame , j e vou s a i fai t perdr e deu x heures , i l es t bie n juste que j e vou s le s fass e regagner . J e n e vou s lira i point ma comédie " e n verwijderd e zich . Di t wa s mogelij k i n 1715 — Lodewijks sterfjaar ! — maar eerde r wa s he t nie t mogelijk . De mensche n ware n toe n a l veranderd , doorda t d e tij d ver anderd wa s — ze hadde n reed s ander e sentimenten , wan t z e waren toegerus t to t ee n ander e bestemming ! In Racine , tegen da t hi j oude r werd , bego n he t Jansénis tische zuurdeese m — zijn oud e Port-Roya l educati e — weer te werken , maa r aa n he t Ho f blee f hi j komen . „Servi r l e Roi , c'est encor e servir Dieu" . Al s historiograph e de s Koning s volgde hi j Bossuet s voorbeel d e n vereenzelvigd e Lodewij k met Konin g David. Madame D e Mainteno n vereenzelvigd e hij met „Esther " i n het tooneelwer k va n die n naam , da t hi j in opdrach t schree f voo r d e adellijk e pupille n va n Saint-Cyr . Op aandran g va n he t ho f sierd e hi j me t zij n madrigale n d e „oeuvres diverses " van de n Du e du Maine, oud zeve n jaar . Toen hij , eveneen s o p aandringe n va n Madam e D e Mainte non, ee n „mémoire " ha d geschreve n te n gunst e va n d e tal looze doo r Lodewijk s kostbar e oorloge n berooide n e n ver armden e n d e Konin g he m dez e „bemoeizucht " zee r te n kwade duidde , lie t hi j zic h al s ee n schooljonge n i n ee n boschje verstoppen , daa r zij n Gekrenkt e Majestei t naderde , juist terwij l hi j zij n medeplichtig e smeekt e ee n goe d woordj e voor he m t e doen . Dez e „hooger e serviliteit " zo u nie t allee n 275

voor de n Renaissance-artist een onmogelijkhei d zij n geweest , maar oo k bi j de n Renaissance-vors t niet s da n inn er lij ken afkeer hebbe n opgewekt , oo k a l war e zij n ijdelhei d e r doo r gestreeld. D e maatschappelijke , egocentrisch e vors t aan vaardt he t al s iet s da t zo o behoor t e n waarbi j nieman d min der wordt . De omgan g va n de n Renaissance-vors t i n d e vijftiend e eeuw e n he t Renaissance-geni e stond , zooal s w e zagen , o p voet va n gelijkheid , zonde r neerbuigendhei d eenerzijd s e n oogendienarij anderzijd s — denk aa n Lorenzo's verhouding tot Botticelli en Polizian o —; toen da t later , i n d e zestiend e eeuw, veranderd e e n d e vorste n mee r e n mee r d e i n hu n dienst staand e dichter s e n kunstenaar s al s ee n soor t lager e hovelingen behandelden , voelde n geeste n al s Ariost o e n Tasso da t blijken s hu n bitter e uitlatinge n da n oo k we l dege lijk al s ee n krenkin g va n hu n waardighei d e n gave n z e e r zich rekenscha p va n da t z e me t hu n fier e vrijhei d hu n best e bezit prijsgegeve n hadden . I n d e zeventiend e eeu w zie t me n alle groot e kunstenaar s zic h schikke n i n di e verhouding , zonder innerlij k verze t e n gelij k gezegd : m e t o n g e r e p t behoud va n hu n zelfrespec t e n waardig heid. Elke machtig e e n goed-functionneerend e maatschappi j vertoont hetzelfd e verschijnsel . Het eere n va n „geestesaristocratie " naas t „geboorte aristocratie" i s alreed s ee n onmaatschappelij k symptoo m — behalve da n da t he t ander s beschouw d oo k ee n absurditei t is , een verwarrin g va n twe e complexen , i n he t een e waarva n (het maatschappelijke ) d e „geestes-aristocratie " gee n zi n heeft e n i n he t ander e waarva n (he t individualistische ) d e „geboorte-aristocratie" gee n zi n heeft . Da t i n Duitschlan d de adellijk e officie r zic h vee l hooge r voel t da n d e burgerlijk e professor — en nie t allee n i n zij n waardeering , maa r oo k i n 276

het diepst e innerlij k va n de n professo r zel f i s di t zo o — is alweer ee n symptoo m va n d e goed e gezondhei d e n d e activi teit de r Duitsch e organisatie . Zoolan g he t namelij k zo o blijft , want he t i s zee r d e vraa g o f i n onze n tij d dusdanig e waar deeringen e n dusdanig e organisatie s zic h staand e houde n e n of d e twintigst e eeu w alle s ka n blijve n vergete n wa t d e acht tiende e n d e negentiend e hebbe n geleerd . *) W a t Lodewij k X I V beduidde o p de n troon , beduidd e Bossuet i n d e kerk ; oo k zij n grootst e groothei d e n krach t i s het (egocentrische ) onwrikbaa r geloo f i n d e uitsluitend e waarde va n zij n organisati e — zoodat hi j da n oo k me t ee n gerust gewete n d e vervolginge n tege n d e protestante n n a d e herroeping va n he t Edic t van Nante s in 1685 leidde — en i n zijn eige n goddelijk e roeping . D e konin g e n d e priester , bei den „Gezalfd e Gods " hu n autoritei t ontleenen d aa n d e god delijke autoriteit . 1) We hebbe n dez e uitin g e n ander e va n die n aard , ongevee r dri e jaa r geleden o p schrif t gesteld , onverander d gelaten . D e behoeft e onz e algemeen e inzichten i n overeenstemmin g t e brenge n me t plotseling e mouvementen , waarvan w e de n omvan g e n de n definitieve n aar d no g geenszin s kunne n overzien, hebbe n w e nie t gevoeld . Wel wille n w e i n verban d me t onz e vergelijkin g tussche n Lodewij k XIV en Lorenzo de Medici s eve n wijze n o p he t schromelij k onrech t da t me n Wilhelm vo n Hohenzollern , te r gelegenhei d va n zij n vlucht , heef t aange daan. Oo k i n hem , d e on-persoo n i n ee n geslote n uniformiteit , berustt e d e grootheid nie t o p innerlijk e waarde , maa r o p d e waardeerin g de r anderen , cok hi j i s innerlijk-zwak , schijn-ster k al s all e egocentrisch e onpersonen , di e in ee n collectivitei t kunne n opgaan . Zo o toon t hi j zic h da n n u ook , waa r d e dogma's, di e he m droegen , he m ontvallen , zonde r eenig e i'idividueel e groot heid. Di t ko n moeilij k anders . Hi j wa s ee n gekroond e fictie, waarachtig e grootheid zo u he m onbruikbaa r hebhe n gemaak t to t zij n vroegere n taak . En n u gaa t me n he m aansprakelij k stelle n voo r eige n gemi s aa n onder scheidingsvermogen, da t gee n verschi l onderkend e tussche n de n individua Iistischen geweldenaa r (Lorenzo, Napo'eon ) en d e noodzakelijkerwijz e per soonlijk-waardelooze incarnati e e n banie r va n collectiev e belange n e n collec tieve ambities ! Wi e ma g ee n idool, een pop verwijten , da t hi j faal t al s mensc/i? 277

E n zo o beza t el k gebie d zij n Lodewij k XIV, zijn Bossuet , zijn erkend e autoriteit , e n d e allerweg e blijkend e neigin g van d e eerst e helf t de r zeventiend e eeuw , o m alle s t e regle menteeren e n t e uniformiseeren , bewijs t da t w e hie r nie t me t een groe p onsamenhangend e verschijnselen , maa r me t ee n zich i n alle s openbarend , to t i n d e kleinst e dinge n doorwer kend geestelij k mouvemen t (noodwendighei d omgeze t to t neiging e n lust ) hebbe n t e doen . Allereerst i s daa r he t wer k de r taalzuiverin g e n taaibe snoeiing, doo r ee n gansch e schaa r va n letterkundige n e n grammatici, onde r wi e Malherb e e n Vaugela s to t d e voor naamsten behooren , te r han d genomen . Omstreeks d e oprichtin g va n d e Académi e Frangais e heef t het zeventiend e eeuwsch e Frankrij k ee n „taalstrijd " beleefd , die voo r d e verder e ontwikkelin g va n d e Fransch e taa l va n het hoogst e belan g i s geweest . E n n u doe t zic h wee r hetzelfd e eigenaardig e verschi l bi j schijnbare overeenkomst , tussche n d e zeventiend e eeu w eenerzij ds e n d e Renaissance-achttiend e eeu w anderzijd s voor. E n d e Renaissanc e è n d e achttiend e eeu w hebbe n ee n taalstrijd gekend , al s symptoo m va n hu n innerlij k overeen komstig weze n — waartegenover d e zeventiend e eeuwsch e taalstrijd al s ee n verschijnse l va n volmaak t andere n aar d en beteekeni s aa n t e merke n valt . Individualisme is , zage n w e e n zeide n we : cosmopolitisme , realistisch e n democratisc h — we hebbe n di t zo o uitvoeri g uit d e red e zel f ontvouwd , da t w e than s me t d e herinnerin g daaraan moge n volstaan ; a l di e tendentie s late n zic h oo k gelden i n d e taal . Zo o goe d al s doo r d e Deïstisch e neiginge n van d e Renaissanc e d e verschillend e godsdienstig e e n filoso fische stelsel s dooreenvloeiden , zo o goe d vloeide n doo r har e cosmopolitische neiginge n d e verschillend e tale n dooreen . De groot e bewonderin g i n Frankrij k voo r Dante , Petrarca , 278

Boccaccio e n Ariost o — de geschiedeni s van Marguerit e va n Navarre e n har e tijdgenooten leer t on s daaromtren t bijzon derheden t e over ; haa r „Heptameronne " wer d allee n doo r haar ontijdi g sterve n gee n tweed e „Decamerone " — had ee n sterke vermengin g me t he t Italiaansc h te n gevolg e gehad , ook vee l Spaansch e woorde n ware n i n d e taa l gekomen . D e beoefening de r klassieke n ha d he t Fransc h al s he t war e — door toedoe n va n D u Bella y e n andere n — met Grieksch e en Latijnsch e woorde n volgeprop t — terwijl verde r d e Picar diër Ronsard , d e Gasconje r Montaigne e n de Lyonnai s Rabelais i n die voorhande n voorraa d d e woorde n e n expres sies aa n hu n dialec t ontleen d ware n kome n uitstorten . He t realisme va n d e Renaissanc e ha d daarbi j no g ee n groo t aantal aa n verschillend e métier s e n bedrijve n — van boere n en zeevaarder s e n koopliede n — ontleende woorde n e n ter men gevoegd . E n ui t di e taalschatte n koo s elkee n naa r per soonlijk believe n e n goeddunken , o p echt-individualistische n grondslag. Het ontwaken d collectiviteitsgevoe l moes t daaraa n o m meer da n éé n rede n aanstoo t nemen . W e late n di e verschil lende motieve n hie r volgen . Ten eerste , omda t d e eige n taa l (naas t e n me t d e lands grenzen) he t duidelijkst e e n bruikbaarst e collectiev e dis tinctiemiddel is , j a al s zoodani g onontbeerlijk . N u hebbe n we indertij d uiteengeze t ho e elk e collectiviteit , krachten s haar aar d e n wijz e va n doen , altij d haa r levensnoodzaak , haa r vitale belangen , za l opschroeve n to t „idealen " e n aa n haa r ficties de n schij n va n realiteite n verleenen . He t gansch e nationalisme i s zul k ee n levens-noodzakelijk e fictie , di e doo r alle collectief-voelende n zonde r voorbehou d aanvaard , maa r door hen , i n wi e d e Redelijkhei d leeft , zonde r voorbehou d verworpen wordt . Het fabeltj e va n d e verschillend e volkskarakter s ontleen t 279

een schij n va n werkelijkhei d aa n futiel e verschille n i n levens wijze e n gewoonten , welk e „pour les besoin s d e l a cause" tot diepgaand e onderscheidinge n worde n opgeblaze n — alsof nie t verr e vreemden , di e éé n gees t belijden , elkande r nader stonde n da n „landgenooten" , welk e doo r he t één e reëele onderschei d (da t tussche n „man o f fact " e n „man o f idea") worden verdeeld ; he t fabeltj e va n he t patriottism e aan d e „liefd e to t de n geboortegrond" , di e to t ee n gansc h andere categori e behoort , he t fabeltj e va n d e Heilig e Moe dertaal aa n ee n instinctiev e gehechtheid , to t „beginsel " ver heerlijkt. W e hebbe n dez e dinge n eerde r e n elder s uitvoeri g besproken x ) e n herhale n he t hie r n u no g eens . D e liefd e va n den Hollande r to t zij n eige n taa l i s nie t „verhevener " da n die va n de n koopma n to t zij n brandkas t e n va n de n boe r to t zijn akke r e n va n de n Volendamme r to t zij n wijd e broek . D e taal i s ee n instrumen t to t uitdrukkin g de r gedachte , even min heili g (o f onheilig ) al s ee n appel , evenmi n verheve n (of onverheven ) al s ee n spoortrein . Maa r d e taa l i s óó k he t collectieve distinctie-midde l bi j uitnemendhei d e n moes t daarom o p dez e buitensporig e wijz e worde n geïdealiseer d juist doo r hen , di e lieve r slech t Engelsch , da n goe d Hol landsen spreken , zooal s he t „Vaderland " he t mees t word t geïdealiseerd doo r hen , di e lieve r hu n dochte r me t ee n Spaan schen graa f da n me t ee n Hollandsche n bakke r zie n trouwen . Wanneer me n de n huidige n taalstrij d ui t di t gezichtspun t beziet, kom t me n allich t to t ander e da n d e gangbar e con clusies! Hetzelfd e verschijnse l krachten s dezelfd e nood zakelijkheid neem t me n waa r al s me n hedendaagsch e Joden , die va n hu n Jood-zij n getuige n willen , hu n toevluch t zie t nemen to t ee n samenste l va n gebruike n e n voorschriften , die gee n zi n mee r hebben , di e z e sind s lan g zij n ontgroeid , i ) „Patriottism e e n Menschenliefde" . ee n brochure . 280

maar die , bi j gebrek e aa n landsgrenze n e n landstaal , he t uitsluitend voorhande n collectiev e distinctie-midde l zijn . Ten tweed e beteeken t collectiviteitsgevoe l al s uniformi teitsgevoel oo k afkee r va n individualistisch e eigenwillig heid, zo o goe d i n he t taalgebrui k al s i n el k ande r gebied . En te n derd e i s collectiviteitsgevoe l d e dran g va n d e on persoonlijkheid, di e zic h al s individ u nie t mee r ma g (kan , wil) onderscheide n naa r eige n innerlijke n aard , o m zoovee l mogelijk uiterlijk e distinctie-middele n t e creëeren , zooal s we da t eerde r hebbe n uiteengezet . Bij d e oude , Middeleeuwsche , i n weze n algemeen-maat schappelijke distincties , waarme e d e Renaissanc e de n spo t dreef e n di e w e all e zonde r onderschei d wee r zulle n zie n herleven, voeg t zic h derhalv e ee n nieuwe , doo r d e Renais sance i n ee n andere n zi n geschapen , doo r he t volgen d ge slacht to t maatschappelijk e distincti e (dogma ) omgewerkt : die va n ma n (o f vrouw ) va n smaa k e n belezenhei d t e zijn . Duidelijk onderkenne n w e hie r wee r he t verstarringsproces , de verwisselin g va n doe l e n middel , waardoo r d e dogma' s van elk e collectivitei t al s he t war e d e mummie s zij n va n d e onderscheidingen de r voorafgegan e individualistisch e periode. D e Middeleeuwsch e Ker k maakt e d e individualisti sche Christelijk e beginsele n to t hu n spotvor m doo r z e t e dogmatiseeren, d e zeventiend e eeu w voltrek t hetzelfd e proce s op d e Renaissance-beginselen . D e vrij e weetlus t e n begrij pensgierigheid de r Renaissanc e gaat , to t u n i f o r m e „beschaving" e n „ontwikkeling " gemaakt , al s maatschap pelijke distincti e diens t doe n e n ma g derhalv e maa r voo r d e weinigen toegankelij k wezen . Vandaa r di e neigin g — zuiver verklaarbaar ui t he t herbore n collectiviteitsinstinc t — om de Fransch e taa l e n daarme e d e Fransch e letterkund e voo r de mass a de s volk s ontoegankelijk , onbegrijpelij k e n onge nietbaar t e maken , waarbi j natuurlij k va n opzettelijk e ver 281

valsching gee n sprak e i s e n groot e aesthetisch e kwaliteite n geenszins uitgeslote n zijn . Van die n driedubbe l en aar d e n strekkin g i s d e taalbewe ging i n d e eerst e helf t va n d e zeventiend e eeuw . Gansch ander s i s di e va n d e Renaissance , waari n Petrarca , en di e va n d e achttiend e eeuw , waari n Petrarca' s geestelijk e nazaat: Lessin g zul k ee n werkzaa m aandee l genome n heb ben. Hie r gol d he t verze t juis t ee n tyrannieke , al s eenig bruikbare, al s eenig-waardig e opgedronge n collectiev e taal : voor Petrarc a he t Latijn , voo r Lessin g he t Latij n e n he t Fransch. Zul k ee n taalstrij d i s puu r individualistisch . He t ontwakend zelfgevoe l (nie t du s he t nationaa l gevoel ) verze t zich tege n he t gebrui k va n ee n geijkt e taa l — de dichter , d e critische kunstenaa r (i n dubbele n zin ) wensch t zij n e i g e n taal t e gebruiken , di e da n natuurlij k d e landstaa l i s (daa r elk individ u n u eenmaa l gee n eige n taa l heeft ) maa r di e nie t als zoodani g word t verheerlijkt . Zelf s waa r di t word t ge waand, word t he t diep-i n toc h nie t bedoeld . Petrarc a kwa m op voo r z ij n taal , Lessin g voo r z ij n taa l — de Fransch e taalzuiveraars voo r h u n taal , d e taa l va n hu n voortduren d in mach t e n glan s toenemend e collectiviteit . Deze zor g de r taalzuiverin g e n taaibesnoeiin g blee f der halve oo k nie t to t de n enge n krin g va n geleerde n beperkt , de heel e ontwikkeld e e n beschaafd e werel d ha d e r aandee l in , dames e n geestelijken , markieze n e n magistraten , alle s twis t over d e schrijfwijz e de r verschillend e woorde n — de bezoe kers va n d e bekend e litterair e salo n d e „Chambr e Bleue " de r markiezin d e Rambouillet , d e eerst e va n ee n gansch e reeks , verdeelen zic h i n twe e kampe n o m d e gewichtig e kwesti e of me n „muscadin " da n we l „muscardin " za l moete n schrij ven. Blijvend e vriendschappe n e n vijandschappe n vloeie n uit dez e twistgesprekke n voor t e n vermenge n zic h natuur lijkerwijs me t d e politiek e schermutselingen , waari n immer s 282

dezelfde gezindhede n zic h openbaren . Toc h i s he t da n al s i n elk geval , waa r (maatschappelijke , onnatuurlijke ) eenstem migheid word t gevorderd , te n slott e d e autoriteit , di e de n doorslag geeft , he t geza g va n Vaugela s o f ee n ande r gezag hebbende, Voitur e of Balzac . Me n spreekt va n woorden , di e „examen hebbe n gedaa n voo r monsieu r Vaugela s e n toege laten zijn " — men schrijf t elkande r al s laatst e nieuws , da t „félicité" no g gee n Fransc h woor d is , maa r he t ove r ee n jaar weze n zal : monsieur Vaugela s heef t beloof d da t hi j e r zich nie t lange r tege n verzette n zal . E n al s dan , onde r be scherming van Richelie u e n ondanks d e aanvankelijk e still e tegenwerking va n he t Parlement , dat , autoritair , gee n auto riteit naas t zic h dulde n wil , i n 1634 de Académi e Frangais e is opgericht , da n za l me n spoedi g weten , to t welk e autoritei t men zic h t e wende n heef t i n zak e woordenkeu s e n zinsbou w —niet lange r to t zij n eige n gevoe l e n smaa k — maar to t he t door haa r same n t e stelle n officieel e Woordenboek , d e filolo gische autoritei t bi j uitnemendheid , symboo l va n ord e e n uniformiteit i n he t taalgebruik . Va n n u a f aa n word t d e Fransche taa l voortduren d mee r gepolijst , veredeld , ver puurd — pittige métierw o orden e n sappig e volksuitdruk kingen e r ui t weggesnede n e n verbannen : zi j word t opzette lijk gevorm d to t ee n aristocratisch e taal , ee n taa l voo r wel opgevoede menschen , i n ee n aristocratisch e maatschappi j — en elk e maatschappi j i s o p d e ee n o f ander e wijz e „aristo cratisch". Het spreek t vanzel f — en w e wete n da t he t zo o wa s —• dat oo k d e onderwerpe n de r groote , zoogenaamd e klassiek e kunst va n d e zeventiend e eeu w aa n de n krin g de r maatschap pelijk-hooggeplaatsten moes t worde n ontleend . D e innerlijk e algemeen-menschelijke roerselen , waarvoo r d e Renaissanc e zooveel belangstellin g koesterd e e n waaromtren t z e ee n ken nis bezat , di e overa l i n he t wer k de r vroeger e e n later e 283

Renaissancisten blijk t e n di e i n de n arbei d van Shakespear e tot d e hoogst e uitin g komt , ko n i n ee n geordend e maat schappij va n d e zeventiend e eeu w nie t bestaan ; d e egocen trische mensc h mis t juis t d e individualistisch e zelfkennis , di e immers onvermijdelij k voer t to t he t inzich t va n betrekkelijk heid e n ontoereikendheid , zooal s w e di t bi j d e principieel e behandeling va n he t dram a hebbe n aangetoond . I n d e wei geordende, goed-functioneerend e maatschappij , i n de n glo rieuzen Staa t draag t alle s ee n dienen d e n dienstbaa r karak ter, d e kuns t i s daa r opbouwend , stichtelij k (innerlij k on waar; immer s d e waarhei d stich t niet , maa r ont-sticht , onder mijnt), ee n verheerlijkin g va n d e collectieve , maatschappe lijke eigenschappen : soldatendeug d e n riddertrouw , gehoor zaamheid, braafheid , dapperheid , me t d e daarme e samenhan gende wette n e n dogma's . Dez e zij n he t gebie d waarto e zic h de belangstellin g va n auteu r e n leze r (toeschouwer ) bepaalt ; voor d e war e natuur , voo r de n ware n mensc h zij n z e ge sloten. Daar n u dez e collectiev e deugde n i n hu n sta r e n invariabe l karakter hoegenaam d gee n innerlijk e verwikkelinge n toela ten, zo o val t da n oo k a l l e belangstellin g o p de n hooge n rang e n de n schitterende n staa t de r betrokke n persone n e n moet bovendie n worde n gaand e gehoude n doo r d e kunstig e structuur de r stukken , d e vernuftig e verwikkelinge n de r ge beurtenissen e n doo r ee n to t volmaakthei d opgevoerd e vers techniek. I n d e aristocratisch e maatschappi j i s d e kuns t aristocratisch —; keert echte r d e belangstellin g va n de n mensch wee r naa r de n mensc h (naa r zichzelf! ) teru g — en dit beduid t da n weer : individualisme , da n gaa t he t zooge naamd burgerlij k dram a he t aristocratisch e verdringen . W e zullen di t da n oo k promptelij k zie n gebeure n i n d e achttiend e eeuw. D e noodzakelijkhei d o m all e brillant e gaven , all e kun nen t e concentreere n i n de n versbouw , klem t t e meer , daa r 284

de auteu r nie t allee n naa r de n inhoud , maa r oo k naa r de n vorm binne n eng e grenze n gebonde n is . De volkome n vrij e vor m va n he t Renaissance-drama, waarvan d e Shakespeareaansch e drama' s d e schoon e uitin gen zijn , ka n i n ee n gereglementeerd e maatschappi j gee n bij val mee r vinden , he t collectiviteits-instinct , hie r t e noeme n „academisch" instinc t verze t zic h oo k daartegen , e n za l e r zich to t i n d e achttiend e eeu w tege n blijve n verzetten ; Les sing zal , tegelij k me t he t „burgerlijk e drama " pa s wee r Shakespeare i n eer herstellen . D e „Bossuet " va n d e drama tische kuns t hee t zooal s w e wete n va n oud s Aristotele s — en zij n alleen-zaligmakend e lee r i s d e lee r eene r Drie-eenheid , die va n tijd , plaat s e n handeling . Wannee r w e te r zijne r tij d over d e achttiend e eeuwsch e critie k zulle n spreke n e n me t name ove r Lessing , de n groote n bevechte r va n onverteerd e regels e n onbegrepe n tradities , da n zulle n w e i n di t slaafsch e (en dikwijls averechtsche ) navolge n de r Aristotelisch e grond beginselen oo k wee r ee n merkwaardi g voorbeel d va n „ver wisseling va n midde l e n doel " herkennen . W a t he t geza g va n Aristotele s beduid t voo r he t drama , zal da t va n Boilea u voo r d e dichtkuns t beteekenen . Zij n „Ar t poétique" i s ee n verzamelin g dogma' s — die me n we l een s de „Cod e Napoléon " de r poëzi e heef t geheete n — en leer stelligheden te n behoev e va n hen , di e he t m é t i e r va n dich ten wensche n t e beoefene n — want d e „bevoegdheids-aas " wordt al s steed s wee r d e hoogst e troe f i n he t maatschappe lijk kaartspe l — een soor t receptenboek , waari n all e genre s en hu n verschillend e eische n behandel d worden . Oo k hie r een overmati g hechte n aa n technie k e n uiterlijk e vaardig heid, bi j e n doo r ee n vrijwe l ontbreke n va n innerlijk e per soonlijke vrijheid . Overal herkenne n w e aldu s d e neigin g o m de n Autoriteit , den gezaghebbende , d e bevoegdhei d wee r i n d e plaat s va n 285

het persoonlij k zedelij k e n redelij k onderscheidingsvermoge n te schuive n e n de n maatschappelijke n mensc h i n zij n natuur lijke zwakhei d doo r a l di e steunsele n no g t e verzwakken , hem tegelijkertij d ee n schij n va n hoog e krach t verleenen d (want juis t hi j di e rondo m gesteun d wordt , e n al s ee n kin d aan de n leiban d gaat , waan t he t stevigs t t e staan , d e zwak sten brulle n altij d he t hards t ove r hu n „vrije n wil" ) aa n wel ken schijn-van-krach t hi j zij n rech t ontleent , andere n t e oor deelen e n t e tuchtigen , waaro p he t zo o har d aankom t i n d e maatschappij, waa r du s elk e echt e zelfkenni s (menschen kennis) ee n gevaa r beduidt . Voegen w e aa n dez e kort e schet s no g d e herinnerin g to e aan he t bekend e feit , da t omstreek s 1630 de groot e Fran sche mod e ontstond , waarme e oo k aa n he t individualism e i n de kleeding , gelij k d e Renaissanc e he t t e zie n geeft , ee n eind e werd gemaakt , da n i s on s he t dogmatische , academische , autoritair-uniformiseerende karakte r va n de n tij d duidelij k geworden e n kunne n w e terugkeere n to t d e vraag , ho e zic h in vol k e n maatschappi j d e kuns t voordoe t e n vorm t e n welk e plaats e r d e kunstenaa r inneemt . Da t d e kuns t i n ee n maat schappij al s d e Fransch e va n Lodewij k XIV een dienen d karakter draagt , i s a l duidelij k geworden . Z e heef t d e plich t om t e s t i c h t e n . Stichtelij k is , zeide n w e eerder , i n he t huidig spraakgebrui k no g synonie m me t o p b o u w e n d — de stichtelijk e e n stichtend e kuns t draag t du s bi j aa n he t algemeene wer k de r instandhouding , de r opbouwin g — en mist d e ontbindend e „opheffende " elementen , di e de r rede lijkheid, de r innerlijk e waarheid . Toc h i s di e plich t o m t e stichten gee n dwan g de n kunstenaa r opgelegd , maa r ee n blij moedig-aanvaarde taa k — in d e collectivitei t meevoelend , e n daarin opgaand , beschouw t bi j he t i n stan d houde n die r col lectiviteit e n he t i n eer e houde n va n haa r institute n al s ee n heilige, he m al s geestenleide r toevertrouwd e roeping . I n zij n 286

„Premier Placet , présenté a u Roi " bi j „Tartuffe " noem t Molière al s „I e devoir du comédie" : c o r r i g e r l e s h o m m e s e n l e s d i v e r t i s s a n t . Di t i s he t paroo l va n d e eeuw. D e kunstenaa r heef t nie t zij n vrijhei d verkoch t te n dienste va n mach t e n gezag , hi j i s va n hui s ui t innerlij k onvrij e n waan t zic h juis t daardoo r vri j — omdat hi j egocen trisch is . En wannee r w e zeggen , da t dez e voo r alle s o p stich telijkheid ui t zijnd e kuns t innerlijk e waarhei d mist , da n i s dat oo k volstrek t gee n blaam , d e dichte r verzwijg t nie t op zettelijk d e waarhei d ui t belan g o f menschenvrees , hi j ken t eenvoudig gee n onpersoonlij k streve n naa r waarheid . W a t hij geef t i s nie t d e uitkoms t va n zuive r intellectueel e aan schouwing, maa r va n zij n oprechte n wi l o m voo r t e gaa n i n deugd e n Christelijkheid , da t i s i n gehoorzaamhei d aa n Koning e n Kerk . W a n t zo o e n nie t ander s ka n hij , zooal s we zage n „deugd " e n „Christelijkheid " verstaan . He t stich telijk, dienen d e n dienstbaa r karakte r va n d e zeventiend e eeuwsche kuns t openbaar t zic h a l i n d e keuz e de r kunst vormen. He t zij n voornamelij k die , welk e zic h he t gemak kelijkst leene n to t waarschuwin g e n onderrich t i n d e deugd . Onder d e litterair e monumenten bekleede n dan oo k de drama' s en d e oratie s ee n belangrijk e plaat s — van d e laatst e voora l de waarschuwend e e n indrukwekkend e „Oraiso n funèbre " waaronder di e va n Bossue t beroem d zij n geworden . D e uitteraard individualistische , minder-stichtend e vrij e lyrie k is o p de n achtergron d gedronge n — de gevierd e meester lyricus va n d e zestiend e eeuw , Ronsard , i n vergetelhei d e n vrijwel i n discredie t geraakt . En i n di e drama's , waari n d e groot e mannen , Corneill e e n Racine, met zul k ee n volmaakt e onderworpenhei d d e recep ten va n Aristotele s volgden , openlij k rekenscha p geven d va n een somwijle n noodzakelijk e afwijking , e n waarva n d e onder werpen meerendeel s aa n Euripides zijn ontleen d — worden 287

de feite n verboge n e n geforceerd , wannee r z e i n hu n oor spronkelijke voorstellin g he t moreele , stichtelijk e effec t ver zwakken zouden . Zo o word t volgen s uitdrukkelijk e mede deeling va n Racine-izelf , Andromaque' s zoo n va n Pyrrhus , Molossus, eenvoudi g verdonkeremaand , omda t Andromaqu e de sympathi e de r toeschouwer s nie t behoude n ha d al s moe der va n ander e da n Hector's zonen! I n „Horace " i s ee n scène, waari n ee n zuste r haa r broede r a l t e lich t zij n ontrou w jegens he t vaderlan d vergeeft , gewijzigd . E n dez e mensche n meenden eve n eerlijk , da t z e d e Grieke n hebbe n begrepe n e n nagevolgd al s Bossue t meende , da t Jezu s he t voorbeel d va n een „ordelij k staatsburger " was . D e geschiedeni s va n elk e maatschappij, va n elk e theorie , va n elk e wetenschap , va n el k systeem da t hartstochtelijk e volger s e n beoefenaar s vindt , is vo l va n dez e „eerlijk e vervalschingen" . Wij moete n da t we l bedenke n voo r w e voetstoot s getui genissen va n eerlijk e liede n al s bewijze n aanvaarden , maa r niet minde r ook , voorda t w e ieman d o p gron d va n d e geble ken onjuisthei d zijne r getuigenisse n ee n dwaa s e n oneerlij k noemen! Zoo heef t oo k el k leerlin g de r zeventiende-eeuwsch e Jezuïetenscholen Plutarchu s geleze n e n e r filologisch e e n grammaticale geleerdhei d uitgehaald . Maa r i n d e harte n de r Renaissance-jongelieden — denk aa n Shakespeare — ontstak de lectuu r de r Illustr e Manne n dezelfd e von k di e dezelfd e lectuur — denk aa n Schiller ! — later wee r i n d e harte n de r jongelieden va n d e tweed e Renaissance , d e achttiend e eeu w ontsteken zou . W a n t w e geloove n nie t wa t w e zien , maa r we zie n wa t w e gelooven . E n w e vinde n i n d e dinge n niet s dan wa t w e a l bi j voorbaa t wisten . Oo k „zoeken " e n „vin den" zij n één .

288

De H e e r s c h a p p i j va n he t A u t o r i t e i t s

-

beginsel. Het maatschappelij k drama : Corneille' s „Cid" . W e hebbe n i n d e vorig e hoofdstukke n eenig e de r voor naamste verschijnsele n aangestipt , waari n zic h he t maat schappelijk instinc t al s collectiviteitsgevoe l e n autoriteits gevoel a l sterke r e n sterke r openbaart , he t krachtigs t e n he t duidelijkst i n he t Frankrij k va n Lodewij k XIV en Bossuet , na he t Renaissance , waari n zic h he t I k o p all e wijze n e n naar all e richtinge n ha d uitgevier d e n he t i s than s tijd , die n geest va n Lodewij k e n va n Bossue t o p t e spore n i n he t voornaamste letterkundig e kunst-wer k va n de n tijd : he t drama. Indertijd hebbe n w e uitvoeri g aangetoon d d e onmaat schappelijkheid va n he t drama , voo r zoove r he t i n zij n con flicten ee n zuiver e afspiegelin g geef t va n d e levend e con flicten i n d e gemoedere n de r menschen , daa r dez e o p hu n beurt wee r d e afspiegelin g zij n va n he t eeuwig e conflic t der i n zic h zel f verdeeld e Eenheid . Doo r a l he t „goede " t e onderkennen al s doodsbestrevin g e n a l he t „kwade " al s levensbestreving, heffe n w e weliswaa r de n doo d to t deel van-leven op , (opheffe n i n de n dubbele n zin ) maa r erkenne n meteen d e onmogelijkhei d va n ee n leve n zonde r „slecht heid". Hierui t volg t da n wee r ee n inzich t va n algemeen e aansprakelijkheid e n gemeenschappelijk e medeplichtighei d aan he t algemeen e kwaa d — waarin d e dogmatisch e distinc ties va n „schuld " e n „onschuld" , „brave " e n „misdadiger " dan vanzel f verbleeke n e n eindelij k verdwijnen . Zo o word t het drama , naa r w e zeide n e n aantoonden , ee n schouwspe l van ' s mensche n eeuwig e zedelijk e ontoereikendheid , wa t het modern e dram a da n oo k inderdaa d i s e n weze n wil . Verder zage n w e ui t he t weze n de r Eenheid , da t beweeglijk 289 Prometheus. 19

heid e n verscheidenhei d is , onmiddellij k he t relatiev e e n louter functioneel e de r dinge n volgen . Immer s waa r alle s slechts bestaa t doo r contrast , doo r relatie , daa r i s oo k gee n andere waard e da n relatiev e waard e e n gee n ander e werk zaamheid da n functioneel e werkzaamheid . Overgebrach t i n het zedelijk e beduid t dit , da t all e goe d tegelijkertij d kwaa d is, all e kwaa d tegelijkertij d goed . E n elk e menschelijk e daad , ook d e bes t bedoelde , ontoereiken d doo r zij n eenzijdigheid , falend aa n ' s leven s veelzijdigheid , zooal s da t in „Orestes " is aangetoon d e n in „Antigone " e n i n „Juliu s Caesar", e n i n zoo goe d al s el k dram a va n onze n oudere n tijdgenoo t Ibsen . Op di e wijz e word t da n he t dram a he t schouwtoonee l va n de menschelijk e ontoereikendheid . W a a r da n verde r d e mensc h to t kenni s kom t va n dez e structuur de s levens , besef t hij-zel f dez e zij n ontoereikend heid e n d e relatiev e nuttelooshei d zijne r daden , vraag t zic h af o f zij n best e streve n no g eenig e waard e heeft , beantwoord t die vraa g i n de n aanvan g ontkennen d e n vervalt , inziend e dat hi j altij d handele n m o e t , oo k a l onderken t hi j d e nutte loosheid va n zij n eige n daad , to t twijfe l e n vertwijfeling . Zoo spiegel t he t war e drama : te n eerste , gemeen e plich tigheid aa n he t gemeen e kwaad ; te n tweede : d e zedelijk e ontoereikendheid va n de n mensch ; te n derde : d e nie t mee r dan relatiev e waard e va n d e „Deugd" , te n vierde : d e inner lijke verdeeldhei d doo r twijfe l e n vertwijfeling. " W e hebbe n a l t e uitvoeri g ove r he t weze n de r maatschappi j gesproken, o m nie t zonde r verder e herhalin g t e moge n vast stellen, da t gee n va n dez e tendentie s maatschappelij k bruik baar i s e n da t du s i n ee n gezonde , krachtig e maatschappi j —afspiegeling va n de r Eenhei d total e zelfvergetelhei d — drama's me t dez e strekkin g nie t ontstaa n mogen , da t i s : nie t ontstaan kunnen ; nie t ontstaa n zullen . Het maatschappelij k instinc t ka n du s he t ware , he t groot e 290

drama niet voortbrengen , nie t bewonderen , nie t gedoogen , slechts d e individualistisch e periode n kende n he t e n brach ten he t voort : Griekenland , d e eerst e Renaissanc e i n Shakespeare, de tweed e Renaissanc e in Goeth e en , op ander e wijze, onz e eige n tijd . In ee n werkelij k stichtelij k dram a o f verhaa l i s d e hel d geenszins „zedelij k ontoereikend " — maar juis t vlekkeloo s en onfeilbaar . Hi j vertoon t — als krijgsheld , voora l al s koning — die kloekheid , vasthei d va n wil , trou w aa n he t eens gegeve n woord , rechtvaardighei d e n vastberadenhei d die he m make n to t he t idoo l va n elk e maatschappi j e n to t het tegendee l va n de n rijpen , bewuste n mensch , di e door drongen i s va n he t bese f de r eeuwig e ontoereikendhei d e n betrekkelijkheid. I n da t wille n zie n va n vlekkelooz e men schen — lees: „sympathiek e karakters " — spiegelt zic h d e lichtschuwe zwakhei d va n de n maatschappelijke n mensch , die eige n zelfverheffin g t e goe d doe t i n d e vereenzelvigin g met di e deugdzam e helde n e n heldinnen . Oo k omtren t hu n eigen feile n e n vlekke n verkeere n z e immer s i n d e diepst e verblinding. Ho e scher p e n kna p stel t Ibse n voortduren d d e zelfkennis, he t echt e zondebese f va n de n idealistische n indi vidualist tegenove r d e zelfverheffing , d e valsch e nederig heid va n de n maatschappelijke , de n zwakke . I n „D e Volks vijand" i s he t Stockmann' s eerlijke , moedige , to t he t ein d to e volhardende dochter , di e beken t da t z e luistervin k heef t gespeeld — de vee l minde r idealistisch e moede r zeg t „da t het bescho t zo o du n was" . I n „D e Wild e Eend " vraag t d e futlooze, door-en-doo r egoïst e bralle r Hjalma r Ekda l o p pompeuzen too n aa n zij n vrien d o f di e ka n begrijpe n da t ee n „onteerd" ma n (zij n eige n vader ) o p he t critiek e oogenbli k geen zelfmoor d heef t durve n plegen . Hij , Hjalma r Ekdal , vindt he t „onbegrijpelijk" , maa r Greger s Werle , d e war e „idealist", di e alle s durft , alle s ka n e n alle s o p zic h neemt , 291

antwoordt da t hi j zul k ee n aarzelin g hee l goe d begrijpt . E n als Hjalma r da n ove r zij n eige n later e zelfmoordbevliegin g spreekt, da n lie t hi j he t natuurlij k „o m zij n vrouw " di e hi j voor slavi n gebruik t e n „o m zij n kind" , da t hi j wreedaardig lijk verstoo t e n i n de n doo d drijft , al s hi j te n slott e meen t t e weten, da t he t zij n eige n kin d nie t is . D e eeuwig-oude , eeuwig-nieuwe tegenstelling . Het dramatisc h conflic t i n ee n stichtelijk , maatschappelij k drama ka n du s nimme r gevonde n worde n i n d e innerlijk e verdeeldheid de r persone n — deze immer s geld t al s „zwak heid", o f we l „sentimentaliteit " e n behoor t du s nie t to t „de n voortreffelijken mensch " i n maatschappelijk e opvatting , to t den man-uit-een-stuk . Evenmi n ka n he t conflic t gezoch t wor den i n d e vijandscha p tussche n mensc h e n maatschappi j — deze bestaa t natuurlij k nie t i n he t maatschappelij k drama ; de aangeweze n hel d i s juis t d e krijgsheld , d e verdedige r de r organisatie. He t conflic t ka n du s nie t in , maa r moe t buite n de persoo n gevonde n worden , zooal s i n d e maatschappelijk e on-persoon niet s va n binne n uit , lang s de n we g de s denkens , tot stan d kome n kan . He t natuurlij k conflic t i n he t natuur lijk dram a word t du s i n he t maatschappelij k dram a vervan gen doo r de n samenloop-van-omstandigheden , he t ongeluk kig toeva l — zooals persoonlijke , redelijke , individualisti sche zedelijkhei d doo r collectie f fatsoen , immanent e rechts gevoelens doo r wet , ord e al s inzich t doo r rege l al s uniformi teit, beschavin g doo r dressuur , d e levend e redelijkhei d doo r het dood e „Ergo" , korto m el k immanen t leven d richtsnoe r door ee n „beginsel " al s grondsla g va n uniformitei t i n dade n en gedragingen . Dit ongelukki g toeva l moe t n u ontstaa n o p d e volgend e wijze. De mensc h i n d e maatschappi j i s te n opzicht e de r auto riteiten onmondi g al s ee n kin d i n d e klas , al s ee n soldaa t 292

tegenover zij n chef . Hi j mag , hi j ka n slecht s critiek-loo s gehoorzamen. A l zij n meesters , a l zij n chef s geve n he m uitteraard tegenstrijdig e e n onderlin g onsamenhangend e bevelen. W a n t he t weze n va n elk e collectiviteit , d e grond slag va n haa r behou d is , w e hebbe n he t herhaaldelij k aan getoond, redelooshei d e n zedeloosheid , di e zich , te n behoev e der zwakkelijk e egocentrische , zelfmisleidend e maa r geens zins noodzakelij k „slechte " onpersonen , welk e haa r vormen , als redelijkhei d e n zedelijkhei d vermomme n moeten . D e daaruit voortvloeiend e innerlijk e verwarrin g e n onbegri p hebben w e i n onz e Inleidin g poge n t e beschrijven , maa r zul k een pogin g moe t altij d falen , immer s zi j zij n onbeschrijfelij k en onmetelijk . Ee n de r scherpst e uitinge n e r va n vind t me n in ee n artike l va n onz e W e t o p he t Lage r Onderwijs , waa r het heet , da t d e kindere n moete n worde n opgevoe d i n „maat schappelijke e n Christelijk e deugden " — als war e nie t elk e Christelijke deug d onmaatschappelij k e n elk e maatschappe lijke deug d onchristelijk . Di t geld t va n all e collectiviteite n in all e tijde n — en za l altij d e n overa l moete n gelden , daa r beginselloos opportunisme , redelooshei d e n zedelooshei d d e voorwaarden zij n voo r de s mensche n zelfbehoud , uitdruk king va n de r Eenhei d zelfconservatisme , welk e d e redelooz e collectiviteiten voortbrengt , o m zic h daari n t e vergete n e n te behouden , e n de n denkende n mensc h o m zic h daari n t e herkennen e n o p t e heffen , o m i n zichzelv e op , aa n zichzelv e onder t e gaan . Dez e redelooshei d e n zedeloosheid , di e inner lijke verwarrin g word t doo r d e lede n va n d e collectivitei t niet opgemerk t — hun weze n i s immer s he t critieklooze , blinde vertrouwen , zi j misse n d e gav e de r onderscheiding , die opheffin g i s e n daardoo r bemerke n z e zelf s nie t da t hu n daden e n woorde n va n heden , di e va n gisteren , va n ee n uu r geleden voortduren d weerspreken . Z e kunne n du s hede n dwepen me t „Vrijheid " e n morge n o p revolutionnaire n schie 293

ten — heden trane n plenge n o p d e grave n hunne r martelare n en morge n andersdenkende n al s ketter s verbranden , z e dwe pen me t „d e waarheid " e n liege n voortduren d zonde r he t t e bemerken, z e schrijve n o p he t een e blaadje : „Hebt elkande r lief" e n o p he t ander e blaadj e „A l t e goe d i s buurman s gek. " E n di t alle s e n no g vee l mee r i s mogelijk , zo o me n hu n maa r één dag , éé n uur , éé n second e geef t o m t e vergete n wa t z e in he t uur , de n dag , d e second e tevore n hebbe n gedaa n e n gezegd. W a n t di e onbegrensd e gav e o m alle s t e vergeten , dat onbegrensd e vermoge n o m alle s t e slikke n (mit s voora f met „beginselen " toebereid) , zooda t nooi t twe e „blaadjes " in hu n bedenkelijk e tegenstrijdighei d naas t elkaa r kome n t e liggen e n z e du s va n de s leven s levend e tegenstrijdighei d levenslang he t flauwst e vermoede n nie t hebben , i s d e grond slag va n hu n stellighei d e n hu n gemoedsrust , he t behou d e n de krach t va n d e organisati e di e z e dienen . Doch zo o goe d al s he t schoon e samenste l de s Heelal s toc h niet d e momente n buitensluit , waari n he t „conflict " tussche n zon e n maa n d e zonsverduisterin g veroorzaak t — zoo goe d zal zic h altij d ee n botsin g tussche n twe e tegenstrijdig e eischen, di e d e maatschappi j haa r lede n stelt , i n he t gemoe d dier lede n kunne n voordoen . Dez e doe t zic h voo r al s b.v . een wiskunde-leeraa r e n ee n aardrijkskunde-leeraa r ee n schooljongen voo r precie s hetzelfd e uu r ee n taa k geven , di e den arbei d va n da t voll e uu r vereisch t — als twe e chef s de n soldaat gelaste n hetzelfd e din g tegelijkertij d „wit " e n „zwart" t e noemen , o f denzelfde n ma n tegelijkertij d nee r te schiete n e n t e decoreeren . Eé n uur , éé n oogwen k o m he t voorgaand oordee l t e vergete n war e voldoend e geweest , hi j zou i n voll e gemoedsrus t eers t voo r „wit " e n da n voo r „zwart" getuig d hebbe n — maar voo r beid e tegelij k ka n zelf s hij nie t getuigen . W a t staa t he m t e doen ? Voo r zichzel f beslissen ka n hi j niet , zulk s beduid t onderscheiding , critie k 2Q4

en di e mis t hij , doo r zij n wezen , ongehoorzaa m zij n m a g hi j niet e n ka n hi j du s niet . W a t res t hem ? Tussche n d e beid e dreigende chefs , di e hi j onmogelij k beide n gehoorzame n k a n , staa t hi j e n bibber t e n zie t gee n uitkomst , to t d e hoo gere Che f kom t e n zeg t „n u moe t he t maa r ui t zijn. " Het conflict , da t nie t doo r zij n toedoe n ontstond , ka n even min doo r zij n toedoe n worde n opgelos t — van he t begi n to t het ein d staa t hi j e r buiten . Slecht s éé n din g heef t hi j va n begin to t ein d t e -doen : gehoorzamen . Voo r he t innerlijk e conflict va n he t natuurlijke , he t war e drama , treed t i n he t maatschappelijke dram a he t „Ongelukki g Toeval " i n d e plaats, voo r d e innerlijk e oplossin g va n he t war e dram a — de ondergang , d e dood , d e boete , d e verzoening , doo r he t verloop de r gebeurtenisse n noodzakelij k geworde n — treedt in he t maatschappelij k dram a d e autoriteit , di e knoope n doorhakt, da n we l d e hoogst e Autoriteit , d e Deu s e x Machin a in d e plaats . Naar di t toeval , zonde r ruime n innerlijke n zin , grijp t d e schrijver va n he t maatschappelijk e drama , i n elk e maat schappij, al s naa r he t eenig e „conflict " da t he m geoorloof d is, e n da t hi j begrijpt . Dit conflic t va n de n schooljonge n me t d e twe e meesters , die beide n wa t ander s va n he m willen , va n de n soldaa t me t de twe e chefs , di e tegenstrijdig e order s geve n e n de n arm e net zo o lan g late n bibberen , to t ee n autoritei t de n knoo p doorhakt — is da n ook , ontdaa n va n zij n pompeuse n praal , de geestelijk e inhou d va n „L e Cid" , he t dram a va n Corneille , dat mee r da n ee n eeu w achteree n i s bewonder d e n gespeeld , dat elkee n ui t d e kringen , voo r wi e he t wa s bestem d e n aa n wier leve n he t wa s ontleend , moch t hi j overigen s oo k no g zoo ongeletter d e n wéinig-beleze n zijn , ha d geleze n e n ge zien, zooda t w e we l moge n aanneme n da t he t d e ideale n e n inzichten de r maatschappij , waari n he t ontstond , zuiverlij k 295

weerspiegelt. W e wille n he t i n zij n beteekeni s zo o kor t mogelijk behandele n omda t el k „maatschappelij k drama " al s „Le Cid " is , moe t zij n e n za l zijn , e n da n aanvange n over eenkomstig d e doo r J. B . Roussea u aangebrachte, bi j d e op voering gewoonlij k gevolgd e bekorting , zooda t d e begin scène me t d e Infant e uitgeslote n blijft . Het begi n i s da n d e twis t tussche n Do n Gomès , de n vader va n Rodrigu e (d e Cid ) e n Do n Diègue , de n vade r va n Chimène, Rodrigue' s verloofde . Deze laatst e i s doo r de n koning , Ferdinand de Katholiek e (dezelfde ove r wie n Macchiavell i zic h zo o openharti g uit laat) to t gouverneu r va n de n jonge n kroonprin s benoemd ; de ande r vind t da t he m d e ee r ha d moete n toevallen , he t prinsje t e leere n spellen , d e beid e heere n make n zic h warm , er valle n eers t hard e woorde n e n daarn a d e fameuz e oorveeg , waarom zic h he t geheel e dram a beweegt . Ofschoon e r n u oo k i n he t mees t modern e e n ruimst-men schelijke dram a ee n feitelijk e aanleidin g moe t zijn , zo o i s he t toch alreed s merkwaardig , da t Corneill e ee n i n drif t gege ven kla p to t he t zwaartepun t va n ee n dram a maakt , ' t wel k hij-zelf e n zij n gansch e tij d ee n aller-belangrijks t kunstwer k vindt. Ontdekke n w e hie r a l nie t dadelij k de n kinderlijk egocentrischen gemoedstoestand , di e he t i n z ij n maatschap pij geldend e dogm a „ee n ridde r ka n de n smaa d va n ee n oorveeg slecht s i n bloe d schoonwasschen " — argeloos-weg, den ran g va n ee n algemeen e e n eeuwig-menschelijk e waar heid, drijfvee r e n tragedi e toebedeelt ? Othello's jaloersch heid e n Macbeth' s eerzuch t zij n on s alle r jaloerschhei d e n ons alle r eerzucht ; Orestes, het dram a va n de n zoon , di e zijns vader s echtelijk e ee r wreekt , i s schijnbaa r conventio neeler, maa r toc h tegelij k reëe l e n ruim-menschelij k i n zij n dieperen zin , doc h d e doodelijk-beleedigend e oorveeg , di e geenszins ee n „symbolische " oorvee g is , uitin g va n karak 296

terverschil (e r zij n hie r gee n karakters , du s oo k gee n dus danige verschillen ) i s ee n zuiver-maatschappelijk e instelling , een dogma , to t ran g va n algemeen-menschelijk e drijfvee r ver heven. Het merkwaardig e i s da t dez e lieden , me t a l hu n bewon dering voo r d e Oudhei d e r blijkbaa r nimme r aa n hebbe n gedacht, ho e voo r tallooz e zee r achtenswaardig e persone n en dapper e volkere n va n d e Oudhei d d e oorvee g niet s be duidde da n ee n bewij s va n d e minderwaardig e drif t desge nen di e he m toedient , e n waarvoo r d e geslagen e d e schou ders optrekt . Zo o oordeelde n d e Grieken , d e Romeinen , d e hoogbeschaafde Aziaten , wie n he t noc h aa n moed , noc h aa n eergevoel ontbrak . Alleen i n West-Europ a heef t d e tyranniek e uniformitei t — de machtmakend e Eendracht , di e de n Westerlin g to t de n bezitter e n verdrukke r de r wereld , doc h geenszin s to t haa r leermeester i n d e wijshei d heef t gemaak t — het onmondig e individu zelf s d e mach t ove r zij n eige n ,,eer " ontnome n e n deze gemaak t to t iet s da t doo r een s ander s toedoe n bevlek t en verniel d ka n worden . Zeke r i s di t we l d e sterkst e illustra tie va n d e volkome n onmondighei d e n onpersoonlijkhei d de r leden eene r hecht e collectiviteit . Ho e hechte r di e collectivi teit, ho e uitsluitende r d e collectieve , onpersoonlijk e „eer " het persoonlij k eergevoe l vervangt . Voo r d e indvidue n de r eerder genoemd e volkere n ko n d e mensc h allee n zij n eige n eer bevlekke n doo r ee n eerlooz e daa d — terwijl d e maat schappelijke ee r — wat va n d e militair e ee r geldt , geld t immers evenzee r va n he t burgerlij k fatsoe n — geen enkel e laagheid buitensluit . Me n behoef t maa r Galsworthy's bittersarcastische beschrijvin g va n de n „gentleman " t e leze n —• in „Th e Fugitive " e n elders — om t e zie n da t burgerlij k fatsoen e n militair e ee r overeenkomstig e eische n stelle n aa n het individu , di e gee n va n beid e iet s me t war e zedelijkhei d hebben ui t t e staan . 297

Uit Plutarchu s ka n me n leeren , ho e d e vlootvoog d Eury biades zij n sto k ophie f tege n Themistokles , waaro p dez e niet zij n dege n trok , maa r uitrie p „sl a niet , doc h hoo r mi j aan." Cicer o wa s evenmi n ee n „ma n va n eer" , he m over kwam iet s dergelijks , Sokrate s wer d mee r da n een s o p straa t mishandeld, di t lie t he m koud , toe n hi j een s ee n tra p o p de n voet kreeg , na m hi j da t hoogs t geduldi g o p e n ze i to t den geen, di e zic h daarove r verbaasd e „zo u i k da n ee n eze l aan klagen, di e mi j gestoote n had? " Een andere n kee r uitgescholde n e n daaro p doo r ee n om stander opmerkzaa m gemaakt , ze i hi j ,,wa t di e ma n zegt , slaat immer s nie t o p mij. " Dez e „eerlooz e lafaard " ledigd e met kalmt e de n gifbeker . Seneca heeft i n zij n boe k ove r d e standvastigheid va n de n wijz e d e beleedigin g uitvoeri g be handeld o m aa n t e toonen , da t d e wijz e e r nooi t o p let . Hi j stelt d e vraag , „wa t za l d e wijz e doen , al s me n he m slaat? " —- en antwoord t dan : „wa t Cat o deed , toe n hi j ee n stom p tegen de n mon d kreeg , hi j wer d nie t kwaad , hi j wreekt e d e beleediging niet , hi j negeerd e he t eenvoudi g al s iet s a l t e onbelangrijks." Het wreke n va n ee n oorvee g me t he t bloe d va n de n be leediger, zonde r eenig e redelijk e overwegin g va n d e moge lij k-rampzalige gevolgen , wijs t al s uitin g o p di e zelfover schatting, di e w e al s de n bi j uitste k bruikbare n e n du s nood zakelijken karaktertre k va n de n maatschappelijke n mensc h hebben aangetoond ; dezelfd e di e oo k blijk t i n de n waa n va n „persoonlijke onsterfelijkheid " e n „vrije n wil " — waaraan de pooverst e menschje s he t hardnekkigs t vasthoude n e n waarvan d e „hoogmoedige " individualis t afstan d doet , daa r ze he m t e groo t schijne n voo r zij n kleinheid . I n „L e Cid " openbaart zic h d e egocentrisch e zelfoverschattin g (spot vorm e n tegendee l va n he t individualistisc h zelfgevoel ) bij zonder duidelij k i n d e roekelooz e rashei d de r beid e oud e 298

edellieden, di e wete n da t hu n kindere n elkaa r liefhebbe n o f liever: me t elkaa r zij n verloofd , wan t va n eigenlijk e liefd e is i n di t comple x gee n sprak e — en da t di e verlovin g doo r hun twis t automatisc h moe t worde n ontbonden , me t a l d e gevolgen daarvan . W a n t terwij l Do n Diègu e i n d e mees t volmaakt e verze n schuimbekt ove r zij n machtelooze n ouderdom , zij n verzwak ten ar m e n zij n afschuwelij k lo t o m ee n „infamie " t e moete n verdragen (di e hijzel f heef t uitgelokt , doo r zij n beleedigen d woord, waaro p d e ander , al s ridder , automatisc h de n oor veeg m o e s t late n volgen ) verschijn t zij n zoon , d e Cid , ten tooneel e e n verneem t d e toedrach t va n d e zaak . Zooals d e vade r o p he t eerst e dogma : „de edelma n wreek t zijn eer " automatisc h reageerde , zo o reageer t d e zoo n auto matisch o p he t tweed e dogma : „de zoo n wreek t de n vader" . Het kom t nie t i n he m op , t e onderzoeke n waaro m he t gaa t en o f d e zaa k oo k maa r eenigszin s d e moeit e waar d is , da t hij Chimèn e e r vaderloo s doo r maak t e n haarzel f to t zij n vijandin, hi j reageert , w e zeide n het , volkome n automatisc h — doodt de n vervaarlijke n Do n Gomè s e n he t conflic t i s ge creëerd — de man , di e zijn s vader s ee r wreekte , word t daar door (tengevolg e va n ee n subtie l toeval ) d e moordenaa r va n den vade r zijne r verloofde . De v a 1 s c h e gelijkeni s (spotvorm ) me t he t Orestes drama spring t hie r duidelij k i n he t oog . Orestes ook wreek t zijn s vader s ee r e n word t daardoo r d e moordenaar va n zij n moeder . D e consequenti e i s noodzake lijk. D e zoon , di e zij n vader s bevlekt e ee r wi l wreken , ka n dit nie t ander s da n doo r zij n schuldig e moede r t e dooden ; de goed e (goedgeachte ) daa d sleep t onvermijdelij k d e slecht e met zich , z e zij n tezame n één , ee n leven d organisme , me t ee n voor- e n achterzijde , ee n Eenheid , natuurlijkerwij s uiteen vallend i n verscheidenheid : goed-en-kwaad . 299

Dat Rodrigu e echter , z ij n vade r wrekend , d e moordenaa r van Chimène' s vade r wordt , kom t naa r w e zage n ui t d e bloot-toevallige omstandigheid , da t dez e juis t zij n tegen stander was . Hi j ha d el k ande r ma n kunne n dooden , zonde r er iet s ander s da n ee r e n roe m me e i n t e oogste n (terwij l i n het werkelij k dram a d e daad-zelve , elk e daa d natuurlijker wijs uiteenval t to t ee n dubbele , tiendubbel e consequentie ; goed, kwaa d e n alle s wa t daartussche n ligt) . Immer s da t d e verslagene altij d i e m a n d s vader , zoo n o f echtgenoo t moe t wezen, tel t i n di t geestescomple x nie t mee , he t werp t o p d e daad gee n schadu w zoolan g nie t d e eige n famili e (lees : vaderland, parti j o f kerk ) e r bi j betrokke n worden . W e spre ken hie r immer s ove r dezelfd e mensche n al s die , welk e o m persoonlijke wederwaardighede n ee n verlate n ker k wee r binnentreden o f ee n tevore n verworpe n hypothes e aanneme lijk gaa n vinden . He t conflic t ontstaa t da n oo k i n di t geva l volstrekt nie t doo r Chimène' s woed e o f haa r verdriet , maa r eenvoudig, doorda t wee r twe e dogma' s tege n elkaa r botse n en we l he t zooeve n genoemd e dogma : d e z o o n w r e e k t z i j n b e l e e d i g d e n v a d e r , me t he t derd e dogma : d e d o c h t e r w r e e k t h a a r g e v a l l e n v a d e r . Wan t i n Chimène's har t hui s dezelfd e „haut e vertu " al s i n da t va n Rodrigue e n all e „sympathieke " figure n naa r w e zagen . Z e is du s volstrek t nie t boo s o f verdrietig , te n eerst e niet , om dat helde n o f heldinne n nie t boo s o f verdrieti g zijn , maa r ook omda t Rodrigu e niet s mee r da n zij n plich t deed . Z e weet di t e n wee t bovendien , da t haa r vade r ee n geweldi g tegenstander was , e n z e bewonder t Rodrigue , da t hi j o m zijns vader s ee r tege n de n hare n he t zwaar d dors t trekken . Maar i s da n d e natuu r i n haa r sterke r da n d e lee r e n gruw t ze toc h va n Rodrigue ? Volstrekt niet . D e natuu r ka n i n haa r nie t sterke r zij n dan d e leer , wan t e r i s gee n natuu r di e buite n d e lee r valt . In 300

dien Rodrigue , bijvoorbeeld , o m haar t e sparen , nie t me t haa r vader ha d wille n vechten , da n zo u z e he m hebbe n veraf schuwd, wan t da n wa s hij gewees t ee n zoon , di e zijn s vader s eer nie t wreekte , e n zul k ee n ma n ka n ee n jonkvrou w va n „hooge deugd " nie t beminne n — nu hi j echte r haa r vade r wèl heef t gedood , n u haa t z e he m e n begeef t zic h recht streeks naa r de n Koning , o m i n d e mees t bloeddorstig e be woordingen Rodrigue' s hoof d t e vragen . Curieu s i s d e vorm , waarin me n de n Konin g he t gebeurd e reed s geboodschap t heeft. „Do n Diègue , par so n fils , a vengé son offense" . Niet „de zoo n va n Do n Diègu e heef t zijn s vader s ee r gewroken " — maar hi j heeft , doo r midde l va n zij n zoon , zij n eige n ee r gewroken. D e zoo n i s éé n me t zij n vader , speel t te n opzicht e van de n vaderlijke n wensc h d e ro l va n ee n arm , o f ee n wapen, d e ro l va n ee n automaat , dezelfde , di e zij n vade r speelt te n opzicht e va n de n Konin g e n he t „eerewetboek" . W i e he t tweed e bedrij f va n L e Ci d leest , ka n bovendie n i n het zonderling e contras t tussche n d e ongeëvenaard e licht geraaktheid e n opgeblaze n hooghartighei d va n a l di e men schen e n hu n slaafsc h kruipe n voo r ee n konin g d e helder e bevestiging zie n va n wa t w e ove r he t onderschei d tussche n egocentrische zelfverheffin g e n individualistisc h zelfgevoe l hebben gezegd . No g hede n te n dag e slik t d e mees t hooghar tige aristocratisch e dam e al s naamloo s „gevolg " va n ee n gekroonde gebiedster , wa t gee n schoenmakersleerlin g va n zijn baa s verdrage n zo u — maar ee n Beethoven , fraternisee rend me t elkeen , dankbaa r voo r d e vriendscha p va n eenvou digen, von d da t d e Keize r va n Oostenrij k he m we l he t eers t mocht groeten . He t eerst e comple x ee n mengelin g va n slaaf sche onderdanighei d e n tyrannieke n hoogmoe d — het tweed e van nederigheid , di e voor elkee n e n fierheid, di e voor nieman d in he t bijzonde r ui t de n we g gaat . Een ander e algemeen-maatschappelijk e tre k treed t naa r 301

voren i n Chimène' s pleidooi , da t mengse l va n dochterlij k wraakgeschrei e n practische n raa d aa n de n konin g te n aan zien va n d e noodzakelijkhei d o m zulk e waardevoll e onder danen al s haa r vade r bloedi g t e wreken . He t i s d e tre k di e van all e tijde n e n all e collectiviteite n is : he t samenvalle n van belan g e n „ideaal " — welke i n de n redelijk-zedelijk e nie t kunnen samenvallen , daa r he t eerst e o p behoud , he t tweed e op „opheffing " i s gericht . — Over Rodrigu e spreek t ze , vol komen te n onrechte , haas t zeide n we , volkome n te r kwade r trouw, al s ove r een : „jeun e audacieu x qui triomph e de leu r gloire, s e baign e dan s leu r san g e t brav e leu r mémoire. " Men ka n i n ee n oogenbli k va n naïveteit , n u no g nauwelijk s een bewegin g va n onwi l tege n zul k ee n impertinente n leu gen onderdrukken . Rodrigu e deed , he t spreek t vanzelf , niet s van die n aard , hi j dee d niet s da n wat , volgen s Chimène' s eigen opvattingen , zij n hoogste , heiligst e plich t i s geweest , zoodat z e he m da n oo k zo u hebbe n verfoeid , al s hi j he t nie t had gedaan ! Doc h oo k hier : i n Chimène' s grov e leuge n spiegelt zic h d e grov e egocentrisch e leugen , d e onwar e frasen waaraa n elk e collectivitei t zic h staand e houdt , d e oude Duitsch e leuge n ove r he t „va n all e kante n bespronge n vaderland", d e socialistisch e leuge n ove r d e „bourgeoisi e di e zich d e lippe n lek t va n he t bloe d de r arbeiders " (i n 1917 gedrukt), d e Roomsch e leuge n ove r d e Reformati e — de innerlijke onwaarhei d al s fundamenteel e levensvoorwaard e van elk e collectiviteit . Chimèn e i s du s niet , me n bedenk e he t vooral, ee n jonkvrou w di e o p twe e gedachte n hinkt , di e wan kelt tussche n d e liefd e voo r haa r vade r e n d e liefd e voo r haa r minnaar — een heldi n wankel t niet , ee n heldi n wee t altij d wat z e wil . Corneill e zel f geef t i n zij n toelichtin g o p „L e Cid" nadrukkelij k t e kennen , da t e r gee n spoo r va n aarzelin g in d e heldin t e bespeure n is . Da t vind t hi j juis t he t mooie ! En hoewel „booz e tongen " haa r zulle n kunne n verwijten , da t z e 302

Rodrigue na he t gebeurd e no g ee n onderhou d toestond , zo o was i n el k geva l haa r too n zo o hoo g e n koud , da t d e streng ste zederechte r aanwezi g ha d moge n zijn ! Wi e zic h d e moeite zo u wille n geven , he t stu k no g een s t e lezen , za l opmerken wel k ee n enorm e ro l voortduren d d e angs t voo r laster, d e menschenvree s — typisch maatschappelij k senti ment, legitie m du s i n he t oo g va n schrijver s e n toeschou wers, di e precie s zo o zij n e n da t da n oo k hee l natuurlij k vinden — in he t gedra g die r helde n e n heldinne n speelt . Het stu k draai t e r letterlij k om . Chimène wankel t du s niet . Z e heef t Rodrigu e lief . E n z e haat hem . Ka n da t niet ? Individualistisch e eigenwijsheid ! Het staa t voorgeschreven , he t moet , du s ka n het . Waaro m zou Chimèn e Rodrigu e nie t tegelijkertij d kunne n liefhebbe n en haten ? Jaa r i n jaa r ui t verzeker t me n ons , da t onz e kin deren worde n opgevoe d to t Christelijk e e n maatschappelijk e deugden. Chimèn e ka n du s Rodrigu e nie t mee r huwe n va n het o ogenblik a f da t haa r vade r zij n vade r ee n oorvee g gaf . En zelf s daarvoor : d e oorvee g moes t o p d e beleedigin g vol gen. Wan t ha d hi j daaro p nie t gereageerd , da n zo u z e he m niet kunne n huwen , omda t hi j da n eerloo s was . E n n u hi j wel reageerde , ka n z e he m nie t huwen , omda t hi j d e moor denaar va n haa r vade r is . Hu n verlovin g i s du s a u t o m a t i s c h ontbonde n e n wannee r dez e eenvoudig e uiteenzet ting de r feite n wellich t ieman d heef t doe n glimlachen , da n ligt daari n d e bevestigin g va n Bergson' s eerder-besproke n theorie, da t i n a l he t lachwekkend e he t automatism e e n va n de onze , da t di t automatism e maatschappelij k e n d e humo r anti-maatschappelijk is ! W a n t di t i s n u waarlij k maatschap pelijke kuns t bi j uitnemendheid . Rodrigue va n zij n kant , staa t e r precie s evenzo o voor . Wel verr e va n he t Chimèn e euve l t e duiden , da t z e zij n doo d beoogt, we l verr e va n t e trachte n haa r duidelij k t e maken , 303

dat hi j toc h waarlij k nie t ander s ko n e n mocht , ach t hi j haa r te hooger , naarmat e z e me t furieuze r aandran g zij n hoof d blijft eischen , da t d e konin g haa r nie t zo o gri f toestaat , omdat hij , hee l practisch , aa n zij n eige n zake n denk t e n va n oordeel i s da t me n nie t a l t e kwisti g ma g omspringe n me t helden, waa r iede r oogenbli k d e Moore n he t lan d kunne n komen binnenvallen . W a r e Chimèn e zwa k geweest , hadd e ze he m de n doo d va n haa r vade r vergeven , da n zo u z e he m onwaardig zijn , immer s da n war e zi j eerloo s e n ko n hi j haa r niet huwen . Zoolan g zi j he m du s nie t wi l hebben , wi l hi j haar we l hebben , zoodr a z e he m zo u wille n hebben , zo u hi j haar daaro m juis t nie t mee r hebbe n willen ! Een natuurlij k dram a eindigt , zage n we , me t de n onder gang, de n dood , d e verzoening , d e boet e va n de n held , e r heeft althan s ee n innerlij k gebeure n plaats , ee n worden , ee n ontwikkelingsgang, e n i n zooverr e i s he t natuurlijk e dram a de afspiegelin g va n he t natuurlijk e leven , waa r d e dinge n voortgang hebben , waa r bloeme n gebore n worden , bloeie n en sterven , waa r conflicte n ontstaan , zic h ontwikkele n e n oplossen. E n evenmi n al s d e bloe m o f d e vruch t zic h twe e momenten i n denzelfde n toestan d bevindt , evenmi n bevind t zich d e natuurlijk e mensch , d e hel d o f heldi n va n he t natuur lijke drama , twe e momente n i n denzelfde n toestand . D e stervende Hamle t i s ee n gansc h ander e persoo n da n d e Hamlet va n he t eerst e bedrij f — de verzoend e Zeu s ee n andere da n d e toornend e Zeus . Maa r d e deug d va n de n hel d in d e maatschappelijke , stichtelijk e opvattin g i s juis t zij n standvastigheid, d e typisch e maatschappelijk e deug d — zijn verdienste i s du s juis t da t hi j nie t verandert . D e Rodrigu e en d e Chimèn e va n he t eerst e bedrij f zij n da n oo k volkome n dezelfde al s d e Rodrigu e e n d e Chimèn e va n he t laatste . Z e evolueeren niet , evolueere n i s veranderen , e n wa t i s e r n u minder nobe l da n ee n veranderlij k mensch ? Zo o ee n i s ka 304

rakterloos. D e ma n di e va n zij n twintigst e to t zij n zestigst e jaar bi j zij n politiek e „inzichten " volhardt , krijg t he t mooist e grafschrift e n pa s ee n rech t fraai , al s me n e r bi j ka n zeggen , dat hi j di e inzichte n zo o kan t e n klaa r va n zij n grootvade r heeft meegekregen . Di t noem t me n da n „trou w aa n tradi ties" — de lauwerkran s o m eike n steunpilaar ! Maar al s n u Rodrigu e e n Chimèn e zo o standvasti g zij n en elkaa r tegelijkertij d liefhebbe n e n haten , vervolge n e n aanbidden, zooda t e r gee n verwrikke n aa n is , ho e te r we reld moe t he t dram a da n eindigen ? Me t hu n dood ? He t zo u t e vee l worde n voo r d e vier-en-twinti g uu r va n Aristoteles ' regel-van-drieën, waarva n Corneille , blijken s zij n eige n bittere klachten , toc h a l zoovee l overlas t ondervon d — en bovendien, d e deug d moe t beloon d worden . He t dram a moe t stichten. Z e moete n elkaa r hebbe n — en z e wille n elkaa r niet hebbe n — of liever , zoolan g d e ee n nie t wil , wi l d e ande r wel e n zoodr a d e ande r wil , wi l d e ee n nie t meer ! Zooals d e figure n i n he t werkelij k dram a d e redelijk e beweeglijkheid de s leven s weerspiegelen , zo o weerspiegele n deze persone n wee r d e redelooz e verstarrin g va n he t dogma . En he t bijn a i n ee n grafisch e figuu r ui t t e drukke n carica turale va n d e situati e laa t zic h te n slott e no g aldu s formu leeren : In Orestes , het werkelijk e drama , word t he t beslui t to t de daa d i n de n mensc h gebore n — deze daad , al s eenzijdig heid, ontplooi t zic h naa r buite n noodzakelijkerwij s i n ee n dubbele consequentie , waarva n éé n „stichtelijk" , éé n „on stichtelijk" is , éé n goed , éé n kwaa d — beeld va n he t dubbel e leven, waari n goe d e n kwaa d relatiev e begrippen , functie begrippen zijn . In D e Cid , he t maatschappelijk e drama , i s he t beve l to t d e daad buite n de n mensc h vastgestel d — zijn daa d ontplooi t zich ditmaal , doo r ee n toeval , maa r volstrek t nie t noodzake 305 Prometkieus 20.

lijkerwijs, naa r binne n i n ee n dubbel e consequentie , di e a prior i beid e stichtelijk , beid e „goed " moete n zijn , e n dus nie t elkander s complemen t e n contrast . D e dubbel e ont plooiing naa r buite n i s natuurlij k e n wezenlijk , d e dubbel e ontplooiing naa r binne n i s dogmatisc h e n onwezenlijk . En n u d e ontknooping . Deze i s ui t zichzel f onmogelijk . Noc h Chimène , noc h Rodrigue zage n we , kunne n wankele n o f verandere n o f to t een ande r inzich t kome n e n di t erkenne n — het zo u strijdi g zijn me t he t weze n va n hu n standvastigheid , e n elk e maat schappelijk-voelende zo u z e voo r karakterloo s houden . He t automatisme, waaro m d e mensche n som s lachen , i s toc h tegelijkertijd he t eenige , da t z e begrijpe n e n bewonderen . De ontknoopin g ka n du s nie t ander s worde n t e voorschij n gebracht da n doo r ee n gelukki g toeval , zooal s he t conflic t werd gecreëer d doo r ee n ongelukki g toeval . Minder da n ooi t i s d e konin g geneigd , Chimèn e he t hoof d van hare n geliefd e aa n t e bieden , n u dez e zic h juis t wee r met krijgsroe m overlaadd e i n he t fameuz e gevech t tege n de Mooren , waarva n he t klassie k relaa s eindig t me t d e klas sieke woorden : „Et I e combat cess a faute d e combattants" . Chimèn e echter blijf t onverdrote n aandringe n e n eisch t te n slott e da t Rodrigue naa r ou d gebrui k za l duelleere n me t ee n doo r de n koning aa n t e wijze n tegenstander . Dood t hi j Rodrigue , da n zal z e he m haa r han d schenken . D e konin g heef t bezware n tegen dez e instelling , natuurlij k nie t va n algemeen-redelij ken o f zedelijken , maa r va n zee r maatschappelijk-practi schen aard : z e kos t he m t e vee l helde n — Chimène blijf t eischen, d e konin g ka n nie t weigeren , ee n ridde r meld t zic h aan — het tweegevech t grijp t plaat s — en eve n late r kom t deze Do n Sanch ë me t ee n knieva l zij n bloedi g zwaar d aa n Chimène's voete n leggen , al s Rodrigue' s overwinnaa r e n 306

door haa r eige n dringende n eisc h haa r rechthebbend e brui degom — waarop Chimèn e he m oogenblikkelij k me t d e hef tigste verwijte n overlaad t e n he m de n moordenaa r va n haa r geliefde noemt , zic h onmiddellij k wee r naa r de n konin g be geeft, ditmaa l va n he m eischend , da t hi j d e we t za l herroe pen, di e n u ineen s nie t mee r i s „rechtvaardig" , maa r „wreed", Do n Sanch e beduiden , da t hi j haa r nie t krijg t e n haar zel f toestaa n i n ee n klooste r t e gaan . Alwee r d e maat schappelijke gemoedstoestan d va n all e tijde n e n all e collec tiviteiten, di e va n he t O . T . bovenaan , di e d e dinge n nie t kan beoordeele n naa r hunn e eige n verdiensten , maa r slecht s naar he t voor - o f nadeel , da t zi j e r va n ondervinden , e n da t oordeel da n niettemi n dadelij k de n vor m va n ee n „beginsel " geeft! Dan blijk t he t due l slecht s i n schij n gehoude n — Rodrigue is springleven d — en i s me n eigenlij k no g wee r eve n ver . Dat i s t e zeggen : Chimèn e heef t than s he t „geheim " ver raden — door haa r spontan e beschuldigin g tege n Do n Sanche — het geheim , da t absoluu t gee n gehei m was , voo r niemand, d e liefde , waaro p he t stu k gebaseer d i s e n di e haa r nu evenmi n al s i n he t eerst e bedrij f va n haa r dochterlijk e wraakplicht ontheft . O p da t oogenbli k echte r verklaar t d e koning, begrijpelijkerwijs , da t he t n u maa r eindelij k ui t moet zij n e n Chimèn e antwoordt , wa t z e oo k vroege r ha d kunnen antwoorde n e n wa t totaa l niet s me t d e zaak , waar om he t gaa t t e make n heeft : „Quand u n ro i command e o n lu i doi t obéir. " Ze voel t trouwen s zel f da t he t nie t heelemaa l klop t e n z e stelt de n konin g d e vraag , o f hi j da n vindt , da t z e haa r vaders nagedachteni s voldoend e ee r bewees , wannee r z e Rodrigue mettertij d huwt , waaro p d e konin g d e zee r ge denkwaardige e n uiters t karakteristiek e woorde n spreekt : 307

„Le temp s asse z souvent a rend u legitim e Ce qui semblai t d'abor d n e s e pouvoi r san s crime. " Hier word t n u eindelij k duidelij k e n zonde r omhaa l he t onderscheid tussche n i n d e zelfonderscheidin g va n he t Absolute wortelen d individuee l rechtsbese f e n he t rechte loos maatschappelijk e opportunism e uitgedrukt . E r i s grootheid i n d e openhartigheid , waarme e dez e grond voorwaarde voo r d e maatschappelijk e orde , voo r d e eer biediging va n de n eigendom , naa r d e herkoms t waarva n men nie t vrage n moet , voo r d e onderwerpin g aa n he t gezag, naa r de n oorspron g waarva n me n nie t vorsche n mag, doo r ee n konin g word t uitgesproken ; z e i s ee n bewijs va n d e eerlijkheid , d e gezondheid , d e levensvat baarheid deze r 17 e eeuwsch e maatschappij , di e inderdaa d geen hoogere n rechtsgrondsla g kend e e n begeerd e — terwijl men tegenwoordi g dez e dinge n nie t mee r i n di e woorde n durft formuleeren , doc h evengoe d overeenkomsti g handel t en du s altij d gedwonge n i s to t doodzwijge n o f draaien , zoo dat he t da n oo k allee n d e minder e ma n (i n moreele n e n in tellectueelen zin ) is , di e e r zic h va n bedien t e n di e e r i n gelooft, terwij l he t toe n d e besten , d e eerlijken , d e intellec tueel vooraanstaande n waren . W a t i n dez e maatschappi j ee n waarhei d was , i s i n d e onz e een leugen , wa t i n dez e vrijwilliglij k wer d belede n e n ge loofd, word t i n d e onz e me t dwan g afgepers t e n ui t vree s en gemakzuch t toegegeven . Zoo wer d L e Ci d d e practisch e toepassin g va n Bossuet' s preeken: „Soyon s soumis " he t tablea u vivan t va n de n gehoorzamen burge r i n d e maatschappij , va n he t on s al s hoogste ideaa l voo r ooge n gesteld e „opgaa n de r persoon lijkheid" i n d e hooggeroemd e „Eenheid " va n partij , ker k o f organisatie. E n he t i s loute r daaro m da t w e ove r di t ver 308

ouderde dram a da t nieman d mee r leest , zo o uitvoeri g ge sproken hebben , daa r he t maa r schijnbaa r ee n uitzonderings geval beeldt , i n werkelijkhei d d e algemeen e demonstrati e is va n d e dwaashei d e n tegenstrijdigheid , he t redelooze , een zijdige, onhoudbar e va n dogma's , wette n e n algemeen geldige formules ; daa r he t leve n aa n el k dogm a ontsnap t en de n draa k steek t me t elk e algemeenheid . W a n t waarlijk , niet allee n di t ste l dogma's , elk e verzamelin g algemeen heden produceer t zulk e dilemma's , di e echte r doo r he t ont breken va n rondomziend e persoonlijk e zelfcritie k slecht s aa n den da g kome n i n gevallen , zeldzaa m al s zonsverduisterin gen e n daarme e inderdaa d t e vergelijken . Voo r wa t onz e maatschappij betreft , lez e me n Sha w — de zoogenaamd e paradoxale geest , aa n wie n letterlij k niet s paradoxaal s t e bekennen valt , di e eenvoudi g zie t wa t d e andere n nie t kun nen zien : he t ongerijmde , he t onmogelijke , he t inconsequen te va n el k maatschappelij k dogma , e n d e zonderling e ver wikkelingen, waarto e d e redelooz e opdrach t aa n all e men schen o m onde r all e omstandighede n hetzelfd e t e doe n aan leiding ka n geven , opdracht , di e toc h i n elk e „organisatie " wordt gestel d e n moe t worde n gesteld . Zonde r wetten , dogma's, e n opgedronge n uniformitei t ka n gee n staat , ka n geen parti j zic h staand e houden . Tege n de n droo m va n ee n „Utopia", ee n maatschappi j va n vrijwilli g i n harmoni e le vende menschen , kan t zic h reed s he t geringst e inzich t i n de menschelijk e natuur , al s spiegelin g va n he t tege n zich zelf gekeerd e Leven . Allee n d e beperkte , egocentrisch e op vatting, da t ooi t d e eige n ideale n voo r all e mensche n e n voor all e tijde n bevredigen d kunne n zij n •— opvatting di e het voorrech t i s va n all e hartstochtelijk e gevoelsmenschen , zooals d e oprechte n onde r d e socialiste n e n ander e geloovi gen — kan zic h e n andere n ee n Staa t va n vred e e n rus t voo r oogen spiegelen . 309

Reeds Plato , de aristocraat , di e toc h no g slaverni j e n standen toelie t i n zij n Republiek , verondersteld e to t zij n oogmerk ee n „geslach t va n filosofen " — maar hi j wis t tevens, da t me n de n wijz e doodt , altij d doode n zal , wan t dooden moet , al s schadelij k e n gevaarlijk ! Altij d za l d e dis tinctiezucht — zich a l da n nie t o p „bezit " richten d — den drang-naar-onderscheid di e he t leven-zel f is , he t „kwade " creëeren o p wijze n e n i n gebieden , di e w e on s n u zelf s nie t denken kunnen ; he t za l derhalv e va n naam , nie t va n aar d veranderen. D e illusi e da t e r ooi t voo r he t individ u ee n grootere mat e va n vrijhei d verkrijgbaar , da t e r ooi t tussche n mensch e n maatschappi j ee n beter e verhoudin g mogelij k za l wezen, ontstaa t ui t ee n soortgelij k „optisc h bedrog " al s d e illusie va n de n vrije n wil . Zeker zulle n all e eischen , di e he t denkende , oppositie-voe rende individ u than s i n oprechthei d e n belangeloo s stelt , in gewilligd worde n — maar zeke r oo k za l el k geslach t zic h verder ontwikkelen d i n d e zel f onderscheiding, andere , verder e eischen stellen . De achttiend e eeu w steld e social e e n ethisch e eischen , waaraan d e Renaissanc e nie t dacht , nie t denke n ko n — en wij onderscheide n (i n ee n bepaald e richting ) no g wee r ver der e n no g wee r fijner , e n di e ontwikkelin g eindig t nie t i n ons, e n zo o blijf t d e verhoudin g tussche n wa t he t individ u moet eische n e n wa t d e collectivitei t ka n toestaa n onver anderd, eeuwi g onveranderlij k al s d e verhoudinge n i n d e andere gebiede n de r natuur . W a n t dez e strij d i s immer s ee n spiegeling va n hetzelfde , da t i s va n de n strij d de r eeuwi g elkaar ondervangend e e n bestrijdend e natuurlijk e krachten . Alleen ee n klei n kin d meen t da t d e verhoudin g 7 : 1 9 iets anders i s da n 203 : 551 — voor de n volwassen e i s e r niet s wezenlijks aa n d e verhoudin g veranderd , al s beid e factore n gelijkelijk veranderen . Allee n d e egocentrisch e meen t da t d e 310

inwilliging va n z ij n eische n he t ein d va n all e noode n beduidt. Tegen de n wijz e e n de n kunstenaar , voo r zoove r zij n kuns t wijsheid is , za l d e maatschappi j altij d o p dezelfd e manie r en me t dezelfd e middele n ageeren , omda t zi j altij d zichzel f gelijk blijf t e n haa r lede n zic h steed s va n dezelfd e wapen s bedienen, daa r hu n eische n e n gevoelens , i n he t hu n aange wezen seizoe n regelmati g terugkeerend , natuurproducten , noodwendigheden zijn . Het idealism e ka n nie t ander s da n weerstrevin g wezen , he t „neen" da t tege n een s ander s „ja " gekeer d ee n redelij k „rela tief" bereik t e n di t één e word t steed s doo r he n di e roepe n o m „maatschappelijke kunst" , me t nam e doo r d e socialiste n vergeten — dat oo k hu n ideaa l juis t zij n mogelijkheid , zij n bestaansvoorwaarde ontleen t aa n he t bestaan , aa n de n weer stand va n he t andere , va n he t heerschende , zooal s gis t allee n werkzaam ka n zij n i n he t weerstrevend e deeg . Wan t al s doodsbeginsel, al s opheffingsbeginse l breek t e n keer t he t ne gatief idealism e he t to t verstarrin g e n versteenin g neigend e dogmatische leve n — wordt he t echte r zel f to t heersene n e n formuleeren geroepen , da n moe t he t va n zichzel f vervreem den, va n eige n oorspron g ontaarden , immer s he t i s d e grond slag va n he t opheffen , nie t va n he t stellen , va n de n dood , niet va n he t leven . Di t leer t on s d e histori e — dit heef t on s reeds d e Russisch e Revoluti e geleerd . Nauwelijk s heeft'he t „beginsel" overwonne n o f he t wordt , doo r e n i n d e over winning, opportunistisc h e n dogmatisch . I n d e overwinnaar s van hede n eindig t d e Russisch e Revolutie , zo o goe d al s d e Reformatie in Luthe r e n Calvijn, e n d e mazele n i n de n zicht baren „uitslag". 1 ) Voo r zoove r n u d e kuns t d e uitdrukkin g i s i ) Voil a comm e o n devien t esclave, " ze i Mirabea u o p de n da g va n zij n grooten triom f (Maar t 1789). 311

van he t eeuwig-menschelijk e rechtsbesef , de eeuwig mensche lijke zedelijkhei d e n wijsheid , ka n z e nimme r „maatschap pelijke kunst " zijn , daa r gee n enkel e maatschappi j dez e din gen duldt , nie t dulde n kan . D e „socialistisch e kunst " zooal s wij di e kennen , i s oppositiekuns t e n ka n nie t ander s wezen . De temperamente n waarui t z e voortkomt , zij n typisc h anti maatschappelijk. Wanen d tege n dez e „slechte " maatschappi j t e torne n e n t e toornen , zij n z e i n hu n eeuwi g weze n anti maatschappelijk, wan t elk e maatschappi j i s voo r hu n gevoe lens e n hu n aanle g „slecht " o p denzelfde n grondsla g al s d e onze, tyrannie k e n uniformitei t opdringend . D e harmonisch e eenswillendheid zonde r dwan g tussche n oppositie-geeste n onderling i s slecht s schijnbaar , e n duur t nie t lange r da n he t overwinnen va n hu n gemeenschappelijke n vijan d — dan vallen z e uiteen , voo r zoove r z e althan s werkelij k waren , wat z e zo o gaarn e wane n t e zijn : b e w u s t . Elke „gemeenschaps-kunst" , di e nie t eenvoudi g buite n d e maatschappij staat , maa r inderdaa d d e gemeenschappelijk e idealen e n beginsele n uitdruk t o p bezield e e n oprecht e wijze , zal e r du s voo r ee n late r nageslach t precie s zo o leugenachti g uitzien al s voo r on s „L e Cid" , za l dezelfd e leemte n e n leeg ten vertoonen ; d e persone n zulle n e r dezelfd e onwar e rolle n spelen al s inderdaa d i n d e goedgeordend e maatschappi j d e menschen spelen , di e va n onpersonen , va n automaten , zonde r oordeel, zonde r red e e n zonde r geweten , tussche n dogma' s als tussche n planke n bekneld , wan t d e grondsla g va n he t maatschappelijke i s de krachtig e redeloosheid , i s he t b l i n d e vertrouwen. Voor on s spontaa n gevoe l i s ee n maatschappi j o p socia listischen grondsla g wellich t nie t zo o innerlijk-onwaa r e n zedelijk-ontoereikend al s d e zeventiend e eeuwsch e maat schappij, waarva n „ridderdeugd" , autoriteiten-verheerlij king e n onderdanentrou w d e grondslage n vormen . Maa r di t 312

beteekent niet s da n da t oo k wi j egocentrisc h e n kortzichti g zijn, a l l e n onderhevi g aa n hetzelfd e „optisch e bedrog " e n onze inzichte n tege n bete r wete n i n voo r d e universeel-war e houden — moeten houde n — voor zoove r wi j (blind ) ver trouwen noodi g hebbe n o m i n onz e eige n taa k t e volharden . Zoo schijn t on s d e zeventiende-eeuwsch e e n d e huidig e theo logie wellich t nie t zó ó absur d al s de Middeleeuwsch e scholas tiek — omdat wi j innerlij k aa n d e theologisch e dogma' s e n vooral aa n d e e r aa n verwant e voorstellingswerel d no g nie t volkomen zij n ontgroeid . Tegenove r he t zuiver e denke n echter verhoude n zic h d e allermodernst e theologi e e n d e allerabsurdste scholastie k precie s hetzelfde . Tegenove r he t redelijke e n zedelijk e individualism e staa t ee n „monarchale " maatschappij i n gee n ander e verhoudin g da n ee n „socialisti sche" maatschappij. *) De maatschappij , d e organisati e is , naa r w e herhaaldelij k zeiden, va n d e Eenhei d ui t gezien , d e verschijnin g va n he t afzonderlijke, he t „gebrokene" , waari n d e Eenhei d zic h zel f ontvliedt o m zichzel f voo r d e zelfopheffin g t e hoede n — alle maatschappelijk e idealen , instellinge n e n vorme n drage n dus noodzakelijkerwij s da t tijdelijk , da t afzonderlij k e n ver gankelijk karakter , waardoo r z e allee n de n tijdgenoot , nim mer he t nageslach t belan g kunne n inboezemen . Het oppositie-voeren d individualism e is , naa r w e zagen , van d e Eenhei d uit , d e verschijnin g va n d e Eenheid , di e to t bewustzijn va n zichzel f kom t e n i n di e zel f erkenning naa r zelfvernietiging streef t — alle individueel e droomen , pogin gen e n verlangen s drage n du s da t eeuwig , da t onverganke i ) Voorbeel d va n hetzelfd e „optisch e bedrog " i s he t evenzee r ongegron d als onmati g idealiseere n doo r d e Fransch e denker s e n schrijver s i n d e 18e eeu w (Voltaire o.a. ) va n de toenmalig e Engelsch e Staatsregeling , waar over wi j than s bitte r weini g illusie s hebbe n e n va n welke r voortreffelijk heid reed s Michele t gee n dup e mee r was ! 313

lijk ondogmatisc h karakter , waardoo r z e nie t allee n de n tijd genoot, neen , vaa k juis t nie t de n tijdgenoo t (al s dez e nl . to t de reactionnair e meerderhei d hoort! ) doc h juis t wè l he t nageslacht belan g inboezemen . Maatschappelijke kuns t staa t du s tegenove r oppositie kunst al s he t tijdelijk e e n bijzonder e tegenove r he t eeuwig e en essentieel e —. Noemen w e spontaa n ee n kunstenaa r „modern" , heete n we zij n kuns t eeuwig-menschelijk , da n bedoele n w e altij d individualistisch, oo k a l wille n (kunnen ) w e da t nie t erken nen. Nieman d za l va n Corneill e getuige n da t zij n kuns t modern e n eeuwig-menschelij k i s — maar iederee n getuig t het spontaa n van Shakespeare , de n ma n va n de eerst e Renaissance, e n van Goethe , de n ma n va n de tweed e Renais sance, d e achttiend e eeuw . W a t kenne n w e e n bewondere n we no g va n d e Middeleeuwsch e litteratuur ? „Reinsert de Vos" — het oppositie-boek , he t anti-maatschappelijk e boek . W e zulle n i n de n loo p va n on s betoo g me t vel e ander e voor beelden poge n t e staven , da t d e kunst , di e wi j instinctie f voelen al s „modem" , al s „eeuwig-menschelijk" , da t d e kuns t die on s n a staa t altij d ui t anti-maatschappelijk e sentimente n voortkwam e n zulk s niet , naa r d e kunstenaar-zel f meent , door d e toevallig e tekorte n va n dez e o f gen e maatschappij , maar doo r he t eeuwig , noodzakelij k verschi l tussche n d e universeele sentimente n e n gedachte n va n de n kunstenaa r en de n wijz e — en d e opportunistisch e eische n va n elk e maatschappij, weerspiegel d i n maatschappelijk e kuns t e n kerkelijke theologie . W e hebbe n di t n u eenmaa l leere n in zien — het i s juis t d e bedoelin g va n deze n arbei d o m aa n t e toonen wannee r e n ho e w e to t di t inzich t zij n gekome n — en w e kunne n he t evenmi n naa r willekeu r wee r va n on s afzetten e n i n dweperi j me t d e Middeleeuwe n vergeten , al s we no g i n staa t zijn , klein e kindere n t e worde n e n i n Sint 314

Nicolaas t e gelooven , oo k a l denke n w e me t no g zoovee l weemoed teru g aa n de n tijd , toe n w e zulk e kindere n e n in derdaad wellich t vee l bete r e n gelukkige r waren !

De h e e r s c h a p p i j va n he t A u t o r i t e i t s beginsel.

-

De Oppositie-figuu r i n d e 17 e eeuwsch e litteratuur . Het Middeleeuwsch e sentimen t va n gehoorzaamhei d pro jecteerde zic h i n d e litteratuu r to t de n afkee r va n el k vrij machtig individuee l optreden , di e de n „hoogmoed " dood zonde verklaar t e n bi j mond e van Dant e Brutu s doemt bi j Judas i n d e hel , al s „aartsverrade r va n he t menschelij k geslacht." Het individualistisc h sentimen t va n d e Renaissanc e (Hu manisme e n Reformati e inbegrepen ) projecteerd e zic h i n d e litteratuur to t d e bewonderin g voo r el k vrijmachtig , persoon lijk optreden , die , w e zage n het , Brutus de kroo n va n he t individualistisch martelaarscha p toebedeelt , Reinaer t toe juicht — ja zelf s a l ee n begi n va n sympathiek e waardeerin g gevoelt voo r Kaïn , de n groote n onhandelbar e e n ongehoor zame! Me n ka n di t laatst e vinde n i n ee n van Erasmus ' „Engelsche" tafelgesprekke n al s ee n waardeerin g ui t zij n eigen mon d e n aldu s laa t zic h d e stoutmoedig e Byronesk e verheerlijking va n de n sombere n wrokker , weigeren d t e bukken voo r d e wreedaardig e Godheid , di e he m zij n paradijs ontnam , bove n de n blooden , gehoorzame n Abel , die d e han d kust , welk e he m sloe g — aldus laa t zic h ook dez e kras-individualistisch e gedacht e reed s i n d e Renais sance terugspeuren ! Hoe oordeel t n u o p haa r beur t wee r ee n maatschappi j al s 315

die, welk e we i n de vorig e hoofdstukke n hebbe n trachte n te beschrijven , ove r de n opstandeling , ove r de n man , di e o p eigen geza g e n me t eige n gewete n al s richtsnoe r beproef t in he t maatschappelij k bestel , gelij k hi j he t al s gegeve n vindt, i n t e grijpen ? D e vraa g stelle n i s eigenlij k alreed s haa r beantwoorden — we hebbe n haa r trouwen s alreed s i n alge meene terme n beantwoord , wille n n u allee n conclusie s toet sen aa n d e werkelijkheid , aa n ee n oppositie-figuu r ui t d e zeventiende-eeuwsche litteratuu r e n we l Corneille' s „Cinna" , 't wel k w e to t bete r verstand , gedachti g aa n he t i n onz e Inleiding ontvouwde , met „Juliu s Caesar" wille n vergelij ken. Ee n curieu s verschijnse l i s allereerst , da t Shakespeare zijn stu k naa r de n keize r noemde , e n da t d e opstandelin g d e werkelijke hoofdpersoo n i s — terwijl Corneill e zij n stu k juist naa r deze n noemde , maa r inderdaa d de n keize r — gelijk vanzelf spreek t — naar vore n schoof , o p he t eerst e plan . De sympathi e van de n Renaissance-geest , va n Shakes peare, voor Brutus blijkt ui t vel e trekken . Allereers t ui t d e duidelijke neigin g Caesar's figuur al s he t war e klei n t e ma ken, i n t e drukken , opda t Brutus' grootheid daartege n t e heerlijker uitkome . Zo o leg t hi j de n nadru k o p Caesar's doofheid, zij n bijgeloovigheid , zij n neigin g to t vallend e ziekt e — die he m weliswaa r ui t d e berichte n va n Plutarchu s al s „fei ten" beken d zijn , di e hi j du s natuurlij k nie t zel f bedenkt , maa r die hi j oo k ha d kunne n verzwijgen , gelijk , naa r wi j zagen , Corneille e n Bossue t zo o vee l verzwijgen . Da t Shakespeare de groothei d va n Caesa r echte r we l heef t gevoeld , ka n ui t „Hamlet", „Richard I I I " e n „Antoniu s e n Cleopatra " aangetoond worde n — te duidelijke r word t he t daardoo r juist , hoezeer d e bedoelin g heef t voorgezeten , Brutus als ee n een zaam monumen t va n zuiver e hooghei d ui t t e heffe n bove n zijn geheel e omgeving . Brutus i s de idealist , d e vlekkelooz e idealist-wijze, gevoe d me t Platonische n tyrannenhaat , d e 316

hartstochtelijke vrijheidmimnaar , volkome n onzelfzuchtig , nooit persone n zoekend , maa r enke l d e zaak , di e hi j dient . E n zij n puu r idealism e blijk t zee r eigenaardi g ui t zij n gebre k aan practische n zi n — dat wi l zegge n ui t zij n maatschappe lijke onbruikbaarheid . Shakespeare heeft he t gevoeld , da t „Christelijke" e n „maatschappelijke " deugde n onvereenig baar zij n e n da t d e waarlij k nobel e va n practische n zi n ver stoken is , gelij k Plato het toond e t e zijn , toe n hi j naa r Syracuse trok o m ee n tyra n t e beleere n e n t e bekeeren . Wijs heid i s he t tegendee l va n gezon d verstand . D e zelfkennis , de menschenkennis , he t diep e inzich t i n d e roersele n e n af gronden va n d e menschelijk e natuur , oo k d e volledig e ken nis va n de n „transcendentalen " mensc h i n de n denke r (i n Kant e n in Spinoz a b.v. ) heeft niet s t e make n me t d e sluwe , wereldwijze, wantrouwig e „menschenkennis " va n de n „za kenman". D e goed e dokte r Stockman n ui t Ibsen s hie r reed s eerder genoem d dram a ka n zic h nie t voorstelle n da t zij n stadgenooten he m voo r zij n ontdekkin g ander s da n dank baar kunne n zij n — broeder Burgemeeste r wee t he t we l beter; toc h i s d e dokte r verrewe g d e intelligentste . Intelli gentie e n „gezon d verstand " zij n eikaar s vijanden . Multatul i laat Woutertj e Pieterse , zij n jonge n held , zij n klei n genie , met verlege n katoe n e n bevrore n aardappele n thuiskome n en to t zij n verontschuldigin g aanvoeren : „maa r di e ma n zei toch . . . ." Waarop d e heel e famili e uitbars t i n ee n hoonend gelach ! D e sukkel , o m nie t t e weten , da t wa t zoo' n man zegt . . . . ! Inderdaad, he t ontbreek t Woute r aa n „ge zond verstand" , oo k Björnson s Sang , oo k he m di e to t m e n s c h e n ze i „Wees t Gijliede n da n v o l m a a k t . . . . " , ook Brutus, e n dit i s we l d e hoogst e lof , die n zij n bewonderaa r Shakespeare he m geven kon . Ware Brutu s een practisc h ma n geweest , hi j zo u Anto nius me t Csesa r hebbe n ui t de n we g geruim d — de wensche 317

lijkheid daartoe , di e me n hede n „militair e o f politiek e nood zakelijkheid" noemt , word t he m doo r Cassiu s dringen d ge noeg onde r he t oo g gehoude n — het wa s ui t ee n „tactisch " oogpunt stelli g ee n fou t van Brutus , dat hi j he t nie t deed , maar hi j wi l he t nie t — hij wi l zij n daa d zuive r e n ongerep t houden, p r i n c i p i e e l e n nie t o p p o r t u n i s t i s c h , ook zonde r haa t o f toor n o f bloeddorst , zonde r egocentri sche zelfverheffing , uitsluiten d i n he t persoonlij k bese f da t wat t e doe n staa t gedaa n moe t worden , gee n steu n oo k behoevend va n ander e „beginselen" , „rechten" , „plichten " of „noodzakelijkheden " da n di e va n zij n geweten , eige n immanente rechtspraak , i n tegenstellin g va n de n egocen trischen zwakkeling , di e alle s „ui t beginsel " hee t t e doen . Dezelfde geesteshoudin g spreek t ui t de n onwi l o m va n zij n medeconspirators ee n ee d t e vorderen . D e vrij e gees t wenscht andere n nie t t e binden , d e vertrouwend e idealis t vergt gee n ande r woor d da n da t van „honest y t o honest y engaged." Het is i n dit verban d karakteristiek , da t me n d e vriend schap tussche n Ca?sa r e n Brutus zo o vaak e n hardnekki g als ee n bezwarend e omstandighei d tege n deze n laatste n hoort aanvoeren , terwij l di e i n werkelijkhei d zij n daa d nie t lager, maa r juis t schooner maakt. Indie n me n al s uiterst e van burgerdeug d de n Romeinsche n vade r roemt , zelf s d e Romeinsche moeder , di e eige n kinderen , zo o z e zondigde n tegen he t gemeen e belang , te r doo d dede n brenge n — een koning, di e zij n schuldige n zoo n o f broede r nie t spaart , indie n men Abraha m e n Agamemnon e n Jephta begrijp t — waarom dan Brutus niet — hij oo k breng t ee n zwaa r offe r aa n he t algemeene belang , hi j breng t zij n beste n vrien d te n offer . Maar d e zaa k i s deze , da t me n dergelijk e offer s allee n begrijpt e n toejuicht , al s ze , desnood s zonde r eeni g beginse l of overtuiging , i n diens t va n he t legitiem e geza g worde n ge 318

bracht. Gin g me n Abraha m beoordeele n al s Brutus, da n ware zij n offe r immer s ee n lag e schanddaad . Daaro m oo k maakt me n zul k ee n sentimentee l misbaa r ove r he t „bloed vergieten" va n d e Bolsjewiste n (e n vroege r va n Robespierre , terwijl d e „slachtoffers " va n d e Fransch e Revoluti e juis t een veertigst e dee l bedroege n va n d e gevallene n i n de n sla g bij Moskou !) en plei t me n eike n generaal , onde r wien s „vaandel" tienduizende n sneuvelden , me t liefd e vri j o p grond va n zij n plicht . Al s dee d ee n Bolsjewistisc h leide r iet s anders da n zij n plicht . Ho e goe d begrijp t me n verde r de n haat va n de n eenvoudige n soldaa t tege n d e „vijande n va n zijn vaderland " e n ho e goedmoedi g verklaar t me n ui t da t nobele sentimen t d e walgelijkst e oorlogsgruwele n — maar op de n hatende n oproerling , di e zic h binne n d e kunstmatig e landsgrenzen aa n d e vijande n e n verdrukker s va n zij n lot genooten koelt , plak t me n he t etike t me t de n naa m „Kaï n of d e Broedermoordenaar" , omda t he t collectiev e belan g d e collectieve eensgezindhei d vereischend , to t di t collectiev e oogmerk he t fabeltj e heef t uitgevonden , da t liede n di e uit sluitend o p gron d va n steed s gewelddadi g uitgevochte n machtsvragen binne n dezelfd e geografisch e grenze n beslo ten zitten , al s schape n i n ee n kooi , doo r di t proce s to t „Broeders" geworde n zijn . Niet s da n d e angs t voo r zelfophef fing i n d e opheffin g de r maatschappelijk e distinctie s — rang en stan d e n aanzie n e n bezi t — waaruit he t „zelf " de s maat schappelijken immer s i s opgebouwd , lig t o p de n bode m de r edele verontwaardigin g va n hen , di e zic h noc h o m d e ge sneuvelden i n de n oorlog , noc h o m d e onde r lav a begrave nen va n Messina , noch o m d e verdronkene n bi j ee n bandjir o p Java , noc h o m d e aa n pes t stervende n i n China — noch o m d e „slachtoffers " de r Russisch e bolsje wisten, noc h o m di e alle n tezame n zoovee l bekreune n al s om de n koer s va n hu n effecten . Dit terloops . 319

Keeren w e than s to t Brutus e n zijn „onpractischen " aard terug . Stellig zo u Brutus, ware hi j ee n practisc h ma n geweest , Cassius' raa d hebbe n gevolg d e n Marcus Antonius , nu hi j Caesar overleve n mocht , althan s he t spreke n i n he t openbaa r hebben bele t — hoe bewonderenswaardi g is Shakespeare' s zuiver inzicht , waa r hi j Brutus fout o p fou t va n die n aar d laat begaan , al s wild e hi j voortduren d klemmende r betoo gen: he t war e idealism e i s nie t practisch , ka n nie t practisc h zijn. Brutus bedingt, zooal s w e weten , zelf s nie t voo r zich zelf he t laatst e woord , maa r gaa t weg , zoodr a hi j heef t gesproken, ui t ruim e edelmoedighei d tegenove r Marcus Antonius, e n we l wee r zéé r onpractisc h e n gevaarlijk , daa r hij me t hee n t e gaa n deze n d e leidin g e n he t vel d vri j laat . Dan Brutus' toespraak o p zichzelve ! Woorde n va n ee n wijze, redene n va n ee n idealist , maa r nie t d e woorde n e n d e redenen va n ee n practisc h ma n — welk ee n poover e uit werking zoude n z e hebbe n o p ee n modern e verkiezingsver gadering, juis t doo r hu n verheve n schoonheid . Eergevoe l — vrijheid — wijsheid — klare redelijkheid , ee n beroe p o p alles , dat sublie m menschelij k is , o p abstract e vrijheidsliefd e e n ideaal patriottism e — edelmoedigheid, i n d e toezeggin g da t ook Antoniu s zijn e eereplaat s i n d e herbore n Romeinsch e Republiek za l hebbe n — zielehoogheid i n d e belofte , da t het zelfde zwaard , ' t wel k Caesa r doodde , he m eenmaa l doode n zal, zo o hi j ooi t jegen s Rom e zondige n mocht , d e uiterst e eerlijkheid i n he t terugwijze n va n d e geestdriftig e burgers , die he m i n triom f wille n huiswaart s geleide n e n i n he t ver maan aa n hen , t e blijve n e n naa r Marcus Antonius eve n goed al s naa r he m t e luisteren ! Zo o du s Brutus de wijz e is , Marcus Antonius i s d e sluw e — en zo o onpractisc h al s Brutus' toespraak, zo o practisc h i s d e zijne , d e welbereken de woorde n va n ee n volksmenner , di e precie s me t gezon d 320

verstand beraamt , voo r welk e gevoelen s d e mass a vatbaa r is, omda t he t a u fon d zij n eige n gevoelen s zijn , di e nie t o p het subliem-menschelijke , maa r o p he t klein-menschelijk e een beroe p doe t — op d e ijdelhei d e n d e begeert e va n zij n toehoorders. Of i s he t tergen d e n nadrukkelijk-herhaald e „And Brutu s is a n honorabl e man " niet he t geslepenst-mogelijk e e n on feilbare midde l o m de s gemeene n man s ijdelhei d t e prikke len e n he m o p t e zette n tege n de n zooeve n me t geestdrif t toegejuichten Brutus? Het laa t nie t a f e r d e menigt e aa n te herinnere n da t z e zooeve n dup e i s geweest , da t z e zic h heeft late n bedotten , he t maak t haa r i n eige n oo g belache lijk, doe t haa r i n eige n gevoe l ee n dwaa s figuu r slaa n — en op wie n za l ee n ijdel e menigt e o f ee n ijde l mensc h di t on draaglijke bese f eerde r wreke n e n ander s da n juis t o p hem , die he m eve n t e vore n bewoo g to t d e geestdrift , di e hi j n u belachelijk e n beschamen d vindt ? Brutus' redenen weerleg gen doe t Antoniu s niet , noc h spreek t hi j ove r ideëe l pra triottisme e n hooggestemd e vrijheidsliefd e — maar we l ge waagt hi j va n d e vel e gevangenen , di e Caesa r naa r Rom e voerde e n wie r losprijze n d e schatkis t stijfde n — en we l over Csesar' s goedgeefschhei d — om da n te n slotte , al s n a voorzichtig taste n doo r geleidelij k aanhitse n d e stemmin g voldoende verzeker d i s — tot laatst e e n krachtigst e effect , een argumen t da t nimme r faalt , t e voorschij n t e brengen : Cassar's testament , da t el k Romei n to t erfgenaa m va n vijf en-zeventig drachme n maakt ! Tegenover Brutus' redevoering, wijs , nobe l e n onprac tisch i s di e va n Antoniu s sluw , klei n e n buitengemeen-prac tisch, e n Antoniu s behoud t da n oo k d e overhand . Zooals n u eenmaa l d e daa d van Oreste s kwaad stapeld e op kwaad , zo o heef t oo k Brutus doo r zijn daa d va n gewel d 321 Prometheus. 2 1

nieuw gewel d ontbonde n e n zo o al s d e furië n (he t Leven zelf) Orestes achtervolgden, zo o achtervolge n z e oo k Brutus en z e treffe n he m wreedaardiglij k i n wa t he m he t dierbaars t is: d e zuiverhei d va n zij n ideaal , z e vergiftige n d e uitwer king va n d e daad, di e d e kroo n o p zij n leve n ha d moete n zijn . De twis t tussche n Brutus e n Cassius i n he t legerkam p (vierde acte ) i s he t eeuwig e conflic t tussche n de n zuivere n idealist e n de n practische n politicu s — waarin d e onhoud baarheid e n d e onmogelijkhei d va n he t zuiver e idealism e i n de practisch e politie k (lees : i n he t leven ) duidelij k blijkt . Brutus heeft, ondank s Cassius ' voorspraak , Lucius Pell a veroordeeld, omda t hi j d e Sardiane n brandschatte , e n Cassiu s komt he m di t verwijten : „he t i s than s d e tij d nie t o m o p elke kleinighei d aanmerkin g t e maken. " Brutus beantwoordt het verwij t me t ee n fie r verwee r e n zelf s me t ee n tegen verwijt aa n Cassius-zelf , da t hi j oo k nie t gehee l ongevoeli g is voo r goud ! — en verde r me t ee n hartstochtelijk e herinne ring aa n d e nobel e motieve n va n de n aansla g o p Ceesa r e n met d e betuigin g da t hi j nooi t iet s va n datgen e za l doen , waarvoor hi j Csesa r doodde . Da n ontsteek t Cassiu s i n toor n en houd t Brutus voor da t hi j he t leve n e n zij n eische n nie t kent, ee n onpractisch e droome r is , e n — het kom t da n we l tot ee n verzoenin g tussche n d e mannen , maa r d e gevoelen s blijven onverzoend , z e moete n onverzoen d blijven , z e bedui den d e tegenpole n de s Levens . Het i s immer s volmaak t duidelijk , „practisc h gesproken " heeft Cassiu s gelij k — „ a l a guerr e comme a l a guerre" . Als Brutus niet wi l toestemme n ui t „politiek e overwegingen " e n „militaire noodzakelijkheid " dezelfd e dinge n t e doe n e n t e dulden waarvoo r hi j andere n veroordeelde , di e hi j andere n heeft verweten , e n voo r d e uitroeiin g waarva n hi j bloe d ver goot, me t ander e woorden , al s Brutus zijn onpractisc h idealisme nie t afleg t e n practisc h opportunistisc h wordt , zij n 322

aard verloochent , zij n roepin g vergee t e n egocentrisc h word t met d e rest , da n ka n hi j de n strij d nie t winne n e n moe t hi j ondergaan. Bedien t hi j zic h echte r va n dezelfd e middele n als d e anderen , da n heef t hi j kan s da t hi j wint , maa r wa t heeft hi j da n werkelij k gewonnen , e n wa t i s e r da n gewon nen? Niet s gewonnen , alle s verlore n — dan i s d e tyranni e alleen va n naa m veranderd ! Brutus beseft di t e n houd t he t met bitterhei d e n hartstoch t Cassiu s voor . E r zij n slecht s twee mogelijkheden , da t d e idealis t Brutus ondergaat e n d e tyran Brutus overleeft, — of da t d e onbevlekt e Brutus onbevlekt sterft . Brutus sterft — en di t beteeken t da t he t zuiver e idealisme nimme r leve n kan , altij d sterve n e n ondergaa n moet — dat w e nie t leve n e n behoude n blijve n doo r wa t goe d is i n ons , maa r enke l doo r wa t slech t i n on s is . Brutus had , kan me n zeggen , nie t moete n beproeven , zij n idealen i n dade n o m t e zetten . He t Leve n wreek t zic h aa n hem doo r zij n gebre k aa n inzich t i n ' s leven s structuur . Ha d hij echte r nie t beproefd , ideaa l to t daa d t e maken , zo o zo u het Leve n zic h aa n he m gewroke n hebbe n voo r zij n weige ring, d e innerlijk e roepste m t e volgen . Ho e hi j oo k koos , zijn keu s wa s ontoereiken d e n hi j dwaalde . En zo o lig t hi j daa r dan , va n wie n zij n vijande n getuigen , dat hi j wa s d e nobelst e va n allen , d e volkome n vlekkelooze , en da t „his lif e wa s gentle , an d th e element s s o mixe d i n him, tha t Natur e migh t stan d up , an d sa y t o al l th e world . This wa s a man"! . . . . Zo o ligt hi j daa r al s ee n getuigeni s van mogelijk e menschelijk e hooghei d e n eeuwig e mensche lijke ontoereikendheid . W a n t he m noc h on s i s ooi t ee n andere keu s gelate n da n di e tussche n sterve n e n bederven . Niemand ka n twe e Heere n dienen , e n de s eene n Koninkrij k is „nie t va n dez e wereld" . Aldu s heef t d e Renaissance , i n haar allerbest e vertegenwoordigers , in Miche l Angel o en i n Shakespeare den opstandeling , he t eigenwilli g individualis 323

tisch idealism e opgeva t e n geëerd , aa n d e persoo n va n hem , die doo r Dant e wer d genoem d d e „Aartsverrader" . Laten w e than s zien , ho e d e Eeu w va n Lodewij k X I V over he m e n zij n verwante n heef t gedacht . Wanneer w e da n to t „Cinna " overgaan , kunne n w e we l dadelijk zeggen , da t e r iet s verander d i s sind s d e Middel eeuwen — d i t war e oo k nie t ander s mogelijk . Te n slott e heb ben d e zeventiende-eeuwers, naa r w e reed s eerde r zeiden , hoe zeer maatschappelij k hu n gezindhei d is , niettemi n d e Renais sance-gedachte i n hu n organism e opgenome n e n verwerkt , als he t war e verteerd , e n z e kunne n n u nie t lange r Brutus zonder mee r de n „aartsverrader " noemen . Trouwens , Dant e werd, zooal s w e weten , to t di t krass e oordee l gebrach t doo r een groot e persoonlijk e vereerin g voo r Rom e e n d e Romein sche keizer s — die Corneill e uitteraar d nie t i n di e mat e gevoelen kon . W a n t he t weze n de r dinge n ontgaa t he m doo r zijn egocentrische n aard . Voo r he m lig t i n Frankrij k e n d e Fransche koninge n he t zwaartepun t de s Heelal s e n stelli g zou hi j ove r ee n Brutus i n eigen tij d e n krin g — hadde zij n tijd die n opgeleverd , wa t alwee r ondenkbaa r i s —• een eve n kras oordee l gevel d hebben . Rom e echte r ston d he m nie t zo o na al s he t Dant e stond . Wanneer w e du s he t persoonlij k verschi l e n he t tijds-ver schil elimineeren , zie n w e duidelij k d e wezens-overeenkoms t tusschen Dant e e n Corneille , tussche n Middeleeuwe r e n Zeventiende-eeuwer, e n he t wezensverschi l tussche n Cor neille e n Shakespeare, tusschen Zeventiende-eeuwe r e n Renaissancist. Shakespeare maakt d e persoo n de s keizer s opzettelijk klei n naas t de n opstandelin g — Corneille maak t de persoo n de s opstandeling s opzettelij k klei n naas t de n keizer, di e i n „Cinna " Octavianu s Caesa r Augustu s heet , oorspronkelijk e n zooal s w e wete n ee n de r dri e va n he t triumviraat. Bi j Shakespeare gaat d e hel d (gaa n all e helden ) 324

ten onder ; beeld , i n ee n realistische n geest , va n he t idea lisme, da t voo r d e persoonlijkhei d altij d d e ondergang , zwaard o f kruis , gifbeke r o f brandhou t beteeken t — bij Corneille triumfeer t d e held , triomfeere n all e helden ; beeld , in een blinden geest , va n d e „beloond e deugd" , di e gee n deug d is, maa r haa r spotvor m e n tegendeel : he t i n de n gron d zelfzuchtig collectie f „idealisme" , da t naa r zij n weze n „he t leven" i s e n du s oo k i n he t leve n behoudt . A l dadelij k d e titel: China, ou l a clémenc e d'August e — van zij n „très humble, très-obéissant , e t très-oblig é serviteu r Corneille" . En d e opdrach t aa n de n herto g d e Montoron : „J e vou s présente u n tablea u d'un e de s plu s belle s actions d'Auguste". Verder d e curieuz e waardeerin g va n Cinna' s samenzwerin g „une i n g r a t i t u d e extraordinaire" — dat wi l zeggen : een beoordeelin g va n persoo n jegen s persoon , nie t va n beginsel jegen s beginsel , va n stelse l tege n stelse l — gelijk in Brutus . Augustus wa s Cinna' s weldoener ! Caesa r wa s Brutus' vriend! Voo r de n individualis t Brutus beteekent di t niets da n ee n verscherpin g va n zij n eige n lee d — het ka n hem va n ee n p r i n c i p i e e l e daa d natuurlij k nie t weer houden, voo r de n egocentrisch e beteeken t he t alles , he t maakt d e daa d allereers t to t ee n dwaasheid , welhaas t to t een misdaad ; me n behoor t toc h ee n persoo n nie t t e beoor deelen, t e vonnisse n e n t e rechte n naa r ee n algemeenere , ee n hoogere maatsta f da n di e va n persoonlijk e verplichtin g o m persoonlijk-genoten weldaden ! Altij d doo r dezelfd e gees t van mensche n di e spiritis t worden n a ee n „treffen d sterf geval" i n h u n familie . He t stichtelijke , dogmatisch e doe l — het doe l buite n he t probleem-zel f om , i s du s voora f reed s vastgesteld — men zal , to t meerder e eer e va n de n monarch , ter bevestigin g va n he t monarchal e ideaa l ee n verheerlijkin g van Augustu s te n kost e va n Cinn a t e zie n krijge n — Vorstengenade e n Opstandelingenondank . Opda t d e daa d va n 325

den conspirato r te zwarte r zo u schijne n moes t er , evenal s in Juliu s Ccesar , een vriendscha p tussche n Augustu s e n Cinna worde n verondersteld , edoch , zo o waarschijnlij k e n natuurlijk al s gen e was , zo o onnatuurlij k e n onwaarschijn lijk i s deze . Caesar , d e groot e staatsma n zoek t voora l i n d e „goede" jare n Brutus, den groote n denke r — ze zij n va n huis ui t gelijke n — maar wa t Cinn a betreft , zo o leg t Corneill e in zij n ijve r o m Augustus ' generositei t t e doe n uitkomen , zulk ee n vernietigende n nadru k o p d e onbeduidendhei d va n den ander , da t me n zic h afvraagt , waaro m keize r Augustu s iemand va n zul k ee n gerin g geestelij k gehalt e e n zo o weini g prestige ooi t zij n vriendscha p e n vertrouwe n schonk , waa r Cinna bovendie n i s d e kleinzoo n va n Pompeus , ee n de r samenzweerders tege n Augustus ! Een verstandi g keize r war e tegen zo o ieman d o p zij n hoed e geweest ! Doch he t ston d vooropgesteld, da t Cinn a ondankbaa r e n Augustu s edel moedig moes t zijn , e n daaro m moes t d e innerlijk e waarhei d van de n aanvan g a f worde n geforceerd . Evenwel, ee n vulgair e misdadige r moch t Cinn a toc h wee r niet wezen . Zo o goe d al s Milton — in tegenstellin g me t d e Middeleeuwen — gevoeld heeft , da t me n Go d verneder t doo r "hem ee n belachelijk , vui l e n la f monste r to t tegenstande r t e geven, al s d e Middeleeuwsch e duive l was , zo o goe d al s du s Miltons mee r majestueuz e (schoo n i n de n gron d geenszin s ruimer o f geestelijker ) Godsopvattin g noodzakelijkerwij s ee n -naar he t uiterlij k mee r majestueuze n (schoo n oo k wee r i n den gron d nie t ruimer-opgevatten ) Sata n t e voorschij n "bracht — evengoed voel t Corneille , da t me n Augustu s ver kleint doo r he m slecht-we g ee n sluipmoordenaa r to t tegen stander t e geven . E r moe t du s ee n motie f voo r zij n daa d worden gevonde n da t he m klei n houd t naas t Augustu s e n hem toc h aanspraa k geef t o p ee n zeker e sympathi e e n da t motief i s natuurlij k he t vast e e n bi j uitste k bruikbar e motie f 326

van d e gansch e Christelijk-Europeesch e litteratuur : d e liefde . Het zo u zeke r d e moeit e loonen , ove r d e liefd e i n d e litte ratuur, ee n geschiedeni s t e schrijven , paralle l aa n e n o p de zelfde grondslage n al s d e geschiedeni s va n d e oppositie figuur i n d e litteratuur , di e wi j than s poge n t e beschrijven . W a n t duidelij k zie n w e oo k i n d e afwisselend e opvattinge n van d e erotie k dezelfd e afwisselin g al s overa l elders : het zichzelf zoeke n va n d e Eenhei d to t zelfopheffin g (opheffin g der onderscheidingen ) e n he t zichzel f vliede n va n d e Eenhei d tot zelfbestendigin g (bestendigin g de r onderscheidinge n = dogmatisme). Waa r d e mensc h to t zichzel f (to t d e Eenheid ) terugkeert, daa r za l oo k zij n liefdeleve n ander s weze n da n waar hij , opgaand e i n d e collectiviteit , va n zichzel f e n d e Eenheid i s vervreemd . Aa n d e Natuur , d e vijandi n de r ker ken e n hecht e maatschappijen , d e „leermeesteres " va n Griek , Renaissancist e n achttiende-eeuwer , bekrachtig t hi j oo k i n dat opzich t eige n weze n e n zij n liefd e wordt : p a s s i e , waarbij ove r d e maatschappelijk e onderscheidingen , ove r d e familie-verhoudingen gehee l word t getriumfeerd . Di e liefd e is d e liefd e va n Rome o e n Julia , d e liefd e van Juli e e n St . Preux in Rousseau' s „Nouvelle Heloise" , d e liefd e va n Louise en Ferdinand in Schiller s „Kabal e un d Liebe" . Maa r hoe gehee l ander s i s d e liefd e i n he t kerkelijk-maatschappe lijk, he t aristocratisch e geestes-complex ! Het i s ee n ui t maatschappelijke overweginge n e n moreel e dogma' s opge bouwd, onpersoonlijk , collectie f sentiment , da t nauwlijk s dien naa m ma g dragen , maar , juis t al s „d e Deugd " t e hevige r wordt geëxalteerd , naarmat e he t t e minde r wezenlij k is . Ee n Romeo e n ee n Julia , ee n „held " e n „heldin " va n ee n Renais sance o f achttiende-eeuwsche n auteu r i n d e positi e va n Rodrigue e n Chimène , war e ee n onmogelijkheid , ee n ver zuchting al s di e va n d e Infant e i n „L e Cid" . „Da t hi j konin g ware e n i k he m liefhebbe n mocht" , ee n ondenkbaarheid . D e 327

liefde i n d e vrij e persoonlijkhei d i s noc h aa n eenig e toestem ming, noc h voora l aa n eenig e maatschappelijk e beperkin g gebonden. De n echt-maatschappelijke n gaa t d e maatschappi j en he t gezi n (d e maatschappi j i n he t klein ) bove n alles , me n kan nie t een s zeggen , da t hi j zij n persoonlijk e gevoelen s daaraan te n offe r brengt , al s he t ech t is , reike n zij n persoon lijke gevoelen s nie t daarbuiten , heef t hi j nauwelijk s persoon lijke gevoelens . Daaro m oo k i s e r i n he t har t va n de n collec tief-voelende gee n plaat s voo r d e ander e persoonlijk e gevoe lens: vriendscha p e n menschenliefde . De inconventioneele , o p vrij e verkiezin g e n persoonlijk e aantrekking berustend e vriendschap , t e vergelijke n me t d e „vrije liefde" , zooal s d e maatschappelijk e liefd e t e vergelij ken i s me t he t „espri t d e corps" , da t i n standgenoote n d e vriendschap vervangt , ontwikkel t zic h slecht s i n d e Renais sance e n i n d e achttiend e eeuw , he t i s d e vriendscha p tus schen Hamle t e n Horatio, tussche n Do n Carlo s e n Posa. D e collectiviteiten kenne n slecht s d e va n zel f sprekend e solida riteit, d e o p gemeenschappelijk e gewoonte n gebaseerde , doo r gemeenschappelijken welstan d mogelij k gemaakt e omgan g van standgenooten . Denke n w e aa n d e (ouderwetsche ) stu denten- e n officieren-collectiviteiten . In welk e mat e d e war e menschenliefd e ontbreek t i n de n collectief-voelende, hoezee r he t he m onmogelij k i s buite n e n boven d e grenze n va n „eigen " e n „vreemd " ui t t e voelen , bewijst Salomo' s beroem d oordee l i n he t geschi l de r beid e vrouwen o m he t een e kind , gebaseer d o p d e overtuiging , da t een vrou w koelbloedi g ee n kin d i n twe e stukke n ka n zie n hakken, mit s he t haa r eige n kin d maa r nie t is , e n blijken s d e uitkomst terech t hiero p gebaseerd . He t oordee l moe t daarbi j immers he t toppun t va n wijshei d verbeelden . Inmiddel s werpt he t o p d e „Joodsche " (algemeen-maatschappelijke ) „wijsheid" e n o p d e daarme e overeenkomstig e menschen 328

liefde ee n eigenaardi g licht , waari n dez e zoo-gepreze n wijs heid verschijn t al s d e geslepenhei d va n de n politicus , va n Marcus Antonius, welk e i n andere n dadelij k datgen e door grondt, waarui t eige n weze n i s opgebouwd , terwij l d e war e wijsheid altij d „naïef " i s — als Brutus. E n toch, wa s dez e vrouw haa r listig e diefsta l gelukt , z e zo u zic h aa n datzelfd e kind hebbe n gehech t e n he t hebbe n liefgehad . Zo o oo k i n de maatschappelijk e liefde , i n he t maatschappelij k huwelijk , in d e maatschappelijk e vriendschap . Binne n d e doo r d e col lectiviteit gesteld e grenze n laa t zic h he t eeuwig-menschelijk e weer vrijelij k gelden , allee n daarbuite n reik t he t niet . W e zeide n he t eerder : i n de n collectief-voelend e i s alle s o p zelfconservatisme gericht , wan t hi j i s d e reproducti e va n de r Eenheid zelfconservatisme . Hi j is , w e zage n e n zeide n he t in onz e Inleidin g „ o p r e c h t i d e a l i s t i n d i e n s t v a n z ij n e i g e n g e 1 d k a s t" e n diezelfd e maatsta f geld t voo r al zij n „idealistische " gevoelens . Zij n vermoge n to t meege voel e n opofferin g gaa t uitsluiten d ui t naa r „eige n volk" , zijn vriendscha p naa r eige n clan , zij n overgav e naa r eige n vaderland, da t is , naa r a l datgene , waari n zij n eige n i k ont staat e n bestaat , derhalve : naar da t eigen-ik , naar zelfbehoud ! Clan-gevoel, esprit-de-corp s e n patriottism e vervange n i n hem d e algemeen e menschenliefde , d e vrij e vriendscha p e n het naa r rechtvaardighei d streven d cosmopolitisme , alle s waarin he t „ik " zic h verliest , zic h ophef t e n da t al s zoodani g de zelfopheffin g va n he t Absolut e uitdrukt . D e best e onde r de collectief-voelende n i n d e bloeiperiode n va n he t collec tivisme staa t echter , he t ka n nie t genoe g herhaald , zedelij k volkomen gelij k me t de n best e onde r d e individualiste n i n de bloeiperioden va n he t individualisme . Zij n volmaakt e rede loosheid i s he t onderpan d va n zij n volmaakte n goede n trouw , en he t eenige , eeuwig e verschi l i s oo k hier : ee n verschi l i n zelfbewustheidsgraad, i n zelfonderscheidingsvermogen . 329-

Herleeft d e redelijkheid , da n krijg t oo k d e liefd e wee r haar redelijk e plaat s terug , word t aa n de n eene n kan t wezenlijker, vuriger , machtiger , aa n de n andere n kan t min der geëxalteerd . D e legitieme , Roomsch e Romantie k va n begin ig e eeu w breng t da n no g eve n he t onwezenlijk e e n d e exaltatie terug . Oo k i n „Cinna " spelen , al s i n „L e Cid" , als i n all e groot e drama' s va n d e zeventiend e eeu w d e liefd e en d e wraa k d e hoofdro l e n di t spreek t we l vanzelf , waa r z e inderdaad d e hoofdzakelijk e drijfveere n zij n bi j ontbreke n van echt-persoonlijk e roersele n e n waa r liefd e „huwelijk " beteekent e n „wraak " samenhang t me t „eer " — „eer" e n „huwelijk" twe e hoeksteene n va n he t maatschappslij k gebouw. E n oo k i n „Cinna " i s aldu s alle s to t he t toevallig e en bloot-persoonlijk e teruggebracht . Schetse n w e than s kor telings he t weze n aa n de n inhoud . Emilia is d e dochte r va n Toranius , ' s keizer s vroegere n opvoeder, doo r Augustu s gedurend e he t triumviraa t te r doo d gebracht e n Emilia heeft gezwore n die n doo d t e wreken , precies al s Chimèn e de n doo d va n haa r vade r wreke n wilde . Overal he t beperkt-persoonlijke . Want Emili a haat Augustu s volstrekt niet , omda t hi j doo r bloed waadde en geweld pleegd e om de n troo n t e bereiken , z e wee t t e goed , da t me n zo o alleen trone n bereikt , e n wa s bi j d e gevallene n maa r nie t toevallig haa r eige n vader , z e zo u stelli g meejubele n i n he t koor te r eer e va n Augustus ' groothei d e n edelmoedighei d — ja z e zo u «e n ander e dochter , di e mogelij k o m haa r vade r te wreken , d e han d aa n Augustu s zoch t t e slaan , zeke r ver oordeeld hebbe n al s misdadigste r tege n de n keizer , va n wie n immers zi j niet s da n goed s ha d ondervonden . Zo o zie t me n het no g dagelijk s gebeuren . Emilia wil du s Cinn a allee n da n toebehooren , al s hi j eers t Augustus dood t — dat wi l zeggen , al s hi j eers t datgen e doet , waarvoor z e Augustu s zo o bitte r veracht ! Oo k hie r staa t 330

dus ee n „ongelukki g toeval " ee n verbinteni s tussche n twe e menschen, di e elkaa r „liefhebben " i n de n weg . En he t i s alwee r doo r ee n ongelukki g toeval , da t d e aan slag uitlek t e n Augustu s te r oor e komt . D e toeschouwe r i s inmiddels doo r ee n scèn e tussche n Augustu s e n Cinn a — waarin d e keize r zij n verlange n uitspreekt , afstan d va n de n troon t e doe n e n waari n he t zonderling e ongemotiveerd e van ' s keizer s vertrouwe n juis t i n he m zo o duidelij k uitkom t — in blakend e bewonderin g voo r Augustu s gebrach t e n ver sterkt i n zij n afkee r tege n Cinna , altij d doo r getemper d doo r meegevoel, omda t hi j zij n woor d ga f aa n Emilia e n dus, al s de Cid , tussche n twe e dogma' s willoos , tussche n twe e beloften zi t ingeklemd , waarui t oo k alwee r allee n he t toe val, d e ontknoopin g va n buite n af , he m redde n kan . Allermerkwaardigst al s illustrati e va n de n gemoedstoe stand va n de n egocentrische , zooal s w e he m hebbe n trach ten t e beschrijven , di e voortduren d beginsele n e n belange n met elkaa r vermengt , idealistisc h i s i n diens t va n eige n belang e n eige n glorie , maa r altij d zij n zedelijk e rechtvaar diging ontleen t aa n zij n volkome n onbewustheid , zij n volko men oprechtheid , welk e mogelij k i s doo r zij n volkome n redeloosheid — allermerkwaardigst i s d e scèn e i n d e vierd e acte tussche n de n keize r e n d e keizerin . Zi j oo k wee t va n Cinna's verraa d e n z e geef t haa r vertwijfelde n gemaa l de n zeer practische n raad , o m he t ditmaa l een s tegenove r Cinn a met clementi e t e beproeven , daa r d e onvoldoend e uitwerkin g van stra f e n gewel d n u ruimschoot s gebleke n is , „Cherche z Ie plus util e e n cette occasion " klink t he t nuchte r e n prac tisch genoe g ui t Livia' s mond , doc h nauwelijk s heef t z e éé n oogenblik dez e war e beweegrede n voo r zichzel f erkend , o f ze vergee t he t metee n e n onmiddellij k geef t z e he t nuttig e instinct de n vor m va n ee n verheve n beginse l e n spreek t va n „par u n noble choix, pratique r l a vert u l a plu s digne des rois." 331

De vijfd e act e geef t da n eindelij k d e groot e scèn e va n Augustus' clementi e jegen s Cinn a t e zie n e n zo o gau w d e keizer he t woor d neemt , worde n w e getroffe n doo r ee n eigenaardige overeenkoms t tussche n zij n toespraa k e n di e van Marcu s Antonius ui t „Julius Csesar." Zooal s Antoniu s de Romeine n herinnerd e aa n Caesar's weldaden — zonder over Caesar' s eigenschappen t e spreke n — zoo overlaad t Augustus Cinn a me t ee n opsommin g va n wa t hi j we l alle s voor he m persoonlij k heef t gedaan , zonde r ee n principieel e uiteenzetting o f verontschuldigin g va n zij n regeerings daden t e geve n — en nie t verzuimen d he m t e wijze n o p zij n volkomen onwaard e e n zij n onbeduidendheid , waarbi j d e moderne leze r zich , gelij k gezegd , afvraagt , wa t Augustu s dan toc h ka n hebbe n bewoge n Cinn a i n di e mat e to t zij n vertrouweling e n gunstelin g t e maken . Alle s word t no g ge compliceerder, al s plotselin g Emilia voor de n keize r ver schijnt, zichzel f medeplichti g verklaar t e n me t Cinn a — wiens doo d zi j inmiddel s volkome n billij k oordeel t — verlangt t e sterven . Da n kom t he t to t ee n verklarin g tussche n den Keize r e n Emilia, ook haa r herinner t hi j aa n beweze n weldaden, e n zi j antwoord t hem , da t hi j d e weldade n va n haar vader , zij n leermeester , eve n slech t vergold , toe n hi j hem doodde . Eve n voel t d e leze r n u ee n wezenlij k gevoels conflict, ho e onbeteekenen d o p zichzel f ook , naderen , al s ineens keizeri n Livi a de n knoo p doorhak t me t dez e gedenk waardige woorden , waari n d e moraa l va n de n tijd , va n het stuk , va n de n schrijver , va n d e gansch e collectivitei t ligt uitgedruk t e n di e me n da n oo k i n allerle i vorme n overa l terug ka n vinden . Sa mort , don t l a mémoir e allum e t a fureu r F u t u n crim e d'Octave , e t no n d e l'Empereu r Tous ce s crime s d'Eta t qu'o n fai t pour la couronn e Le cie l nou s e n absou t alor s qu'i l nou s l a donn e 332

Et dan s I e sacr é ran g o u s a faveu r l' a mi s Le pass é devien t juste e t l ' a v e n i r p e r m i s Qui peut y parveni r n e peu t êtr e coupabl e Quoi qu'i l ai t fai t o u fasse , i l est inviolabl e Nous lu i devon s no s biens , no s jour s son t e n s a main E t jamai s on n' a droi t sur ceu x d u souverain . W e gaa n n u d e verwarrin g va n practische n zi n — in d e beide laatst e regel s — en moraa l eve n voorbi j e n lette n o p de strekkin g va n he t geheel . Dez e i s duidelijk . Go d schaart zic h aa n d e zijd e va n de n overwinnaar . I n d e hoog e hemelen geduldi g afwachtend , to t d e mensche n hu n eer zucht e n heerschzuch t uitgevochte n hebben , maak t hi j den geen, di e baa s bleef , onverwijl d to t „personn e sacré" . Va n dien da g a f i s hi j da n onschendbaar . Me n zo u natuurlij k kunnen tegenwerpen , da t di t alle s — Gods goedvinde n e n de absoluti e voo r began e e n no g t e began e misdade n — pas achteraf blijk t e n da t e r du s duidelij k ui t volgt , da t elkee n moet beginne n me t zij n kan s t e wagen , zooal s Augustu s begon me t zij n kan s t e wagen , daa r zij n rech t o p de n troo n bewezen word t ui t zij n mach t o m zic h va n de n troo n meeste r te make n — en me n zo u zic h misschie n verbazen , da t dez e dingen i n die n tij d uitgesproke n e n toegejuich t werden , zo o men ee n oogenbli k vergat , da t he t egocentrisch e mensche n waren, di e z e beaamde n e n toejuichte n e n da t deze , schoo n steeds i n algemeen e terme n e n „beginselen " sprekend , in werkelijkhei d altij d allee n hu n eige n zaak , hu n eige n tijd , hun eige n land , hu n eige n vors t bedoelen . Trouwens , ee n groot dee l de r mensche n va n hede n zo u z e no g beame n e n toejuichen. Maa r d e kunstenaar s zegge n z e nie t meer , da t is he t verschil ! Voo r on s i s he t buitengemee n belangrijk e van Livia' s uitin g deze : da t hie r openlij k e n duidelij k d e grondslag va n e l k e collectiev e moraal , va n e l k collectie f recht, d e eenig e e n noodzakelijk e waarbor g va n d e onschend 333

baarheid va n he t Geza g worde n omschreven : me n oordeel t niet naa r motieven , maa r naa r uitkomsten , zelf s nie t naa r daden, maa r zuive r opportunistisc h naa r hu n resultaten . Het rech t va n de n Sterkst e ee n goddelij k beginsel ! Zeiden we t e veel , toe n w e he t menschelij k vermogen , o m belange n tot beginsele n e n he t nuttig e to t he t heilig e t e maken , gren zenloos noemden ? E n i s he t nie t bewonderenswaardi g al s bewijs da t a l l e moete n zic h te r bestemde r tij d omze t i n voelen, willen , meenen , gelooven ? Men ka n bi j Hobbe s de n goddelijke n oorspron g va n he t Recht va n de n Sterkst e zelf s beweze n vinden . „God s rech t op all e dinge n berus t o p zij n mach t ove r all e dingen " — en va n daarui t word t da n he t heili g rech t de r koninge n ver der verklaard , wan t zulk s t e „bewijzen " wa s Hobbes ' uit gangspunt e n bedoelin g — weshalve hi j e r da n oo k gemak kelijk i n slaagt . Hierui t zie t me n dat , o m i n Schopenhauer s termen t e spreken , d e „Wil " altij d triomfeer t ove r d e intel ligentie e n deze , waa r he t noodi g is , to t zij n slavi n wee t t e maken. Overigen s i s Hobbes ' theori e volstrek t nie t onge rijmder da n d e modern e Duitsch e oorlogsfilosofie , di e me t evenveel gema k e n overvloe d va n redene n d e heerlijkheid , de noodzakelijkheid , j a d e goddelijkhei d va n de n oorlo g bewijst. Di t zo u volkome n logisc h passe n i n ee n levensbe schouwing, waa r alle s o p gewel d i s gebaseer d — maar nie t in een , waa r strak s wee r ee n beroe p o p rechtvaardighei d e n menschelijkheid za l worde n gedaa n — precies zooal s Pascal's „Credo quia Absurdum " logisch zo u zij n i n ee n geest , di e altijd aa n he t ongerijmd e geloo f slaat , omda t he t ongerijm d is, maa r nie t i n Pascal , di e i n volgend e oogenblikke n spon taan e n volkome n natuurlij k al s el k ande r mensc h i n d e menschelijke red e zij n bewijsgronden vindt . Ook hie r i s slecht s sprake va n de n triom f va n de n Wi l (Noodzakelijkheid ) ove r de intelligentie , welk e zic h i n di e gebieden , waa r d e Wi l voo r 334

't oogenbli k gee n eische n stelt , da n oo k wee r vrijelij k laa t gelden. W a n t he t spreek t natuurlij k vanzelf , da t elk e die f en elk e moordenaa r ee n dergelij k „beginsel " al s doo r d e keizerin onde r woorde n i s gebracht , o p zichzel f toepasse n kan, zeggend e da t Go d he m blijkbaa r absoluti e geef t voo r gepleegde, e n zelf s no g t e plege n diefstalle n e n moorden , door he m i n he t rusti g bezi t va n zij n gestole n eigendomme n te laten ! Maa r he t spreek t oo k vanzelf , da t gee n enkel e die f of moordenaa r za l wagen , o f maa r vermogen , di t o f eeni g ander beginse l o p zichzel f to e t e passen . He t geld t allee n voor ee n koning , neen , he t geld t eigenlij k allee n voo r d e z e n koning , he t i s he t beginse l de r beginselloosheid , d e redeneering de r redeloosheid . Daaro m spreek t he t da n oo k vanzelf, da t Emilia er volstrek t niet s tege n inbreng t e n openhartig bekent , da t z e de n keize r nie t heef t wille n tegen spreken, maa r allee n irriteere n — dat is : da t z e nie t he t algemeene, maa r he t persoonlijk e bedoel t — om me t Cinn a te zame n t e worde n te r doo d veroordeeld . Inmiddel s heef t Augustus de n tij d geha d o m d e oorspronkelijk e aanleidin g —• een zee r gezon d e n zee r practisc h utiliteitsbesef ! — van zijn clementi e volkome n t e vergete n e n zwelg t hi j zaliglij k in d e hooghei d va n zij n eige n daad . Hi j bied t Cinn a d e han d der vriendscha p aa n e n he t wa s bi j di e regel s da t „I e gran d Condé", volgen s de n schrijver , zij n beroemd e trane n stortt e — „larmes qui n'appartiennen t qu'a d e belle s ames " voeg t er d e brav e ma n e n passan t no g eve n bij ! — en overlaad t Emilia me t vriendelijkheid. Deze voel t da n ineen s haa r haa t i n zic h sterve n e n plaat s maken voo r liefde , trou w e n gehoorzaamhei d jegen s Augus tus — waarop keizeri n Livi a eve n plotselin g ee n profeti schen gees t ove r zic h voel t kome n e n i n ee n soor t extas e voorspelt, da t va n n u a f aa n nieman d zic h mee r tege n d e macht de s Keizer s za l verzetten , daa r elkee n i n di e mach t 335

zijn geluk , zij n ee r e n zij n veilighei d za l voelen , da t he t na geslacht doo r d e eeuwe n hee n va n zij n generositei t za l ge wagen e n da t he m i n de n Heme l reed s ee n plaat s tussche n de onsterflijke n word t bereid ! Me t ee n kor t woor d va n de n keizer, di e di t alle s genadiglij k beaamt , eindig t he t dram a van „opstand " tege n gezag , van Brutu s tegen Caesar , va n Prometheus tegen Jupiter, to t meerdere eer e Jupiters . Na wa t w e omtren t L e Ci d opgemerk t hebben , blijv e uitvoerig commentaa r achterwege . He t i s immer s allermins t de bedoelin g d e langvergete n doode n i n hu n gra f t e hekele n — het hekele n va n he t verlede n i s altij d ee n dwaa s bedrij f — maar slecht s o m aa n t e toone n da t di t n u m a a t s c h a p p e l i j k e k u n s t , g e m e e n s c h a p s k u n s t is , e n dat , kregen w e ooi t maatschappelijk e drama' s terug , elk e oppo sitiefiguur e r a f zo u moete n komen , nie t al s bi j Shakespeare, maar al s bi j Corneille . To t i n eeuwighei d vorm t dezelfd e redelooze verwarring , hetzelfd e verkapt e opportunism e de n grondtrek va n elk e organisatie . E n i n „Cinna " i s i n di t ver band voora l d e ro l va n d e Godhei d merkwaardig . Go d i s daar zelf s nie t d e insteller , maa r eenvoudi g d e bekrachtige r van d e momenteel e maatschappelijk e orde ! Zó ó weini g geestelijk, zo o hee l nie t ideëel , zo o volkomen. . . . maatschappelijk, da t elk e maatschappi j o f parti j o f ker k zij n beeld naa r believe n ka n vervange n doo r woorde n al s „plicht " en „solidariteit " e n „trouw " e n „patriottisme " e n „loyauteit " of „idealisme " o f wa t oo k doo r d e opportunistisch e eische n van he t oogenbli k va n he t individ u moe t worde n geëischt . W e wille n i n ee n volgen d hoofdstu k me t ee n enke l woor d nog spreke n ove r d e Oppositie-figuu r bi j uitnemendheid : den Duivel , i n d e iye-eeuwsch e litteratuur , teneind e da n daarna wee r he t opnieu w vervalle n e n afsterve n va n he t autoriteitsbeginsel aa n t e toonen . .336

INHOUD. Biz.

Voorwoord

5

Inleiding. Eenheid e n Contras t

7

Eenheid e n Eenvormighei d

35

De vijande n va n d e maatschappi j e n har e steun pilaren

49

Nog weer : d e vijande n va n d e maatschappi j e n hare steunpilare n 6

5

De Steunpilaren . Individualistisch-egocentrisch

90

Ontstaan e n weze n va n d e Oppositi e

114

Grieksche Prometheus e n Middeleeuwsche Duive l . . 12

9

Het Individualism e i n he t Humanism e

162

Het Individualism e i n d e Reformati e

186

Het bankroe t va n he t Individualism e 19 Individualisme e n Oppositi e i n d e Renaissanc e Litte ratuur. Tijl Uilenspiege l — Reinaert d e Vo s — Macchiavelli's „Principe " — Thomas Morus ' „Utopia "

213

De heerschappi j va n he t Autoriteits-beginsel . Van Pasca l to t Bossue t

246

D e eeu w va n Lodewij k X I V 27

6

1

Het maatschappelij k drama : Corneille' s „Cid " . . 28 9 De Oppositie-figuu r i n d e 17 e eeuwsche litteratuu r

315

fM

72Q8

Q€AjuMJ*>€mU