Projectplan Jongeren Op Gezond Gewicht (JOGG) Venlo Steller Bart Verheijden (MO) Datum: februari 2014 VERSIE 1.0
Inhoudsopgave 1. Samenvattting 2. Probleemanalyse & doel a. Waarom beleid op overgewicht? b. Overgewicht onder jongeren in Venlo c. Doel en Doelgroep 3. JOGG Venlo a. Wat is JOGG? b. Waarom kiezen voor JOGG? (onderbouwing)
C O N C E P T
4. Benodigde capaciteit (geld en uren) a. JOGG regisseur b. Begroting & Dekking i. Toelichting begroting
5. Planning en organisatie a. Organisatie voorbereiding intern / extern b. Communicatie c. Monitoring en Evaluatie
Bijlagen Nr. Naam 1. De 5 pijlers van JOGG 2. Wat biedt het JOGG-bureau concreet aan Gemeenten 3. Overzicht Bovenlokale beleidskaders 4. Competentieprofiel van de JOGG-regisseur
1 blz 1 blz 1 blz 1 blz
1
1. Samenvatting
Probleemanalyse Overgewicht is een groot en groeiend gezondheidsprobleem. Ruim de helft van de Nederlandse volwassenen is momenteel te zwaar, met een toename van chronische ziekten en zorgkosten tot gevolg. Jongeren in Limburg-Noord en Venlo hebben vaker overgewicht dan landelijk en dit aantal neemt zorgwekkend toe. beleidscontext Tegen de achtergrond van onze lokale gezondheidsambities, onze ambitie om de eigen kracht en zelfredzaamheid van burgers te vergroten en het toenemend belang van het wijkgericht inzetten op preventie en vroegsignalering (o.a. decentralisatie jeugdhulp), vergt de hier beschreven problematische ontwikkeling een structurele en geïntegreerde aanpak. Dit voorstel om ‘ JOGG gemeente’ te worden geeft daar invulling aan. Wat is JOGG? JOGG (Jongeren op Gezond Gewicht) is een lokale, intersectorale aanpak die bewezen effectief is om de stijging van overgewicht bij jongeren om te zetten in een daling. Het is een langjarige aanpak die samen met veel publieke en private partijen wordt opgezet. Denk aan onderwijs, zorg, welzijn, levensmiddelenaanbod, sport, recreatie en media. JOGG zorgt als een paraplu voor samenhang tussen alle verschillende interventies en activiteiten in een gemeente en is vooral gericht op het versterken en vernieuwen van het beleid.
C O N C E P T
Waarom kiezen voor JOGG? De vijf voornaamste redenen om te kiezen voor JOGG zijn de volgende. Deze worden onder 2b verder toegelicht en onderbouw. 1. De JOGG aanpak helpt de ambities rond de decentralisaties te realiseren dankzij een structurele preventiebeleid gericht op overgewicht. 2. JOGG is een in theorie en praktijk bewezen effectieve methode die lokaal ingezet wordt. 3. JOGG geeft een impuls aan publiek private samenwerking (PPS) 4. Als JOGG gemeente kunnen we rekenen op meer bovenlokaal draagvlak, advies en ondersteuning van onder andere de rijksoverheid en de provincie. 5. JOGG sluit naadloos aan op onze lokale beleidsambities op gebied van onder andere gezondheid, sport, armoede en jeugd en verbindt deze thema’ s. Benodigde capaciteit Aanstellen van een JOGG-regisseur is een voorwaarde voor een succesvolle JOGG aanpak. Een JOGG regisseur die werkt vanuit de gemeentelijke organisatie (Sportbedrijf in samenwerking met beleidsmatige aansturing vanuit afdeling Maatschappelijke Ontwikkeling) heeft de voorkeur. Vanuit afdeling Maatschappelijke Ontwikkeling zal daartoe een opdracht worden verstrekt voor de duur van 3 jaar, en de benodigde financiering aan het sportbedrijf worden geleverd. Deze is geborgd vanuit bedrijfseenheid 300810 Preventieve gezondheidszorg (collegeproduct ‘ gezondheid van burgers’ ). Leeswijzer Dit projectplan gaat eerst kort in op de aard en omvang van overgewichtsproblematiek (1). Vervolgens wordt een korte toelichting gegeven op de JOGG aanpak, de redenen om voor JOGG te kiezen (2). Vervolgens wordt ingegaan op de financiële en personele voorwaarden (3). Tot slot
2
gaat het voorstel kort in op planning en organisatie (4), waaronder de eerste vervolgstappen, evaluatie en communicatie. Dit wordt later door de JOGG regisseur uitgewerkt in een plan van aanpak.
1. Probleemanalyse & doelstelling Waarom beleid op overgewicht onder jongeren? Overgewicht op jonge leeftijd is een ernstig en bovendien groeiend gezondheidsrisico dat op latere leeftijd vaak leidt tot een veelheid aan chronische ziektes en hoge zorgkosten voor het Rijk en gemeenten. Volgens het Ministerie van VWS is momenteel ruim de helft van de volwassenen te zwaar. Overgewicht is daarmee na roken de belangrijkste oorzaak van ziekten. Ook het aantal kinderen met overgewicht neemt wereldwijd en in Nederland sterk toe. Ongeveer 1 op de zeven jongens en 1 op de zes meisjes heeft overgewicht. In sommige wijken is dat zelfs al 1 op de drie kinderen!) Ernstig overgewicht bij kinderen is een duidelijke risicofactor voor overgewicht en chronische ziekten bij volwassenen. Voorbeelden van gezondheidsproblemen zijn: hart- en vaatziekten, diabetes type 2, orthopedische problemen, astma en vormen van kanker. Kinderen met overgewicht worden daarnaast vaker gepest dan kinderen zonder overgewicht. Ook kampen ze vaker met depressieve gevoelens. (zie ook www.minvws.nl thema overgewicht)
C O N C E P T
Overgewicht onder jongeren in Venlo Uit recente cijfers van de GGD Jeugdgezondheidszorg Jongerenmonitor blijkt dat het percentage Venlose jongeren dat te zwaar is in alle leeftijdscohorten beduidend hoger ligt dan in de regio. (zie tabel op volgende blz.) Binnen de gemeente Venlo wordt in het kader van het leefstijlprogramma ‘ Shape’ jaarlijks van alle brugklassers op de 3 VO onderwijscampussen de BMI1 (Body Mass Index) bepaald. Aan de hand van deze metingen concluderen we dat in Venlo naar al schatting 16% van alle brugklasleerlingen te zwaar is (zie tabel). Dat wil zeggen: overgewicht of zelfs obesitas. 3% hiervan is obees. Tevens laat de tabel zien dat naast overgewicht ook ondergewicht aandacht verdient.
90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Ondergewicht Normaal gewicht OvergewichtObesitas
Totaal Blariacumcolle Den Hulster Valuascollege
Bron: jongerenmonitor GGD Limburg Noord 2014. & Sportbedrijf Gemeente Venlo 2014. (Shape) Doel & Doelgroep Het doel van deze aanpak is het keren van de zorgwekkend stijgende trend van overgewicht, door via JOGG een sterke, structurele en samenhangende aanpak te creëren gericht op een 1
BMI: Body Mass Index = Gewicht (in kg)/ Lengte(in meter)2
3
gezonde(re) leefstijl. Op langere termijn (> 3 jaar) willen we de bestaande trend zelfs ombuigen in een dalend percentage jongeren met overgewicht, zodat we op lange termijn chronische ziekten en daaruit volgende hoge zorgkosten terugdringen. We zullen ons daarbij richten op de lokale jeugd, hun ouders en hun omgeving en prioriteren op een aantal aandachtswijken en -gebieden, waar gezondheids- en andere problemen zich opstapelen, vanuit de filosofie dat daar preventief de meeste winst te behalen is. Zo dragen we bij aan het verkleinen van gezondheidsachterstanden.
2. JOGG Venlo
Wat is JOGG? Jongeren op Gezond Gewicht (JOGG) is een lokale, intersectorale aanpak die bewezen effectief is om de stijging van overgewicht bij jongeren om te zetten in een daling. Allerlei partijen in een JOGG gemeente zetten zich hiervoor in, van sportclub tot bedrijfsleven. De kracht zit in de gezamenlijke aanpak en het herhalen van dezelfde boodschap. Op school, op straat, in de supermarkt, maar ook thuis wordt het niet alleen leuker, maar ook makkelijker om gezonder te leven. Het is een langjarige aanpak die samen met alle partijen wordt opgezet. Denk aan onderwijs, zorg, welzijn, wonen (sociale en fysieke omgeving), levensmiddelenaanbod, sport, recreatie en media. JOGG zorgt als een paraplu voor samenhang tussen alle verschillende interventies en activiteiten in een gemeente. De belevingswereld van de jongeren staat hierbij centraal. (Bron: www.jogg.nl) Inmiddels hebben al zo’ n 75 Nederlandse gemeenten, waaronder de meeste stedelijke gemeenten, zich aangesloten bij de JOGG beweging. In bijlage 1 worden de 5 pijlers waarop de JOGG aanpak is gebaseerd toegelicht.
C O N C E P T
Het JOGG-bureau biedt de gemeente 40 dagen per jaar ondersteuning op maat met een unieke combinatie van advies, opleiding, training, coaching en kennisdeling. Experts helpen bij publiekprivate samenwerking en sociale marketing. Het bureau levert communicatieadvies en -middelen. De JOGG-coaches adviseren en begeleiden de lokale regisseurs, zodat ze goed zijn toegerust om op wijkniveau mensen in beweging te krijgen. (een nadere toelichting op de hier genoemde ondersteuning is te vinden in bijlage 2) Waarom kiezen voor JOGG? Vijf redenen om gemeente Venlo aan te sluiten bij de landelijke JOGG beweging zijn: 1 De JOGG methode helpt de decentralisaties Jeugdzorg en WMO te realiseren. Uitgangspunten van de Sociale Structuurvisie (2012) en het beleidsplan voor de decentralisaties zijn burgers meer in hun eigen kracht te zetten, zelfredzaamheid van burgers te vergroten en burgerinitiatieven te stimuleren. Preventie en het vroeg signaleren van overgewicht draagt bij aan de transformatie, waarbij een verschuiving van dure en intensieve zorg naar de nulde lijn plaatsvindt. De JOGG aanpak helpt dus de ambities rond de decentralisaties te realiseren. Belangrijke uitgangspunten van JOGG zijn namelijk het verbinden van mensen en organisaties in de wijk (zorg dichtbij) en het integraal werken in de wijk. De JOGG regisseur2 coördineert, verbindt en is de schakel naar het sociaal wijkteam.. Ook actieve participatie van buurtbewoners met gebruik van social marketing staat hoog op de agenda. Door bijvoorbeeld te laten zien dat bewegen en gezond leven aantrekkelijk is worden kinderen en ouders verleid tot gezondere leefstijl. Dit leidt in de toekomst onder meer tot minder ziekte en verzuim op de werkvloer en een 2
De JOGG regisseur wordt vanuit de gemeentelijke organisatie aangesteld om de regie te voeren en partijen (gemeente, maatschappelijke organisaties, bedrijfsleven) te inspireren en verbinden. Hij/zij is een netwerker met sterke communicatieve vaardigheden en tevens slagvaardig (bewaakt de voortgang). Een beknopt competentieprofiel van deze spilfunctie is opgenomen in de bijlage.
4
kleiner beroep op WMO zorg. 2 Het is een Wetenschappelijk bewezen methode JOGG is een bewezen effectieve methode die lokaal ingezet kan worden. Praktijkervaringen van huidige JOGG-gemeenten tonen aan dat het percentage overgewicht tegen de trend in is gedaald. Drie voorbeelden: in Zwolle daalde het percentage basisschoolkinderen met overgewicht tussen 2009 en 2012 met 1,8% en in Dordrecht met 3,1% tussen 2011 en 2012. In de Utrechtse wijk Overvecht is het percentage overgewicht onder de jongeren in 4 jaar gedaald met maar liefst 7% (van 27% naar 20%). Alle gemeenten die zijn gestart met JOGG en de eerste termijn van 3 jaar hebben afgerond, hebben deze aanpak voortgezet. 3 JOGG geeft een impuls aan Publiek-Private Samenwerking Het betrekken van het bedrijfsleven en het maatschappelijk middenveld is een belangrijk speerpunt. Het bedrijfsleven kan een grote bijdrage leveren middels financiële impulsen, medewerking en het bieden van diensten. Landelijk zijn onder andere AH, Unilever, Nutricia, Albron, Friesland Campina en verschillende zorgverzekeraars aangesloten als partner. Hier kunnen we gebruik van maken. Tot slot biedt JOGG kansen voor lokale partijen. Denk aan (mkb)bedrijven die hun maatschappelijke betrokkenheid verder willen uitdragen en stichtingen zoals Kokkerelli Kids University for Cooking, Venloopkids en Via VVV die hun slagkracht kunnen vergroten dankzij JOGG. Diverse grote en kleinere organisaties hebben recentelijk al aangegeven graag samen met de gemeente via JOGG aan de slag te willen met gezondheidsbevordering van de jeugd. 4 JOGG kan bovenlokaal rekenen op draagvlak en ondersteuning
C O N C E P T
Als Venlo kiest voor JOGG dan kan gerekend worden op draagvlak en ondersteuning door de provincie en de rijksoverheid (VWS). Ten eerste zal vanuit het JOGG bureau 40 dagen professionele ondersteuning en advies worden geleverd middels JOGG-coaches en JOGGexperts. Ten tweede heeft de provincie in het recent gelanceerde provinciale Aanvalsplan Overgewicht de meerwaarde van de JOGG beweging onderschreven: “ De provincie wil zoveel mogelijk aansluiten bij de beproefde en wetenschappelijke methodiek van JOGG. Daarom zal de provincie 50% van de jaarlijkse JOGG bijdrage vergoeden én interventies onder de vlag van JOGG voor 50% co-financieren” . Ten derde sluiten de JOGG methodiek en het landelijke stimuleringsprogramma ‘ Gezond in de Stad’ , gericht op de aanpak van gezondheidsachterstanden, naadloos op elkaar aan. De ‘ Gezond in de Stad’ middelen voor Venlo kunnen (deels) worden ingezet in het kader van JOGG. In bijlage 3 staat meer toelichting op genoemde bovenlokale initiatieven. 5 JOGG sluit naadloos aan op onze lokale beleidsambities en verbindt deze De JOGG aanpak past zeer goed binnen onze lokale beleidsambities gericht op gezondheid, sport en jeugd. Ambitie #3 van het uitvoeringsprogramma lokaal gezondheidsbeleid (2014) betreft bijvoorbeeld het terugdringen van overgewicht onder jongeren. Binnen de Sportvisie (2012) wordt sport en bewegen nadrukkelijk ingezet als middel voor gezondheid en ter preventie van overgewicht. JOGG vervult al met al een paraplu-functie voor lokaal beleid dat zich in meer of mindere mate richt op de aanpak van overgewicht onder jongeren. Daardoor kan er makkelijker en meer worden samengewerkt met veel partners, zowel intern als extern, en kan er eenduidig en krachtig gecommuniceerd worden.
Is een lokale aanpak overgewicht ook zonder JOGG deelname te realiseren? Venlo heeft tot op heden geen samenhangende aanpak gericht op overgewicht gehad. In een projectgroep van regiogemeenten (de zogenaamde GG7, zie bijlage 3) is gebleken dat sommige andere gemeenten enige samenhang hebben door interventies onder een gezamenlijke noemer
5
C O N C E P T
te presenteren, zoals ’ Kerngezond’ in Beesel en Peel en Maas. De drie voornaamste punten van meerwaarde van JOGG ten opzichte van deze ‘ eigen’ lokale initiatieven, zijn: 1) een groot aantal uren externe professionele ondersteuning (communicatie, sociale marketing, PPS, aanbrengen focus etc.) , 2) meer bovenlokaal draagvlak en extra kansen voor ondersteuning / subsidies en 3) structurele inzet en commitment - via de JOGG regisseur - om drie jaar lang blijvend aandacht te houden voor overgewichtsproblematiek. In andere JOGG gemeenten heeft dit tot goede resultaten geleid.
6
3. Benodigde capaciteit (in geld en uren) De JOGG regisseur Aanstellen van een JOGG-regisseur is volgens het ministerie van VWS een voorwaarde voor een succesvolle JOGG aanpak. Een JOGG regisseur die werkt vanuit de gemeentelijke organisatie wordt sterk aanbevolen en heeft tevens onze voorkeur ten opzichte van een externe regisseur (bijv. vanuit de GGD) omdat een interne regisseur het politieke en ambtelijke speelveld veel beter kent én omdat deze een sterker netwerk bij externe stakeholders heeft. De GGD zal, mede vanuit zijn regionale rol, als co-regisseur een adviserende en ondersteunende rol vervullen binnen JOGG. Gelet op de functievereisten voor de JOGG-regisseur (zie voor de taakomschrijving en vereisten bijlage 4) zal het sportbedrijf hiertoe naar verwachting de meest geschikte kandidaat kunnen leveren. Vanuit afdeling Maatschappelijke Ontwikkeling zal een opdracht worden verstrekt voor de duur van 3 jaar, en de benodigde financiering aan het sportbedrijf worden geleverd. Begroting & dekking De duur van de JOGG overeenkomst is in eerste instantie 3 jaar (2015 t/m 2017). Voor deze jaren is dekking gevonden, zoals in de tabel te zien is. Daarmee is de dekking voor de gehele projectduur geborgd. Omdat het structurele budget (dus: na 2017) voor lokaal gezondheidsbeleid beperkt is, moet in de komende jaren wel gezocht worden naar alternatieve mogelijkheden om de JOGG aanpak bij succes ook per 2018 voort te kunnen zetten. Mede daarom streven we naar groeiende (financiële) participatie van maatschappelijke partijen. 2015
2016
2017
35.797 10.000 10.000 55.797 PM 55.797
35.797 10.000 10.000 55.797 PM 55.797
35.797 10.000 10.000 55.797 PM 55.797
5.000
5.000
5.000
ii
PM
PM
PM
iv
PM 5.000 + PM 12.000
PM 5.000 + PM 12.000
PM 5.000 + PM 12.000
i
38. 797
38. 797
38. 797
v
55.797
55.797
55.797
JOGG-regisseur (0,6 FTE, FS 9) JOGG-fee Communicatiebudget Subtotaal (vaste uitgaven) Activiteiten (interventies) Totaal uitgaven
C O N C E P T
Uitgaven:
toelichting In projectplan i ii iii iv
Dekking: Bijdrage provincie (vergoeding van 50% van de JOGG-fee) Cofinanciering activiteiten (interventies) door provincie (50% per interventie) Cofinanciering private/maatsch. partijen Subtotaal (externe dekking) Dekking via buurtsportcoachregeling: (= 40% van 0,6 FTE) Dekking uit budgetten MO (product Gezondheid van Burgers)) Totaal dekking
7
Toelichting Begroting JOGG-regisseur De jaarlijkse kosten (2015-2017) bestaan voor het grootste deel uit het aanstellen van een JOGG-regisseur voor 0,6 FTE (= € 35.797 p.j.). Deze kosten worden voor € 12.000 (= 40% van 0,6 FTE, bij normbedrag van € 50.000 per volle FTE (=schaal 8)) gedekt vanuit de Buurtsportcoachregeling (per april 2015). Uitgangspunt is dat de JOGG-regisseur via een opdrachtverstrekking wordt gezocht in de bestaande capaciteit binnen het sportbedrijf vanuit de gedachte dat daar voldoende competente regisseurs aanwezig zijn. Ter compensatie zal vanuit MO (budget gezondheidsbeleid, zie punt v.) budget beschikbaar worden gesteld. Het gaat hierbij om max. € 35.797 – € 12.000 (BSC regeling) = max.€ 23.797 per jaar. De verdere bestemming van deze middelen is aan het Sportbedrijf
ii.
JOGG-fee In ruil voor aansluiting bij JOGG en 320 uur per jaar professionele advisering (o.a. JOGG coaches en JOGG experts) betaalt de gemeente jaarlijks een JOGG-fee van € 10.000. Deze fee zal voor 50% gefinancierd worden door de provincie (toegezegd in het provinciale aanvalsplan overgewicht). Voor de resterende 50% worden middelen uit het budget voor lokaal gezondheidsbeleid benut (zie punt v.)
iii.
Communicatiebudget Ten behoeve van communicatie wordt jaarlijks een bedrag gereserveerd van € 10.000. In de paragraaf communicatie staat meer uitleg over besteding van het budget. De besteding wordt uitgewerkt nadat het plan van aanpak incl. communicatieplan in 2015 verder is uitgewerkt. De middelen zijn eveneens gedekt uit budget onder punt v.
iv.
Activiteitenbudget De financiering van het versterken en doorontwikkelen van bestaande lokale beleidsinterventies en nieuwe interventies onder de vlag van JOGG kan via een subsidieaanvraag voor 50% via de provincie verlopen (conform spoor 2 in het aanvalsplan overgewicht). De overige 50% wordt gefinancierd uit budget voor gezondheidsbeleid (als PM opgenomen in deze begroting).
C O N C E P T
i.
Per 2015 worden de middelen in het sociale domein ontschot. Als het college ervoor kiest dat JOGG een belangrijke bijdrage gaat leveren aan preventie en vroegsignalering en daarmee het voorkomen van dure zorg op latere leeftijd, dan kunnen middelen vanuit aanpalende thema’ s als sport of preventief jeugdbeleid benut worden voor JOGG-interventie. v.
Dekking uit werkbudgetten MO Een groot deel van de vaste uitgaven zal gedurende de projectperiode gedekt worden uit de beschikbare MO werkbudgetten voor gezondheid. Voor lokaal gezondheidsbeleid is voor de periode 2015 t/m 2017 in ieder geval jaarlijks ruim € 94.000 beschikbaar, dankzij extra stimuleringsgelden in het kader van Gezond in de Stad. In het uitvoeringsprogramma lokaal gezondheidsbeleid is hiervan reeds € 40.000 per jaar geclaimd).3
3
Budget opgenomen onder bedrijfseenheid 300810 Preventieve gezondheidszorg (collegeproduct ‘ gezondheid van burgers’ ).
8
9
C O N C E P T
4. Planning en organisatie Evaluatie en resultaat Binnen de JOGG-aanpak is nadrukkelijk aandacht voor monitoring van activiteiten en effecten, tussentijdse evaluatie en zo nodig bijsturing. Na 3 jaar zal samen met de belangrijkste partners besloten worden of de JOGG aanpak voortgezet wordt in een ‘ tweede termijn’ . Ook tussentijds zal er evaluatie van de voortgang plaatsvinden op basis waarvan besloten wordt over voortzetting of stopzetting. Met ondersteuning van het gespecialiseerde landelijke JOGG bureau en de regionale GGD wordt hiervoor in 2015 een evaluatieplan aan het College voorgelegd 4. Daarbij wordt het proces van de aanpak zelf gemeten, maar ook het resultaat, zoals de BMI van de kinderen. We stellen ons als gemeente dus concrete en meetbare doelen. Enerzijds zijn deze gericht op gezondheidswinst: “ Het percentage overgewicht onder jongeren van 4 tot 12 jaar in de Venlose wijk ‘ X’ daalt tussen 2015 en 2018 met 10%.” Anderzijds formuleren we intermediaire gedragsdoelen, zoals: Het percentage kinderen (4 – 18 jaar) dat voldoet aan de beweegnorm / dagelijks water drinkt etc. is eind 2017 toegenomen met 5%. Organisatie voorbereiding project intern / extern Belangrijke eerste stappen zijn het aanstellen van een JOGG regisseur, het verzamelen van partners in publieke en private sector en het opstellen van een lokaal plan van aanpak. Het plan van aanpak brengt verdere focus aan in de doelen en beoogde resultaten en brengt de bestaande interventies in de regio in beeld. De externe organisatie wordt neergezet op twee niveaus: een besluitvormend orgaan (bijv. een stuurgroep o.l.v. de wethouder) en een uitvoerend orgaan (bijv. een projectgroep o.l.v. de JOGG-regisseur en een aantal thematische werkgroepen). Op beide niveaus worden publieke en private partijen, zoals zorg- en welzijnsorganisaties, scholen, grote en kleine bedrijven, ondernemersverenigingen etc. betrokken.
C O N C E P T
Communicatie Als startschot voor JOGG zal in de loop van 2015 een lokale Kick-off activiteit georganiseerd worden. In aanwezigheid van zo veel mogelijk stakeholders, waaronder gemeenteraad, prominente landelijke JOGG ambassadeurs en lokale media zal een samenwerkingsovereenkomst met het landelijke JOGG Bureau ondertekend worden. Indien meer regiogemeenten op korte termijn besluiten JOGG gemeente te worden, kan een regionale Kick-Off georganiseerd worden. In het verdere traject worden Communicatieadvies en – kanalen van JOGG landelijk en provincie benut(gratis ondersteuning, zie bijlage 2) Communicatie richt zich op drie hoofdlijnen: Interne communicatie binnen de gemeente, communicatie met de stakeholders (publiek en privaat) en communicatie naar de doelgroep.
4
Bij de wetenschappelijke begeleiding en evaluatie zijn verder de Vrije Universiteit Amsterdam en de Hogeschool Windesheim betrokken.
10
