Department of Political Science and Public Policy Faculty of Arts and Social Sciences Te Kura Kete Aronui The University of Waikato Private Bag 3105 Hamilton, New Zealand
EEN HOOGTIJ IN DE GESCHIEDENIS VAN DE JOODSE GEMEENTE VAN ALKMAAR: HET BEZOEK VAN KONINGIN WILHELMINA AND PRINS HENDRIK AAN DE SYNAGOGE IN DE HOFSTRAAT OP 8 OCTOBER 1923 TOESPRAAK TER GELEGENHEID VAN DE HEROPENING VAN DE SYNAGOGE IN ALKMAAR, HOFSTRAAT 13-1517, OP DONDERDAG, 15 DECEMBER 2011
PROFESSOR DR.DOV BING
1
UNIVERSITY OF WAIKATO, HAMILTON, NEW ZEALAND Rabbijn Jacobs, Rabbijn Spiero, Burgemeester Bruinooge, Loes Citroen, dames en heren.. Vanmorgen hebben we het monument onthuld en de namen voorgelezen van onze geliefden die door de Nazis meedogenloos vermoord werden. Het heeft 66 jaar geduurd voordat die namen hier op een monument zijn gezet. Waarom dit zo lang geduurd heeft, moeten we allen maar eens over nadenken.
Voor de Joodse gemeenschap en voor alle burgers van Alkmaar en omgeving is de heropening van de Synagoge in Alkmaar een blijde en historische gebeurtenis. Er waren in de geschiedenis van de Joodse gemeenschap van Alkmaar ook vele goede gebeurtenissen en ogenblikken die we ons herinneren. De geschiedenisboeken laten weten dat de eerste Joden zich in Alkmaar vestigden in 1604. Er zijn nu nieuwe bronnen die laten weten dat er al Joden in Alkmaar woonden in de 12de eeuw. Dat is een lange geschiedenis.
Een van die gebeurtenissen in de Joodse gemeenschap van Alkmaar is gebaseerd op een stuk mythologie en een waar verhaal. Het begint met het verhaal dat Eli Prins en Hans Koolwijk hebben opgeschreven heeft opgeschreven in 1985 en dat gepubliceerd werd in ‘Oud Alkmaar’, Nr.3, paginas 699 tot 707. Eli Prins herinnerde zich dit evenement als volgt; ‘Kuijper was een markante Joodse winkelier en een man die makkelijk sprak en graag maatschappelijk werk deed. Hij was een bestuurslid van de 8 October Vereniging en op 8 October 1923 zou Benjamin geschiedenis maken. Op die dag kwamen Koningin Wilhelmina en Prins Hendrik naar Alkmaar om het Octoberfeest mee te maken en de heer Kuijper presteerde het op de voor de Koningin uitgelegde rode loper te wandelen, terwijl Hare Majesteit de Koningin er naast liep en verwoede pogingen deed op de loper te wandelen, maar er niet in slaagde. Van het Koninklijk bezoek werd een film gemaakt en als dit speciale voorval op het doek kwam zat Benjamin Kuijper altijd vooraan en lachte luid mee, als wij allen applaudiseerden’.
Een verhaal dat zeer bekend is in de oude Joodse gemeenschap. Het was Fred Elzas die dit verhaal naar voren haalde in zijn toespraak tijdens de herdenking 400 jaar Joodse Gemeenschap in Alkmaar op het 2
oude Stadhuis in de Langestraat in 2004. Als er dus een stukje over de Koningin en Ben Kuijper op het nieuws in de Harmonie werd vertoond, dan zou het mogelijk zijn dat in de archieven van Polygoon er nog wel kopieen van deze film aanwezig waren. Dat was een foute berekening. Polygoon begon pas in 1925. Dus moesten Eleonora Hoekstra-Ros, mijn research medewerker en ik deze zaak opnieuw overdenken. Na een paar jaar zoeken bleek dat er voor Polygoon, de eerste Nederlandse filmfabriek ‘Haghe Film’ bestond die zijn hoofdkwartier in Den Haag had. De Directeur was Willy Mullens. Deze maatschappij vervaardigde films voor het leger en de vloot, andere opname voor regeringsinstellingen en ze begonnen met het nieuws voor de bioscopen. Na enige tijd zoeken vonden we uiteindelijk het archief waar we een kopie van de film van het bezoek van Koningin Wilhelmina aan Alkmaar in 1923 in handen kregen.
Het was een grote verbazing toen we daar het bezoek van de Koningin en Prins Hendrik in de details op het doek zagen. Het bezoek van het rijtuig met het Koninklijk paar stopte voor de Synagoge in de Hofstraat en aanvaardde daar een bouquet aangeboden door Bloeme Englander, de dochter van Abraham Englander, die in de twintiger jaren Voorzitter van de Joodse Gemeente was.
De Koningin heeft net de bloemen ontvangen uit de handen van Bloeme Englander. In het midden van de foto staat Sam Englander en links van hem met grote hoed is Rosette Berlely, de vrouw van Abraham Englander
3
De film was maar liefst 9 minuten lang, een waarlijk kostbaar historisch document. Waar was nu het bewijs van het prachtige verhaal over Ben Kuijper, de Koningin de de rode loper? Na de film een paar maal nauwkeurig bekeken te hebben vinden we dat Ben Kuijper zich echt netjes gedraagd. De Konigin blijft gestadig op de rode loper lopen en op het twee deel van haar bezoek wanneer zij een Middeleeuws steekspel bezichtigd op het Sportveld, loopt Ben Kuijper netjes achter haar.
De Koningin loopt op de rode loper op het Sportveld op weg naar de Tribune om het Middeleeuws steekspel gade te slaan. Ben Kuijper loopt netjes achter haar
Later wordt de Koningin naar de tribune geleid door een Generaal en Ben Kuijper neemt heel netjes zijn hoed af om Prins Hendrik de weg te wijzen naar de zitplaats op de tribune.
4
Ben Kuijper, de Voorzitter van de Feestcommissie van de 8 October Vereniging neemt zijn hoed af om Prins Hendrik de weg te wijzen naar het trapje voor de tribune. De Kongin staat nog te praten met haar bloemen in haar armen
We gaan niet over een nacht ijs en Eleonora en ik gingen terug naar het Film Archief om te vragen of ze van de ‘Haghe Film’ periode nog knipsels hadden die uit de film werden genomen. Het antwoord was negatief. Betekent dit nu dat het prachtige verhaal over de Koningin en de rode loper niet waar is en zuiver op de mythologie berust of is er een mogelijkheid dat het verhaal wel degelijk waar is. Ik denk dat het wel gedeeltelijk waar is. Het is te mooi voor iemand dit in zijn geheel te verzinnen. Aan de andere kant is het mogelijk dat er door de jaren heen wat aan geborduurd is. Laten we dus het verhaal in ere houden, maar er met een glimlach ook een vraagpunt achter zetten?
De Joodse gemeenschap was nauw betrokken bij de 8 October Vereniging. Dat is niet zo gek als je nadenkt dat de Joodse gemeenschap in hun lange geschiedenis ook met vijanden als de Spanjaarden te maken hebben gehad. Denk maar eens aan de Romeinen, de Hittiten ende Egyptenaren. De Joodse Gemeenschap bij nature stond aan de kant van de Geuzen. Dus vonden we dat zo’n dertig procent van het Feestcommittee van de 8 October Vereniging uit Joodse Alkmaarders bestond. Ben Kuijper was Voorzitter, Louis Prins was Penningmeester en Moses Israel Lewijt was lid van het committee van negen leden.
5
De Feestcommisie staat voor het perron de Koningin op de wachten. Links met snor Moses Lewijt; in het midden met snor Voorzitter Ben Kuiper en rechts van de Generaal, Louis Prins, de penningmeester
Voor de Synagoge stond het gehele bestuur van de Joodse gemeente. Links op de foto staat Isaac Prins met Rosette Vlessing, zijn echtgenote, midden Bloeme Englander met bouquet voor de Koningin. Links van Bloeme haar moeder Rosette Berkely en rechts haar vader Abraham Englander, de Voorzitter van de Joodse Gemeente. De charmante Betsy Englander staat naast Bloeme. Rechts van Abraham Englander staat de geliefde Rabbi Abraham de Wolff met bril. Tussen Abraham Englander en de Rabbi staat Louis Prins. [ zie voor identificatie hierboven ]
6
De fotos van de gemeenschap die voor de Synagoge staan de Koningin op te wachten is interessant voor een andere reden. Er staan een aantal heren op de foto in de tweede rij die niet uit Alkmaar kwamen. Wie zijn deze mensen die allen hetzelfde gekleed gaan. En ploseling kwam de herkenning dat daar in het midden niemand anders dan Samuel Englander stond, de grote gevierde Koorleider van het beroemde Joods Mannenkoor van de Grote Synagoge van Amsterdam. De aanwezigheid van dit beroemde Koor wordt nergens in de literatuur genoemd. De aanwezigheid van Sam Englander en zijn Koorleden maakt deze gebeurtenis buitengewoon.
Het Koor van de Grote Synagoge van Amsterdam stond van 1916 tot 1942 onder leiding van Sam Englander. In 1929 won het Koor een internationale competitie in London. Dr.Whittaker, the Voorzitter van de Jurie, schreef op 19 Julie 1929 naar Sam Englander: ‘Dit is een echt buitengewoon Koor. In de eerste plaats, de volume van toon is verbazend voor zo’n Klein aantal stemmen. Hun precisie en discipline zijn zeer buitengewoon. Maar boven alles zijn hun intepretaties onder de mooiste die ik ooit heb gehoord. Zij gaan naar het hart van alles wat ze zingen, zij zwepen je mee met hun enorme emotionele kracht. Zij overztuigen door hun diepe intensivitiet. Zij zijn zondere twijfel een van de fijnste Koren van de wereld en het is een vreugde Geweest ze aan te horen’.
Het was een oordeel waarmee de beroemde zaak ‘His Masters Voice’ uit de Verenigde Staten het mee eens was en op 16 October 1929 werden er acht liturgische en yiddische liederen opgenomen. Door deze en andere opnamen kunnen wij nu nog luisteren naar de stemmen van het beroemde Joodse Mannenkoor die op 8 October 1923 in de Hofstraat te horen waren.
Op de foto voor de ingang van de Synagoge op de tweede rij direct boven Abraham Englander staat de gevierde Samuel Englander. Precies boven Bloeme Englander staat Michel Goberts, tenor. Rechts daarvan Jospeh Rabbi, de tenor baritone en soloist van het Koor. Geheel rechts boven met bril staat Wolf Reisel. Hij was de Hoodkantor van de Nieuwe Shul, vandaag te dag, het Joods Historisch
7
Museum. Rechts van Wolf Reisel staat Benjamin Moskowitz. Links van Isaac Prins staat Bella Noach, de echtgenote van Rabbi de Wolff. [ zie voor identifikatie hieronder ]
Op een foto die niet van de historische film komt, maar uit het archief van Abraham Elzas, de beroemde architect, zien we Jacob Elzas rechts op de voorgrond staan. Rechts van Jacob staat zijn vrouw Alida Nol. De twee bijstanders geheel rechts zijn de zonen van Jacob en Alida. Abraham ( 16 jaar ) en geheel rechts Raphael ( 20 jaar ). Abraham werd een zeer bekende architect die met Le Corbusier and Breuer werkte.
8
Op het Sportveld teruggekomen vinden we daar een paar bekende leden van de Alkmaarse Joodse Gemeenschap hun steentje bijdragen. Als deel van het Middeleeuws steekspel komen vier paarden met ruiters langs. De ruiter in het midden is de 21 jarige neef van Abraham Englander, Eli Bing. Eli was de jongste zoon van Julius Jacob Bing en Sientje Englander. Zij hadden een kosjere en volks slagerij in de Achterstraat.
9
Eli Bing de ruiter in het midden
En dan zien we het Uitzichttorentje op het Sportveld met de advertentie van de bekende Joodse kantoorboekhandel van Louis Frankenberg uit de Langestraat. Boven aan het trappetje staat Louis Frankenberg in vol ornaat alles te overzien. Louis was een markante figuur in de Alkmaarse Joodse gemeente. Hij deed veel aan sociaal werk en bezocht gevangenen in de Krocht en hielp ze in materiele en sociale zin om na het vrijkomen weer in de maatschappij te fungeren. Louis was zijn tijd ver vooruit.
Louis Frankenberg in vol ornaat bekijkt het Steekspel van een grote hoogte
De belangrijkste spil in de Joodse Gemeenschap in de twintiger en dertiger jaren was de onvermoeibare Rabbi Abraham de Wolff. Samen met zijn vrouw Bertha Noach hielden zij de Gemeenschap tesamen.
10
Rabbi Abraham de Wolff en zijn vrouw Bertha Noach met hun zoon Salomon, rechts, in de tuin van hun huis in de Hofstraat achter de Synagoge
Rabbi de Wollf was niet alleen verantwoordelijk voor het leven in de Synagoge, maar hij had ook de leiding van de Heder, het schooltje achter de Synagoge waar Joodse les en Hebreeuws werd onderwezen. Rabbi de Wolff ging op ziekenbezoek en zette geschilen bij. Hij vertegenwoordigde de Gemeente in allerlei committees in de stad en had goede vriendschappen met Dominees en Priesters. Bijgestaan door zijn
loyale vrouw Bertha Noach vormde dit echtpaar een rots in de Joodse
Gemeenschap van Alkmaar.
Tot konklusie moeten we nog een keer Abraham Englander opnoemen. Het was vooral aan hem te danken dat in hetzelfde jaar 1923 het ‘Metaarhuisje’ [ Reinigingshuisje ] op de Joodse begraafplaats aan de Westerweg werd gebouwd. De overdracht vond plaats op 14 October 1923, een week na het bezoek van de Konigin aan de Synagoge.
Rabbijn Jacobs, Rabbijn Spier, Burgemeester Bruinoge, Loes Citroen en dames en heren, ik hoop dat U het met me eens ben dat 1923 een bijzonder goed jaar was in de geschiedenis van de Alkmaarse Joodse gemeenschap. Dank U allen voor Uw aandacht.
[email protected]
11
Als lezers van dit artikel mensen op de foto herkennen die niet genoemd zijn in dit verhaal, dan hoor ik dat graag en zal dan een revisie aanbrengen.
12
