portret van de bedrijfsjurist portrait du juriste d entreprise International consultants debating on the job of corporate counsel

legal matters Gratis dossier van Kluwer in samenwerking met het IBJ Dossier gratuit de Kluwer en collaboration avec l’IJE 06/2013

portret van de bedrijfsjurist • portrait du juriste d’entreprise

International consultants debating on the job of corporate counsel

❰14 ❰11

Cherchez la femme ?

Ben Appel, VMMa

18❱

Rondetafel bedrijfsjuristen en advocaten

6❱

De bedrijfsjuristen komen! ‘Wanneer studenten aan een juridisch beroep denken, denken ze vooral aan de magistratuur, de advocatuur of het notariaat,’ zegt Hugues Delescaille in dit nummer. De bedrijfsjurist blijft daarbij helaas al te veel onder de radar. ‘We moeten blijven uitleggen wat ons beroep inhoudt”, voegt Hugues Delescaille er nog aan toe. De nieuwe voorzitter van het Instituut voor Bedrijfsjuristen (IBJ) slaat daarmee precies de nagel op de kop. Bedrijfsjuristen winnen immers steeds meer aan belang. Niet alleen omdat hun aantal gestaag toeneemt, maar ook omdat de inhoud van hun functie in een even snel tempo verandert: vroeger waren het vooral legal experts, nu houden ze zich meer bezig met legal risk management. Maar ook hun werkomgeving wordt almaar complexer en de wetgeving blijft voortdurend evolueren en toenemen. Waar bedrijfsjuristen voorheen soms wel eens de neiging hadden om in een gesloten omgeving te werken, vinden ze nu in de advocaten hun bondgenoten. Precies daarom vonden we het de hoogste tijd voor een portret van de bedrijfsjurist. We vroegen een aantal specialisten om de rol van de bedrijfsjurist en zijn relatie met de advocatuur haarscherp te ontleden. Maar we zochten evenzeer antwoorden op vragen als ‘Hoe kan de bedrijfsjurist bijdragen aan de ontwikkeling van zijn bedrijf?’ en ‘Hoe zit dat nu met het toenemende belang van de bedrijfsjurist?’ Krijgen we binnen enkele jaren naast de CEO, de CFO en de CPO ook een CLO? Dankzij een exclusieve samenwerking met het IBJ vonden we de ideale gesprekspartners die een antwoord op deze – en nog veel meer – vragen formuleerden. En die antwoorden zijn niet alleen verhelderend, maar soms ook best verrassend.

legal matters Verschijnt eenmalig als gratis bijlage bij De Juristenkrant en Justement. Paraît exceptionnellement comme annexe gratuite du Justement et du Juristenkrant.

HANS SUIJKERBUIJK – CEO KLUWER

Realisatie ❙ Réalisation

Kluwer, in samenwerking met het Instituut voor Bedrijfsjuristen (IBJ) Kluwer, en collaboration avec l’Institut des juristes d’entreprise (IJE)

Teksten ❙ Textes

Ann Brokken, Helena De Groot, Aline Guebels, Dieter Honoré, Philippe Jadoul, Johan Papen, Bart Van Moerkerke, Lieve Vandoorne Foto’s ❙ Photos

Betty Bex, Thierry Dauwe, Sven Van Baarle, Jan Van De Velde Coördinatie en eindredactie ❙ Coordi­ nation et mise au point rédactionnelle

Johan Papen Concept

Cristel Deham, Lieve Vandoorne Lay-out

Metronoom Advertising manager

Laila Krim

Redactieadres ❙ Adresse de la rédaction

Kluwer, Motstraat 30, 2800 Mechelen Verantwoordelijk uitgever ❙ Editeur responsable

Hans Suijkerbuijk, Motstraat 30, 2800 Mechelen © 2013 Wolters Kluwer Belgium Behoudens de uitdrukkelijke bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande en schriftelijke toestemming van de uitgever. Hormis les exceptions expressément fixées par la loi, aucun extrait de cette publication ne peut être reproduit, introduit dans un fichier de données automatisé, ni diffusé, sous quelque forme que ce soit, sans l’autorisation expresse et préalable et écrite de l’éditeur.

Les juristes d’entreprise arrivent ! « Quand les étudiants pensent aux métiers du droit, ils pensent surtout à la magistrature, au barreau, au notariat », déclare Hugues Delescaille dans ce numéro. Le juriste d’entreprise ne vient jamais spontanément à l’esprit. Hugues Delescaille ajoute : « Il faut continuer à expliquer ce qu’est notre métier. » Le nouveau président de l’Institut des Juristes d’Entreprise (IJE) met ainsi le doigt sur le défi. Les juristes d’entreprise gagnent en importance. Non seulement, vu leur nombre croissant, mais également de part le fait que le contenu de leur fonction évolue de plus en plus rapidement. Dans le passé, ils étaient principalement des legal experts, mais ils deviennent de plus en plus responsables du legal risk management. Leur environnement de travail grandit en complexité et la législation ne cesse d’évoluer et de croitre. Là où les juristes d’entreprise avaient précédemment parfois tendance à travailler dans un environnement cloisonné, ils reconnaissent maintenant, dans les avocats, des alliés. Il était donc grand temps de faire connaissance de façon plus approfondie avec ces professionnels du droit. Nous avons donc demandé à un certain nombre de spécialistes d’analyser le rôle du juriste d’entreprise ainsi que sa relation avec les avocats. Mais nous avons également cherché à répondre à des questions telles que : « Comment le juriste d’entreprise peut-il contribuer au développement de son entreprise? » et « Qu’en est-il de l’importance croissante de sa fonction ? » Pouvons nous envisager que, à coté d’un CEO, CFO et CPO, siègera bientôt aussi un CLO ? Grace à une collaboration exclusive avec l’IJE, nous avons trouvé les interlocuteurs idéaux pour répondre à toutes ces questions et bien d’autres encore Et ces réponses sont non seulement instructives, mais parfois aussi assez surprenantes. HANS SUIJKERBUIJK – CEO KLUWER

inhoud contenu 4❱ « Diversité est notre richesse »

Hugues Delescaille est le nouveau président de l’IJE. Son mandat courra pour les trois années à venir. Rencontre avec l’intéressé et ses nouveaux engagements. ❙ Hugues Delescaille is de nieuwe voorzitter van het IBJ. We vroegen hem wat hij de komende drie jaar wil realiseren.

6❱ Het sleutelwoord is vertrouwen De hoofdtaak van de bedrijfsjurist verschuift in de richting van legal risk management, de advocaat wordt meer en meer zijn klankbord en sparring partner. Vijf bedrijfsjuristen en vier advocaten gaan met elkaar in debat over hun rol en taken. ❙ Ces dernières années, la mission du juriste d’entreprise a considérablement changé. Auparavant, ils étaient surtout des experts juridiques, mais, aujourd’hui, ils s’occupent davantage de gestion de risques juridiques. Cinq juristes d’entreprise en quattre avocats débattent sur leurs rôles et tâches.

11❱ Cherchez la femme ? Pendant longtemps, c’était principalement des hommes qui travaillaient dans les services des juristes d’entreprise. Mais cette situation change aujourd’hui rapidement. Nous avons trouvé assez facilement quatre femmes disposées à nous expliquer pourquoi elles trouvent agréable d’être juriste d’entreprise. ❙ Lange tijd waren het vooral mannen die op de bedrijfsjuridische diensten werkten. Maar daar komt nu snel verandering in. We vonden vrij gemakkelijk vier vrouwen die bereid waren om ons uit te leggen waarom ze het fijn vinden om bedrijfsjuriste te zijn.

14❱ The rise of corporate counsel Consultants have the advantage of having a bird’s eye-view of a complex subject matter. How is the role of corporate counsels evolving? Can corporate counsels support business development? And how do you move up from a position of corporate counsel to general counsel or even CEO? For the first time, we brought together four consultants from four different countries to discuss these questions.

18❱ Van jurist tot mens Ben Appel, directeur Business & Legal Affairs bij VMMa, vertelt over de leuke kanten van zijn job en over het verschil tussen zijn werkjaren als advocaat en als bedrijfsjurist. ❙ Ben Appel, le directeur Business & Legal Affairs de VMMa, parle des côtés agréables de son travail et de la différence entre sa carrière en tant qu’avocat et en tant que juriste d’entreprise.

20❱ Bedrijfsjuristen op zoek naar een intern geheugen Ook bij bedrijfsjuristen en advocaten speelt technologie een steeds grotere rol in het beheren van dossiers. ❙ Chez les juristes d’entreprise et les avocats, la technologie joue un rôle de plus en plus important dans la gestion des dossiers.

22❱ « L’IJE ne cesse de croître » L’histoire de l’Institut des juristes d’entreprise (IJE) commence pour directeur général Anne De Wolf comme toute genèse. Au commencement, il n’y avait rien... ❙ De geschiedenis van het Instituut voor Bedrijfsjuristen (IBJ) begon volgens Anne De Wolf zoals elke schepping. In den beginnen was er niets ...

24❱ De opmars van de paralegal en de komst van de CLO In 2020 ziet de jobmarkt van de juridische beroepen er helemaal anders uit. ❙ En 2020 le marché du travail des professions juridiques aura complètement changé.

26❱ Bedrijfsjurist werkt aan vaardigheden Bedrijfsjuristen hechten almaar meer belang aan vaardigheden en aan de bijscholing ervan. ❙ Techniques de présentation, communication interpersonnelle et assertivité, toutes des compétences de plus en plus importantes pour les juristes d’entreprise.

PRESIDENT

En mars 2013, le Conseil de l’Institut des Juristes d’Entreprise (IJE) a nommé son cinquième président : Hugues Delescaille. Son mandat courra pour les trois années à venir. Rencontre avec l’intéressé et ses nouveaux engagements.

« Diversité est notre richesse » Interview avec Hugues Delescaille, président de l’IJE

TEXTE : ALINE GUEBELS • PHOTO : THIERRY DAUWE

Durant ses études en droit à l’UCL, Hugues Delescaille se découvre rapidement des affinités avec le monde médical. Son travail de fin d’étude concerne d’ailleurs « Le statut juridique du médecin hospitalier ». Après sa licence, il est engagé aux Cliniques de l’Europe et officie depuis à la tête du département juridique de celles-ci.

La profession de juriste d’entreprise, du haut de ces 50 ans, paraît encore jeune. Partenaires naturels Or, il se trouve que le domaine de la santé, ou celui du non-marchand entre autres, est encore peu représenté au sein de l’IJE. « C’est une des motivations de ma candidature, » explique le président nouvellement élu. « J’aimerais encourager les

‘Diversiteit is onze rijkdom’ Hugues Delescaille is de komende drie jaar voorzitter van het Instituut voor bedrijfsjuristen (IBJ). Tijdens die periode wil hij zich inzetten voor de versterking en de uitstraling van het beroep van bedrijfsjurist. De codewoorden daarbij zijn omkadering, uitwisseling en vertegenwoordiging. Dat wil hij realiseren door ‘ons beroep onder de aandacht van de wetgever te houden’. Daar zal hij zijn handen vol mee hebben, want ‘het IBJ is een bijzonder Belgisch fenomeen waarvan het aantal leden blijft toenemen. We moeten dus blijven uitleggen waar ons beroep voor staat.’ Maar de nieuwe voorzitter hecht ook veel belang aan opleiding en constante bijscholing.

juristes de tous les secteurs à rejoindre l’Institut, des grandes aux plus petites entreprises. C’est cette diversité qui fait notre richesse, puisque chacun nourrit les autres de son expérience particulière autour d’un noyau qui nous est commun. Nous sommes des juristes spécialisés dans certaines matières, mais avec les mêmes compétences générales. Au final, nous parlons tous le même langage. » Cet échange, Hugues Delescaille voudrait également le renforcer avec les autres professionnels du droit : avocats, huissiers, magistrats, notaires, ... soit « nos partenaires naturels. » Bref, faire connaître l’IJE et « rappeler au législateur que notre métier existe et qu’on peut nous confier des tâches. » Pour ce faire, l’homme souhaiterait multiplier les rencontres. « Nous sommes bien loin de faire du ‘corporating’. Je remarque une véritable implication de la part des membres de l’Institut. Les responsables régionaux ou ceux des groupes de travail prennent de nombreuses initiatives. C’est dans ce sens qu’il faut aller. »

Compétences annexes Autre axe essentiel de son mandat : le développement de compétences annexes. Il s’agit là tant de comprendre les diverses autres professions qui composent une entreprise, que de renfor­cer les connaissances linguistiques. Parmi ces dernières, les langues nationales bien sûr, mais également l’anglais qui devient de plus en plus incontournable dans le métier. « Formations et workshops sont déjà organisés, mais j’espère les voir encore plus enrichis à l’avenir, » confie Hugues Delescaille. En outre, si les relations avec l’ensemble du monde professionnel sont primordiales pour faire connaître toujours davantage l’IJE, il en va de même avec le milieu universitaire. « Quand les étudiants pensent aux métiers du droit, ils pensent surtout à la magistrature, au barreau, au notariat. La profession de juriste d’entreprise, du haut de ces 50 ans, paraît encore jeune. Nous devons nous mettre d’accord avec les universités et hautes écoles pour voir ce que l’on peut apporter comme informations, organiser des stages d’été, etc. L’Institut est une particularité belge dont le nombre de membres ne cesse d’augmenter. Il faut continuer à expliquer ce qu’est notre métier. »

Notre mission est de guider la société pour laquelle nous travaillons vers la voie juridique la plus réalisable dans la pratique. Equilibre Et être juriste d’entreprise, c’est avant tout conseiller son employeur. « En fait, notre mission est de guider la société pour laquelle nous travaillons vers la voie juridique la plus réalisable dans la pratique, c’est-à-dire trouver le juste équilibre entre le juridique et les affaires. Il arrive même que nous devions dresser des cartes de risques, accompagnées de conseils aux équipes de management. » Et à ce sujet Hugues Delescaille insiste : « Nous bénéficions de la confidentialité de nos avis. Les managers peuvent s’adresser à nous en toute confiance, s’ils craignent avoir enfreint la loi par exemple. » Un principe confirmé par un arrêt de la Cour d’Appel de Bruxelles, en date du 5 mars 2013. Cette décision signifie concrètement que les avis des juristes d’entreprise ne peuvent être saisis, même pas lors d’une perquisition dans la cadre de la Loi sur la ProLes managers tection de la Concurrence peuvent s’adresser Economique Belge (LPCE). à nous en toute « Ce ‘Legal Privilege’ est capiconfiance. tal pour que nous puissions exercer notre mission d’intérêt général. Il est cependant parfois mal interprété par l’opinion publique : le but n’est pas de cacher des choses mais de conseiller au mieux. Et pour ce faire, nous devons avoir connaissance de tous les éléments du dossier concerné. Par contre, il est évident que si un juriste venait à ne pas respecter la déontologie, il se verrait sanctionner par le Conseil de Discipline de l’IJE. »

Le Conseil de l’IJE (2013-2015)

– Président : Hugues Delescaille – Vice-présidents : Martine Delieurneux, Saskia Mermans – Trésorier : Patrick Baeten – Secrétaires : Christian Jammaers, Valerie Van Hecke – Membres du conseil : Stéphanie Blavier, Anneleen Dammekens, Alicia Dominguez-Contreras, François-Xavier Dubois, Marjorie Gobert, An Meuwes, Julie Nelen, Gerben Pauwels, Robert Peemans, Anne-Sophie Pijcke, Natasha Seghers, Marc Taeymans, Nicolas Van der Maren, Hélène Vandewalle

Hugues Delescaille – Licencié en droit, UCL, 1992 – Juriste d’entreprise chez Cliniques de l’Europe à Bruxelles – Administrateur dans diverses organisations de la santé et d’accueil des jeunes enfants

FORUM

De hoofdtaak van de bedrijfsjurist verschuift in de richting van legal risk management, de advocaat wordt meer en meer zijn klankbord en sparring partner. Dat wil zeggen dat de advocaat niet enkel werkt op concrete dossiers maar ook meedenkt over de strategie van de onderneming en anticipeert op toekomstige vragen en behoeften. Dat vraagt een sterke vertrouwensrelatie tussen bedrijfsjurist en advocaat.

Het sleutelwoord is vertrouwen Rondetafelgesprek over de relatie bedrijfsjurist-advocaat

TEKST: BART VAN MOERKERKE • FOTO’S: BETTY BEX

Op uitnodiging van Kluwer schoven negen heren aan voor een rondetafelgesprek over de relatie tussen de bedrijfsjurist en de advocaat: – vier advocaten (a):

– Koen Devos (Eversheds) – Roel Nieuwdorp (Ambos NBGO Advocaten) – Flip Petillion (Crowell & Moring) – Chris Van Olmen (Van Olmen & Wynant)

– vijf bedrijfsjuristen (b): – Patrick Baeten (GDF Suez) – Thierry Buytaert (Ageas) – Dirk Lambermont (Sabca) – Kristof Macours (BNP Paribas Fortis) – Fernand Nédée (Johnson & Johnson) – moderator:

– Barend Blondé

Risk management Bedrijfsjuristen waren vroeger legal experts, nu evolueert hun opdracht meer en meer naar legal risk management. Heeft dat impact op hun relatie met de advocaten?

K. Devos (a): ‘Die trend naar risk management heeft er ongetwijfeld toe geleid dat de bedrijfsjurist veel

Une relation de confiance Ces dernières années, la mission du juriste d’entreprise a considérablement changé. Auparavant, ils étaient surtout des experts juridiques, mais, aujourd’hui, ils s’occupent davantage de gestion de risques juridiques. Et alors que les juristes d’entreprise avaient parfois tendance à travailler en vase clos, ils trouvent maintenant davantage des alliés en les avocats. Quatre avocats et cinq juristes d’entreprise vont débattre ensemble de leur rôle, de leur relation de confiance, de leurs factures, du service immédiat qu’ils fournissent, de la technologie avec laquelle ils travaillent et de leur attitude vis-à-vis de leur donneurs d’ordre.

meer dan vroeger betrokken wordt bij het beleid en het bestuur van de onderneming, bij de commerciële activiteiten van de vennootschap. Het gevolg daarvan is dat hij een meer centrale rol opneemt in de relatie met de advocaat. Vroeger stond de advocaat centraal, zeker bij de grotere Amerikaanse advocatenkantoren, de cliënt moest zich schikken. Dat is veranderd.’ C. Van Olmen (a): ‘Vroeger vroeg de cliënt wanneer het kantoor mogelijk zijn advies klaar zou hebben. Nu krijgen we een opdracht en een deadline. De mondigheid van de kant van de bedrijfsjurist is veel groter geworden. Ook zijn kennis is enorm toegenomen, hij is een veel sterkere tegenspeler geworden.’ F. Petillion (a): ‘De achtergrondkennis van zowel bedrijfsjurist als advocaat is veel groter dan vroeger. De advocaat moet niet meer

Het advocatenkantoor wordt een extensie van de juridische dienst van de onderneming. DIRK LAMBERMONT

De bedrijfsjurist is een veel sterkere tegenspeler geworden. CHRIS VAN OLMEN

Je merkt meer en meer een derde optie: de bedrijfsjurist gaat zijn intuïtief aanvoelen toetsen bij een advocaat. De advocaat wordt dan een sparring partner. PATRICK BAETEN (LINKS)

alles uitleggen, de bedrijfsjurist moet geen uitgebreide voorstelling meer geven van de onderneming en de sector waarin hij actief is. Aan een klassiek juridisch advies met een haast academische uiteenzetting heeft de bedrijfsjurist geen boodschap. Alles gaat nu doorgaans veel sneller. Vroeger kon een advies soms maanden op zich laten wachten, nu is het dikwijls een kwestie van uren. Er is een gesprek tussen bedrijfsjurist en advocaat, vaak telefonisch. Indien nodig koppelt de advocaat even intern terug met de specialisten van het kantoor, er volgt een nieuw gesprek met de bedrijfsjurist en dat is het. Het is instant service.’ R. Nieuwdorp (a): ‘De sterkte van de bedrijfsjurist is dat hij de onderneming en haar product door en door kent. Om instant

service en een kwaliteitsvol advies te kunnen geven, moet ook de advocaat productkennis hebben. Dat is een grote verandering.’ K. Macours (b): ‘Wat ook veranderd is, is dat de advocaat vroeger veel contact had met de CEO of CFO van de onderneming, terwijl nu de general counsel of het juridisch departement de relatie beheert. Het bedrijf verwacht dat ook. De bedrijfs­ jurist is de spreekbuis van de onderneming naar de advocaat, hij moet de strategie van het bedrijf op de juiste manier uitleggen. De relatie bedrijfsjuristadvocaat is gewoon veel volwassener geworden.’

Sparring partner Instant service kan toch niet altijd. Soms heb je gewoon wat tijd nodig.

F. Petillion (a): ‘Eerlijkheid is zeer belangrijk in de relatie tussen bedrijfsjurist en advocaat. Als ik iets niet weet, dan zeg ik dat. Als ik moet overleggen of iets moet opzoeken, dan moet ik daar tijd voor vragen.’ P. Baeten (b): ‘Alles gaat steeds sneller, maar de advocaat en zeker ook de bedrijfsjurist hebben soms tijd nodig. Het gaat tenslotte over een intellectuele activiteit. Je merkt wel dat beiden meer en meer intuïtief werken: vraag-antwoord. Als er zich een probleem stelt, zijn er in principe twee mogelijk­heden. De bedrijfsjurist kent het antwoord, hij geeft dat. Of hij kent de oplossing niet en dan moet hij het natrekken of een advocaat inschakelen. Maar je

Een advocaat moet zich eerst afvragen of de cliënt wel de juiste vraag stelt voor zijn probleem. ROEL NIEUWDORP (MIDDEN)

Twee rollen Een advocaat krijgt dus een ander soort werk.

De bedrijfsjurist is de spreekbuis van de onderneming naar de advocaat, hij moet de strategie van het bedrijf op de juiste manier uitleggen. De relatie bedrijfsjuristadvocaat is veel volwassener geworden. KRISTOF MACOURS

merkt meer en meer een derde optie: de bedrijfsjurist gaat zijn intuïtief aanvoelen toetsen bij een advocaat. De advocaat wordt dan een sparring partner, een klankbord.’ T. Buytaert (b): ‘Dat is de belangrijkste optie omdat het vaak niet zwart of wit is, ik weet het of ik weet het niet. Een bedrijfsjurist en zijn team hebben als eerste opdracht om het management bij te staan in het beslissingsproces. Daarover overleggen met raadslieden levert een belangrijke meerwaarde op, zij kunnen nieuwe insteken en inzichten aanbrengen. Het is dan ook cruciaal om een goede relatie op te bouwen met advocaten, een mensenrelatie veeleer dan een zakenrelatie.’ F. Petillion (a): ‘En dus is kennis van de sector waarin de cliënt werkt zeer belangrijk voor de advocaat. Hij moet zich verdiepen zodat hij al kan anticiperen op een toekomstige vraag.’ D. Lambermont (b): ‘Kennis van de sector en van de cultuur van het bedrijf is essentieel. Als gevolg van die vertrouwensrelatie zal een advocaten­kantoor min of meer een extensie worden van de juridische dienst van de onderneming.’

Het is cruciaal om een goede relatie op te bouwen met advocaten, een mensenrelatie veeleer dan een zakenrelatie. THIERRY BUYTAERT (LINKS)

F. Petillion (a): ‘Die verandering is volop aan de gang. Het gebeurt regelmatig dat een general counsel me opbelt voor een kwartiertje van mijn tijd. Het gesprek gaat dan niet over een concreet dossier. Dan ben ik vijftien minuten een klankbord. Ik heb met sommige klanten ook een afspraak om elkaar wekelijks op een afgesproken uur even te bellen: wil je iets bespreken, wat zit eraan te komen? Een advocaat moet de volgende stap kennen, hij moet kunnen anticiperen.’ K. Macours (b): ‘De toekomstige vraag zal inderdaad zijn hoe de advocaat ons bijstaat bij het algemene legal risk management, los van dossiers. Welke zijn de tendensen, de mogelijke risico’s? Hoe kunnen we er proactief mee omgaan? Dat gebeurt nu te weinig, advocaten werken nog te veel dossier per dossier.’ C. Van Olmen (a): ‘Als de general counsel me opbelt, zal het zelden over concrete dossiers gaan. Die worden besproken in de dagelijkse samenwerking tussen de bedrijfsjuridische dienst en de medewerkers van het kantoor.’ R. Nieuwdorp (a): ‘Zeer belangrijk voor een bedrijfsjurist is dat hij weet bij wie in het advocatenkantoor hij terecht kan met welke vraag.’ F. Petillion (a): ‘Een advocaat leidt soms zelf een groepje van medewerkers in het kantoor. Van die persoon wordt verwacht dat hij instant service biedt, l’intelligence de l’instant. Maar hij moet ook kunnen overleggen met de groep of de expert in de groep, om daarna snel terug te koppelen naar de bedrijfsjurist.’ P. Baeten (b): ‘Een advocaat heeft twee totaal verschillende rollen. Je hebt het gewone, dagelijkse juridische werk en je hebt het strategisch meedenken met de onderneming. Als het over strategische zaken gaat, is parate kennis niet zo belangrijk. Dan gaat het over ervaring, gezond verstand, vertrouwen.’

Commodity Wat wordt de invloed van technologie op de samenwerking? Kan technologie de advocaat vervangen?

R. Nieuwdorp (a): ‘Meer en meer juridische producten worden

gestandaardiseerd en voor dat toenemende aantal commodities zal het belang van technologie toenemen.’ K. Macours (b): ‘Het commoditywerk zal toe­ nemen, en het zal gedigitaliseerd en goedkoper worden. Het digitale is zeer belangrijk voor het knowledge management, maar het is slechts een startpunt. Vroeger koos je soms voor het advocatenkantoor dat de beste bibliotheek of de beste standaardmodellen had, nu heeft iedereen toegang tot alle nuttige databases. Nu ga je voor de service.’ R. Nieuwdorp (a): ‘De business voor de advocatuur zal krimpen, niet groeien.’ F. Nédée (b): ‘Daar staat natuurlijk tegenover dat de wetgeving almaar complexer wordt.’ R. Nieuwdorp (a): ‘Alles wat tot commodity herleid kan worden, zal gedigitaliseerd worden. Wat ontbreekt in de opleiding van juristen aan de universiteiten is het leren inschatten van de geloofwaardigheid van een digitale bron. Niet de informatie is belangrijk, wel de bron van de informatie.’ F. Petillion (a): ‘Ik ben het dan ook niet eens met de tendens aan de universiteit om steeds meer in te zetten op zoveel mogelijk publicaties. De praktijk wordt verwaarloosd.’

Juiste vraag Waar zit er nog verlies op de relatie bedrijfsjurist-advocaat?

K. Macours (b): ‘Slechte instructies van onze kant.’ T. Buytaert (b): ‘We moeten duidelijker maken wat we verwachten van de advocaat. Diepe achtergrond? Een high level view? Details?’ F. Nédée (b): ‘Maar ook hier moet een advocaat meedenken en de vraag van de bedrijfsjurist helpen verhelderen. Misschien is die vraag te open, of te gesloten.’ R. Nieuwdorp (a): ‘Dat klopt. Een advocaat moet zich eerst afvragen of de cliënt wel de juiste vraag stelt voor zijn probleem. Dat veronderstelt dat hij de context van die vraag kent. En dan ben je terug bij de vertrouwensrelatie tussen bedrijfsjurist en advocaat.’

Vroeger kon een advies soms maanden op zich laten wachten, nu is het dikwijls een kwestie van uren. Het is instant service. FLIP PETILLION (MIDDEN)

T. Buytaert (b): ‘Er is een groot verschil tussen de functies van een advocaat en die van een bedrijfs­jurist. Als je nooit advocaat bent geweest, onderschat je de commerciële dimensie van het advocaten­beroep.’ K. Macours (b): ‘Het zijn twee verschillende jobs met een beetje overlapping. Een advocaat moet naast het juridische ook het commerciële, de marketing beheersen. Een bedrijfsjurist is ook bezig met interne strategie, met het sturen van de besluitvorming.’ F. Nédée (b): ‘Maar de introverte bedrijfsjurist is niet meer van deze tijd. Hij moet naar buiten komen, proactief zijn, contacten leggen.’ R. Nieuwdorp (a): ‘De bedrijfsjurist wordt meer en meer het gezicht van het bedrijf, zeker in een wereld waarin risk assessment steeds belangrijker wordt.’

Peanuts

Hoe belangrijk is het om aan de twee kanten gestaan te hebben, die van de bedrijfsjurist en die van de advocaat?

Een thema dat veel controverse oproept, is de factuur van de advocaat, het uurtarief. Is een advocaat te duur?

T. Buytaert (b): ‘Ik was eerst bedrijfsjurist, daarna ging ik naar de balie en nu ben ik weer bedrijfsjurist. Die kruisbestuiving heeft me veel bijgebracht. Ik weet hoe een bedrijf functioneert, ik weet wat er achter de dienstverlening door een advocaat schuilgaat. Ik vind dat elke advocaat voor een zekere periode bij een grote cliënt moet werken. En omgekeerd zouden bedrijfsjuristen enkele maan­den bij de huisadvocaat aan de slag moeten gaan.’ F. Nédée (b): ‘Als je in Duitsland partner wil worden in een advocatenkantoor, moet je eerst gedurende enkele maanden bij een bedrijf werken.’ P. Baeten (b): ‘Enkele bedrijfsjuristen die de stap gezet hebben naar de balie raden dat nochtans ten zeerste af. Dat loopt bijna altijd faliekant af omdat je binnengehaald wordt om de verkeerde redenen, namelijk omwille van je kennis van het bedrijf. Eens die is doorgestroomd naar het kantoor ben je niet meer nodig.’

P. Baeten (b): ‘Als je de jaarlijkse kost van een advocaat afzet tegen het zakencijfer van de onderneming, dan spreken we over peanuts. Een bedrijfsjurist moet dat duidelijk maken aan zijn management.’ K. Macours (b): ‘Oké, maar het moet fair blijven. En het mogen geen slechte peanuts zijn. Hét uur­ tarief bestaat overigens niet: eenzelfde kantoor hanteert soms verschillende uurtarieven.’ T. Buytaert (b): ‘De prijszetting moet in elk geval veel transparanter worden dan nu het geval is.’ D. Lambermont (b): ‘Ik heb nooit het gevoel dat we te veel moeten betalen. Behalve als we in het buitenland acuut een advocaat nodig hebben. Dan word je keer op keer in de zak gezet, omdat er op

woord is ook hier weer: vertrouwen. Je kan sommige dingen nu eenmaal niet voorspellen, je kan er geen prijs op plakken.’

Free lunch Eerder in het gesprek ging het over achtergrondkennis opbouwen, gesprekken voeren los van dossiers. Welke factuur hangt daaraan vast?

De bedrijfsjurist is veel meer dan vroeger betrokken bij het beleid en het bestuur van de onderneming. KOEN DEVOS

voorhand geen goede afspraken gemaakt zijn.’ F. Petillion (a): ‘De facturatie is een weergave van een afspraak. Het gaat dus niet over de factuur, wel over de afspraak die gemaakt is.’ P. Baeten (b): ‘Voor mij doet het er niet toe of een advocaat tien of twintig uur werkt, het gaat over de meerwaarde die hij biedt. En dan moet je een consensus vinden over de prijs, een faire deal voor beide kanten.’ D. Lambermont (b): ‘Ik stel wel vast dat er over tarieven maar weinig gesproken wordt, zeker niet bij dringende dossiers. We moeten meer communiceren.’ R. Nieuwdorp (a): ‘Erover praten moet achteraf, nadat de dienst is geleverd. Als je het tarief naar voren haalt, is dat een probleem omdat je het proces nog niet kent. Een fixed fee is vogelpik spelen.’

Vertrouwen Een bedrijfsjurist heeft natuurlijk wel behoefte aan voorspelbaarheid.

F. Nédée (b): ‘Dat klopt. Als ik een outside counsel wil inschakelen, moet ik telkens een budget vragen. Ik moet kunnen verantwoorden waar we ongeveer zullen landen.’ R. Nieuwdorp (a): ‘Als de prestatie voorspelbaar is, kan je de hoogte van de factuur inschatten. Anders is dat zeer moeilijk. Je moet het de cliënt wel melden als de factuur een bepaalde grens overschrijdt.’ C. Van Olmen (a): ‘Het belangrijkste

De introverte bedrijfsjurist is niet meer van deze tijd. Hij moet naar buiten komen, proactief zijn, contacten leggen. FERNAND NEDEE (RECHTS)

F. Petillion (a): ‘Als ik een bedrijf vraag om me op de hoogte te houden, als ik een kwartier bel met de bedrijfsjurist over de algemene strategie, dan lever ik geen dienst en dus wordt er ook niet gefactureerd. Je moet dat zien als een investering door de advocaat. Als ik dan later wel een dienst lever, word ik betaald.’ D. Lambermont (b): ‘Een vertrouwensrelatie is zeer belangrijk, maar advocaten vechten natuurlijk voor voldoende billable hours. Een free lunch bestaat niet.’ R. Nieuwdorp (a): ‘Kantoren hebben billable en non-billable hours.’ P. Baeten (b): ‘De facturatie van een dienstverlening hangt nauw samen met het vertrouwen. Als de advocaat vindt dat hij te weinig betaald wordt of als de bedrijfsjurist vindt dat hij te veel betaalt, dan gaat dat ten koste van het vertrouwen en de kwaliteit van het werk.’

Kwaliteit Slotvraag: blijft de advocaat de voorkeurpartner voor de bedrijfsjurist?

K. Macours (b): ‘Als je iets moet uitbesteden, haal je als bedrijfsjurist de beste waar voor je geld, de beste kwaliteit en efficiëntie nog altijd bij advocatenkantoren. In vergelijking met andere dienstverleners die zich proberen te positioneren op de markt, kunnen de advocatenkantoren nog altijd de beste juristen aantrekken. Dat geldt natuurlijk niet voor het commoditywerk.’ F. Nédée (b): ‘Ik denk dat ondernemingen in de toekomst meer en meer behoefte zullen hebben aan kleine kantoren die de sector zeer goed kennen. Die kunnen een soort interim juridische dienstverlening aanbieden.’ R. Nieuwdorp (a): ‘Je ziet steeds meer dat kantoren één van hun betere associates een tijdlang aan het werk zetten bij de klant. Die richting gaan we uit.’

FEMMES

Pendant longtemps, c’étaient principalement des hommes qui travaillaient dans les services des juristes d’entreprise. Mais cette situation change aujourd’hui rapidement. Nous avons trouvé assez facilement quatre femmes disposées à nous expliquer pourquoi elles trouvent agréable d’être juriste d’entreprise. Les différences avec leurs collègues masculins, les avantages et inconvénients, la façon dont elles abordent leur travail, la relation avec leurs collègues masculins... Et, naturellement, nous leur avons aussi demandé leur avis sur le quota de femmes au conseil d’administration ou aux conseils de direction.

Cherchez la femme ? TEXTE : ALINE GUEBELS ET ANN BROKKEN • PHOTOS : THIERRY DAUWE

Stéphanie Blavier et Martine Delierneux, respectivement Présidente de la section régionale Wallonie et vice-présidente du Conseil de l’IJE, sont toutes deux juristes d’entreprise. Pourtant, elles évoluent dans des milieux très différents : la première dans le secteur de la biotechnologie (depuis plus de dix ans), la seconde dans le secteur bancaire (depuis presque trente ans).

Dialogue Son diplôme de droit en poche, Stéphanie Blavier a déjà envie de travailler en entreprise. « Ce qui me plaisait, c’était la possibilité de pouvoir s’impliquer totalement pour un seul et même client : la compagnie. Et d’en suivre le développement, les évolutions, les stratégies, ... Le côté commercial m’attirait également, » synthétise la jeune femme. En 2000, elle postule chez Eurogentec, « surtout pour son caractère international », et se voit proposer de créer le service juridique de l’entreprise. A partir de là, un véritable dialogue s’instaure avec ses collègues scientifiques, économistes et commerciaux de manière à ce que chacun partage avec l’autre les connaissances spécifiques à son domaine. « Il est

Il faut également intégrer la facette « business » au droit, trouver la solution juridique qui per­mette aussi à la société de croître. STEPHANIE BLAVIER

primordial d’écouter et comprendre les souhaits de ses collaborateurs pour pouvoir les formaliser en règles juridiques. Dans mon cas, cela s’est toujours extrêmement bien passé. Il faut également intégrer la facette ‘business’ au droit, trouver la solution juridique qui permette aussi à la société de croître. » Quant au fait d’être une femme dans un milieu que l’on pourrait a priori imaginer plutôt masculin, « je n’ai jamais ressenti aucune différence à ce niveau. J’ai même l’impression que ce discours est un peu dépassé. D’ailleurs chez Eurogentec, il y a une réelle parité hommes-femmes. Et certaines occupent des postes à responsabilités. »

Équipe Au sortir de sa licence de droit, Martine Delierneux fait de la consultation pendant deux ans, puis un an de recherche. C’est suite à une mission freelance qu’elle entre chez ING (encore BBL à ce moment) en 1985. Elle gravit alors les échelons pour devenir, dès 2001, co-head du département juridique de la banque. « Aujourd’hui, ma fonction comporte naturellement une grande part de management et de reporting. J’ai dû déléguer certaines de mes tâches juridiques, je traite moins les dossiers en première ligne. Mais le métier reste tout aussi varié puisque le droit bancaire touche absolument à tous les domaines du droit : du droit financier à celui de la famille, en passant par le droit pénal, celui de l’environnement ou celui des obligations... C’est un aspect qui me plaît énormément, d’autant plus que les demandes des clients, l’évolution du marché, les nouveautés techniques changent perpétuelle­ment la donne. » Autre point fort de sa profession : le travail en équipe, avec des collaborateurs venant de toutes les sections de la banque. Economie, communication, droit, « c’est un véritable brainstorming pluridisciplinaire. » Et là encore, être une femme n’implique ni tâches ni traitement particuliers. « La répartition me paraît assez équilibrée et constante. Mais le département juridique a peut-être été précurseur en la matière, par rapport au reste de l’entreprise, en employant rapidement des femmes, notamment à sa tête. Pour le reste, les seules distinctions sont d’ordre organisationnel, les collaboratrices ayant tendance à consacrer davantage de temps à leur famille. »

Le travail en équipe, avec des collaborateurs venant de toutes les sections de la banque, c’est un véritable brainstorming pluridisciplinaire. MARTINE DELIERNEUX

Embedded Saskia Mermans stapte kort geleden over van Deutsche Bank naar de HR-dienstengroep Acerta. Daar kreeg ze meteen de leiding over een consultancy-afdeling. Hier worden alle diensten van Acerta die gelinkt zijn aan de HR-dienst van een klantonderneming gegroepeerd, gaande van payroll­ ondersteuning tot outsourcing van HR-processen. Tevens biedt deze afdeling juridische ondersteuning van deze diensten. Eigenlijk worden hier twee werelden gecombineerd, maar Saskia Mermans zou ze niet willen ruilen tegen één job als advocate. Daar heeft ze voorlopig geen zin meer in. ‘Het grote verschil is dat een bedrijfsjurist embedded werkt, terwijl een advocaat een klant-leverancierrelatie heeft. In de praktijk betekent dit vooral dat bedrijfsjuristen volledig deelnemen aan het ondernemingsgebeuren, bedrijfsprocessen faciliteren en ervoor zorgen dat een onderneming haar doelen kan realiseren. Van een bedrijfsjurist wordt ook verwacht dat hij zich engageert en zijn nek uitsteekt: dit is mijn voorstel en hier sta ik achter.’ ‘Dat klopt,’ bevestigt Natasha Seghers, bedrijfs­ juriste bij engineeringbedrijf Thomas & Betts, ‘een bedrijfsjurist zit helemaal ingebed in zijn professionele omgeving en werkt, denkt en zoekt samen met het management en de collega’s. De betrokkenheid bij de problematiek is daardoor ook veel groter. En een advocaat kan wel deskundig juridisch advies verstrekken aan een bedrijf, maar achteraf krijgt hij vaak geen feedback meer. Werd het advies gevolgd? Zo neen, waarom niet? En zo ja, wat waren de resultaten.’

Empathie en communicatie ‘Mannen zijn vaak wat harder, durven meer met de vuist op tafel slaan en zullen vaker strakker zijn in hun standpunt,’ zegt Natasha Seghers. ‘Maar met mijn empathie, verzoeningsgezindheid en zin voor nuancering wil ik nu en dan wel wat water bij de wijn doen. Uiteraard zonder de ernst van de zaak te schaden of onberekende risico’s te nemen.’ Wellicht vinden som­mi­gen dat een zwak kantje, maar misschien is het eerder een kwaliteit in dit beroep.

Ook Saskia Mermans heeft als vrouw ooit verschillen ondervonden: ‘In bedrijven waar de mannelijke dominantie aan de top nog heel aanzienlijk is, worden vrouwen minder gehoord, ook en vooral omdat ze minder talrijk zijn. Vrouwen communiceren anders, zijn soms intuïtiever en denken meer op lange termijn. Mannen denken meer op korte termijn, zijn impulsiever en durven al eens vaker bluffen. Die verschillen kunnen ver gaan. Ik heb situaties meegemaakt waar we elkaar gewoon niet meer begrepen. Toch kunnen vrouwen ook daar hun slag thuishalen, door rustig en steeds opnieuw hun standpunt te herhalen, tot de boodschap aankomt. Mannelijk gedrag kopiëren is af te raden, want dat werkt veelal contraproductief; mannen ervaren dat als agressief. Trouw blijven aan je vrouwelijke zelf is sowieso een must en een troef: een bedrijfsjurist draagt bij tot het correct en vlot functioneren van een bedrijf. Het recht is de bron waaruit wordt geput, maar in de vormgeving van een beslissingsproces moeten deze beide aspecten worden verenigd. En daarbij komen feminiene kwaliteiten zoals langetermijndenken, resultaatgericht­ heid en communicatie handig van pas.’

Balans Het is opvallend hoe de visies van de twee bedrijfjuristes bij elkaar aansluiten. Ook over hoe je het werk in een mannelijke omgeving in balans moet brengen met je privéleven, zijn ze het vrijwel eens: ‘Het perfecte evenwicht tussen werk en privé zal wel nooit bestaan en hoe dat evenwicht er concreet moet uitzien, is trouwens voor iedereen anders,’ zegt Saskia Mermans. ‘Vrouwen moeten eerst en vooral weten wat ze willen en een duidelijke keuze maken: gaan we voor een carrière of niet? Zo ja, dan moeten we ook bereid zijn concessies te doen: langere dagen werken, de kinderen wat minder zien, minder thuis zijn; dit zijn de onvermijdelijke gevolgen. Maar ook de onderneming moet zich inzetten voor diversiteit en ruimte laten aan vrouwen, zwangerschap, ouderschap ... wat minder vanzelfsprekend is in expliciet mannelijke bedrijven. En ten slotte moet ook de maatschappij een grotere openheid ontwikkelen ten aanzien van vrouwen die voor een carrière kiezen; onze cultuur houdt nog te veel vast aan de standaard rolpatronen voor man en vrouw.’ Natasha Seghers koos snel voor een efficiënte oplossing. ‘Jarenlang woonde er een au pair bij ons gezin, die heel wat huishoudelijke taken voor haar rekening nam zodat ik professioneel voluit kon gaan. En ook mijn echtgenoot – eveneens opgeslorpt door een drukke, internationale job – staat klaar indien nodig.’ Uiteraard vindt ze haar rol als moeder even belangrijk als haar carrière en is ze altijd bereid zich

aan te passen aan de behoeften van de kinderen. En de gedreven bedrijfsjuriste maakt graag van de gelegenheid gebruik om een oproep te doen aan alle gemotiveerde vrouwen: ‘Ga voor je carrière als je je daar goed bij voelt. Te veel vrouwen laten hun ambities achterwege omwille van hun familie. Niet nodig! Een mooi en bevredigend evenwicht tussen werk en privé, het is zeker mogelijk. Werkgevers hebben ook meer en meer begrip voor de worklife balance en dat is zeker een positieve evolutie.’

Werkgevers hebben meer en meer begrip voor de work-life balance, en dat is zeker een positieve evolutie. NATASHA SEGHERS

Mythe Van vrouwenquota in raden van bestuur of directieteams is Natasha Seghers dan weer geen pleit­bezorger: ‘Het zal je als vrouw maar overkomen dat je louter omwille van je vrouw-zijn wordt gevraagd om te gaan zetelen in een raad van bestuur.’ Toch is ze ook niet blind voor de argumenten voor die quota, maar iemand die Natasha Seghers een zitje in een raad van bestuur aanbiedt, moet daar wel professionele argumenten voor kunnen voorleggen ... Zo dacht Saskia Mermans er vroeger ook over, maar ze is van gedacht veranderd: ‘De instroom van vrouwen verloopt gewoon veel te traag. Dat extra duwtje in de rug is dus noodzakelijk om de evolutie een handje te helpen. En we moeten niet bang zijn voor de mythe dat er onbekwame vrouwen zouden belanden in belangrijke organen; er staat nog heel wat vrouwelijk talent aan de zijlijn. Neen, vrouwen zorgen echt wel voor een andere dynamiek in een bedrijf. Mannen en vrouwen zijn complementair en samen zorgen ze voor een evenwichtiger, verstandiger en wijzer beleid waar het bedrijf wel bij vaart.’

We moeten niet bang zijn voor de mythe dat er onbekwame vrouwen zouden belanden in belangrijke organen. SASKIA MERMANS

FORUM

The business environment is getting more and more complex. Companies operate in ever more jurisdictions, regulation in each of these jurisdictions is constantly evolving, and increasing competition pushes companies to adapt ever faster to that changing environment. This complexity has pushed the demand for corporate counsels – lawyers who dedicate their wide range of skills to one company instead of being brought in as an external lawyer when needed.

The rise of corporate counsel Bird-eye’s view by four international consultants on the job of the corporate counsel

The members of our discussion forum Blondé (BE), since 2006 co-founding partner of FrahanBlondé, gives advice to legal professionals on strategy and management. Before he was Marketing Manager at Allen & Overy Belgium and Legal Process and Information Manager at BPost. FrahanBlondé assists the Belgian Institute of Company Lawyers with legal management programs for company lawyers.

 Barend

van Leeuwen (NL) started in 2009 with Jurist van de Zaak, a consultancy agency for corporate legal departments. In the same year she published Beroep: Bedrijfs­jurist, praktische leidraad voor bedrijfsjuristen published by Kluwer Nederland. Before, she worked as in house counsel for PricewaterhouseCoopers and as an attorney with the law firms of Landwell andLoeff Claeys Verbeke. As a law department consultant she advises and trains law departments on legal risk management and effectiveness on their internal role. She also advises law schools and congress organizations on advanced education for corporate counsels.

 Bernadette

Trink (FR) founded LEXqi Conseil, a consultancy firm for the legal profession. After graduating from the Ecole Supérieure de Commerce de Paris (ESCP) and from Georgia State University (MBA), she began her career at Andersen Consulting (now Accenture), where she worked as a management consultant, specializing in services firms. Later on she joined the Paris office of Baker & McKenzie, where she was Managing Director for ten years.

 Hélène

Prebble (UK) is author of Managing In-house Legal Services – A practical guide. Founder of Lawyers in Business, an organisation dedicated to developing, coaching and supporting in-house lawyers and promoting more effective use of legal services by businesses. Since 1998 he has worked with in-house legal departments, providing coaching and support for in-house counsel, wherever located, on management issues, legal department performance and projects involving raising legal awareness. During his 21 years as an employed in-house counsel, Mark worked for ICI and The BOC Group plc in the UK, and Biogen and SGS in Switzerland. He held the positions of General Counsel at SGS and Group Legal Adviser at The BOC Group plc.

 Mark

TEXT: HELENA DE GROOT • PICTURES: BETTY BEX

In sharp contrast with this increase in the number of corporate counsels is the rarity of consultants to advise them. The numbers are telling: in Belgium there are 2 consultants (for an estimated 2000 corporate counsels), in the Netherlands 3 (for 3 to 4000 corporate counsels), in France 7 to 8 (for 16 000 corporate counsels) and in the UK there are 10 to 12 consulting firms (for 24 000 corporate counsels). Consultants have the advantage of having a bird’s eye-view of a complex subject matter. How is the role of corporate counsel evolving? What do companies expect from their corporate counsel? How to structure the legal department? How can technology help corporate counsel drive efficiency? Can corporate counsel support business development? And how do you move up from a position of corporate counsel to general counsel or even CEO? For the first time, we brought together four consultants from

four different countries (Belgium, Netherlands, France, UK) to discuss these questions.

Visibility All of you have many years of practice in the field. How did you see the role and the positioning of the corporate counsels change?

Hélène Trink: ‘General counsels are much more visible today then they were ten years ago, when they were often still called ‘Chief of Litigation’. That name sounded like trouble. (laughs) We have to thank the associations of corporate counsel for this increased visibility, because they piqued the interest of the general economic press, like Les Echos in France. This is a new phenomenon – ten years ago only CFOs or similar were written about. Journalists now reach out much more often to general counsels for an interview. Apart from this increased visibility, you see that general counsels report higher up in the chain of command, often to the CEO.’ Bernadette van Leeuwen: ‘Also in the Netherlands, just like in France, the visibility is higher than before. Corporate counsel receive more attention from the management, because since the crisis, more is asked of the corporate counsel instead of outside counsel. Also lawyer firms are offering corporate counsel a variety of free services that help them perform better in their internal role.’ Barend Blondé: ‘My feeling is that the shift has come before the crisis. The business environment is marked by growing legal risks: huge competition fines, strategic intellectual property litigation, fraud scandals ... Legal risks now may directly impact on shareholder value. When risks become that important, CEO’s and CFO’s prefer to manage them in-house. To me, that seems to have been the most important driver behind

General counsels nowadays report higher up in the chain of command, often to the CEO. HELENE TRINK

the rising popularity of the corporate counsel.’ Mark Prebble: ‘I think more enlightened companies now recognize that a good general counsel makes all the difference. A general counsel can deal with the headaches of business preservation as well as aid business development. I think less enlightened companies see a general counsel as a bit of an insurance policy. The general counsel is there to deflect the bad stuff. A corporate counsel is often associated with adversarial activity, polarization, point scoring, disastrous relationship management. I think there is still a long road to go to convince the business community that corporate counsels can be very good news – they can help make things go smoothly.’ Hélène Trink: ‘We should indeed do some lobbying to show that corporate counsels are not there to prevent business to be done. On the contrary, the business will be done but legally. I think the associations should lobby for corporate counsels.’ Mark Prebble: ‘That will work better if business associations join the effort. If they are the mouthpiece, business people will be more convinced.’ Barend Blondé: ‘But it remains the responsibility of the individual corporate counsels to fight for recognition within their own company. They should not wait for external parties, such as national associations to do it for them.’

Increasing complexity What are the most important challenges today for the corporate counsels?

Hélène Trink: ‘One of the biggest challenges is the increasing legal complexity. The business develops over more countries, legal systems are changing fast in many jurisdictions ...’ Bernadette van Leeuwen: ‘Besides, there is not much money for the legal department. The general

flow has to be better organized to make coherent use of the legal department.’ Barend Blondé: ‘Indeed, the number of legal issues will not diminish, on the contrary. Just adding more corporate counsel will not solve that. Compare it with water pouring out of a barrel. Adding another bucket will only help for a while, until also that bucket fills. The only way to fix the problem is to do something about the water coming in. Instead of trying to deal with every incoming question, corporate counsel will have to rethink their collaboration with internal clients.

Responsibilities

Since the crisis, more is asked of the in-house counsel to try and save money. BERNADETTE VAN LEEUWEN

counsel has to deal with complexity under budget constraints – a tough balance. They are learning fast to do more with less and have thus gained more esteem.’ Mark Prebble: ‘One reason legal departments are usually swamped with work, is that business often abdicates all responsibility to the corporate counsel when it comes to legal matters. When a document needs to be read, they send it straight to legal. I think this is a sorry evolution. Business people have the primary responsibility to manage legal risk, it’s part of their business responsibility. They can’t just pass it off as a functional specialism. Of course, equally problematic is when corporate counsels don’t want to let others manage legal risk. They think they can’t trust these business people. ‘Let us draft the letter, write the contract.’ The net result is far too much activity and not enough people to do it. I think legal counsels now recognize that more resource is not the solution. In fact, you’ll have a worse problem, because you are a bigger cost center, and so are under more pressure to reduce costs. The work-

More enlightened companies now recognize that a good general counsel makes all the difference, less enlightened companies see a general counsel as a bit of an insurance policy. MARK PREBBLE

Hélène Trink regularly conducts a survey among general counsels in France, sponsored by the major French in-house counsels associations Cercle Montesquieu and Association Française des Juristes d’Entreprise, as well as in 2012 AJAR and ANJB. The 2012 survey shows their job description does not look the same in every company. Two thirds of corporate counsels also take on compliance, insurance and risk management roles. One third also performs the role of corporate secretary. Corporate Social Responsibility or CSR is often seen as a natural responsibility for the legal department. However, corporate counsels should not be the sole conscience of the company. It’s a responsibility that should be shared by every employee. So what does the ideal task package of a corporate counsel look like? To what extent should the corporate counsel assume other roles in the company? A lot of corporate counsels say they only really started making an impact when they started managing projects, such as M&A or business development projects, taking on pivotal roles there. All of a sudden they found themselves at the centre of activity. And this helped them afterwards when they were negotiating purely legal matters. Mark Prebble: ‘If there is an opportunity for a corporate counsel to show he is not just a functional specialist, he should seize it, but not to the detriment of his primary responsibility. But asking

a corporate counsel to take on extra responsibility with the same resources is not fair.’ Bernadette van Leeuwen: ‘They don’t have to actually execute all of those roles. They can also see to it that all those related roles are being properly managed or performed within the company.’ Barend Blondé: ‘Any corporate counsel that limits his activity to acting as a legal expert will have a hard time demonstrating added value. Corporate counsel taking on responsibilities as project and process manager generally have much more impact on the company.’

Tools One way to manage an increasing workload with fewer resources would be to make smart use of technological support tools. However, only very large departments have enough money to build these tools and use them efficiently to manage their processes. For example, according to the feedback Barend Blondé received from the participants in his workshops, only 1 out of 10 legal departments use a matter management system allowing efficient activity reporting, resource planning and information sharing. There is still an enormous potential to productivity gain. What is the role technology can play in the evolution of doing more for less?

Mark Prebble: ‘I’ve seen a number of departments produce tools, some of them quite sophisticated, but they haven’t devoted enough time to get people to use them. You’ve got to get people wanting to collaborate, share, be transparent and access information. And then you bring in the tools to make it easy.’ Hélène Trink: ‘But the tool will not make it all, the organization of the workflow is important too.’ Barend Blondé: ‘There are very useful tools for legal departments to make the work more efficient. But, more importantly, tools force you to sit down and think about the right way to design the workflow. And very often, you will notice that an important part of the work can be done by a paralegal, instead of expensive and over-burdened corporate counsel.’ Mark Prebble: ‘Having a clear outline of the workflow can also help the legal department to inform others about their work. If you define the workflow, you can then show the client what you have to travel through, so it’s not just legal holding things up.’

Catch up? Let’s look forward - what will the future bring? How will the profession evolve? What does a future corporate counsel look like? Which attitudes and skills should corporate counsels develop?

Mark Prebble: ‘More corporate counsel are moving to business roles. There are actually three main career options for a corporate counsel: remaining a corporate counsel, managing a team of corporate counsels or moving to a non-legal role. It’s absolutely fine to want to remain a corporate counsel, but you have to broaden your horizons. Only if you understand what your internal client is confronted with in terms of business drivers, competitive pressures, budget constraints, you can give legal advice that makes sense to him. As a former corporate counsel who is now a managing director says ‘The best legal advice is un-

When legal risks become that important, CEO’s and CFO’s prefer to manage them in-house. BAREND BLONDE

ambiguous’, it is expressed simply with confidence and readily actionable.’ That is quite a hard test to meet on every occasion, but that’s what business people want. Increasingly corporate counsels will be able to demonstrate they have all the skills and credibility for senior management jobs.’ Barend Blondé: ‘New career possibilities are one reason corporate counsels should take on other roles or projects, developing skills they didn’t have before. This is also the best way to build a legal culture in a company, since your best clients are your previous colleagues.’ What are the essential skills a general counsel will have to develop?

Bernadette van Leeuwen: ‘A corporate general counsel who is serious about moving ahead will need to be comfortable with numbers – knowledge of finance and treasury are often lacking now.’ Hélène Trink: ‘And they need to have an understanding of what it is the company sells. A corporate counsel will never be an engineer, but it’s important that he understands what it’s about. In that respect, teamwork is really critical – not only within the legal team, but also with other people in the company. General counsels and corporate counsels need a broader set of skills. Management skills, personal skills ... Quite a challenge! But with the highly skilled people we see streaming in the profession nowadays, that shouldn’t be a problem.’

INTERVIEW

‘Later word ik kok,’ prijkt duidelijk op een foto van de achttienjarige Ben Appel die boven zijn bureau hangt. Kok is Ben Appel niet geworden, maar aan zijn huidige baan beleeft hij zeker even veel plezier. ‘Want,’ zegt hij, ‘de essentie van de goede bedrijfsjurist zit hem in de eenvoud en de praktische oplossing.’

Van jurist tot mens Ben Appel vertelt over zijn functie bij VMMa

TEKST: ANN BROKKEN • FOTO: BETTY BEX

Liefde op het eerste gezicht In 2004 solliciteerde Ben Appel voor de functie van bedrijfsjurist bij de Vlaamse Media Maatschappij (VMMa), de moedermaatschappij van o.a. VTM, 2BE, JIM en Q-music: ‘Het was liefde op het eerste gezicht,’ zegt Ben Appel, ‘van beide kanten. Binnen de week werd ik vijf keer uitgenodigd voor een gesprek en tegen het einde van die week was mijn aanwerving beklonken.’ Hoewel VMMa op dat moment al 17 jaar bestond, had het bedrijf geen bedrijfsjurist in dienst. En dat is zeker niet evident voor een bedrijf in een erg gereguleerde sector. Vandaag zou dit ondenkbaar zijn: vijf televisiezenders en twee radiozenders die 24 uren per dag en 7 dagen per week in de lucht hangen, vergen een degelijke juridische omkadering. ‘Onze juridische afdeling telt intussen zes mensen, onder wie vier bedrijfsjuristen,’ aldus de enthousiaste chef.

Babbel Na zijn aanwerving was het zijn grote doel om ‘recht’ te laten doordringen in de onderneming. Ook hier kreeg Ben Appel aanvankelijk vaak gewoon een mail met een concrete, maar geïsoleerde vraag, wars van alle context: ‘Ik besloot met de mensen te gaan praten, op hún bureau – vaak in een kantoorlandschap, zodat ook de collega’s iets konden opvangen van de babbel. Zo groeide de bekendheid van ‘die jurist’ in het bedrijf. En omdat ik

Voor ik het goed en wel besefte, maakte ik deel uit van de kernorganen van de onderneming.

Ben Appel, juriste d’entreprise de VMMa

me toegankelijk en resultaatgericht probeerde op te stellen, wekte ik vertrouwen en werd ik steeds vaker geconsulteerd.’ Een afdeling bedrijfsjuristen is immers niet zomaar een intern advocatenkantoor dat juridische kwesties afhandelt. De betrokkenheid bij de gehele organisatie gaat veel verder; het engagement eveneens: ‘Als bedrijfsjurist bij de VMMa ben ik een vertrouwenspersoon die ook dienst doet als klankbord en toetssteen voor de haalbaarheid van creatieve en zakelijke ideeën. Zo werd ik mettertijd betrokken bij steeds meer en uiteenlopende beslissingen. En voor ik het goed en wel besefte, maakte ik deel uit van de kernorganen van de onderneming.’

Verbondenheid De beste juridische oplossing is niet altijd de beste oplossing voor het bedrijf. Dus van alle mogelijke opties krijgt die oplossing de voorkeur, die het concrete doel optimaal dient. Het ‘recht’ is de basisgrondstof en voor sommige advocaten zou de job ook daar eindigen. ‘Maar dat is per definitie anders voor de bedrijfsjurist,’ vertelt Ben Appel. ‘Wij moeten rekening houden met de context, de persoonlijkheid en de wensen van zowel het bedrijf als de mensen die er werken. Een beetje psychologisch inzicht is daarbij een vaardigheid die handig van pas komt. In functie van dit totaalpakket geven wij advies. Als bedrijfsjurist zit je ingebed in de unieke organisatie van je bedrijf. Het geeft een gevoel van verbondenheid, dat de advocaat ontbeert.’ En jawel, het resultaat van het werk van de bedrijfsjurist kan heel zichtbaar zijn: het gebeurt dat reclamespots om juridische redenen van het scherm gehouden worden, soms moet een programma om juridische redenen worden bijgestuurd. Dura lex sed lex. Maar zelfs dan zal de bedrijfsjurist blijven zoeken naar een oplossing. ‘Neen’ is het eenvoudigste en veiligste antwoord. Maar de onderneming moet erop kunnen vertrouwen dat zij een ‘ja, als ...’ kan krijgen.

La Vlaamse Mediabedrijf VVMa existe depuis 26 ans, mais, pendant les 17 premières années, l’entreprise n’a pas eu de juriste d’entreprise. Aujourd’hui, Ben Appel compte six collaborateurs au sein de son département juridique. Le directeur Business & Legal Affairs parle des côtés agréables de son travail et de la différence entre sa carrière en tant qu’avocat chez Marx Van Ranst et en tant que juriste d’entreprise chez VMMa. « En tant qu’avocat, je donnais un avis parfait, mais, en tant que juriste d’entreprise, je n’offrais aucune solution. »

Menswording De essentie van de goede bedrijfsjurist zit hem in de eenvoud en de praktische oplossing. Een prettige anekdote illustreert dit mooi: ‘Toen ik pas door de VMMa was aangeworven legde de toenmalige CEO me een probleem voor. Mijn werk op het advocaten­

kantoor waar ik voorheen werkte indachtig, spitte ik de hele zaak grondig uit, bestudeerde alle rechtspraak in detail en bracht een uitvoerig overzicht van de verschillende juridische strekkingen. Als advocaat had ik een perfect advies gegeven, maar als bedrijfsjurist bood ik geen oplossing. De CEO zakte bij het aanhoren van mijn betoog steeds verder weg in zijn stoel en zuchtte naar het einde toe berustend,’ bekent Ben Appel lachend. Maar het duurde niet lang voor hij zijn vergissing inzag: ‘Ik stapte dezelfde dag opnieuw op mijn CEO af en bood een resultaatgerichte aanpak: ik stelde hem twee opties voor met De functie van Ben Appel gaat vaak ook heel wat breder dan het puur juridische. ‘In een trailer hun voor- en nadelen en adviseerde voor een nieuw programma op een van onze zenders werd een vrolijke pater familias opgevoerd. De VMMa kreeg een anonieme telefoon waarin de man werd beschuldigd van een zedenfeit.’ Niet bepaald concreet een van beide opties.’ ‘En een futiel probleem, waarvoor niet meteen een eenduidige oplossing bestond. ‘Een loutere jurist zou nu heb ik wel een antwoord op mijn alleen kijken naar de contractuele situatie en naar wie hij daarvoor eventueel aansprakelijk kan stellen. vraag,’ repliceerde de opgeluchte CEO. Maar met deze benadering kan een huis als de VMMa niet veel aanvangen. Ik ben de man thuis gaan Precies hierin onderscheidt de beopzoeken om de situatie samen te evalueren: als de beschuldiging waar was, dan zouden niet alleen drijfsjurist zich van de advocaat. Hij VMMa, maar ook de man zelf een hoop kritiek over zich heen krijgen. De media zouden wellicht is in staat een bevattelijke synthese niets of niemand sparen.’ De man erkende de beschuldiging, maar ontkende de feiten; zijn strafblad te brengen en stelt resultaatgerichte, bevestigde ook dat hij nooit veroordeeld was geweest. We hebben het programma toch uitgezonden, de anonieme beller liet nooit meer van zich horen en er waren totaal geen gevolgen. commercieel werkbare oplossingen voor die hij in verstaanbaar Nederlands weet te communiceren. Ziedaar de functie van én het recept voor de degelijke bedrijfsjurist. Ben De bedrijfsjurist blijft zoeken naar een Appel las in dit verband ooit de mooie boutade: ‘Je wordt geboren oplossing. ‘Neen’ is het eenvoudigste en als mens, dan word je jurist, en daarna moet je vooral weer mens veiligste antwoord , maar de ondernezien te worden.’ ming moet erop kunnen vertrouwen dat

zij een ‘ja, als ...’ kan krijgen.

No umbrellas required De VMMa is een warm bedrijf en zijn grootste televisiezender VTM is niet louter een commerciële zender. Hij heeft als cultuuren informatiezender ook een maatschappelijke functie. Dagelijks zijn er degelijke nieuwsuitzendingen, de fictie van Vlaamse makelij wordt hoog in het vaandel gedragen en de zender wil zich ook engageren voor het goede doel. De VMMa wil bovenal een huis zijn waar creativiteit zich thuis voelt en beseft dat ook de meest consciëntieuze medewerker een fout kan begaan: ‘In dat geval voert het bedrijf geen klopjacht met onze juridische afdeling in de rol van ‘grootinquisiteur’, maar we zoeken wel naar een efficiënte oplossing. Niemand hoeft hier zijn paraplu te openen in een poging om zijn hachje te redden: ‘no umbrellas required’, aldus Ben Appel.

Van advocaat tot bedrijfsjurist Dat een advocaat en een bedrijfsjurist anders tegen de zaken aankijken, is ons ondertussen wel duidelijk. Toch zou Ben Appel elke bedrijfsjurist aanraden om enkele jaren in een advocatenkantoor te werken. ‘Je leert er immers dossiers grondig aan te pakken. Tijdens mijn jaren bij Marx Van Ranst Vermeersch en Partners leerde ik ook omgaan met klanten. Het kwam erop aan kwaliteit en service te bieden en tegelijk een vertrouwensrelatie op te bou-

wen met de klant – vaak uit de creatieve sector. Ik ondervond er ook hoe belangrijk het is te blijven doorgaan in een opdracht en de zaak tot in het kleinste detail uit te spitten, niet alleen om een degelijke job uit te voeren, maar vooral ook om echt resultaat neer te zetten.’ Wat hij in het advocatenkantoor evenwel vaak miste, was het grotere verband en het meer structurele engagement: ‘Als advocaat help je mensen wel vooruit, maar je inzicht in de concrete context is beperkt. Bovendien weet je meestal niet hoe de zaken na het advies voortlopen. Die fragmentarische aanpak gaf me niet echt voldoening. Qua engagement bleef ik op mijn honger.’

Ben Appel – is sinds 2004 directeur Business & Legal Affairs van de Vlaamse Media Maatschappij (VMMA) – werkte van 1999 tot 2004 als advocaat bij Marx Van Ranst Vermeersch & Partners – is sinds 2002 bestuurder bij Troubleyn/Jan Fabre – is sinds 2001 voorzitter van Needcompany

DOCUMENTBEHEER

Werkinstrumenten. Het mag futiel lijken, maar het blijkt zowat de belangrijkste behoefte te zijn van een bedrijfsjurist. Even groot zelfs als de behoefte aan informatie en opleiding.

Bedrijfsjuristen op zoek naar een intern geheugen TEKST: JOHAN PAPEN • FOTO'S: SVEN VAN BAARLE EN LIVING STONE

Het eerste waar een bedrijfsjurist nood aan heeft, is uiteraard informatie. Maar om die honger te stillen, heeft hij voldoende middelen. Gespecialiseerde maga­zines zoals het Nieuw Juridisch Weekblad of het Tijdschrift voor Belgisch Handelsrecht, het Belgisch Staatsblad, betalende databanken zoals Jura of openbare websites zoals die van de FOD Justitie, en boeken en naslagwerken, voor elke vraag vindt de jurist wel ergens een antwoord. En ook aan opleidingen voor juristen is er nauwelijks gebrek. Maar een geschikt beheerssysteem voor dossiers van bedrijfsjuridische diensten is niet zo simpel te vinden. ‘Dat hebben we inderdaad gemerkt’, zegt Filip Balduck, business development manager bij Kluwer. ‘In het begin van de jaren 80 boden we aan onze klanten het dossierbeheerssysteem Jurisoft aan. Dat pakket was echter volledig toegespitst op advocaten en werkte met vaste stramienen. De verschillende rollen die betrokken zijn bij het dossier, de kosten en prestaties, lagen allemaal vast. Toen het programma technologisch voorbijgestreefd was, zijn

Alle informatie is altijd en overal beschikbaar voor elke medewerker die betrokken is bij het dossier.

we ons gaan afvragen wat er allemaal moest worden aangepast. En dat bleek zowaar heel veel te zijn. Dat merkten we trouwens ook aan de resultaten uit de rondvraag die we gedaan hebben bij onze klanten. Zij wilden in de eerste plaats immers een systeem waarbij alle informatie die over diverse databases, lokale harde schijven, postvakken, agenda’s enz. was verspreid, werd samengebracht in een centraal dossierbeheerssysteem.’ We hebben het hier dus over de gegevens van de cliënten en hun dossier, maar ook over agenda-, taak- en e-mail beheer, documenten knowledge management, opvolging van KPI’s ... Was het haalbaar om dat allemaal in één pakket te krijgen?

‘Zeer zeker’, zegt Filip Balduck. ‘En er zit zelfs meer in dan dat. Zo is het mogelijk om met één enkele zoekopdracht zowel de interne kennis die opgeslagen is in dossiers, als de juridische bronnen die vervat zitten in Jura te doorzoeken. Ook kun je vanuit één centraal opgeslagen document opdrachten doorgeven aan een collega, bijvoorbeeld om het document te reviewen. Daarbij kun je dan perfect de status opvolgen en alle wijzigingen bekijken. Zeer nuttig voor bedrijfsjuristen bij de opvolging van hun contracten. Uiteindelijk is er zo veel veranderd, dat het gewoon een nieuw product was geworden, dat ook een nieuwe naam moest krijgen. Zo werd Kleos geboren.’

Cloud

‘Wij wilden echter nog meer’, gaat Filip Balduck verder. ‘Onze klanten hadden immers aangegeven dat alle informatie altijd en overal beschikbaar moest zijn voor elke medewerker die betrokken is bij het dossier. Het was toen nog de beginfase Une solution intégrée van de cloud, een systeem waarbij alle ge­ gevens bewaard worden op internetservers Chez les juristes d’entreprise comme chez les avocats, la technologie joue un rôle de en niet meer ter plaatse op een pc of server plus en plus important dans le cadre d’une gestion efficace. La solution réside dans van het bedrijf. De meeste advocatenkanun outil informatique intégré permettant à la fois de gérer un historique de documents toren hadden daar aanvankelijk veel weeret de communications, de contacts clefs, et de prestations. Filip Balduck nous explique stand tegen: ze stelden zich vragen bij de les différences mais aussi les similitudes dans les attentes de ces deux groupes de vertrouwelijkheid van de informatie en de professionnels juridiques.

De bedrijfsjuridische dienst bepaalt zelf alle gewenste criteria en onze diensten zorgen voor een correcte configuratie. FILIP BALDUCK

schending van het beroepsgeheim. Maar die drempel was snel overwonnen, ook omdat iedereen ondertussen wel vertrouwd raakte met veilig internetbankieren of online belastingaangiftes.

Tablets Staat het programma nu dan helemaal op punt?

‘Omdat de technologische evolutie vandaag razendsnel gaat, passen we ons voortdurend aan. Dat is vandaag zo en dat zal ook in de toekomst zo blijven. Zo willen juristen hun dossiers immers niet alleen kunnen raadplegen op hun laptop of pc, maar ook op verplaatsing via hun smartphones en tablets zoals de iPad. En dus moesten we weer aan de slag om Kleos ook raadpleegbaar te maken op die nieuwe media.’

Configureren Het programma is dan misschien wel toegespitst op advocaten, maar bedrijfsjuristen werken toch niet op dezelfde manier?

‘Dat klopt,’ beaamt Filip Balduck, ‘maar omdat Kleos zo flexibel is, kan alles worden aangepast. Alle velden kunnen worden ingesteld. Zo kan bijvoorbeeld het uurtarief van een externe advocaat in het programma worden toegevoegd. Op die manier krijgt de bedrijfsjurist meteen een overzicht van zowel alle interne als externe kosten die aan het dossier verbonden zijn. En het pro-

Nu al werken verschillende bedrijfs­ juridische diensten, zowel in de private als in de publieke sector, met Kleos.

gramma kan volledig worden geconfigureerd naar andere rollen dan die van een gewone rechtszaak. De bedrijfsjuridische dienst bepaalt zelf alle gewenste criteria en onze diensten zorgen voor een correcte configuratie op basis van deze input. Kleos kan ook documentmodellen en formulieren, eigen aan het bedrijf, verwerken. Vandaag werken al meerdere bedrijfsjuridische diensten, zowel in de private als in de publieke sector, met Kleos. Daar werd aangetoond dat Kleos de efficiëntie aanzienlijk verbetert ten opzichte van de gebruikelijke manier van werken, en dit voor een fractie van de kostprijs van een maatwerkoplossing.’

Tijdwinst Het programma is dus de perfecte aanvulling van de verschillende programma’s die nu meestal worden gebruikt, zoals Word, Excel en Outlook, maar zijn er dan geen nadelen aan verbonden?

‘We kunnen nog vooruitgang boeken in het beheer van de workflow, maar daar werken we volop aan. En onze klanten laten ons ook wel eens weten dat het programma niet compatibel is met hun SAP-systeem of hun ERP/CRM-systeem. Maar dat is een euvel waarmee zowat elk softwarepakket te kampen heeft. En uiteindelijk weegt het weinige dubbele werk dat daarmee gepaard gaat, nog altijd niet op tegen de tijdwinst en het comfort dat Kleos voor het overige biedt.’

PORTRAIT DE L’IJE

L’histoire de l’Institut des juristes d’entreprise (IJE) commence pour Anne De Wolf, son premier et unique directeur général depuis 2001, comme toute genèse. Au commencement, il n’y avait rien... Fondé le 1er mars 2000, l’IJE, né de l’Association Belge des Juristes d’Entreprise, se voyait confié une lourde tâche. La loi fondatrice prévoyait, nous raconte Anne De Wolf, des organes de décision, des conditions d’admission et la mise en place d’organes disciplinaires.

« L’IJE ne cesse de croître »

Entretien avec Anne De Wolf, directeur général de l’IJE

TEXTE : JOHAN PAPEN • PHOTO : THIERRY DAUWE

L’IJE avait pour tâche de veiller au contrôle des conditions d’admission des membres, au respect de la déontologie, d’organiser des formations et de promouvoir la profession. Une première étape consistait en la mise en place d’une organisation capable de bien gérer les tâches confiées au jeune Institut.

mais aussi des rencontres privilégiées dans les Practice Groups et beaucoup de possibilités de networking. De plus, ils savent que l’Institut s’efforce de promouvoir et faire connaître leur profession et d’en expliquer le caractère spécifique aux autres stakeholders de l’entreprise et du monde juridique.

Depuis 13 ans, vous êtes le visage de l’IJE qui s’est transformé de tout jeune institut en un ordre professionnel qui a sa place parmi les autres professions règlementées. Comment expliquez-vous cette croissance si rapide? Anne De Wolf : L’Institut répondait à un besoin existant. Les juristes travaillant en entreprise avaient besoin de la reconnaissance de leur travail. Ils avaient besoin d’un encadrement professionnel et d’un cadre déontologique garantissant la confidentialité des avis qu’ils donnent à leur employeur. Le nombre de membres ne cesse de croître. Nous en sommes aujourd’hui à plus de 1700 membres.

Il me semble que l’Institut attache beaucoup d’importance aux rencontres entres juristes d’entreprise. Vous aimez faire la fête ! Anne De Wolf : Tout à fait ! Il est rare de trouver une photo des juristes d’entreprise sans verre à la main. Blague à part, il est vrai que l’Institut attache beaucoup d’importance au networking. Tous les juristes d’entreprise, même si leur travail au quotidien diffère d’entreprise en entreprise et de secteur en secteur, font face aux mêmes défis : travailler plus avec moins de budget, essayer de responsabiliser le business par rapport aux contraintes juridiques, faire face à une réglementation de plus en plus abondante et tout ceci dans un environnement global. Permettre aux membres d’échanger des expériences, des solutions ou même simplement de se sentir compris, voici les raisons pour participer à nos multiples activités de networking.

Vos membres semblent très satisfaits de ce que l’Institut leur offre. Anne De Wolf : En effet et nous leur en sommes très reconnaissants. Il ressort de chaque enquête de satisfaction que nous menons que les membres trouvent chez nous ce qu’ils recherchent : des formations taillées à leurs besoins, budget et charge de travail,

Het IBJ blijft groeien Het Instituut voor bedrijfsjuristen (IBJ) telt momenteel 1700 leden en dat getal blijft nog altijd groeien. Dat komt uiteraard omdat het aantal bedrijfs­ juristen op zich groeit, maar ook omdat die bedrijfsjuristen nood hebben aan een belangenverdediger. Daar komt nog bij dat het IBJ er voor zorgt dat de bedrijfsjuristen via publicaties, conferenties en congressen op de hoogte blijven van wat er in hun beroepsomgeving gebeurt, dat ze hun netwerk kunnen onderhouden en uitbreiden, dat ze er advies en bijstand krijgen en dat iemand toekijkt op de deontologische regels van het beroep én dat die ook worden nageleefd. Directeur-generaal Anne De Wolf legt uit hoe ze dat uitgebreide takenpakket met haar ploeg bolwerkt.

Quand je vois le calendrier de 2013, je compte 82 formations. Comment faites-vous ? Anne De Wolf : Il y a différents types de formations.

Les membres de l’IJE/IBJ Sexe



Langue

FR NL

Ce que nous recherchons surtout, c’est la qualité, Le juriste d’entreprise doit se l’utilité et le « sur mesure » d’un point de vue de la faire reconnaître et gagner le disponibilité de nos membres. respect des autres employés. Nous avons trouvé une formule win-win avec ANNE DE WOLF nos partenaires cabinets d’avocats. Les Ateliers que nous organisons avec eux depuis 2002, sont depuis les 2 dernières années d’ailleurs fort copiés. Ceci prouve forte demande pour ce type de que c’est la bonne formule. Des cabinets d’avocats, soigneusement formations qui n’existe d’ailleurs sélectionnés, traitent sur le temps de midi un sujet juridique dans pas dans les pays voisins. une matière spécialisée qu’ils maîtrisent par excellence. Nous leur demandons de faire des exposés axés sur la pratique et de joindre Parlons des organisations à leurs slides une documentation d’utilité immédiate. En deux sœurs dans les autres pays. Ces heures, nos membres ont ainsi fait le tour du sujet, ils agrandissent instituts, sont-ils aussi actifs ? leur réseau et prennent leur déjeuner. Les avocats, quant à eux, ont Anne De Wolf : Nous sommes pu démontrer leur expertise en la matière et ont fait une rencontre en contact avec les autres groupersonnelle de leur public-cible. Que des gagnants, donc. pements nationaux de juristes Chaque année, nous travaillons avec un cabinet privilégié avec d’entreprise via le réseau ECLA (European Company Lawyers lequel la collaboration est plus intense. Cette année, ce partenaire Association). La présidence de ce réseau est pour l’instant dans est le cabinet Ambos NBGO. Avec d’autres cabinets d’avocats, les mains d’un français très enthousiaste : Philippe Coen, juriste nous organisons des breakfast seminars ou des séminaires d’une d’entreprise chez The Walt Disney Company. demi-journée. A ces formations, seuls les membres sont conviés. De combien de personnes votre équipe permanente est-elle composée ? « Le juriste d’entreprise n’existe pas. » C’est un de vos dictons. Est-il Anne De Wolf : Cinq superwomen et un superman, dont j’ai le alors utile de prévoir des formations autres que les formations sur plaisir d’être l’inspiratrice. Il faut savoir que le conseil est élu tous des sujets purement juridiques ? les trois ans. A chaque fois, nous avons un nouveau président, Anne De Wolf : Effectivement, le travail quotidien de nos membres alternant entre les rôles linguistiques. Avoir une bonne équipe est fort influencé par le secteur de l’entreprise pour laquelle ils permanente, permet de marier les acquis avec les nouveaux défis travaillent. Un juriste d’entreprise d’une banque belge a d’autres devant lesquels nous place tout nouveau président. L’Institut peut occupations qu’un juriste d’entreprise travaillant pour un groupe être heureux. Les cinq présidents successifs partagent le même industriel international. Toutefois, ils ont tous le même but : veiller enthousiasme et la même énergie. à ce que leur entreprise agisse en ayant conscience des contraintes et risques juridiques. Pour cela, il ne suffit pas seulement de Quels sont vos défis personnels au sein de l’Institut ? connaître le droit. Il faut que le juriste d’entreprise soit entendu par Anne De Wolf : Un défi constant est de suivre les évolutions en son management, qu’il sache communiquer avec les autres déparcommunication. Les moyens de communication ainsi que la matements de son entreprise. Il doit se faire reconnaître et gagner le nière de communiquer ont fortement changé en dix ans. L’Institut respect des autres employés. doit suivre ces évolutions. Continuer à faire connaître la profesNotre formation en legal management a fait un bon travail dans ce sion en dehors, mais également au sein des professions juridiques, sens. Nous avons constaté une plus grande prise de conscience du est également quelque chose à laquelle je consacre beaucoup de rôle important et spécifique que doit jouer le juriste d’entreprise temps. C’est bien d’être le visage de l’Institut, mais cela implique parmi les 150 participants à cette formation. une politique de présence que beaucoup sous-estiment. Pour le Pour 2013, nous avons prévu quatre Legal Management Academy reste, je souhaite à tous nos juristes d’entreprise que notre belle et Workshops. Une deuxième série de modules de la Legal Manautile profession continue à évoluer dans le bon sens : celui d’un gement Academy sera probablement lancée mi 2014. Il y a une métier indispensable pour et dans l’entreprise.

Région

Nouvelle ligne de fond:

legal insight, inside Région Bruxelles Capitale Flandres Wallonie Exterieur

Lors d’un concours organisé dans ce but, les membres ont pu envoyer des suggestions pour un slogan représentatif de la profession. Virginie Vandercruyssen, juriste d’entreprise chez Biocartis, a remporté le concours avec « legal insight, inside ». Ce slogan résume en effet parfaitement les particularités de la profession de juriste d’entreprise.

TRENDS

Net als alle arbeidsmarkten is ook die van juristen onderhevig aan trends. We werpen een blik in onze glazen bol en wagen ons aan een voorspelling over de jobmarkt van juridische professionals in 2020.

De opmars van de paralegal en de komst van de CLO Tien topics voor 2020

TEKST: PHILIPPE JADOUL (VIALEGIS) EN DIETER HONORE (USG LEGAL)

1. DE BEURSNOTERING VAN HET ADVOCATENKANTOOR In het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten wordt anno 2013 al openlijk gesproken over beursnoteringen van advocatenkantoren en het openstellen van het kapitaal van law firms voor niet-advocaten. Ongetwijfeld zal ook deze trend in de nabije toekomst overwaaien naar onze contreien. Zullen medewerkers nog meer billable hours willen presteren in een poging de beurskoers te ondersteunen? En zal een Chinees advocatenkantoor ooit een vijandig overnamebod lanceren op een Belgisch kantoor?

3. DE OPMARS VAN DE PARALEGAL De paralegal wordt vandaag nog vaak stiefmoederlijk behandeld, maar in 2020 zal hij niet meer weg te denken zijn uit het bedrijfsleven en de advocatuur. Er zal een speciale Paralegal Academy zijn opgericht en elk jaar komt er een ‘dag van de paralegal’. Een juridisch departement zonder paralegals zal omschreven worden als een brontosaurus onder zijn soortgenoten.

2. HET UITSTERVEN VAN HET CURRICULUM VITAE Bijna elke sollicitatie start vandaag nog altijd met diezelfde eerste stap: het opstellen of updaten van een cv. In 2020 zal het cv volledig zijn uitgestorven. Sollicitaties verlopen dan via LinkedIn. Het updaten van je cv gebeurt ook niet meer eens in de zoveel jaren. Elke advocaat of bedrijfsjurist zal via zijn recommendations, endorsements en skills zijn profiel continu up to date houden om op de radar te blijven van headhunters en interessante bedrijven. Een sollicitatie zal beperkt blijven tot één klik: ‘send profile to ...’.

4. JURIDISCH ADVIES IN RAYON 5

De markt van de juridische dienstverlening is erg lucratief. Dat blijkt afdoende uit de omzetcijfers (en vooral de winst per partner) van de grote internationale advocatenkantoren. Economische wetmatigheden dicteren dan dat ook anderen deze markt zullen ontdekken (en eigenlijk is het verwonderlijk dat dit nog niet eerder gebeurd is). We spreken dan niet enkel over accountants- en boekhoudLe marché juridique en 2020 kantoren of over verzekeringsmakelaars. In En 2020 le marché du travail des professions juridiques aura complètement 2020 zullen waarschijnlijk ook Aldi-Lidl, changé : les cabinets d’avocats sont quottés en bourse, un avis juridique peut être KBBelfius, Google en Bpost op een gestrucacheté en grande surface, tous les départements juridiques sont dotés de paralegals, tureerde manier, en tegen lage tarieven, les cabinets d’avocats font appel à des Interim Managers, le Chief Legal Officer juridisch advies geven aan particulieren en fait son entrée dans le comité de direction, dans le cadre de transactions internakmo’s. Daardoor zullen ook totaal nieuwe tionales une connaissance approfondie de la matière prime sur la nationalité du juridische beroepen ontstaan. Met andere gestionnaire du dossier et la formation juridique a subi un réel face-lift. vaardigheden, andere competenties ...

6. DE NIEUWE JURIDISCHE BEROEPEN ANNO 2020 5. DE CORPORATE FINANCE VAN DE ADVOCATUUR Ze zijn toch nog talrijk, de eenmanskantoren die gedurende vele jaren met passie, geduld en hard werken worden opgebouwd tot op het moment dat de enige vennoot minder wil gaan werken of zelfs aan stoppen denkt. Idealiter kunnen het opgebouwde cliënteel en de lopende dossiers overgedragen worden aan een bereidwillige confrater die, nog meer idealiter, hiervoor ook een passende vergoeding wil betalen. Maar hoe wordt deze business gewaardeerd? Op basis van omzet of historische rendabiliteit (EBITDA)? Of is een earn-outregeling meer aangewezen? En wat indien er sprake is van onofficiële omzet? Kantoren als Vialegis of USG Legal zullen in de toekomst meer en meer optreden als bemiddelaar bij de verkoop van advocatenkantoren.

7. ADVOCATENKANTOREN MET EEN FLEXIBELE SCHIL

Drie trends zullen zorgen voor de perfect storm in het juridisch landschap: de liberalisering van juridische dienstverlening, de informatisering en een aanhoudend onzeker economisch klimaat. Daardoor zullen ook nieuwe beroepen ontstaan ... Over de opkomst van de paralegal hadden we het al. De legal project manager zal worden ingehuurd om voor complexe projecten het beste team van interne en externe legal professionals samen te stellen en hen efficiënt en kostenbewust te laten samenwerken. De Google law shop zal ook in België een groeiend team van juristen hebben die goedkoop advies leveren aan de consument. En de legal knowhow trainer zal bedrijven leren hoe ze op een efficiëntere manier gebruik kunnen maken van hun bestaande knowhow en templates. Tot slot zal elk middelgroot advocatenkantoor een general ma­ nager hebben die als niet-advocaat het algemene management van het kantoor en de ondersteunende diensten voor zijn rekening neemt.

Mede onder druk van de crisis zijn advocatenkantoren de voorbije jaren meer en meer gaan focussen op efficiëntie, kostenbeheersing en rendabiliteit. Meer nadruk wordt gelegd op segmentering, waarbij bijvoorbeeld de grootste internationale advocatenkantoren enkel nog inte8. EINDELIJK ... DE CLO resse hebben voor de allergrootste bedrijven en zakenbanken (cfr. het New World-programma van In de periode 2015-2016 zullen een aantal nieuwe grote Linklaters). De magic circlekantoren en soortgeschandalen met een wereldwijde impact de rol van de genenoten mikken dus op grotere transacties met kleiral counsel als risk manager nog maar eens in de verf zetten. nere teams. Deze trend zet zich de komende jaren Dat zal de toegenomen impact van de general counsel verder zeker door. Dit zal onvermijdelijk leiden tot situaversnellen. Tegen 2020 zal de general counsel in nagenoeg ties waarin zij ad hoc ondersteuning nodig hebben alle Bel20 bedrijven lid zijn van het management team. Er om pieken op te vangen. Het valt dus te verwachzal ook niet meer gesproken worden over de general counsel ten dat advocatenkantoren in de toekomst ook maar eerder over de Chief Legal Officer (CLO). In het cenlegal interim managers zullen inschakelen (wat trum van de besluitvorming zal de CLO nog altijd worden nu al regelmatig gebeurt bij zogenaamde dawn aangesproken over de vraag ’is het toegelaten?’, maar minraids). Freshfields doet nu al een beroep op zijn stens evenveel over de vraag ’is het de juiste beslissing?’ alumninetwerk, vermoedelijk zullen andere kantoren dit voorbeeld volgen.

10. DE RECHTSFACULTEIT 4.0 9. JURIST ZONDER GRENZEN Ondanks Erasmus-programma’s en Europese richtlijnen, adviseert het overgrote deel van de advocaten en bedrijfsjuristen vandaag nog altijd enkel of voornamelijk over de wetgeving van het land waarin zij hun diploma rechten hebben gehaald. Bij grote multinationals is dat al minder het geval: op EMEA-afdelingen in Brussel werken juristen van verschillende nationaliteiten, die doorgaans verantwoordelijkheid hebben voor een territorium dat meerdere landen beslaat. Ook grote advocatenkantoren stappen meer en meer af van de nationaliteitsvereiste en stellen bij transacties teams samen met vertegenwoordigers van verschillende locaties, waarbij vooral de inhoudelijke kennis en ervaring – en niet zozeer de nationaliteit – doorslaggevend is.

Dat de bedrijfsjurist een steeds prominentere rol in het economische leven inneemt, zal ook niet zonder gevolg blijven voor de universiteiten en hogescholen. Enerzijds zal de roep naar een praktijkgerichter onderwijs steeds luider klinken. Voor de hogescholen én voor de universiteiten. Daarom zullen universiteiten het komende decennium bijvoorbeeld doorgedreven cursussen contract drafting, risk management en onderhandelingstechnieken in het pakket opnemen. Meer dan de helft van deze lessen zullen in het Engels worden gedoceerd. Steeds meer bedrijfsjuristen zullen ook een docentenrol opnemen of kortere lessenreeksen verzorgen over actuele thema’s in het bedrijfsjuridisch leven. In 2021 zullen de eerste juristen met een master-na-master company lawyer afstuderen.

OPLEIDING

Bedrijfsjuristen hechten almaar meer belang aan vaardigheden en aan de bijscholing ervan. Maar waar ze zich vroeger meer toespitsten op vakinhoudelijke kennis en professionele vaardigheden zoals juridische opleidingen, kijken ze nu meer naar persoonlijke ontwikkeling buiten het vakdomein, de zogenaamde soft skills. De focus komt daarbij meer te liggen op persoonlijke vaardigheden, maar we zien evengoed een toenemende interesse voor wat hardere professionele vaardigheden zoals het schrijven van een sterk kernachtig advies of een goede basis financieel inzicht.

Bedrijfsjurist werkt aan vaardigheden

TEKST: JOHAN PAPEN

Assertiviteit ‘Presentatietechnieken, inter-persoonlijke communicatie (het aan­passen van de eigen communicatiestijl) en assertiviteit zijn de absolute toppers bij de soft skill-trainingen bij bedrijfsjuristen’, zegt productmananger Helena Van Caeckenberghe van Kluwer Opleidingen. ‘Ik ben zelf geen juriste en was dan ook verrast over de hoge deelnamecijfers aan de trainingen assertiviteit. We kennen juristen als zeer mondige en verbaal sterke professionals, maar dat wil nog niet zeggen dat het voor hen evident is om vanuit deze functie onomwonden een juridisch standpunt te verdedigen voor een board of een directieteam. Hun gesprekspartners hebben immers niet altijd dezelfde juridische achtergrond. En anderzijds wordt er van de bedrijfsjuristen dan weer verwacht dat ze ook een sterk inzicht in de business hebben en dat ze hun advies pragmatisch en met de nodige daadkracht overbrengen. Daarom hebben bedrijfsjuristen soms wel baat bij wat extra tips en handige overtuigingstechnieken om de boodschap kracht bij te zetten en assertief uit de hoek te komen.’

Social media Het valt op dat de populaire thema’s vooral onder de noemer ‘communicatie’ vallen. Efficiëntie- en effectiviteitstrainingen zijn duidelijk minder top of mind. ‘Bedrijfsjuristen volgen daarmee de algemene trend van alle professionals’, gaat Helena Van Caeckenberghe verder,

Aptitudes professionnelles, mais aussi bien personnelles Techniques de présentation, communication interpersonnelle et assertivité sont des musts absolus lors des formations soft skills chez les juristes d’entreprise. Les connaissances spécialisées et aptitudes professionnelles sont toujours importantes, mais, plus qu’avant, les juristes d’entreprise attachent beaucoup d’importance à leur développement personnel en dehors de leur spécialité. Cette volonté s’accompagne d’un intérêt croissant pour des aptitudes professionnelles quelque peu plus pointues comme la rédaction d’un avis très concis ou une bonne compréhension des aspects financiers de base.

‘en hun top 3 komt overeen met de algemene top 3 van de meest populaire trainingen binnen persoonlijke vaardigheden. Er is echter wel één opvallend verschil: we zien bedrijfsjuristen nauwelijks op de trainingen rond social media, terwijl die nu toch al drie jaar aan de top staan van onze meest populaire opleidingen. Blijkbaar zijn ze dus minder bezig met die tools en hoe ze die kunnen inzetten in hun professionele context. Voor veel professionals zijn sociale media een belangrijke vorm van interne en externe communicatie geworden, de bedrijfsjurist heeft er ogenschijnlijk nog geen nood aan. Dat is zeer waarschijnlijk te wijten aan de vertrouwelijkheid van de functie en de impact en gevoeligheid van de thema’s die bedrijfsjuristen behartigen. Dat is jammer, want een bedrijfsintern sociaal netwerk zoals Yammer kan ook voor deze functies een goede keuze zijn om de interne communicatie te bevorderen. We zien immers dat andere ook minder evidente staffuncties zoals preventieadviseurs of auditors wél al hun weg vinden in de social media.’

Trends Merken jullie verder nog verschillen op tussen bedrijfsjuristen en advocaten? ‘De analyse leert ons dat die twee beroepsgroepen wel degelijk andere behoeftes hebben. Bij de advocaten zien we eigenlijk maar twee opvallende pieken in de ontwikkelingsvraag. Zij zijn meer geïnteresseerd in trainingen rond onderhandelen en presentatietechnieken en minder in de zachtere thema’s zoals interpersoonlijke communicatie. Bij de bedrijfsjuristen verwacht ik dat de trainingen rond onderhandelingstechnieken en klantvriendelijk juridisch schrijven de komende jaren nog aan belang zullen toenemen. Dat aanbod ontwikkelden we jaren geleden al voor advocaten en het is nog altijd erg gegeerd. We willen er dan ook voor zorgen dat we klaarstaan om ook bedrijfsjuristen hierin ten volle te ondersteunen.’

Info: – www.kluweropleidingen.be/persoonlijkevaardigheden – www.kluwerformations.be/aptitudespersonnelles

ALL FRAUD FRAUD AND AND DISLOYALTY DISLOYALTY PROBLEMS PROBLEMS ALL [email protected] Representative of the law www.decuyper.net ALL FRAUD AND DISLOYALTY PROBLEMS [email protected] - Representative of the law - www.decuyper.net [email protected] - Representative of the law - www.decuyper.net

NTINVESTIGATION INVESTIGATION APPRAISEMENT APPRAISEMENT INVESTIGATION APPRAISEMENT ment United UnitedDetectives Detectives& &Genealogists Genealogists Officialjudical judicalexpert expertappraisement appraisement Official United Detectives & Genealogists

Official judical expert appraisement

All type type of of fraud fraud All Commercial | Private Private All type of |fraud Commercial Commercial | Private

Commercial || Private Private Commercial Industrial || Criminal Criminal Commercial | Private Industrial Industrial | Criminal

CUYPER Jean-PierreDE DECUYPER CUYPER Jean-Pierre Doctor in criminology Doctor in criminology Jean-Pierre DE CUYPER

s

Doctor in criminology

ng ic y gy gation c l

WillyDE DECUYPER CUYPER Willy Willy DE CUYPER Criminologist

Min. Home Office # 14.218.06 Min. Home Office # 14.218.06

Criminologist Min. Home Office # 14.218.06 Criminologist

Forgery Forgery Finances Finances Forgery Betraying Betraying Finances Inheritances Inheritances Betraying FamilyRights Rights Family Inheritances Tracing of Hacking Tracing ofRights Hacking Family Protection Business Protection Business Tracing ofofof Hacking Discreet internal Auditing Discreet internal Auditing Protection of Business Discreet internal Auditing

persons Defensive DefensiveEconomic EconomicIntelligence Intelligence Defensive Economic Intelligence

WillyDE DECUYPER CUYPER Willy Art Expert ArtDE Expert Willy CUYPER

Jean-PierreDE DECUYPER CUYPER Jean-Pierre Forensics Forensics Jean-Pierre DE CUYPER

Art Expert

Forensics

Antiquetoys toys Antique Antique porcelaine dolls Antique porcelaine Antique toys dolls Antique collectibles Antique collectibles Antique porcelaine dolls Automatons Automatons Antique collectibles Valuable furniture Valuable furniture Automatons Valuable furniture

Expertappraisement appraisementfor forprivate privatepersons persons Expert Expert appraisement for private persons

{{ { {

ns

Investigations Investigations Surveillances Investigations Surveillances Shadowings Surveillances Shadowings Shadowings

Handwriting Handwriting Graphistic Graphistic Handwriting Philately Philately Graphistic Genealogy Genealogy Philately Internal navigation Internal navigation Genealogy Heraldic Heraldic Internal navigation Armorial Armorial Heraldic Armorial

{

Expert advices advices Expert Consultancy Conciliations Expert advices Consultancy Conciliations Assesments Consultancy Conciliations Assesments Valuations Assesments Valuations Arbitrations Valuations Arbitrations Arbitrations

44 88Head Headoffice: office:502 502Avenue AvenueLouise Louise--1050 1050Brussels Brussels--by byappointment appointmentonly only: :+32 +32(0)2 (0)2649 64944 4488 88 Operational office: 10 Pontde deBoisBois-6533 Thuin--+32 +32(0)71 (0)71:59 59 50(0)2 53 649 44 88 Head office:Operational 502 Avenueoffice: Louise10 - Pont 1050 Brussels -6533 by appointment only +32 Thuin 50 53 Operational office: 10 Pont de Bois- 6533 Thuin - +32 (0)71 59 50 53

We doen onze ambitie alle recht aan. Met een nieuwe naam. Legal Forces gaat vanaf nu verder als USG Legal Professionals. U kent kent Legal Legal Forces Forces als als de de specialist specialist met met het het grootste grootste netwerk netwerk van van Legal Legal professionals. professionals. Achter Achter onze onze nieuwe nieuwe naam naam schuilt schuilt een een U grote ambitie, ambitie, over over de de grenzen grenzen heen. heen. In In het het bieden bieden van van ef efciënte ciënte oplossingen. oplossingen. In In de de ontwikkeling ontwikkeling van van onze onze juristen juristen en en paralegals. paralegals. grote Vanaf nu nu heet heet Legal Legal Forces Forces daarom daarom USG USG Legal Legal Professionals, Professionals, onderdeel onderdeel van van USG USG Professionals. Professionals. Een Een nieuwe nieuwe naam. naam. Dezelfde Dezelfde Vanaf expertise. Dezelfde Dezelfde kwaliteit. kwaliteit. Dezelfde Dezelfde contactpersonen. contactpersonen. USG USG Legal Legal Professionals. Professionals. Uniting Uniting Expertise, Expertise, Accelerating Accelerating Ambitions Ambitions expertise.

www.usglegal.be www.usglegal.be