POLSKO-CZESKI S OWNIK TERMINÓW ZINTEGROWANEGO SYSTEMU RATOWNICTWA W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH

POLSKO-CZESKI S£OWNIK TERMINÓW ZINTEGROWANEGO SYSTEMU RATOWNICTWA W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH

Opracowanie i redakcja

Redaktor naukowy prof. dr hab. MIECZYS£AW BALOWSKI

Autorzy hase³: GRA¯YNA BALOWSKA MIECZYS£AW BALOWSKI JUSTYNA KOŒCIUKIEWICZ JOANNA MAKSYM-BENCZEW SEBASTIAN TABO£ ANNA WRÓBLEWSKA ALINA ZIMNA

INSTYTUT NEOF I L OLOG I I PAÑSTWOWEJ WY¯SZEJ SZKO£Y ZAWODOWEJ W RACIBORZU

POLSKO-CZESKI S£OWNIK TERMINÓW ZINTEGROWANEGO SYSTEMU RATOWNICTWA W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH

pod redakcj¹ Mieczys³awa Balowskiego

Racibórz 2014

Recenzenci:

ANNA MACIEJ, Wydzia³ Szkolenia i Sportu Komendy Wojewódzkiej Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej w Katowicach LADISDLAV LANG, Krajské zdravotnické operaèní støedisko, Integrované bezpeènostní centrum Moravskoslezského kraje v Ostravì

Projekt ok³adki: EVA DAMBORSKÁ Autorzy hase³: Gra¿yna Balowska (GB), Mieczys³aw Balowski (MB), Justyna Koœciukiewicz (JK), Joanna Maksym-Benczew (JM-B), Sebastian Tabo³ (ST), Anna Wróblewska (AW), Alina Zimna (AZ) Ekwiwalenty angielskie: DANIEL VOGEL Korekta:

MARCELA GRYGERKOVÁ JAN CIEŒLAK

Publikacja opracowana i wydana jako wynik realizacji projektu Czesko-polskie centrum leksykograficzne. Projekt jest wspó³finansowany przez Uniê Europejsk¹ ze œrodków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Wspó³pracy Transgranicznej Republika Czeska – Rzeczpospolita Polska 2007–2013 „PRZEKRACZAMY GRANICE”. Publikacja dofinansowana przez Wydawnictwo PRO.

© Autorzy hase³, 2014

ISBN 978–83–63090–52–4

Wydawca:

Instytut Neofilologii PWSZ w Raciborzu, ul. J. S³owackiego 55, 47–400 Racibórz, Wydawnictwo PRO, skr. poczt. 7, 59–230 Prochowice. Nak³ad: 200 egz. Objêtoœæ: 27 arkuszy druk. Papier offset 80 g.

Spis treœci

Terminologia zintegrowanego systemu ratownictwa w sytuacjach kryzysowych – za³o¿enia projektu i jego realizacja . . . . . . . . . . . . . . 1. Czesko-polskie centrum leksykograficzne . . . . . 2. Zintegrowany system ratownictwa w sytuacjach kryzysowych . . . . . . . . . . . . . . . 3. Polsko-czeski s³ownik terminów zintegrowanego systemu ratownictwa w sytuacjach kryzysowych . . 3.1. Budowa artyku³u has³owego . . . . . . . 3.2. Ingerencje w tekst cytowany w has³ach S³ownika

. . . .

7 8

. .

10

. . . . . .

12 12 14

. . . . .

. . . . .

17 17 20 21 23

Pozosta³e skróty . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Tekstowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Indeksowe . . . . . . . . . . . . . . . . . .

35 35 36

Wykaz skrótów literatury Ÿród³owej . 1. Uchwa³y, ustawy i rozporz¹dzenia . 2. S³owniki i encyklopedie . . . . . 3. Opracowania monograficzne . . . 4. Opracowania tematyczne na stronach

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . internetowych

. . . . .

POLSKO-CZESKI S£OWNIK TERMINÓW ZINTEGROWANEGO SYSTEMU RATOWNICTWA W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH

39

Terminologia zintegrowanego systemu ratownictwa w sytuacjach kryzysowych – za³o¿enia projektu i jego realizacja

Up³ynê³o ju¿ prawie 20 lat od tragicznej powodzi, która nawiedzi³a polsko-czeskie pogranicze okolic Ostrawy i Raciborza. Ludzie po obu stronach granicy musieli siê skonsolidowaæ i wzajemnie sobie pomagaæ, aby skutki tej powodzi zminimalizowaæ po obu stronach granicy. Jednak groŸba kolejnych powodzi nie zniknê³a. Coraz bardziej ulewne deszcze oraz wiosenne roztopy daj¹ znaæ o sobie. Do tego dochodz¹ ró¿nego rodzaju wypadki i katastrofy, jak choæby katastrofa kolejowa w Studance ko³o Ostrawy. Innym nieszczêœciom sprzyja tak¿e otwarcie granic i zbytnia ufnoœæ ludzi w uczciwoœæ drugiego cz³owieka. W ka¿dym przypadku konieczna jest szybka i skuteczna komunikacja nie tylko zwyk³ych ludzi, obywateli Republiki Czeskiej czy obywateli Rzeczypospolitej Polskiej, ale tak¿e s³u¿b ratownictwa spo³ecznego lub s³u¿b porz¹dkowych. Ten fakt zmusi³ nas do refleksji nad koniecznoœci¹ opracowania dwujêzycznego s³ownika terminologii, której u¿ywaj¹ s³u¿by graniczne lub policyjne na pograniczu, s³u¿by ratownictwa medycznego czy stra¿y po¿arnej, a tak¿e pracownicy centrum zarz¹dzania kryzysowego. Nie chodzi tutaj o s³ownik zawieraj¹cy pe³ny zestaw terminów pojawiaj¹cych siê w dokumentach tych s³u¿b czy u¿ywanych w ich wewnêtrznej komunikacji, ale o te terminy, których u¿ycie w sytuacjach kryzysowych jest niezbêdne. W tej sytuacji bohemiœci Zak³adu Filologii S³owiañskiej Pañstwowej Wy¿szej Szko³y Zawodowej w Raciborzu przyst¹pili do opracowania Polsko-czeskiego s³ownika terminów zintegrowanego systemu ratownictwa w sytuacjach kryzysowych, który jest oparty na terminologii wykorzystywanej przez s³u¿by wchodz¹ce w sk³ad Zintegrowanego Systemu Ratownictwa w Polsce oraz Integrovanego záchrannego systému w Czechach z uwzglêdnieniem ich terenu dzia³ania: polsko-czeskie pogranicze. Staraliœmy siê zarejestrowaæ wszystkie terminy, które wyst¹pi³y w analizowanych przez nas materia³ach, ukazuj¹cych przebieg dzia³añ ratowniczych

8

Terminologia zintegrowanego systemu ratownictwa...

w sytuacjach kryzysowych na polsko-czeskim pograniczu w ostatnich 15 latach. W ten sposób powsta³ wstêpny indeks wyrazów has³owych, na którym oparliœmy koncepcjê S³ownika. Nastêpnie skonsultowaliœmy ten indeks z pracownikami poszczególnych s³u¿b, a mianowicie z funkcjonariuszami policji, stra¿y granicznej, pracownikami pogotowia ratunkowego, stra¿y po¿arnej oraz lokalnego centrum zarz¹dzania kryzysowego, a tak¿e ochotnikami wodnego ochotniczego pogotowia ratunkowego i górskiego ochotniczego pogotowia ratunkowego. W efekcie tych konsultacji zosta³ opracowany wykaz hase³, które powinny znaleŸæ siê w S³owniku. W pracach wykorzystywaliœmy tak¿e literaturê fachow¹, co umo¿liwi³o nam unikniêcie b³êdnych definicji (tzw. definicji, opartych na wiedzy naiwnej), a tak¿e subiektywizmu podczas budowania definicji semantycznych poszczególnych hase³ s³ownikowych. Natomiast cytowanie definicji znajduj¹cych siê w urzêdowych tekstach, takich jak: ustawy, rozporz¹dzenia, zarz¹dzenia, instrukcje, opisy procedur, a tak¿e w istniej¹cych ju¿ s³ownikach, jak np. S³ownik medyczny, Ma³y s³ownik po¿arniczy itp., pozwoli³o na wskazanie w³aœciwego znaczenia oraz zakresu u¿ycia przytoczonych w S³owniku terminów. Trzeba bowiem zwróciæ uwagê na fakt nie zawsze pe³nej ekwiwalencji terminów u¿ywanych przez polskie i czeskie s³u¿by ratownicze czy porz¹dkowe. Wprawdzie brzmienie tych terminów jest podobne, to (przede wszystkim) zakres ich u¿ycia nie zawsze, wyznacza go bowiem obiektywna rzeczywistoœæ, w której funkcjonuj¹ te s³u¿by, nie zawsze to¿sama po obu stronach granicy. Zatem podawanie samych ekwiwalentów by³oby niekiedy myl¹ce. Oczywiœcie, taki s³ownik nie mo¿e s³u¿yæ w sytuacjach nag³ych. Jest on bowiem przeznaczony do pracy w okresach miêdzy sytuacjami kryzysowymi. Wychodz¹c jednak naprzeciw oczekiwaniom pomocy w sytuacjach kryzysowych, opracowaliœmy równie¿ mniejsze s³owniczki, które zawieraj¹ jedynie ekwiwalenty terminologiczne, przy czym ich u¿ytecznoœæ jest ograniczona z powy¿ej opisanych powodów. Podanie definicji terminu w Polsko-czeskim s³owniku terminów zintegrowanego systemu ratownictwa w sytuacjach kryzysowych pozwoli u¿ytkownikom tych s³owniczków unikn¹æ sytuacji k³opotliwych pod warunkiem, ¿e wczeœniej zapoznaj¹ siê z niniejszym S³ownikiem.

1. Czesko-polskie centrum leksykograficzne S³ownik nasz jest wynikiem wieloletniej pracy leksykograficznej, wykonanej przez zespó³ polski w ramach projektu Czesko-polskie centrum leksykograficzne (nr CZ.3.22/2.3.00/11.02600), wspó³finansowanego przez Uniê Europejsk¹ (ze œrodków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Wspó³pracy Transgranicznej Republika Czeska – Rzeczpos-

Terminologia zintegrowanego systemu ratownictwa...

9

polita Polska 2007–2013 „PRZEKRACZAMY GRANICE”) i Pañstwow¹ Wy¿sz¹ Szko³ê Zawodow¹ w Raciborzu. Pragniemy wiêc w tym miejscu serdecznie podziêkowaæ wszystkim, którzy przyczynili siê – choæby w niewielkim stopniu – do tego, aby ten S³ownik powsta³. Szczególnie chcieliœmy podziêkowaæ Pañstwu ANNIE MACIEJ i LADISLAVOWI LANGOWI za wnikliwe przejrzenie S³ownika i wprowadzenie wielu istotnych poprawek. Czesko-polskie centrum leksykograficzne jest projektem kierowanym przez Uniwersytet Palackiego w O³omuñcu. Jego wykonawc¹ po stronie polskiej jest Pañstwowa Wy¿sza Szko³a Zawodowa w Raciborzu, w której powo³ano zespó³, wy³oniony z pracowników Zak³adu Filolofii S³owiañskiej oraz bohemistów spoza PWSZ (uczelni z terenu pogranicznego, jak Uniwersytet Opolski czy Uniwersytet Wroc³awski), kierowany przez prof. dra hab. Mieczys³awa Balowskiego. W sk³ad zespo³u naukowo-badawczego, który jest odpowiedzialny za merytoryczny aspekt projektu, weszli równie¿: doc. dr Daniel Vogel, dr Gra¿yna Balowska, dr Justyna Koœciukiewicz, dr Joanna Maksym-Benczew, dr Sebastian Tabo³, mgr Alina Zimna oraz mgr in¿. Anna Wróblewska. Realizowa³ on polsk¹ czêœæ projektu pod nazw¹ Terminologia zintegrowanego systemu s³u¿b reagowania w sytuacjach kryzysowych. G³ównym celem projektu by³o za³o¿enie w obu oœrodkach uniwersyteckich centrum leksykograficznego oraz pog³êbienie wiedzy i znajomoœci jêzykowych grup docelowych, a tak¿e przygotowanie polsko-czeskich s³owników, które maj¹ pomóc w komunikacji na polsko-czeskim pograniczu. Z tego wzglêdu konieczne by³y konsultacje z przedstawicielami grup docelowych (np. stra¿aków, policji, pracowników s³u¿b medycznych, stra¿y granicznej itp.). Celem szczegó³owym zaœ by³o stworzenie wspó³pracy uczelni wy¿szych z instytucjami publicznymi poprzez organizowanie wspólnych konferencji i warsztatów, podczas których opracowany by³ tak¿e zestaw hese³ z zakresu s³ownictwa bran¿owego, u¿ywanego w sytuacjach kryzysowych (tutaj sytuacjê krysysow¹ nale¿y rozumieæ bardzo szeroko, nie tylko jako katastrofê) na pograniczu, a tak¿e kursów dokszta³caj¹cych w zakresie komunikacji na polsko-czeskim pograniczu. Do tego celu ma s³u¿yæ równie¿ niniejszy S³ownik, a tak¿e planowane jako kontynuacja projektu s³owniczki ekwiwalentów: czesko-polskie i polskoczeskie, z uwzglêdnieniem jêzyka angielskiego (ekwiwalentów angielskich) jako wspó³czesnego lingua franca. Na marginesie trzeba tu dodaæ, ¿e jako kontynuacja projektu uka¿e siê równie¿ Czesko-polski s³ownik terminów zintegrowanego systemu ratownictwa w sytuacjach kryzysowych. Jednym z efektów polsko-czeskich kontaktów na terenach przygranicznych jest koniecznoœæ kontrastywnego spojrzenia na leksykê jêzyka obu narodów. Obszary jêzyka zwi¹zane z ¿yciem codziennym (wymiana handlowa, turystyka przygraniczna, wspó³praca administracji lokalnej, sytuacje kryzysowe) do tej

10

Terminologia zintegrowanego systemu ratownictwa...

pory nie znajdowa³y siê w centrum zainteresowañ uczelni wy¿szych. Niniejszy projekt zak³ada zmianê tej sytuacji poprzez zaanga¿owanie siê czeskiej i polskiej strony w prace o charakterze leksykograficznym, których celem bêdzie oddanie do dyspozycji szerszemu krêgowi odbiorców s³owników opracowanych z myœl¹ o wykorzystaniu ich w pracy codziennej. Tak zakreœlony projekt pozwoli na integracjê nie tylko polskich i czeskich jêzykoznawców, ale równie¿ studentów po obu stronach granicy, a tak¿e u³atwi komunikacjê przygranicznych placówek organów administracji i s³u¿b pañstwowych. Bêdzie równie¿ stanowi³ próbê wykroczenia nauki poza tradycyjne akademickie ramy. Ze wzglêdu na podjête wczeœniej dzia³ania w ramach projektu Czesko-polskie centrum leksykograficzne nasz S³ownik skierowany jest przede wszystkim do nastêpuj¹cych grup docelowych: 1) pracownicy administracji lokalnej po obu stronach polsko-czeskiej granicy, 2) polskie s³u¿by ratownicze, bêd¹ce bezpoœrednimi odbiorcami produktów projektu, 3) pracownicy naukowi i studenci uczelni raciborskich, opolskich, katowickich, wroc³awskich, o³omunieckich, opawskich i ostrawskich. Ponadto trzeba tu dodaæ, ¿e projekt ten mieœci siê w ramach jednego z priorytetów Strategii Rozwoju Województwa Œl¹skiego 2000–2020, która zak³ada wzmo¿enie wspó³pracy miêdzyregionalnej i miêdzynarodowej, w tym transgranicznej, postuluj¹c wsparcie dzia³añ transgranicznych na pograniczu polsko-czeskim, i jest powi¹zany z polem „Zasoby ludzkie, równoœæ szans i zagadnienia spo³eczne” oraz z priorytetem „Edukacja, kultura, mobilnoœæ i aktywizacja zasobów ludzkich”.

2. Zintegrowany system ratownictwa w sytuacjach kryzysowych Po 1990 roku zarówno w Polsce, jak i w Czechach rozpoczêto prace nad utworzeniem pañstwowego systemu ochrony ludnoœci w sytuacjach kryzysowych. W ten sposób powo³ano do ¿ycia dwa systemy: Krajowy System Ratowniczo-Gaœniczy w Polsce i Zintegrowany System Ratowniczy (Integrovaný záchranný systém) w Czechach, których celem by³a poprawa skutecznoœci i szybkoœci reagowania w sytuacjach kryzysowych w kraju. I choæ s¹ to systemy kierowane centralnie, to w konkretnych przypadkach zarz¹dzanie kryzysowe nastêpuje oddolnie, na najni¿szym szczeblu administracji pañstwowej. Pocz¹tkowo systemy te funkcjonowa³y wystarczaj¹co, dopiero katastrofalna powódŸ z 1997 roku ukaza³a ich s³aboœci. Podjêto wiêc dalsze prace nad ulepszeniem systemów, kiedy to m.in. ponownie zdefiniowano funkcje i zadania systemu powiadamiania ratunkowego. Okreœlono nowe zasady dzia³ania syste-

Terminologia zintegrowanego systemu ratownictwa...

11

mu zarz¹dzania kryzysowego (por. Ustawê z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarz¹dzaniu kryzysowym). W Polsce opracowano tak¿e nowy system Pañstwowe Ratownictwo Medyczne. Oficjalnie zosta³ on powo³any ustaw¹ z dnia 8 wrzeœnia 2006 r. o Pañstwowym Ratownictwie Medycznym dla realizacji zobowi¹zania pañstwa do zapewnienia pomocy ka¿demu obywatelowi znajduj¹cemu siê w stanie nag³ego zagro¿enia zdrowotnego, w tym tak¿e wynikaj¹cego z udzia³u w sytuacji kryzysowej. W Czechach zaœ na nowo zdefiniowano niektóre pojêcia Zintegrowanego Systemu Ratownictwa, jak np. pojêcie dzia³ania ratunkowe, za które uznano m.in. dzia³ania zmierzaj¹ce do odwrócenia lub ograniczenia bezpoœredniego oddzia³ywania skutków powsta³ych w zdarzeniach nadzwyczajnych, szczególnie tych, które zagra¿aj¹ ¿yciu cz³owieka, jego maj¹tkowi lub œrodowisku naturalnemu, wprowadzone na mocy ustawy z dnia 9 sierpnia 2000 r. (por. Zákon è. 239/2000 Sb. o integrovaném záchranném systému). Powo³ano tak¿e sta³e oœrodki informacyjne i operacyjne, nad którymi nadzór powierzono stra¿y po¿arnej, przy czym za podstawowe jednostki wchodz¹ce w sk³ad systemu uznano: stra¿ po¿arn¹ i inne jednostki ochrony przeciwpo¿arowej, s³u¿by ratownictwa medycznego oraz policjê Republiki Czeskiej (szerzej patrz: Terminologia zintegrowanego systemu reagowania w sytuacjach kryzysowych, red. M. Balowski, Racibórz 2013). Struktura obu systemów ratownictwa w sytuacjach kryzysowych jest podobna. Nowy system zarz¹dzania kryzysowego w Polsce (oraz systemy Polskie Ratownictwo Medyczne i Krajowy System Ratowniczo-Gaœniczy) okreœla jednostki ratownictwa medycznego, którymi s¹: szpitalne oddzia³y ratunkowe (SOR) i zespo³y ratownictwa medycznego (ZRM) l¹dowe oraz lotnicze; jednostki wspomagaj¹ce Polskie Ratownictwo Medyczne: GOPR (na podstawie przepisów ustawy z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeñstwie i ratownictwie w górach), WOPR (na podstawie przepisów ustawy z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeñstwie osób przebywaj¹cych na obszarach wodnych) oraz jednostki podleg³e ministrowi spraw wewnêtrznych (policja, stra¿ graniczna), a tak¿e jednostki Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaœniczego (s³u¿by ustawowo powo³ane do niesienia pomocy osobom w stanie nag³ego zagro¿enia ¿ycia ludzkiego lub œrodowiska): Pañstwow¹ Stra¿ Po¿arn¹ (PSP) i inne jednostki ochrony przeciwpo¿arowej (w³¹czone do Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaœniczego). We wspó³czesnym œwiecie w sytuacjach kryzysowych coraz czêœciej zauwa¿a siê niesienie zorganizowanej pomocy poszkodowanym nie tylko w ramach jednego pañstwa, ale tak¿e w ramach wspó³pracy miêdzynarodowej. To mo¿na powiedzieæ równie¿ o sytuacjach kryzysowych powsta³ych na pograniczu polsko-czeskim.

12

Terminologia zintegrowanego systemu ratownictwa...

3. Polsko-czeski s³ownik terminów zintegrowanego systemu ratownictwa w sytuacjach kryzysowych Niniejszy S³ownik powsta³ w oparciu o kartotekê zgromadzon¹ przez cz³onków zespo³u, którzy poddali analizie teksty dotycz¹ce sytuacji kryzysowych na polsko-czeskim pograniczu. Podstawowym za³o¿eniem projektu by³o opracowanie s³ownika dla s³u¿b polskiej strony pogranicza. Dopiero w trakcie jego realizacji postanowiliœmy ten cel nieco zmodyfikowaæ, przygotowuj¹c równoleg³e dwa s³owniki: dla polskiej strony i dla strony czeskiej pogranicza polsko-czeskiego. Pierwszy z nich w³aœnie oddajemy do r¹k czytelników. Drugi bêdzie ukoñczony w przysz³ym roku. Zak³adany odbiorca S³ownika nie oznacza, ¿e nie mo¿e z niego korzystaæ strona czeska z tym zastrze¿eniem, ¿e owo korzystanie jest w tym przypadku utrudnione (has³a s¹ uporz¹dkowane wed³ug alfabetu polskiego). Drugi s³ownik bêdzie uporz¹dkowany wed³ug czeskich zasad i bêdzie zawiera³ wiêksz¹ iloœæ hase³ (materia³ do nich zosta³ ju¿ zgromadzony), których nie zd¹¿yliœmy w³¹czyæ do niniejszego S³ownika ze wzglêdu na harmonogram czasowy projektu oraz ograniczon¹ objêtoœæ S³ownika (któr¹ i tak przekroczyliœmy). Pragniemy w tym miejscu podziêkowaæ Wydawnictwu PRO za pomoc w jego wydaniu.

3.1. Budowa artyku³u has³owego W S³owniku ujêto has³a w uk³adzie alfabetycznym. Ka¿de has³o s³ownikowe sk³ada siê z nastêpuj¹cych elementów: a) w y r a z h a s ³ o w y – jest nim wyraz jêzyka polskiego, termin zaczerpniêty z dokumentów urzêdowych danej s³u¿by; b) e k w i w a l e n t a n g i e l s k i – stanowi go termin funkcjonuj¹cy w odmianie brytyjskiej jêzyka angielskiego; c) s y n o n i m (s y n o n i m y) w y r a z u h a s ³ o w e g o – ten element artyku³u has³owego jest fakultatywny, wystêpuje jedynie wtedy, gdy istniej¹ (i s¹ w u¿yciu) wyrazy synonimiczne stosowane w podobnych (lub to¿samych) sytuacjach komunikacyjnych; skróty nazw wielowyrazowych funkcjonuj¹ce na zasadzie synonimów podajemy tak¿e w tej czêœci artyku³u has³owego; synonim lub synonimy umieszczamy po kwalifikatorze SYN.; d) w y r a z ¿ a r g o n o w y (l u b w y r a z y ¿ a r g o n o w e) – wyraz u¿ywany przez pracowników czy funkcjonariuszy danej s³u¿by w komunikacji nieoficjalnej, czyli w ¿argonie tej s³u¿by; pojawiaj¹ siê tutaj tak¿e wyrazy ¿argonowe, u¿ywane przez innych u¿ytkowników jêzyka polskiego czy czeskiego,

Terminologia zintegrowanego systemu ratownictwa...

13

odnosz¹c siê do wyrazu has³owego, np. policjant – gliniarz, policajt – polda itp.; wyraz ¿argonowy umieœciliœmy podobnie jak synonimy po kwalifikatorze SYN.; wyrazy ¿argonowe (slangowe) pojawiaj¹ siê tak¿e po ekwiwalencie czeskim; e) d e f i n i c j a s e m a n t y c z n a ( r e a l n o z n a c z e n i o w a ) – w tej czêœci z regu³y pojawia siê cytat zaczerpniêty z ustawy, rozporz¹dzenia, zarz¹dzenia czy instrukcji zawodowej (np. opisuj¹cej procedury zachowania siê w sytuacji kryzysowej), jeœli zaœ brakuje takiej definicji w Ÿród³ach oficjalnych, urzêdowych, wpisaliœmy tutaj definicjê z istniej¹cego s³ownika np. medycznego, po¿arniczego itp., w ostatecznoœci, czyli w wyniku braku definicji w gatunkach urzêdowych i w s³ownikach, postanowiliœmy umieœciæ tutaj definicjê zbudowan¹ przez nas, skonsultowan¹ z pracownikami s³u¿by, której dotyczy; f) l o k a l i z a c j a d e f i n i c j i – tutaj podajemy w formie skrótu odnoœnik do Ÿród³a oficjalnego, urzêdowego, z którego zosta³a zaczerpniêta definicja; element ten nie pojawia siê, jeœli definicja pochodzi od autorów s³ownika; g) e k w i w a l e n t c z e s k i – termin, który wystêpuje w dokumentach urzêdowych czeskich i jest u¿ywany w sytuacji, w której pojawi siê wyraz has³owy – termin polski (po tym nastêpuje definicja wraz z lokalizacj¹, jak wy¿ej); h) k w a n t y f i k a t o r y: – o k r e œ l a j ¹ c e w y r a z s y n o n i m i c z n y lub ¿ a r g o n o w y (SYN.) – pojawia siê on jedynie wtedy, gdy dla wyrazu has³owego znaleziono synonim (lub synonimy) ewentualnie wyraz ¿argonowy (lub wyrazy ¿argonowe); – o k r e œ l a j ¹ c e s ³ u ¿ b ê r a t o w n i c z ¹ lub p o r z ¹ d k o w ¹ (viz Pozosta³e skróty indeksowe) – pojawia siê on jedynie wtedy, gdy wyraz has³owy jest u¿ywany przez przedstawicieli ró¿nych s³u¿b ratowniczych lub funkcjonariuszy porz¹dkowych. W przypadku, gdy wyraz has³owy jest u¿ywany w dwóch znaczeniach, ka¿de z nich wydzielono w formie osobnego has³a s³ownikowego. W ten sposób zwracamy uwagê na fakt wieloznacznoœci terminów, które mog¹ byæ u¿ywane przez pracowników czy funkcjonariuszy ró¿nych s³u¿b w innym znaczeniu. Wystêpowanie drugiego i kolejnego znaczenia zaznaczamy cyfr¹ znajduj¹c¹ siê przy wyrazie has³owym, a definicjê poprzedzamy kwantyfikatorem s³u¿by ratowniczej lub porz¹dkowej. Objaœnienia i wykaz skrótów umieszczamy na pocz¹tku S³ownika.

14

Terminologia zintegrowanego systemu ratownictwa...

3.2. Ingerencje w tekst cytowany w has³ach S³ownika W celu aktualizacji definicji, które znajduj¹ siê w opracowaniach monograficznych lub w jedno- czy dwujêzycznych s³ownikach terminów s³u¿b reagowania w sytuacjach kryzysowych, musieliœmy dokonaæ kilku zmian w definicjach zaczerpniêtych z powy¿ej wspomnianych opracowañ. Dotycz¹ one albo strony ortograficznej, albo semantycznej. W ca³ym S³owniku zachowujemy ortografiê tekstu polskiego zgodn¹ ze wspó³czesnymi zasadami pisowni polskiej (Nowy s³ownik ortograficzny PWN z zasadami pisowni i interpunkcji, opracowanie zasad pisowni i interpunkcji polskiej prof. E. Polañski, 2 wyd., Warszawa: PWN, 2002 i nastêpne wydania), a tekstu czeskiego – z aktualnymi zasadami czeskiej orgtografii (Pravidla èeského pravopisu s dodatkem Ministerstva školství, mládeûe a tìlovýchovy Èeské republiky. 1. vyd., Praha: Academia, 1998 i kolejne wydania). W tej sytuacji, jeœli w cytacie znajduje siê odstêpstwo od powy¿ej wspomnianych zasad, zostaje ono poprawione zgodnie ze wspó³czesnymi zasadami ortograficznymi. Idzie bowiem o jak najwiêksze u³atwienie korzystania ze S³ownika przez wspó³czesnych odbiorców. Ingerencje w tekst cytowany, maj¹ce na celu jego aktualizacjê lub ³atwiejsze zrozumienie, mog¹ dotyczyæ tak¿e: 1. Z a m i a n y t e r m i n ó w, k t ó r e d z i œ w y s z ³ y j u ¿ z u ¿ y c i a, np. wszêdzie zast¹piono termin po¿arnik terminem stra¿ak (podaj¹c jedynie ten termin jako synonim – archaizm – leksemu stra¿ak), w haœle DOGASZANIE PO¯ARU („faza dzia³añ bojowych zwi¹zana z gaszeniem pojedynczych ognisk po¿aru”; Ma³y s³ownik po¿arniczy, Warszawa 1990, s. 47) wymieniono wyraz bojowych na ratowniczo-gaœniczych (termin u¿ywany dziœ przez funkcjonariuszy stra¿y po¿arnej): „Faza dzia³añ [ratowniczo-gaœniczych] zwi¹zana z gaszeniem pojedynczych ognisk po¿aru” MSP1990, s. 47. 2. P o m i n i ê c i a l u b w y m i a n y p a r a m e t r ó w s p r z ê t u, k t ó r e s ¹ d z i œ n i e a k t u a l n e, na parametry sprzêtu dziœ u¿ywanego, np. w haœle KOC GAŒNICZY definicjê „podrêczny sprzêt gaœniczy stosowany podczas gaszenia po¿aru, nakrywa siê nim ognisko po¿aru (metoda gaszenia po¿aru), odcinaj¹c w ten sposób dostêp tlenu i powietrza. Rozró¿nia siê koce gaœnicze oznaczone TA – z tkaniny azbestowej i TS – z tkaniny szklanej” (Ma³y s³ownik po¿arniczy, Warszawa 1990, s. 104) przestylizowano w sposób nastêpuj¹cy, pomijaj¹c treœæ dziœ nieu¿ywan¹ (np. koce azbestowe): „Sprzêt gaœniczy, przeznaczony do gaszenia ma³ych po¿arów. Dzia³anie gaœnicze polega na odciêciu dop³ywu powietrza do pal¹cego siê przedmiotu” MSP 1990, s. 104.

Terminologia zintegrowanego systemu ratownictwa...

15

3. P o s z e r z e n i a t e k s t u c y t o w a n e g o o t r e œ æ a k t u a l i z u j ¹ c ¹ d e f i n i c j ê h a s ³ a, np. w haœle BOSAK STRZECHOWY tekst „sprzêt po¿arniczy sk³adaj¹cy siê z trójzêbnego grotu stalowego i drzewca z tarcicy sosnowej po³¹czonych razem. Stanowi wyposa¿enie samochodów gaœniczych niektórych tylko ochotniczych stra¿y po¿arnych na wsi” (Ma³y s³ownik po¿arniczy, Warszawa 1990, s. 24) wymieniono na tekst „Sprzêt po¿arniczy, podrêczny sprzêt burz¹cy; sk³adaj¹cy siê z trójzêbnego grotu stalowego i drzewca z tarcicy sosnowej po³¹czonych razem. Stanowi wyposa¿enie samochodów gaœniczych po¿arniczych. […] Bosak strzechowy obs³ugiwany jest przez co najmniej 2 osoby. S³u¿y do rozrywania strzech, stogów siana i s³omy oraz stert materia³ów w³ókienniczych. Ca³kowita masa bosaka wynosi oko³o 8 kg, d³ugoœæ oko³o 5,5 m” MSP 1990, s. 24. Natomiast w haœle LINKA DO WʯY SSAWNYCH uzupe³niono definicjê „Sprzêt po¿arniczy, s³u¿¹cy do: a) podwi¹zania celem zabezpieczenia linii ssawnej przed obci¹¿eniem, przypadkowym od³¹czeniem od pompy i spadniêciem do zbiornika wodnego, z którego pobierana jest woda, b) odwodnienia linii ssawnej przez zawór smoka ssawnego po zakoñczeniu pobierania wody” o treœæ: „Linka do wê¿y ssawnych jest zakoñczona z jednej strony pêtl¹, a z drugiej stalowym zatrzaœnikiem owalnym”. 4. Z a w ê ¿ e n i a t r e œ c i d e f i n i c j i d o c z ê œ c i a k t u a l n e j d l a s y t u a c j i k r y z y s o w y c h n a p o g r a n i c z u, z jednoczesnym jej przestylizowaniem, np. w haœle BUTY STRA¯ACKIE SPECJALNE tekst cytowany „specjalistyczne obuwie o wysokiej klasie bezpieczeñstwa, przydatne do ratowniczych akcji gaœniczych, gaszenia ognia, dzia³añ zabezpieczaj¹cych w budynkach, zamkniêtych pomieszczeniach, pojazdach, na statkach lub podobnych œrodkach uczestnicz¹cych w po¿arze lub sytuacji nag³ego zagro¿enia” (http://www.supron.pl/kategoria-buty-strazackie-specjalne) zast¹piliœmy tekstem „Specjalistyczne obuwie o wysokiej klasie bezpieczeñstwa, wykorzystywane podczas akcji ratowniczo-gaœniczych. Specjalne obuwie stra¿ackie jest wodoodporne, wyposa¿one w stalowe wk³adki, posiada podeszwy odporne na niektóre chemikalia i na kontakt z gor¹cym pod³o¿em” www.supron.pl/kategoria-buty-strazackie-specjalne. 5. D o p r e c y z o w a n i a d e f i n i c j i, np. w haœle DOSTARCZANIE WODY GAŒNICZEJ NA DU¯E ODLEG£OŒCI definicjê „system dostarczania wody gaœniczej” (Ma³y s³ownik po¿arniczy, Warszawa 1990, s. 48) uzupe³niono w sposób nastêpuj¹cy: „System dostarczania wody gaœniczej; pobieranie wody w punktach czerpania wody za pomoc¹ pomp po¿arniczych i przesy³anie na teren po¿aru. W zale¿noœci od rodzaju sprzêtu i mo¿liwoœci technicznych oraz warunków terenowych, wyró¿nia siê nastêpuj¹ce systemy

16

Terminologia zintegrowanego systemu ratownictwa...

dostarczania wody: a) przet³aczanie wody, b) przepompowywanie wody, c) dowo¿enie wody, d) system mieszany (kombinowany), w sk³ad którego mog¹ wchodziæ wszystkie b¹dŸ niektóre systemy dostarczania wody na du¿e odleg³oœci” MSP 1990, s. 48. Podobnie w haœle KLAPY DYMOWE sformu³owanie „pokrywa umieszczona na otworze dachu lub stropodachu, otwierana w celu usuniêcia drog¹ wentylacji naturalnej nagromadzonych w budynkach gor¹cych gazów po¿arowych i dymów po¿arowych” (Ma³y s³ownik po¿arniczy, Warszawa 1990, s. 100) zast¹piono okreœleniem „Urz¹dzenia, które prawid³owo zaprojektowane pod wzglêdem iloœci, wielkoœci, rozmieszczenia na [...] dachu lub stropodachu, chroni¹ pomieszczenia objête po¿arem przed zadymieniem oraz nadmiernym wzrostem temperatury. Klapy dymowe otwierane s¹ w celu usuniêcia drog¹ wentylacji naturalnej nagromadzonych w budynkach gor¹cych gazów po¿arowych i dymów po¿arowych, zapewniaj¹c odpowiednie warunki do ewakuacji ludzi oraz pracy ekip ratowniczych” MSP 1990, s. 100. 6. P o p r a w y s t y l i s t y c z n i e b ³ ê d n y c h s f o r m u ³ o w a ñ, np. w haœle STANOWISKO KIEROWANIA sformu³owanie „stwarzaj¹ce wygodne warunki pracy” zmieniono na „stwarzaj¹ce dogodne warunki pracy”. Podczas ingerowania w tekst oryginalny przyœwieca³ nam cel, aby nie pomijaæ definicji ju¿ istniej¹cych, ale je zaktualizowaæ lub uproœciæ w zrozumieniu, wskazuj¹c tym samym na cenne uwagi i informacje znajduj¹ce siê w nich, np. starsze terminy stosowane w akcjach ratowniczych czy inne rodzaje sprzêtów. Informacje te mog¹ siê przydaæ do celów odmiennych ni¿ komunikacja w sytuacjach wymagaj¹cych nag³ego reagowania na dzisiejszym polsko-czeskim pograniczu. Ponadto w celu u³atwienia korzystania z niniejszego S³ownika tekstu cytowanego (definicji semantycznej) nie ujmujemy w cudzys³ów, ale zamieszczamy po nim skrót, pozwalaj¹cy zlokalizowaæ go w tekœcie Ÿród³owym, tym samym pozostawiaj¹c definicjê terminu has³owego na prawach cytatu. Mieczys³aw Balowski

Wykaz skrótów literatury Ÿród³owej

1. Uchwa³y, ustawy i rozporz¹dzenia BØJPO 2001

Bojový øád jednotek požární ochrany - taktické postupy zásahu, Metodický list èíslo 2P, Ministerstvo vnitra – generální øeditelství Hasièského záchranného sboru Èeské republiky, 29. øíjna 2001.

BØJPO 2002

Bojový øád jednotek požární ochrany - taktické postupy zásahu, Metodický list èíslo 8Ø, Ministerstvo vnitra – generální øeditelství Hasièského záchranného sboru Èeské republiky, 31. øíjna 2002.

DS III

Dyrektywa Seveso III – Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/18/UE z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie kontroli zagro¿eñ powa¿nymi awariami zwi¹zanymi z substancjami niebezpiecznymi, zmieniaj¹ca, a nastêpnie uchylaj¹ca dyrektywê Rady 96/82/WE

KC

Kodeks Cywilny

KD

Kodeks Drogowy – prawo o ruchu drogowym

KK

Kodeks Karny

NEP è. 562/2006

Naøízení Evropského parlamentu a Rady (ES) è. 562/2006 ze dne 15. bøezna 2006 (kodex Spoleèenství o pravidlech upravujících pøeshranièní pohyb osob; Schengenský hranièní kodex)

PN-M-34507

PN-M-34507: 2002. Instalacja gazowa – Kontrola okresowa

RMI 2002

Rozporz¹dzenie Ministerstwa Infrastruktury z 22 lipca 2002 r. w sprawie rejestracji i oznaczania pojazdów

RMI 2002

Rozporz¹dzenia Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadaæ budynki i ich usytuowanie

RMSW 1992

Rozporz¹dzenie Ministra Spraw Wewnêtrznych z dnia 3 listopada 1992 r. w sprawie ochrony przeciwpo¿arowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów

RMSWiA 2003

Rozporz¹dzenie Ministra Spraw Wewnêtrznych i Administracji z dnia 18 sierpnia 2003 r. w sprawie op³at pobieranych od cudzoziemców za wydanie i wymianê karty pobytu i innych dokumentów w sprawach cudzoziemców

RMSWiA 2009

Rozporz¹dzenie Ministra Spraw Wewnêtrznych i Administracji z dnia 24 lipca 2009 r. w sprawie przeciwpo¿arowego zaopatrzenia w wodê oraz dróg po¿arowych

RMSWiA 2010

Rozporz¹dzenie Ministra Spraw Wewnêtrznych i Administracji z dnia 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpo¿arowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów

RMSWiA 2011

Rozporz¹dzenie Ministra Spraw Wewnêtrznych i Administracji z dnia 18 lutego 2011 r. w sprawie szczegó³owych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaœniczego

RMΠ2003

Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 4 sierpnia 2003 r. w sprawie standardów emisyjnych z instalacji

18

RRM 1990

Wykaz skrótów literatury Ÿród³owej

Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 17 wrzeœnia 1990 r. w sprawie okreœlenia przypadków oraz warunków i sposobów u¿ycia przez policjantów œrodków przymusu bezpoœredniego

TØ 1961

Trestní øád (Zákon è. 141/1961 Sb., o trestním øízení soudním

TZ 2009

Trestní zákoník (Zákon è. 40 ze dne 8. ledna 2009 Trestní zákoník)

(trestního øádu)

Umowa 1999/29.04.

Umowa (w formie wymiany not) z dnia 29 kwietnia 1999 r., miêdzy Rz¹dem Rzeczypospolitej Polskiej a Rz¹dem Zwi¹zkowym Republiki Austrii, podpisana w Wiedniu dnia 29 kwietnia 1999 r., zmieniaj¹ca Umowê miêdzy Rz¹dem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rz¹dem Zwi¹zkowym Republiki Austrii o wzajemnym zniesieniu obowi¹zku wizowego z dnia 18 lipca 1972 r.

ÚoÚPHPHS

Úmluva o úèincích prùmyslových havárií pøesahujících hranice státù, On-line: http://www.sagit.cz/pages/sbirkatxt.asp?zdroj=ss 02058& cd=77&typ=r

Ústavní zákon è. 1/1993

Ústavní zákon è. 1/1993 Sb., Ústava Èeské republiky

Ústavní zákon è. 110/1998

Ústavní zákon è. 110/1998 Sb., o bezpeènosti Èeské republiky

Ustawa 1900/6.04.

Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji

Ustawa 1985/21.03.

Ustawa z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych

Ustawa 1991/24.08.

Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpo¿arowej

Ustawa 1997/20.06.

Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym

Ustawa 2001/18.07.

Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne

Ustawa 2001/27.04.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony œrodowiska

Ustawa 2002/18.04.

Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klêski ¿ywio³owej

Ustawa 2002/30.10.

Ustawa z dnia 30 paŸdziernika 2002 r. o ubezpieczeniu spo³ecznym z tytu³u wypadków przy pracy i chorób zawodowych

Ustawa 2006/13.07. Ustawa 2003/13.06.

Ustawa z dnia 13 lipca 2006 r. o dokumentach paszportowych Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej

Ustawa 2006/8.09.

Ustawa o Pañstwowym Ratownictwie Medycznym z dnia 8 wrzeœnia 2006 r. Rozdzia³ 2 – Ratownicy medyczni i ratownicy

Ustawa 2007/26.04. Ustawa 2011/18.08./G

Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarz¹dzaniu kryzysowym Ustawa z dn. 18. sierpnia 2011 r. o bezpieczeñstwie i ratownictwie w górach i na zorganizowanych terenach narciarskich

Ustawa 2011/18.08./W

Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeñstwie osób przebywaj¹cych na obszarach wodnych

Ustawa 2013/12.12.

Ustawa z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach

Ustawa 2014

Ustawa o ochronie ludnoœci (projekt)

VMDaS è. 243/2001

Vyhláška Ministerstva dopravy a spojù è. 243/2001 Sb., o registraci vozidel

VMV è. 246/2001

Vyhláška Ministerstva vnitra ze dne 29. èervna 2001 è. 246/2001 Sb., o stanovení podmínek požární bezpeènosti a výkonu státního požárního dozoru (vyhláška o požární prevenci)

VMV è. 380/2002

Vyhláška Ministerstva vnitra è. 380/2002 Sb., k pøípravì a provádìní úkolù ochrany obyvatelstva

VMZ è. 55/2011

Vyhláška Ministerstva zdravotnictví è. 55/2011 Sb., o èinnostech zdravotnických pracovníkù a jiných odborných pracovníkù

Wykaz skrótów literatury Ÿród³owej

VMŽP è. 236/2002

19

Vyhláška Ministerstva životního prostøedí è. 236/2002 Sb., o zpùsobu a rozsahu zpracovávání návrhu a stanovování záplavových území

Zákon è. 13/1997 Zákon è. 17/1992

Zákon è. 13/1997 Sb., o pozemních komunikacích Zákon è. 17/1992 Sb., o životním prostøedí, ve znìní pozdìjších pøedpisù

Zákon è. 18/1997

Zákon è. 18/1997 Sb., o mírovém využívání jaderné energie a ionizujícího záøení (atomový zákon) a o zmìnì a doplnìní nìkterých zákonù

Zákon è. 59/2006

Zákon è. 59/2006 Sb., o prevenci závažných havárií zpùsobených vybranými nebezpeènými chemickými látkami nebo chemickými pøípravky

Zákon è. 96/2004

Zákon è. 96/2004 Sb., o podmínkách získávání a uznávání zpùsobilosti k výkonu nelékaøských zdravotnických povolání a k výkonu èinností souvisejících s poskytováním zdravotní péèe a o zmìnì nìkterých souvisejících zákonù (zákon o nelékaøských zdravotnických povoláních)

Zákon è. 97/1993

Zákon è. 97/1993 Sb., o pùsobnosti Správy státních hmotných rezerv

Zákon è. 101/2013

Zákon è. 101/2013 Sb., o silnièním provozu

Zákon è. 105/2011

Zákon è. 105/2011 Sb., tzv. malá novela

Zákon è. 110/1998

Zákon è. 110/1998 Sb., o bezpeènosti Èeské republiky

Zákon è. 133/1985

Zákon è. 133/1985 Sb., o požární ochranì

Zákon è. 159/1999

Zákon è. 159/1999 Sb., o nìkterých podmínkách podnikání v oblasti cestovního ruchu a o zmìnì zákona è. 40/1964 Sb., Obèanský zákoník, ve znìní pozdìjších pøedpisù

Zákon è. 166/1999

Zákon è. 166/1999 Sb., o veterinární péèi a o zmìnì nìkterých souvisejících zákonù, ve znìní pozdìjších pøedpisù

Zákon è. 175/2000

Zákon è.175/2000 Sb., o pøepravním øádu pro veøejnou drážní a silnièní osobní pøepravu

Zákon è. 200/1990

Zákon è. 200/1990 Sb., o pøestupcích

Zákon è. 222/1999

Zákon è. 222/1999 Sb., o zajišování obrany Èeské republiky

Zákon è. 239/2000

Zákon è. 239/2000 Sb., o integrovaném záchranném systému a o zmìnì nìkterých zákonù

Zákon è. 240/2000

Zákon è. 240/2000 Sb., o krizovém øízení (krizový zákon)

Zákon è. 254/2001

Zákon è. 254/2001 Sb., o vodách a o zmìnì nìkterých zákonù

Zákon è. 258/2000

Zákon è. 258/2000 Sb., o ochranì veøejného zdraví a související pøedpisy

Zákon è. 273/2008 Zákon è. 325/1999

Zákon è. 273/2008 Sb., o Policii Èeské republiky Zákon è. 325/1999 Sb., o azylu a o zmìnì zákona è. 283/1991 o Policii Èeské republiky, ve znìní pozdìjších pøedpisù (zákon o azylu)

Zákon è. 326/1999

Zákon è. 326/1999 Sb., o pobytu cizincù na území Èeské republiky a o zmìnì nìkterých zákonù, ve znìní pozdìjších pøedpisù

Zákon è. 356/2003

Zákon è. 356/2003 Sb., o chemických látkách a chemických pøípravcích a o zmìnì nìkterých zákonù

Zákon è. 361/2000

Zákon è. 361/2000 Sb., o provozu na pozemních komunikacích

20

Wykaz skrótów literatury Ÿród³owej

2. S³owniki i encyklopedie AGŒ 2013

Atlas gór œwiata. Szczyty marzeñ. Warszawa 2013.

Ceran 2014

Ceran M., S³ownik tematyczny pojêæ stosowanych w prognozach hydrologicznych, Warszawa 2014.

ÈBT 2002

Èeská bezpeènostní terminologie. Výklad základních pojmù, Brno 2002.

È-PSPF

Èesko-polský slovník policejních frází. Polsko-èeský slovník

EW 2007

Encyklopedia wojskowa, Warszawa 2007.

policejních frází, Opava [b.r.].

Fur-Wój 1993

Furmaga L., Wójcicki J., Ma³y s³ownik morski. Mitel International Ltd, Gdynia 1993.

Hendrych 2009 Kunikowski 2005

Hendrych D. a kol., Právnický slovník, Praha 2009. Kunikowski J., S³ownik podstawowych terminów wiedzy i edukacji do bezpieczeñstwa, Siedlce 2005.

LP 2001

Leksykon policyjny, red. W. P³ywaczewski, G. Kêdzierska, Szczytno 2001.

LWW 1979 MEM1 1982

Leksykon wiedzy wojskowej, Warszawa 1979. Ma³a encyklopedia medycyny, Tom I A–O, red. T. Ro¿matowski, Warszawa 1982.

MEM2 1982

Ma³a encyklopedia medycyny, Tom II P–¯, red. T. Ro¿matowski, Warszawa 1982.

MES 1972

Malý encyklopedický slovník A–Ž, V. Král a kolektiv, Praha 1972.

MSP 1990

Ma³y s³ownik po¿arniczy, Warszawa 1990.

Okoñ 1998

Okoñ W., Nowy s³ownik pedagogiczny, Warszawa 1998.

Omañczyk 1974

Osmañczyk J. E., Encyklopedia spraw miêdzynarodowych i ONZ, Warszawa 1974.

Paryski 2004

Paryski W. H., Wielka encyklopedia tatrzañska, Poronin 2004.

PPzZZK 2008

Podstawowe pojêcia z zakresu zarz¹dzania kryzysowego, Opoczno 2008.

Rad-Par-Par 2004

Radwañska-Paryska Z., Paryski W.H., Wielka encyklopedia tatrzañska, Poronin 2004.

SBaHPaOP 1985

Slovník bezpeènosti a hygieny práce a požární ochrany, red. J. Perchar, Praha 1985.

SN 2009

Stany nag³e, red. T. Hryniewiecki, Medical Tribune Polska, Warszawa 2009.

SPMiT 2014

Szkolenie wspinaczkowe – metodyka i technika, oprac. W. Krzy¿anowski. On-line: http://Wychowaniefizyczne.pl/ userfiles/_download/met_prog_krzyz.pdf.

SPT 2011

S³ownik pojêæ transportowych SRT, Ministerstwo Infrastraktury, Warszawa 2011.

Sta-Gib-Hed 2013

Stacey R., Gibson S., Hedley P., Europejski s³ownik dotycz¹cy po¿arów lasu, t³um. J. Piwnicki, Instytut Badawczy Leœnictwa, Sêkocin Stary 2013.

STzZBN 2002

S³ownik terminów z zakresu bezpieczeñstwa narodowego, AON, Warszawa 2002.

STzZPDiZ 2000

S³ownik terminów z zakresu psychologii dowodzenia i zarz¹dzania, Warszawa 2000.

Wykaz skrótów literatury Ÿród³owej

TNS 986

Technický nauèný slovník, Praha1986.

TSPzOKRaPOS 2004

Terminologický slovník pojmù z oblasti krizového øízení a plánování

21

obrany státu, Praha 2004. TSPzOKRaPOS 2009

Terminologický slovník pojmù z oblasti krizového øízení a plánování obrany státu, Praha 2009.

VLS 2009

Velký lékaøský slovník, M. Vokurka, J. Hugo a kolektiv, Praha 2009.

VSPO 2000

Výkladový slovník požární ochrany. POŽÁRNÍ OCHRANA – SLOVNÍK. Termíny specifické pro požární ochranu, záchranné služby a manipulaci s nebezpeènými látkami, díl 1. a 2., Ostrava 2000.

3. Opracowania monograficzne AC

Anatomia cz³owieka. Podrêcznik dla studentów medycyny, red. J. Soko³owska-Pituchowa, Wroc³aw 2005.

ARPDSK 2008

Analiza regulacji prawnych dotycz¹cych sp³ywów kajakowych, Kancelaria Sejmu Biuro Analiz i Dokumentacji, 22.09.2008. On-line: http://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania /88/plik/002.pdf

Bat-Char-Now 2012

Batóg M., Charko I., Nowicki K., Zadania policji w sytuacjach kryzysowych, S³upsk 2012.

Blahùt 2004

Blahùt J., Pøíèiny vzniku lavin, jejich základní typy a klasifikace, Roèníková práce, Katedra fyzické geografie a geoekologie PøF UK, Praha 2004.

Boch-Rei 2010

Bochenek A., Reicher M., Anatomia cz³owieka, tom III, Pañstwowy Zak³ad Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 2010.

Bo-Du-Mor 2003

Boratyñski J., Dudek B., Morkis G., Obs³uga klienta: prawo pracy, higiena pracy, Warszawa 2003.

BS ÈR 2003

Bezpeènostní strategie ÈR, Praha 2003.

Èech-Mi 2008

Èechovská M., Miler T., Plavání, Praha 2008.

Èihák 2004

Èihák R., Anatomie 3, Grada, Praha 2004.

Cejp 1939

Cejp L., Jazyková stránka povelu, „Slovo a slovesnost” 1939, nr 2.

Dro¿d¿ 2011

Dro¿d¿ P. (red.), 100 porad gór, tom 1, Kraków 2011.

Dyl¹g 2010

Dyl¹g D., Przewodnik wysokogórski Orla Peræ, Pruszków 2010.

ESDPL 2013

Europejski s³ownik dotycz¹cy po¿arùw lasu, przek³. i oprac. J. Piwnicki, R. Szczygie³, Instytut Badawczy Leœnictwa, Sêkocin Stary 2013.

Fyf-Pe 2003 Gil 2004

Fyffe A., Peter I., Podrêcznik wspinaczki, £ódŸ 2003. Gil D., Sprzêt ratowniczy, Szko³a Podoficerska Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2004.

HA 2007

Frank T., Kublák T. a kolektiv, Horolezecká abeceda, Praha 2007.

Heb-Mad

Hebda P., Madejski J., Zawód z pasj¹, Bielsko-Bia³a 2004.

Hnát 2011

Hnát T., Techniky záchrany tonoucích a požadavky pro výkon vodního záchranáøe v Èeské republice a v USA. Diplomová práce, Olomouc 2011.

Hon-Tu 2004

Honzík M., Tuèek D., Základní vybavení pro nouzové situace, „Èeský horolezecký svaz” 2004, nr 11.

22

Jan-Szmi-Ziel 2001

Wykaz skrótów literatury Ÿród³owej

Janicki S., Szmitowska M., Zieliñski W., Dostêpnoœæ farmaceutyczna i dostêpnoœæ biologiczna leków, Warszawa 2001.

Kaufmann 2007 Kitler 2001

Kaufmann J., Záchranáø. První pomoc, Praha 2007. Kitler W., Powszechna ochrona ludnoœci w œwietle ustaleñ miêdzynarodowych, „Zeszyt Problemowy” 2001, nr 1.

Ko³odziñski

Ko³odziñski E., Wprowadzenie do zarz¹dzania bezpieczeñstwem. Online: www.uwm.edu.pl/mkzk/ download/wprowadzenie.pdf.

Koziej 2011

Koziej S., Bezpieczeñstwo: istota, podstawowe kategorie i historyczna ewolucja, „Bezpieczeñstwo Narodowe” 2011, nr 18.

Kraw-Kam-Korz 2000

Krawczyk J., Kamiñski J., Korzec I., Wybrane zagadnienia z zakresu kursu podstawowego dla policjantów, Pi³a 2000.

Kunikowski 2002

Kunikowski J., Wiedza i edukacja dla bezpieczeñstwa, Warszawa 2002.

Larsen 2013

Larsen R., Anestezjologia, tom 2, Wroc³aw 2013.

Lehká 2007/2008

Lehká M., Branné plavání, dopomoc unavenému plavci, záchrana tonoucího, Plavecká škola Uherské Hradištì 2007/2008 [praca nieopublikowana].

Lie-Vo 2013

Lienerth R., Vogel J., Uzly pro provozování horolezectví a lanových technik. Skripta ÈHS. On-line: http://horovsb.mrak.cz/files/uzly.pdf.

Mich-Mich

Michniewicz R., Michniewicz I., Œwiatowy problem œmiertelnoœci w wodzie a cechy ratownika i osoby ton¹cej, „Rocznik Bezpieczeñstwa Miêdzynarodowego” V, 2011, s. 284–292.

MRiK 2006

Medycyna ratunkowa i katastrof, red. A. Zawadzki, Warszawa 2006.

MZKP 2003

Metodika zpracování krizových plánù dle § 15 a § 16 naøízení vlády è. 462/2000 Sb., ve znìní naøízení vlády è. 36/2003 Sb.

Nowak 2005

Nowak E., Logistyka w sytuacjach kryzysowych, Warszawa 2005.

OVKIvEUT 2009

Ohrožení vybraných kritických infrastruktur v EU terorismem, Ústí nad Labem 2009.

Pilch-Le 1995

Pilch T., Lepaczyk I., Pedagogika spo³eczna, Warszawa 1995.

Píša 2011

Píša T., Vytvoøení instruktážního DVD bezpeènosti a záchrany ve vodním prostøedí. Bakaláøská práce. Èeské Budìjovice 2011.

Plantz-Wip 2010

Plantz S.H., Wipfler E.J., Medycyna ratunkowa, red. J. Jakubaszko, Wroc³aw 2010.

POS 2001

Przygotowania obronne spo³eczeñstwa, red. J. Kunikowski, Warszawa 2001.

PPO 2012

„Poradce požární ochrany” 2012, è. 1–4.

PR 2004

Pogotowie ratunkowe, red. J. Wojnowski, Warszawa 2004.

PRMdFPSP 2005

Podstawy ratownictwa medycznego dla funkcjonariuszy Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej i innych ratowników Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaœniczego, Warszawa 2005.

Przeworski 1995

Przeworski K., Wp³yw wspó³czesnej mobilnoœci mieszkañców aglomeracji miejsko-przemys³owej na przygotowanie ewakuacji ludnoœci tych obszarów w Polsce, Warszawa 1995.

Ptáèek 2001

Ptáèek B., Záchrana osob na vodì a ledu, Sdružení požárního a bezpeènostního inženýrství v Ostravì, Ostrava 2001.

PwSK 2006

Policja w sytuacjach kryzysowych. Wspó³praca przygraniczna

PZRuODoZADZ 2010

Podstawowe zabiegi resuscytacyjne u osób doros³ych oraz

w ramach Trzeciego Filaru Unii Europejskiej, Bia³ystok 2006. zastosowanie automatycznych defibrylatorów zewnêtrznych (AED),

Wykaz skrótów literatury Ÿród³owej

23

red. J. Andres, R.W. Koster, Polska Rada Resuscytacji, Warszawa 2010. Res

ABC Resuscytacji, red. M.C. Colquhoun, A.J. Handley, T.R. Evans, wyd. I polskie pod red. J. Jakubaszki, Wroc³aw 2002.

RM 2007

Ratownik medyczny, red. J. Jakubaszko, Wroc³aw 2007.

RMwWM 2005

Ratownictwo medyczne w wypadkach masowych, red. J. Cieækiewicz, Wroc³aw 2005.

Rymkiewicz 2007

Rymkiewicz W., Pierwsza pomoc przedlekarska, Tarnobrzeg 2007.

Safjañski 2007

Safjañski T., Wspó³praca policyjna pañstw Obszaru Schengen. Zarys systemu, [w:] Policja w Polsce. Stan obecny i perspektywy, tom II, Poznañ 2007.

Stadtmüller 2003

Stadtmüller E., Unia Europejska. S³ownik encyklopedyczny, Wydawnictwo Europa, Warszawa 2003.

SW-MiT 2014

Szkolenie wspinaczkowe – metodyka i technika, oprac. W. Krzy¿anowski. Online: http://www.wychowaniefizyczne.pl/ userfiles/_download/met_prog_krzyz.pdf.

Štìtina a kol. 2000

Štìtina J. a kol., Medicína katastrof a hromadných neštìstí, Grada Publishing, Praha 2000.

Štìtina a kol. 2014

Štìtina J. a kol., Zdravotnictví a integrovaný zachranný systém pøi hromadných neštìstích a katastrofách, Grada Publishing, Praha 20014.

Treter 2005

Treter K., Wspinaczka skalna, Bielsko-Bia³a 2005.

Vanìèek 2008

Vanìèek D., Logistika, Èeské Budìjovice 2008.

Volf 2014

Volf O., Záchrana osob z výšky. Online: hmpb.wz.cz/dokumenty/ Zachrana osob z vysky.doc.

Wein-Coc-Man 2011

Weinberger S.E., Cockrill B.A., Mandel J., Choroby p³uc, Wroc³aw 2011.

Widimský 1998

Widimský J., Hypertenze, diagnóza a léèba. H&H, Jinoèany 1998.

Wo³oszyn 2007

Wo³oszyn P., Ratownicy medyczni – nowa grupa interesu?, Toruñ 2007.

WPMwK 2007

Wczesne postêpowanie medyczne w katastrofach. Podrêcznik dla ratowników medycznych, red. naukowa S.M. Briggs, Warszawa 2007.

WR 2010

Wytyczne resuscytacji, red. J. Andres, Kraków 2010.

ZBLII 2013

Základy bezpeèného lezení II. On-line: http://www.hudy.cz.

Zalewski 2013

Zalewski K., Zdarzenia zak³ócaj¹ce prawid³owy przebieg s³u¿by w PDOZ, Centrum Szkolenia Policji, Legionowo 2013.

Zieliñski 2001

Zieliñski E., Administracja rz¹dowa w Polsce, Warszawa 2001.

ZORWWKSR-G 2013

Zasady organizacji ratownictwa wysokoœciowego w krajowym systemie ratowniczo-gaœniczym, Warszawa 2013.

4. Opracowania tematyczne na stronach internetowych http 1

http://4outdoor.pl/news/1730/avalung-oddychaj-pod-lawina

http 2

http://activeweather.org/radary_teoria.php

http 3

http://alpy4000.cz/rady-tipy-metodika-horolezecke-lano.php

http 4

http://archiwum.ciop.pl/18383.html

http 5

http://atlas.anatomia.umlub.pl

24

Wykaz skrótów literatury Ÿród³owej

http 6

http://beskidy.gopr.pl

http 7

http://biomech.ftvs.cuni.cz

http 8

http://blesk-cz.webnode.cz

http 9

http://casopis.vesmir.cz/clanek/hydrologicka-sluzba-v-chmu

http 10

http://chmielowski.eu/POLITECHNIKA/Dydaktyka/ GOSPODARKA/GWZ/W8.pdf

http 11

http://cs.wikipedia.org/wiki

http 12

http://cz/slanovani-s-kyblikem

http 13

http://dlapacjenta.pl/sklep/product_info.php/products_id/4112

http 14

http://dolomity-wspinanie.pl

http 15

http://e-hasici.cz/vse-pro-hasice/pozarni-zasahove-866261671 /Hadice-A110-Transportni-PH,-s-koncovkami-20m-1283.html

http 16

http://energetika.tzb-info.cz/elektroenergetika/6647elektricke-site-pro-prenos-energie

http 17 http 18

http://e-revize.cz/kryti-ip-kod.php http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri= OJ:L:2011:186:0001:0037:CS:PDF

http 19 http 20

http://fandimepotapeni.cz http://fast10.vsb.cz/krajcovic/!prezencni/!dopravni_a_hydrotechnicke _stavby/pomucky_k_reseni/pdf/KrizOVATKY_PK_DaHS.pdf

http 21

http://fijak.pl/zasoby/poradnik/wzywanie-pomocy-w-gorach

http 22

http://firesklep.pl/trojkatewakuacyjny.html

http 23

http://gazpropanbutan.pl

http 24

http://geography.upol.cz

http 25

http://geologie.vsb.cz

http 26

http://gopr.karkonosze.net.pl

http 27

http://hmpb.wz.cz/dokumenty/Parametry poz.doc

http 28

http://hmpb.wz.cz/dokumenty/Rozdeleni horlavych latek a jejich PTCH.doc

http 29

http://horolezeckametodika.cz

http 30

http://inox-kt.webnode.cz/products/cebora-plasma-inverter-3100

http 31

http://ireferaty.cz/302/4684/ZAPALENI

http 32

http://is.muni.cz/th/.../Policie_CR_a_jeji_charakteristika.do

http 33

http://is.muni.cz/th/257477/.../Filipkova_M._-_svedek_v_trestnim_ rizeni.doc

http 34

http://iuridictum.pecina.cz/w/Trestní_øízení

http 35

http://jarekkardasz.republika.pl/dolomity/Sprzet.htm

http 36

http://katastrofy.webnode.cz/co-je-katastrofa

http 37

http://kirkae.blog.cz/0809/17-zasady-transportu

http 38

http://knihovna.oseminare.cz/index.php/Pokuty

http 39

http://komorahiperbaryczna.pl

http 40

http://krece.zdrave.cz

http 41

http://lekarske.slovniky.cz

http 42

http://www.bip.wieliszew.pl/public/get_file.php?id=133892

http 43

http://leksykony.interia.pl/haslo?hid=239697&utm_source=paste& utm_medium=paste&utm_campaign=firefox

Wykaz skrótów literatury Ÿród³owej

http 44

http://logistyka.biz.pl/drabiny/drabiny-trzyelementowe.htm

http 45

http://masters.waw.pl

http 46

25

http://mat-poz.pl/pradownice/1261-pradownica-do-szybkiegonatarcia-hdp-1.html#center_column

http 47

http://mat-poz.pl/wentylatory-agregaty-oddymiajace/1353-agregatwentylator-oddymiajacy-scorpion-o40cm-silnik-honda-gx160.html#ce nter_column

http 48

http://meteorologie.xf.cz

http 49

http://mfiles.pl/pl/index.php/Postêpowanie_karne

http 50

http://mojafirma.infor.pl/moto/prawo-jazdy/formalnosci/692278, Miedzynarodowe-prawo-jazdy.html

http 51 http 52

http://cs.wiktionary.org/wiki/uhlík http://moje-prawo-jazdy.pl/wiki/skrzyzowanie_kolizyjne_a_ bezkolizyjne

http 53 http 54

http://nbip.pl/kppsppoddebice/i/?i=10912 http://niebieskalinia.info/pliki/dokumenty/Pytania_prawne/ Uszkodzenie_cia³a_i_rozstrój_zdrowia.pdf

http 55

http://obronacywilna.pl/56-ewakuacja.html

http 56

http://ocs4.chomikuj.pl/427291175,PL,0,0,Gazy-dra¿niace.doc

http 57

http://oldgeogr.muni.cz/ucebnice/kartografie/obsah.php? show=11&&jazyk=cz

http 58

http://osp.gmina.klodzko.pl/ratownictwo-wysokosciowe, 133.html

http 59

http://pczkstaszow.info/definicja-rodzaje-i-typy-powodzi

http 60

http://personjm.sweb.cz/text.htm

http 61

http://petzl.pl

http 62

http://pierwsza-pomoc.wieszjak.polki.pl

http 63

http://pierwszapomoc24.blog.pl/2013/05/23/udroznienie-drogoddechowych-dwa-proste-kroki-do-uratowania-zycia

http 64

http://pis.msw.gov.pl/ftp/PIS/BIOTERRORYZM.doc/ bioterroryzm

http 65

http://pl.wikipedia.org/wiki

http 66

http://pl.wiktionary.org/wiki/aresztowaæ

http 67

http://plyty-warstwowe.kingspan.pl/Zarz¹dzanie-ochron¹przeciwpo¿arow¹-2863.html

http 68

http://pogoda.ekologia.pl/Slownik_pogodowy/2636_6_N_ alfabetyczni_nawalnica.html

http 69

http://portal.abczdrowie.pl/opuchlizna-skad-sie-bierze-i-jak-jazmniejszyc

http 70

http://portalwiedzy.onet.pl

http 71

http://portalwiedzy.onet.pl/102807,,,,azylant,haslo.html

http 72

http://portalwiedzy.onet.pl/17859,,,,benzyna,haslo.html

http 73

http://portalwiedzy.onet.pl/30951,,,,meteorologiczna_stacja,haslo.html

http 74

http://portalwiedzy.onet.pl/33421,,,,azyl,haslo.html

http 75

http://portalwiedzy.onet.pl/51639,,,,sejsmologia,haslo.html

http 76

http://portalwiedzy.onet.pl/71742,,,,obszar_zalewowy,haslo.html

http 77

http://pl-i.demopaedia.org/wiki/81

http 78

http://pozary.cz/clanek/205-hasicska-abeceda-2/?do=pdf

http 79

http://ppp.zshk.cz/vyuka/zajisteni-dychacich-cest.aspx

26

http 80

Wykaz skrótów literatury Ÿród³owej

http://prawko-torun.pl/pozycje-i-gesty-wydawane-przez-policjantana-skrzyzowaniu

http 81 http 82

http://prawodlakazdego.pl/content/czym-jest-mandat-karny http://produkty.topkontakt.idnes.cz/p/kombineza-odolna-chemickymlatkam-a-kyselinam-chemmaster/614081

http 83

http://radio.elektroda.net/radiowa.php

http 84

http://rcb.gov.pl/wp-content/uploads/2011/02/zagr_okres1.pdf

http 85

http://repado.cz/projekt/dopravni-bezpecnost-a-dopravni-nehody

http 86

http://rudolfkohoutek.blog.cz/0812/vnimani-a-jeho-zavady-a-poruchy

http 87

http://safetruck.net-mex.hu/sites/default/files/10/9.6.2_fires_ prevention_and_extinction_pol.pd

http 88

http://sas.srs-vodnany.cz/srs/vos3_10/silerova/atmosfericke_fronty. html

http 89

http://sdh-knl.tym.cz/skoleni/odbornost_hasic/A_pozarni_taktika.ppt

http 90

http://sestra.org

http 91

http://www.dentimedshop.cz

http 92

http://sklep.arpapol.pl/siekierolom-uniwersalne-narzedzie-ratowniczevrv-p-3015.html

http 93

http://bolest-a-dalsi-priznaky.zdrave.cz/bolest-jako-choroba

http 94

http://definicja.net/definicja/Sejsmolog

http 95

http://straz.pulawy.pl/files/OTWP/Rozdzial_1_2.pdf

http 96

http://straz.pulawy.pl/files/OTWP/Rozdzial_7.pdf

http 97

http://svs.institutpraha.cz/index.php?page=slovnik&id=552

http 98

http://szkola.raciazek.lo.pl/osiagniecia/zagpo.php

http 99

http://technikom.pl/woda-scieki/instalacje-i-sieci-kanalizacyjne/ uszczelnienia-rur-kanalizacyjnych-zeliwnych-i-betonowych/compartpth/compart-korki-pneumatyczne-do-kanalow-i-rurociagow

http 100

http://theses.cz/id/t7xj42/DP-Boka.doc

http 101

http://treking.cz

http 102

http://trestni.juristic.cz/50620/clanek/trest2.html

http 103

http://vzs.navratil.cz/teorie/Zachranny_pas/Zachranny_pas-VZS.html

http 104

http://wikiskripta.eu/index.php/Zlomeniny_žeber

http 105

http://www.af-cityplan.cz

http 106

http://www.alpy4000.cz

http 107

http://www.andel-polska.pl/zapory-przeciwolejowe

http 108

http://www.aprcz.cz/pages/osveta/bezpecnost/bezpecnost_bazenu.pdf

http 109

http://www.arslege.pl/pojecie-danych-osobowych/k183/a18050

http 110

http://www.artbron.pl

http 111

http://www.portalwiedzy.onet.pl/10067,,,,wyladowania_ atmosferyczne, haslo.html

http 112

http://www.basspolska.com/wyburzeniowy-mlot-udarowy-1500w.html

http 113

http://www.bexamed.cz

http 114

http://www.bezplatnapravniporadna.cz/online-zdarma/ruzne/ pravnicky-slovnik/8891-pravni-rad-definice-vysvetleni-co-je-to-pravni -rad.html

http 115

http://www.bip.cmielow.pl/?a=2352;.

Wykaz skrótów literatury Ÿród³owej

http 116

http://www.boxmetmedical.com.pl

http 117

http://www.brd.org.pl/2,148,Kolizja_czy_wypadek_drogowy.htm

http 118

27

http://www.cenia.cz/web/www/web-pub2.nsf/$pid/CENMSFLZ6LBN/ $FILE/Uživatelská_manuál_monitoring.pdf

http 119

http://www.chmi.cz/files/portal/docs/meteo/rad/info_czrad/index.html

http 120

http://www.cotojest.info/pomoc_785.html

http 121

http://www.cz.trumpf.com/cs/produkty/laserova-technika/reseni/oblasti -pouziti/laserove-rezani/rezani-plamenem.html

http 122

http://www.czk.pl/zk/index02.php

http 123

http://www.czk.pl/zk/index04.php

http 124

http://www.darco.com.pl/poradnik/wentylacja-/porady/art,9,wentylacja -definicja.html

http 125

http://www.definicja.org/Szkolenia-BHP/alarm-falszywy-w-dobrejwierze.php

http 126

http://www.definicja.org/Szkolenia-BHP/alarm-falszywy-zlosliwy.php

http 127

http://www.definicja.org/Szkolenia-BHP/dekontaminacja.php

http 128

http://www.definicja.org/Szkolenia-BHP/lokalizacja-pozaru.php

http 129

http://www.definicja.org/Szkolenia-BHP/suchy-pion.php

http 130

http://www.definicja.org/Szkolenia-BHP/teren-pozaru.php

http 131

http://www.definicja.org/Szkolenia-ppoz/A.php

http 132

http://www.disport.com.pl

http 133

http://www.divers-direct.cz

http 134

http://www.dnoviny.cz/logistika-spedice/logisticka-centra-3185

http 135

http://www.dochodzeniowiec.com/page60.php

http 136

http://www.dopravni-pravo.cz/dopravni-kontrola/blokove-rizeni

http 137

http://www.ecstore.cz

http 138

http://www.ekologia.pl/wiedza/slowniki/leksykon-ekologii-i-ochronysrodowiska/brzeg

http 139

http://www.ekologia.pl/wiedza/slowniki/leksykon-ekologii-i-ochronysrodowiska/elektrycznosc-atmosferyczna

http 140

http://www.ekologia.pl/wiedza/slowniki/slownik-terminow-prawnych/ awaria-powazna

http 141

http://www.ekologia.pl/wiedza/slowniki/slownik-terminow-prawnych/ dorzecze

http 142

http://www.ekologia.pl/wiedza/slowniki/slownik-terminow-prawnych/ infrastruktura-krytyczna

http 143

http://www.ekologia.pl/wiedza/slowniki/slownik-terminow-prawnych/ katastrofa-naturalna

http 144

http://www.ekologia.pl/wiedza/slowniki/slownik-terminow-prawnych/ monitoring

http 145

http://www.elektro.info.pl/artykul/id1529,luk-elektryczny-i-skutki-jego -dzialania-na-czlowieka

http 146

http://www.elektroda.pl/rtvforum/topic1761772.html

http 147

http://www.e-les.cz/Chemicky-odolne-obleceni-c15_335_4.htm

http 148

http://www.eridanus.cz

http 149

http://www.esnakesub.cz

http 150

http://www.fiser-fire.cz

28

http 151

Wykaz skrótów literatury Ÿród³owej

http://www.foamax.com.pl/dozowniki-srodka-pianotworczego-tpwppw-i-in-

http 152

http://www.fsps.muni.cz/inovace-SEBS-ASEBS/elearning/strelba/ balistika

http 153 http 154

http://www.ftvs.cuni.cz/elstudovna;. http://zdravi.e15.cz http://www.gazetaprawna.pl/encyklopedia/prawo/hasla/334617,czyn. html

http 155

http://www.gazetaprawna.pl/encyklopedia/prawo/hasla/336149, funkcjonariusz_publiczny.html

http 156

http://www.geocaching.com/geocache/GC3W93C_dk6-omc?guid= fbd849e1-b9e0-4656-9175-7813d0efb74f

http 157

http://www.geology.cz

http 158

http://www.gisplay.pl/kartografia/mapa-definicja.html

http 159

http://www.gitd.gov.pl/content/podstawowe-definicje

http 160

http://www.gopr.pl

http 161

http://www.gopr-podhale.pl

http 162

http://www.governica.com

http 163

http://www.gymhost.cz/rs/userFiles/studmaterialy/pravo/zakladni_ pravni_normy.pdf

http 164

http://www.hasicihustejnet.eu/data/TPO/3rocnik/nebezpecne_latky_ a_odpady_1/public/1.pdf

http 165 http 166

http://www.horolezeckametodika.cz http://www.horolezeckametodika.cz/horolezectvi/snih-a-led/jistenina-snehu

http 167

http://www.horolezeckametodika.cz/tag/prilba

http 168

http://www.horolezeckametodika.cz/wiki/Ataksja

http 169

http://www.horomaterial.cz

http 170

http://www.horosvaz.cz

http 171

http://www.hscr.cz

http 172

http://www.hudy.cz

http 173

http://www.hvezdazivota.cz

http 174

http://www.hzscr.cz/clanek/hlasice-pozaru.aspx

http 175

http://www.hzscr.cz/clanek/hzs-stredoceskeho-kraje-menu-pozarniprevence-zjistovani-pricin-pozaru-zjistovani-pricin-vzniku-pozaru.aspx

http 176

http://www.hzscr.cz/clanek/uvod-hasicsky-zachranny-sbor-cr-zakladni -poslani.aspx

http 177

http://www.hzscr.cz/soubor/odborna-priprava-konspekty-odbornepripravy-1-1-03-nezadouci-horeni-pozar-doc.aspx

http 178

http://www.hzsmsk.cz/prevence/StatDef.htm

http 179

http://www.ichpw.zabrze.pl/cms.php?getfile=106

http 180

http://www.iigw.pl/slownik/r/page:3

http 181

http://www.imgw.pl/index.php?option=com_content&view= article&id=44&Itemid=34

http 182

http://www.imgw.pl/index.php?option=com_content&view=article&id =93&Itemid=108

http 183

http://www.info.policja.pl

http 184

http://www.in-pocasi.cz/clanky/teorie/fenovy-efekt

Wykaz skrótów literatury Ÿród³owej

http 185 http 186

29

http://www.instsani.webd.pl/pionppoz.htm http://www.inzynierbudownictwa.pl/technika,narzedzia_i_maszyny, artykul,winda_dla_strazaka_-_ratownika,6097

http 187

http://www.iom.pl/Shared_Documents/vademecum.pol.pdf

http 188

http://www.kardiolo.pl

http 189

http://www.kmpsplodz.pl/page/33,jednostki-ratowniczo-gasnicze.html

http 190

http://www.kominiarczyk.com/public/tresc/file/poradnik-projektantakominow.pdf

http 191

http://www.kominycz.org/slovnik

http 192

http://www.kppspsucha.pl/osp/szkolenia/rattech/TEMAT3.pdf

http 193

http://www.kryminalistyka.wortale.net

http 194

http://www.ksh-data.cz/produkty/doprava-3k/moduly/doprava

http 195

http://www.lekari-online.cz

http 196

http://www.lekarna.cz

http 197

http://www.lex-pol.pl/2012/11/porzadek-publiczny-a-bezpieczenstwopubliczne

http 198

http://www.lomilowka.pl/upload/file/DiNUTK/1_bhp2-1878.pdf

http 199

http://www.lpr.com.pl

http 200

http://www.matuska-dena.cz

http 201

http://www.mdcr.cz/cs/Drazni_doprava/Kombinovana_doprava/ Kombinovana_doprava.htm

http 202

http://www.mdcr.cz/cs/Silnicni_doprava/Ridicske_prukazy_Autoskoly /Ridicske_prukazy/Vydani_mezinarodniho_ridicskeho_prukazu.htm

http 203

http://www.mdcr.cz/NR/rdonlyres/6F99A93D-C324-4C85-8EAC01D66FC5F691/0/Dokumc116pdf.pdf

http 204

http://www.medeverest.pl

http 205

http://www.medonet.pl

http 206

http://www.mercor.com.pl/page,art,id,44,Oddymianie_grawitacyjne. html

http 207

http://www.meteocentrum.cz/encyklopedie/meteorologicke-stanice.php

http 208

http://www.mojemedicina.cz

http 209

http://www.mtrebova.cz/mesto/bezpecnost-ve-meste/krizove-rizeni/ ochrana-obyvatelstva

http 210

http://www.mvcr.cz/clanek/terminologicky-slovnik.aspx

http 211

http://www.mvcr.cz/clanek/uvod-do-problematiky-obecni-mestskepolicie.aspx?q=Y2hudW09Mw

http 212

http://www.mvcr.cz/soubor/12-stc-06cztec-list-definic-a-pojmu-pdf.aspx

http 213

http://www.instsani.webd.pl/wentnatu.htm

http 214

http://www.narty.pl/bezpieczenstwo/system-recco.html

http 215

http://www.naszwopr.pl/ratownictwo-wodne.php

http 216

http://www.nateco.cz/cti/71/slovnik-pojmu

http 217

http://www.nettg.pl/pojecie/5713/pila-pneumatyczna-typu-mrs-20

http 218

http://www.neverstopexploring.cz/recco-system.html

http 219

http://www.nlk.cz

http 220

http://www.nurkomania.pl

http 221

http://www.nutrend.cz

30

http 222

Wykaz skrótów literatury Ÿród³owej

http://www.obchod-hasici.cz/Pozarni-zebrik-jednohakovy-detail601_31_0.html

http 223

http://www.occupationsguide.cz

http 224

http://www.onkochirurgie.de

http 225

http://www.ordinace.cz

http 226

http://www.osp-swarzedz.pl/dokumenty/prewencja_pozarnicza.pdf

http 227

http://www.padaczka-epilepsja.pl/epilepsja

http 228

http://www.pfpro.cz/26-slovnik_pojmu.html

http 229

http://www.pg2pionki.pl/upload/upload_files/Mat2_armatura_cz2_ pid.doc

http 230

http://www.pgnig.pl/dladomu/gaz_ziemny

http 231

http://www.pharmanews.cz

http 232

http://www.phhp.cz/hydrantovy-nastavec-s-kulovym-uzaverem

http 233

http://www.pierwsza-pomoc.wieszjak.polki.pl

http 234

http://www.pips.cz

http 235

http://www.pl.wikipedia.org/wiki

http 236

http://www.pozarni-zbozi.cz/eshop-odsavac-koure-sucpress-360.html

http 237

http://www.po-bp.cz

http 238

http://www.pocasicz.cz/radar

http 239

http://www.pogodynka.pl/dlaciebie/encyklopedia/15n/narodowesluzby -meteorologiczne

http 240

http://www.polarsport.pl

http 241

http://www.policie.cz/clanek/narodni-centrala-sirene.aspx

http 242

http://www.policie.cz/clanek/narodni-kontaktni-bod-pro-terorismus. aspx?q=Y2hudW09Mg

http 243 http 244

http://www.policie.cz/clanek/nazev-a-predmet-cinnosti-799888.aspx http://www.policie.cz/clanek/o-nas-policie-ceske-republiky-policieceske-republiky.aspx

http 245 http 246

http://www.policie.cz/clanek/povolani-policista.aspx http://www.policie.cz/clanek/prevence-pohresovane-a-hledane-osoby. aspx

http 247

http://www.policie.cz/clanek/schengensky-informacni-system.aspx

http 248

http://www.policie-cr.cz/cizinecka-policie.php

http 249

http://www.policja.pl/pol/sirene/biuro-sirene/7842,Co-to-jest-BIUROSIRENE.html

http 250

http://www.policja.pl/pol/sirene/slowniczek/57657,Przydatne-terminyi-skroty.html

http 251

http://www.pharmanews.cz/2010_03/site/clanek4.html

http 252

http://www.poradnikzdrowie.pl

http 253

http://www.portalprzygody.pl/lawiny-lawina-pierwsza-pomoc

http 254

http://www.pozarni-zbozi.cz/eshop-kategorie-lana.html

http 255

http://www.pozarni-zbozi.cz/eshop-lano-zachytne-10-x-20m.html

http 256

http://www.pozary.cz

http 257

http://www.pozary.cz/clanek/205-hasicska-abeceda-2

http 258

http://www.poznan.pl/mim/main/definicje-zagrozen,p,1742,1825.html

Wykaz skrótów literatury Ÿród³owej

http 259

31

http://www.ppoz.sklep.pl/szelki-bezpieczenstwa/757-szelkibezpieczenstwa-s-07.html

http 260

http://www.praca.pl/poradniki/lista-stanowisk/administracja-publicznasluzba-cywilna/straznik-miejski_pr-1131.html

http 261 http 262

http://www.pravni-poradna-zdarma.eu/definice-pojmu-v-legislative http://www.proffer-tech.pl/pdf/Aparat_powietrzny_butlowy_SCBA_ ProffAir_ECO_FASER.pdf

http 263

http://www.prokuratura.wroclaw.pl/index.php?option=com_content& task=view&id=576&Itemid=108

http 264

http://www.prvni-pomoc.com

http 265

http://www.punktzdrowia.pl

http 266

http://www.ratownictwoprzedmedyczne.republika.pl

http 267

http://www.rockjoy.cz/horolezecky-magazin/zakladni-vybaveni-navia-ferraty

http 268

http://www.rovelcz.cz/katalog/panikove-kovani-51

http 269

http://www.rsd.cz/Organizace-RSD

http 270

http://www.rwe.cz/cs/mo-zp-slovnicek-pojmu

http 271

http://www.rynekinstalacyjny.pl/artykul/id3573,piony-i-przepustyinstalacyjne

http 272

http://www.safetymarket.home.pl/pl/p/Zestaw-podkaskowy-ZPIN-P80Nexus/817

http 273 http 274

http://www.sagit.cz/pages/sbirkatxt.asp?zdroj=ss02058&cd=77&typ=r http://www.skoleni-kurzy.eu/ke_stazeni/1/prednasky_ke_stazeni/01_ PST-Pojmy.pdf

http 275

http://www.slu.cz/math/cz/knihovna/ucebni-texty/Analyza-rizik/ Analyza-rizik-1.pdf

http 276

http://www.snorchl.cz/ploutve.html

http 277

http://www.sosoom-zlin.cz/media/skripta/kriminalistika.pdf

http 278

http://www.spbn.gov.pl/sbn/archiwum-spbn/informacje-o-spbn/ slownik /3191,Slownik

http 279

http://www.sprawnik.pl/artykuly,10223,17756,czyn-zabroniony

http 280

http://www.sprzet-ratowniczy.pl

http 281

http://www.stero.pl/2010/03/01/podstawy-plywania-kajakiem-ikanadyjka

http 282 http 283

http://www.straz.gov.pl http://www.straz.swiebodzin.pl/testy_wyposazenie_techniczne/pytania. php

http 284 http 285

http://www.strazpozarna.info/general/pozary/fazy-rozwoju-pozaru http://www.strelci.com/modules.php?name=News&file=article&sid= 384

http 286 http 287

http://www.stronameteo.go-longhorn.net http://www.supron.pl/hydrant-nadziemny-dn80-z-podwojnymzabezpieczeniem

http 288

http://www.supron.pl/kategoria-buty-strazackie-specjalne

http 289

http://www.szczecin.kwp.gov.pl/sztab/zgromadzenie-publiczne

http 290

http://www.szkolnictwo.pl/szukaj,Sieæ_wodoci¹gowa

32

http 291

Wykaz skrótów literatury Ÿród³owej

http://www.teamprevent.pl/pl/szkolenia/archiwum/szkolenia/termin/ zjawisko-paniki-i-reakcja-tlumu.html

http 292

http://www.tedox.cz/zachycovaci-postroje

http 293

http://www.tegroup.org.pl/poradnik/wyposazenie.htm

http 294

http://www.terenowo.pl/zmoty/porady/64-porady/998-towarzyszkaw-tarapatach-wycigarki-do-samochodow-terenowych.html

http 295

http://www.tomegas.cz/co-je-propan-butan

http 296

http://www.transalp.cz

http 297

http://www.treking.cz/pocasi/hulava.htm

http 298

http://www.trestni-rizeni.com/vyklad-pojmu/trestny-cin

http 299

http://www.tribune.cz/clanek/22849

http 300

http://www.triglav.cz/o-nas/archiv-novinek/povoden-nebo-zaplava

http 301

http://www.turystyka.skibicki.pl

http 302

http://www.tzb-info.cz/1980-spalovaci-vlastnosti-zp-ii

http 303

http://www.tzb-info.cz/pozarni-ochrana/6146-diagnostika-pozaru

http 304

http://www.um.andrychow.pl/zarzadzanie-kryzysowe/dokumenty/ wypadki-w-gorach-sygnalizacja-229

http 305

http://www.utb.cz/file/33520_1_1ý

http 306

http://www.uur.cz/default.asp?ID=3986

http 307

http://www.uzdravim.cz/krvaceni-z-nosu.html

http 308

http://www.uzis.cz/cz/mkn/V01-V99.html

http 309

http://www.vars.cz/rizeni-provozu

http 310

http://www.vitalia.cz/specialy/zasady-prvni-pomoci/#ixzz3NK9HNbji

http 311

http://www.vodak.zlin.cz

http 312

http://www.vyznam-slova.com/panika

http 313

http://www.vyznam-slova.com/Poplach

http 314

http://www.vzsostrava.cz

http 315

http://www.wiedza24h.pl/pojecie/232/ekosystem_definicja.html

http 316

http://www.wiedza24h.pl/pojecie/496/infrastruktura_definicja.html

http 317

http://www.wikipedia.org/wiki/Gri-gri

http 318

http://www.definicja.org/Szkolenia-BHP/alarm-falszywy-z-instalacjiwykrywania.php

http 319 http 320

http://www.wopr.pl http://www.wopr.pl/index.php?option=com_content&view=article& id= 875:szelki-ratownicze&catid=142:podrczny&Itemid=130

http 321

http://www.wos.org.pl/terroryzm.html

http 322

http://www.wspinaczka.miniserwis.pl

http 323

http://www.wspinaczka.onet.pl

http 324

http://www.wspinanie.pl

http 325

http://www.zachrannasluzba.cz

http 326

http://www.zachranny-kruh.cz/pro-verejnost/pozary/jak-se-pripravitpro-pripad-vzniku-pozaru/hasici-pristroje-a-hydranty.html

http 327 http 328

http://www.zdravotnipomucky.net http://www.znalostnispolecnost.cz/pravo/141-k-definici-pojmuosobni-udaje

http 329

http://www.zoa.euweb.cz/html/provodaky.html

Wykaz skrótów literatury Ÿród³owej

http 330

33

http://www.zopzosprpwbochni.masternet.pl/mlodziez/otwp/materialy/ otwp/otwp-taktyka.htm

http 331

http://www.zywiec.kppsp.gov.pl/txt/.../materialy/gimnazja_i_szkoly_ srednie.docx

http 332 http 333

http://www.zzshmp.cz http://www.az-pneu.cz/clanky/vystrazne-reflexni-vesty-povinne-od 1-1-2011-29

http 334

http://www.bbn.gov.pl/pl/rbn/o-rbn/18,Rada-BezpieczenstwaNarodowego.html

http 335

http://www.revel-pex.com/slovnik-pojmu/T/tlakova-ztrata

http 336

http://reach.gov.pl/definicje

http 337

http://zachranne-vesty.heureka.cz

http 338

http://zakony.centrum.cz/obcansky-soudni-rad

http 339

http://zdravi.e15.cz

http 340

http://zsel.edu.pl/dydaktyka/ochrona/ochrona.pdf

http 341

http://www.psychologia.edu.pl/kryzysy-osobiste/telefon-kryzysowy116123.html

http 342 http 343

http://priznaky.vitalion.cz/pocit-mravenceni http://www.gazetaprawna.pl/encyklopedia/prawo/hasla/345408, skazany.html

http 344

http://www.zbynekmlcoch.cz/informace/medicina/neurologie-nemoci -vysetreni/smrt-mozku-priznaky-projevy-vysetreni

http 345 http 346

http://www.krzychowisko.neostrada.pl/plywanie/b2ch03.htm http://www.policja.pl/pol/profilaktyka/pierwsza-pomoc/23029, Uraz-kregoslupa.html

http 347 http 348

http://www.kktj.pl/szkolenie/pp/10.pdf http://www.flashover.cz/Dokumenty/Bakalarska_prace Oslejsek_Petr.pdf

http 349 http 350

http://www.anatomia.net.pl/pien_plucny_i_tetnica_plucna.html http://www.fsps.muni.cz/inovace-SEBS-ASEBS/elearning/didaktikaplavani/zachrana

htto 351

http://www.mp.pl/pediatria/praktykakliniczna/procedury/show.html? Id=13012

http 352

http://www.naseinfo.cz/rodina/prvni-pomoc-kousnuti-zviretem

http 353

http://www.ulekare.cz/prvni-pomoc/pokousani-clovekem-48

http 354

http://www.ipipan.gda.pl/BeskidzkiTrakt/sprzinne.htm

http 355

http://www.armytrade.cz/detail/bunda-anorak-zateplena-oliv

http 356

http://www.pozary.cz/clanek/33964-lafetova-proudnice-monitor

http 357

http://qishop.zahas-sro.cz/21-Zasobovani-hasebni-vodou/Monitory/ Prenosna-lafetova-proudnice-s-prirubou-DN-100-_d10203367_10939. aspx

http 358

http://e-hasici.cz/vse-pro-hasice/PROUDNICE-B75-564065098/ Lafetova-proudnice-B75---prenosna--752.html

http 359

http://www.raft.cz/Clanek-Hydrologie-pro-zachrance-II.aspx?ID_ clanku=21

http 360

http://cs-i.demopaedia.org/wiki/81

http 361

http://www.aed-olomouc.cz/resuscitace

34

http 362 http 363

Wykaz skrótów literatury Ÿród³owej

http://www.machinegun.cz/lokalizace-pozaru http://www.cervenykriz.eu/cz/standardy/zdroje/Standardy_prvni_ pomoci.pdf

http 364

http://www.vitae.ic.cz/dulezite_pojmy.html

http 365

http://amapro.cz/encyklopedie/evropskaunie/vnejsi_hranice.php

http 366

http://www.womkat.edu.pl/files/standaryzacja/grupa47/lancuch_ przezycia/system_ratownictwa_w_polsce.html

http 367

http://www.gazetaprawna.pl/encyklopedia/medycyna/hasla/338882, ratownictwo_medyczne.html

http 368

http://armytccc.webnode.cz/tactikal-combat-casualty-care/poranenihrudniku-/zlomeniny-zeber

http 369

http://fbiweb.vsb.cz/materialy/metodikaJPO_novy/konspekty/ 1-2-05.pdf

http 370

http://www.pozarniprislusenstvi.cz/trhaci-hak

http 371

http://sdhklimkovice.webz.cz/files/tp_pomocne.pdf

http 372

http://hasicido.cz/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid =196

https 1

https://brain.fuw.edu.pl/edu/Fizyka:Zasady_transportu_materia³y_ promieniotwórczych

https 2

https://dokumenty.upce.cz/Univerzita/smernice/2013/sm-08-2013.pdf

https 3

https://is.muni.cz/th/360368/fsps_b

https 4

https://www.facebook.com/PanstwoweRatownictwoMedyczne/posts/ 151924768306322

https 5 https 6

https://www.google.pl/?gws_rd=ssl#q=tlaková+láhev+ https://www.msw.gov.pl/pl/dowody-i-paszporty/ewidencja-ludnoscidow/pesel/32,PESEL.html

https 7

https://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/d122c7482df70d94af 54273dee788415.pdf

https 8

https://www.osp.org.pl/dobor_sprzetu/Sygnalizator_bezruchu/01.pdf

https 9

https://www.polskapomoc.gov.pl/Pomoc,humanitarna,170.html

https 10

https://www.sujb.cz/jaderna-bezpecnost/prepravy-radioaktivnichmaterialu/dulezite-pojmy-pouzivane-v-oblasti-preprav-radioaktivnichmaterialu

https 11

https://www.vutbr.cz/www_base/zav_prace_soubor_verejne.php? file_id=65149

https 12

https://www.sklepbat.pl/Hydranty/Hydrant_podziemny_DN80_PN10, CE202,CE1217

https 13

https://docs.google.com/document/d/1bkP85NKHZLXmJqJnW-sgMct L2SEXw9EWUF0LgzdFyBw/edit?pli=1

Pozosta³e skróty

35

Pozosta³e skróty 1. Tekstowe aj.

a jiné (i inne)

apod.

a podobnì (i podobnie)

art.

artyku³

at

atmosfera techniczna

atd.

a tak dále (i tak dalej)

atm

atmosfera fizyczna

atp.

a tak podobnì (i tym podobne)

b.r.

brak roku

cca

circa

èl.

èlánek (artyku³)

d.

díl (dzia³)

dz.

dzia³

EU

Evropská unie (Unia Europejska)

hl.

hlava (rozdzia³)

itp.

i tym podobne

itd.

i tak dalej

max

maximálnì (maksymalnie)

min.

minimum

mj.

mimo jiné (miêdzy innymi)

m.in.

miêdzy innymi

n. m.

nad moøem

n.p.m.

nad poziomem morza

napø.

napøíklad (na przyk³ad)

np.

na przyk³ad

odst.

odstavec (artyku³)

písm.

písmeno (punkt)

pkt

punkt

resp.

respektive (ewentualnie, albo, lub)

s.

strona

Sb.

Sbírka zákonù (Dziennik Ustaw)

skr.

skrót

slang.

slangové vyjádøení (okreœlenie ¿argonowe)

srov.

srovnej (porównaj)

syn.

synonim

tj.

to je (to jest)

tzn.

to znamená (to znaczy)

tzv.

tak zvaný (tak zwany)

tzw.

tak zwany

36

zkr.

Pozosta³e skróty

zkratka (skrót)

zw.

zwany

¿arg.

okreœlenie ¿argonowe

2. Indeksowe czk

termin centrum zarz¹dzania kryzysowego

gopr

termin górskiego ochotniczego pogotowia ratunkowego

pol

termin policji lub stra¿y granicznej

rat

termin pogotowia ratunkowego

po¿

termin stra¿y po¿arnej

wopr

termin wodnego ochotniczego pogotowia ratunkowego

S£OWNIK

abazja

39

administracja publiczna

A (abasia) Objaw chorobowy polegaj¹cy na niemo¿noœci chodzenia, czêsto wystêpuj¹cy ³¹cznie z niemo¿noœci¹ stania (astazja) jako zespó³ astazja–abazja. Abazja jest objawem napadu histerycznego b¹dŸ uszkodzenia mó¿d¿ku lub okolicy czo³owej mózgu. MEM1 1982. abázie Neschopnost chùze, obvykle spojena s astázií, zpùsobená nervovými èi psychickými poruchami. Mùûe být funkèní (pøi hysterii), organická (pøi poškození mozkové kùry pøedního mozku nebo mozeèku) nebo téû zpùsobená Huntingtonovou chorobou, Wilsonovou nemocí aj. VLS 2009. JK ABAZJA

(achlasia) Brak rozkurczania dolnego zwieracza prze³yku (w okolicy wpustu ¿o³¹dka) przed przejœciem kêsa pokarmu, spowodowany zmianami zwyrodnieniowymi splotu nerwowego b³ony miêœniowej. Achalazja wystêpuje w ka¿dym wieku i u obu p³ci. Charakteryzuje siê zaburzeniami po³ykania, które stopniowo nasilaj¹ siê i mog¹ prowadziæ do wyniszczenia. Dochodzi do znacznego rozszerzenia i wyd³u¿enia prze³yku ponad miejscem zwê¿enia. Zastój pokarmu prowadzi do przewlek³ego odczynu zapalnego b³ony œluzowej prze³yku. MEM1 1982. achalázie Vzácné onemocnìní charakterizované primární poruchou motility jícnu (nedochází k dostateènému uvolnìní svalstva na pøechodu jícnu a ûaludku, dolního jícnového sfinkteru) s neschopností pøenášet sousto do ûaludku. [...] Projevuje se zejména poruchou polykání (dysfagie). Dále mùûe ACHALAZJA

být regurgitace, bolest na hrudi, dùsledky sníûeného pøíjmu potravy. Pøíèina je neznámá, podstatou onemocnìní je chybìní nonadrenergních-noncholinergních gangliových bunìk ve stìnì jícnu, které vede k zvýšenému tonu svìraèe. VLS 2009. JK public administration) 1. Celowo organizowany i wyraŸnie wyodrêbniony zespó³ ludzi i œrodków, utworzony i dzia³aj¹cy na podstawie prawa, wykonuj¹cy w imieniu pañstwa okreœlone zadania i mog¹cy skorzystaæ ze œrodków w³adczych. Kompetencje organu pañstwowego wykonywane s¹ przez konkretnych ludzi, a wyra¿aj¹ siê w uprawnieniach i obowi¹zkach do dzia³ania w okreœlonej prawem sytuacji. [...] Administracja publiczna uznana jest za czêœæ aparatu pañstwowego, powo³ana do realizacji zadañ ustalonych i zaakceptowanych przez parlament, przez ró¿ne podmioty (pañstwowe, prywatne, samorz¹dowe), okreœlone w ustawach lub innych aktach. Prawo okreœla podstawê owych dzia³añ, ich zasiêg, moc wi¹¿¹c¹, formê i tryb podejmowania oraz inne warunki, których spe³nienie wp³ywa na ich wa¿noœæ i skutecznoœæ. LP 2001. 2. Ca³okszta³t struktur organizacyjnych w pañstwie oraz ludzi zatrudnionych w tych strukturach spe³niaj¹cych zadania publiczne, zbiorowe i indywidualne, reglamentacyjne i œwiadcz¹ce oraz organizatorskie podmiotów kierowniczych i decyzyjnych. Zieliñski 2001, s. 12. veøejná správa Je to urèitý druh èinnosti (spravování veøejných záleûitostí); instituce (organizace, ADMINISTRACJA PUBLICZNA (

aerozol

úøad), které veøejnou správu vykonávají. V materiálním (funkèním) pojetí je veøejná správa èinností státních nebo jiných veøejných institucí, která svým obsahem není ani èinností zákonodárnou, ani soudní. Ve formálním (institucionálním, organizaèním) pojetí je veøejná správa definována jako èinnost orgánù oznaèených jako správní úøady. Pojem veøejná správa je termínem spoleèným (nadøazeným) pro pojem státní správa (která je vykonávaná pøedevším stáními orgány), samospráva (která je vykonávaná orgány územních samosprávných celkù èi orgány zájmové, profesní samosprávy) a ostatní veøejná správa (která je vykonávaná zejména institucemi s právní subjektivitou). Http 97. JM-B (aerosol) Uk³ad dwu- lub trójfazowy, sk³adaj¹cy siê z gazowej fazy rozpraszaj¹cej oraz sta³ej lub ciek³ej albo sta³ej i ciek³ej fazy rozpraszaj¹cej spe³niaj¹cy warunek stabilnoœci. Bo-Du-Mor 2003, s. 89. aerosol Heterogenní smìs malých pevných nebo kapalných èástic v plynu. První pøípad se také oznaèuje jako dým, druhý jako mlha. Rozptýlené èástice mají velikost od 10 nm do 10 mm, coû odpovídá shlukùm nìkolika molekul aû èásticím tak hmotným, ûe uû nemohou snadno poletovat v atmosféøe. Velké mnoûství aerosolu v atmosféøe vede ke sníûení viditelnosti a je jedním z nejnepøíjemnìjších zneèišÙovatelù ûivotního prostøedí. Http 11. ST AEROZOL

aphasia) Zespó³ zaburzeñ ruchowych lub czuciowych mowy polegaj¹cy na upoœledzeniu b¹dŸ zniesieniu zdolnoœci rozumienia mowy albo zdolnoœci wyra¿ania s³owami myœli, przy czym zachowana jest sprawnoœæ AFAZJA (

40

agonia

ruchowego aparatu wykonawczego mowy, tzn. miêœni artykulacyjnych, sprawnoœæ narz¹dów zmys³ów i nie wystêpuj¹ objawy niedorozwoju umys³owego. Afazja jest wynikiem uszkodzenia okreœlonych okolic tzw. dominuj¹cych pó³kuli mózgu (pó³kuli zawieraj¹cej oœrodki mowy). Zale¿nie od umiejscowienia i rozleg³oœci uszkodzenia okolic obejmuj¹cych oœrodki mowy, a tak¿e pól podkorowych, przez które biegn¹ w³ókna ³¹cz¹ce miêdzy sob¹ poszczególne oœrodki mowy, wystêpuj¹ zaburzenia afatyczne o rozmaitym charakterze i nasileniu. Wyró¿niamy m.in. afazjê: a) ruchow¹, b) czuciow¹, c) korow¹, d) podkorow¹, e) przewodzenia, f) ca³kowit¹, g) mieszan¹. MEM1 1982. afázie Porucha tvorby a porozumìní øeèi. Je zpùsobena poruchou dominantní hemisféry mozkové polokoule. Liší se od dysartrie, pøi níû je ztíûena artikulace (výslovnost), zatímco vlastní tvorba øeèi je normální. Rozlišuje se expresivní afázie (téû motorická afázie), pøi níû je porucha tvorby øeèi pøi zachované schopnosti øeèi rozumìt, a senzorická afázie (percepèní afázie), s poruchou porozumìní øeèi a zachované schopnosti mluvit. Expresivní afázie vzniká zejména pøi poruše Brocova centra v mozku (tzv. Brocova afázie), senzorická afázie pøi poruše Wernickeova centra (tzv. Wernickeova afázie). VLS 2009. JK (agony) Okres umierania poprzedzaj¹cy œmieræ kliniczn¹; objawem g³ównym jest postêpuj¹ce pora¿enie wszystkich miêœni, zaburzenia oddychania, spadek ciœnienia krwi, os³abienie fali têtna, utrata œwiadomoœci. MEM1 1982. agonie Období umírání, v nìmû dochází k selháAGONIA

agregat oddymiaj¹cy

vání základních ûivotních funkcí dechu, krevního obìhu, èinnosti mozku. VLS 2009. JK (smoke ejector) Agregaty lub wentylatory oddymiaj¹ce przeznaczone do stosowania w akcjach ratowniczo-gaœniczych w celu wypchniêcia produktów spalania z obiektu objêtego po¿arem, obni¿enia temperatury gaszenia i zapewnienia bezpieczeñstwa pracy stra¿aka. Http 47. odsávaè kouøe Pøenosné, snadno ovladatelné zaøízení urèené pro odvìtrávání zakouøených prostor, sniûování koncentrace zplodin hoøení a teploty u zásahu. Odsávaè kouøe pracuje na principu vytváøení „negativního” tlaku v budovách a uzavøených prostorách mechanickým zpùsobem: negativní ventilace (pomocí sacích a výtlaèných hadic), pozitivní ventilace (pøetlakovým zpùsobem). Http 236. GB AGREGAT ODDYMIAJ¥CY

AGRESJA CZK (aggression) Zespó³ zachowañ zmierzaj¹cych do zmuszenia przeciwnika do odst¹pienia od swoich zamiarów lub praw (np. chêæ zaw³adniêcia terytorium lub zdobycz¹). Agresja mo¿e staæ siê aktem fizycznej przemocy wobec przeciwnika (ofiary agresji) lub jedynie sygnalizacj¹ mo¿liwoœci dokonania takiego aktu. Na agresjê sk³ada siê wiele ró¿nych wzorców zachowañ. Http 235. agreseCZK Pouûití ozbrojené síly státu proti svrchovanosti, územní nedotknutelnosti nebo politické nezávislosti druhého státu nebo k jakémukoli jinému úèelu nesluèitelnému s Chartou OSN. Èasto je to agrese instrumentální, tzn. agresor neútoèí proto, ûe je frustrován, ale proto, ûe tím chce nìco dosahnout. TSPzOKØaPOS 2009, s. 9. MB

41

agresja

POL (aggression) 1. Zachowanie cz³owieka (podmiotu indywidualnego) lub grupy ludzi (podmiot zbiorowy) oraz wszelkie jego zamierzone dzia³anie fizyczne lub s³owne, którego intencj¹ lub celem jest niszczenie lub wyrz¹dzanie krzywdy fizycznej albo psychicznej innej osobie (osobom) lub czemuœ, co j¹ zastêpuje. Przyczyny agresji mog¹ tkwiæ w deformacji stosunków interpersonalnych. Najczêœciej wyró¿nia siê przyczyny wewnêtrzne, jak np. trudnoœci adaptacyjne, b³êdy w dzia³alnoœci dowódczej lub wychowawczej, istniej¹ce i funkcjonuj¹ce subkultury. Przyczyny zewnêtrzne, które maj¹ szersze uwarunkowania spo³eczne, wychowawcze i ekonomiczne. Wynikaj¹ miêdzy innymi z b³êdów wychowawczych w rodzinie, szkole oraz agresywnoœci powodowanej uzale¿nieniem alkoholowym, lekami lub narkotykami, a tak¿e przyjêcia i stosowania zwyczajów subkulturowych. Kunikowski 2005, s. 7–8. 2. Jest to rozpoczêcie walki niszczycielskiej lub przejœcie w sporze s³ownym od argumentów rzeczowych do sprawiaj¹cych przeciwnikowi przykroœæ. Pilch-Le 1995, s. 421. 3. Jest to dzia³anie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom wywo³uj¹cym u jednostki niezadowolenie lub gniew. Celem agresji jest wyrz¹dzenie szkody podmiotowi agresji. Czêsto agresja jest odpowiedzi¹ na frustracjê. Okoñ 1998, s. 12. agresePOL Chování pøinášející ubliûování, nièení a poškozování. [...] Agrese mùûe mít [...] trojí podobu. V první øadì je to fyzické poškození jiné osoby (bolest, zranìní). Ve druhé øadì se jedná o poškození majetku jiné osoby. Ve tøetí øadì je to psyAGRESJA

akcja policyjna

chologické zranìní jiné osoby (poniûování, zesmìšòování, zastrašování, vydírání). Http 60. JM-B. police action) Dzia³ania taktyczne niewielkich si³ policyjnych na ma³ym obszarze (osiedle, dzielnica, kompleks leœny), w krótkim czasie, w celu likwidacji zagro¿enia lub naruszenia porz¹dku publicznego b¹dŸ obezw³adnienia przestêpcy (grupy przestêpców). Krótkotrwa³e dzia³ania specjalne prowadzone w celu likwidacji stanu zagro¿enia bezpieczeñstwa i porz¹dku publicznego. LP 2001. policejní akce Jednorázová nebo èasovì omezená akce vyhlášená k provedení policejních opatøení, kterou nelze zajistit bìûným výkonem sluûby na urèeném území, s nasazením zpravidla vìtšího poètu sil a prostøedkù policie; za policejní akci se nepovaûují postupy provádìné v rámci operativního rozpracování a nepøedpokládané akce a opatøení organizovaná k plnìní úkolù policie. Http 213. JM-B

AKCJA POLICYJNA (

(rescue operation) Jedno z zadañ realizowanych przez formacje obrony cywilnej w rejonie pora¿enia, katastrofy – klêski ¿ywio³owej, maj¹ce na celu niesienie pomocy ludnoœci poszkodowanej, ograniczenie strat i zniszczeñ, zapobieganie wtórnym skutkom wybuchów i ska¿eñ oraz ich likwidacjê. Obejmuje ona tak¿e przedsiêwziêcia obrony cywilnej podejmowane w celu usuniêcia skutków klêsk ¿ywio³owych, katastrof, po¿arów i awarii. Polega na udzieleniu pomocy poszkodowanym, likwidowaniu b¹dŸ ograniczaniu skutków zdarzeñ, a tak¿e prowadzeniu prac awaryjno-remontowych. Nowak 2005. záchranné práce Èinnosti k odvrácení nebo omezení bezAKCJA RATUNKOWA

42

akt prawny

prostøedního pùsobení rizik vzniklých mimoøádnou událostí, zejména ve vztahu k ohroûení ûivota, zdraví, majetku nebo ûivotního prostøedí, a vedoucí k pøerušení jejich pøíèin. TSPzOKRaPOS 2009, Zákon 2000/239. JM-B AKT PRAWNY (legal act) 1. Ujêty w odpowiedniej formie wyraz woli uprawnionego organu pañstwa zarówno i charakterze ogólnym, tj. ustalaj¹cy normy ogólne (np. ustawa), jak i dotycz¹cy indywidualnej sprawy (np. wyrok karny za zabójstwo czy decyzja o wyw³aszczeniu). Akty prawne dziel¹ siê na dwie grupy: akty normatywne (tworz¹ce prawo) i indywidualne akty – stosowanie prawa (nale¿¹ do nich m.in. orzeczenia s¹dowe, decyzje administracyjne). LP 2001. 2. Akt prawny rozumiany jest te¿ jako dzia³anie organu pañstwa lub podmiotu prawnego, zgodne z obowi¹zuj¹cymi przepisami w celu wywo³ania skutków prawnych w konkretnym stosunku prawnym (orzeczenie lub inna czynnoœæ prawna). Akt prawny w tym rozumieniu mo¿e byæ jednostronny albo dwustronny czy te¿ konstytutywny lub deklaratoryjny. Http 235. právní akt Spoleèný název projevù výkonu veøejné moci, jímû se právo buï tvoøí, nebo aplikuje. Dìlíme je na normativní právní akty (zákony a jiné právní pøedpisy) a individuální (rozhodnutí soudù, správních úøadù). Uvádí se normativní a individuální právní akt. Normativní právní akt – výsledek legislativní èinnosti orgánù veøejné moci, obsahující právní normy. Legislativní pravomoc má na základì ustanovení ústavy parlament, dále vláda, ministerstva, správní orgány, zastupitelstva krajù. Právem pøedepsaný procedurální postup, vytvoøený, schválený a náleûitì publikovaný normativní právní akt. Indi-

akustyczne urz¹dzenie ostrzegawcze

viduální právní akt – rozhodnutí vztahující se jen na jedineèné pøípady v právní praxi jako výsledek aplikace práva (rozhodnutí, usnesení), kterými se stanoví konkrétní oprávnìní nebo povinnosti orgánùm, organizacím nebo obèanùm. Http 163. JM-B AKUSTYCZNE

URZ¥DZENIE

OSTRZE-

GAWCZE (audible warning device, sirens) syn. syrena alarmowa Elektroakustyczny przyrz¹d sygnalizacyjny stosowany w stra¿ach po¿arnych do alarmowania i ostrzegania. Rozró¿nia siê syreny alarmowe elektryczne i rêczne. MSP 1990, s. 224. akustické výstraûné zaøízení Na poûárním vozidle upevnìná siréna nebo signální zaøízení, které vydává akustické signály, aby upozornila, ûe se jedná o vozidlo záchranných sluûeb. VSPO 2.2. GB

(alarm) Rozkaz do natychmiastowego, pospiesznego i zorganizowanego dzia³ania. Stan gotowoœci w przypadku powszechnego zagro¿enia (np. po¿ar, powódŸ), stan gotowoœci bojowej w wojsku. Http 235. poplach Výzva k pohotovosti, alarm, výstraha o pøítomnosti nebezpeèí pro ûivot, majetek nebo okolní prostøedí. SSÈpŠaV 2001, http 313. JM-B ALARM

(false alarm) 1. Wezwanie podmiotów krajowego systemu ratowniczo-gaœniczego lub innych jednostek ochrony przeciwpo¿arowej do zdarzenia, które faktycznie nie mia³o miejsca lub zaistnia³o, lecz nie wymaga³o podjêcia dzia³añ ratowniczych. Http 131. 2. Zg³oszenie o po¿arze do punktu alarmowego lub stanowiska kierowania, zazwyczaj telefoniczne, dla zabawy lub z³oœliwe. MSP 1990, s. 13–14. ALARM FA£SZYWY

43

alarm fa³szywy...

planý poplach Tísòové volání, pøi kterém nejde nebo nešlo o stav nouze (poûár èi jinou mimoøádnou událost). VSPO 1.1.7. GB ALARM FA£SZYWY W DOBREJ WIERZE

(false alarm with good intent) Alarm zg³oszony przez osobê przekonan¹ o zaobserwowaniu zewnêtrznych oznak po¿aru lub innego miejscowego zagro¿enia. Zg³aszaj¹cy zdarzenie zaobserwowa³ symptomy mog¹ce sygnalizowaæ po¿ar, np. dymy, pary, zapachy, lecz po przybyciu na miejsce si³ stra¿y po¿arnej stwierdzono, ¿e zagro¿enie znik³o samoistnie, […] bez mo¿liwoœci okreœlenia miejsca lub przyczyny jego wyst¹pienia b¹dŸ ¿e sytuacja w rzeczywistoœci nie stwarza³a zagro¿enia, np. zaobserwowano parê z urz¹dzeñ wentylacyjnych lub klimatyzacyjnych, dymy lub ognie technologiczne, mia³o miejsce wypalanie materia³ów pod nadzorem w miejscach do tego celu przeznaczonych lub inne zdarzenie, które nie wymaga³o podjêcia dzia³añ ratowniczych. Http 125. planý poplach s dobrým úmyslem Je to planý poplach vyvolaný osobou v dobrém úmyslu, pøesvìdèenou mylnì o poûáru nebo jiné mimoøádné události. VSPO 1.1.9. GB ALARM FA£SZYWY Z INSTALACJI WY-

(system failure) Alarm zg³aszany przez instalacje wykrywania po¿aru spowodowany zadzia³aniem czujek z takich przyczyn, jak w szczególnoœci: odb³yski œwiat³a, dostanie siê py³u do czujek, wada techniczna czujki, zbyt niski próg alarmu czujki, prowadzone prace powoduj¹ce powstanie dymów lub oparów, jak równie¿ alarm zg³aszany za pomoc¹ rêcznych ostrzegaczy po¿arowych, niewymagaj¹cy podjêcia dzia³añ ratowKRYWANIA

alarm fa³szywy z³oœliwy

44

niczych przez podmioty krajowego systemu ratowniczo-gaœniczego lub inne jednostki ochrony przeciwpo¿arowej. Http 318. planý poplach – technické selhání Planý poplach vyvolaný chybou zaøízení. VSPO 1.1.10. GB (malicious alarm) 1. Zg³oszenie o po¿arze do punktu alarmowego lub stanowiska kierowania, zazwyczaj telefoniczne, z³oœliwe. MSP 1990, s. 13–14. 2. Zg³aszaj¹c zdarzenie, sprawca mia³ na celu wprowadzenie podmiotów krajowego systemu ratowniczo-gaœniczego lub innych jednostek ochrony przeciwpo¿arowej w b³¹d. Http 126. planý zlovolný poplach Tísòové volání uskuteènìné osobou, která vìdìla, ûe nejde nebo nešlo o stav nouze. VSPO 1.1.8. GB ALARM FA£SZYWY Z£OŒLIWY

ALARM PO¯AROWY (

fire alarm) ¿arg.

alarm 1. Sygna³, najczêœciej akustyczny i (lub) œwietlny, podany przez techniczne urz¹dzenia alarmowe albo w inny sposób, ostrzegaj¹cy przed niebezpieczeñstwem, zagro¿eniem po¿arowym, lub sygna³ wzywaj¹cy do uzyskania przewidzianego stanu gotowoœci bojowej, gotowoœci wyjazdowej itp. MSP 1990, s. 12. 2. Informacja o zauwa¿onym po¿arze, przekazana przez mieszkañców domu, pracowników zak³adu pracy lub innych œwiadków zdarzenia. MSP 1990, s. 14. poûární poplach Signál, vyzývající k èinnosti, stanovené v poûárním øádu obce nebo poplachových smìrnicích závodu pro pøípad vzniku poûáru. Vyhlášení poûárního poplachu je povinen zajistit kaûdý, kdo zpozoruje po-

alergia

ûár a není jej schopen vlastními silami uhasit. Úèelem poûárního poplachu je rychlé pøivolání jednotek poûární ochrany a upozornìní obyvatel nebo zamìstnancù na vzniklý poûár. Zpùsob (signál) vyhlášení poûárního poplachu je stanoven v poûárním øádu obce nebo poplachových smìrnicích závodu. Podle rozsahu poûáru a dùleûitosti postiûených objektù se vyhlašují pro jednotky poûární ochrany tøi stupnì a zvláštní stupeò poûárního poplachu. SBAHPAOP 1985, s. 260. GB ALARMOWANIE SI£ I ŒRODKÓW

(request for units and firefighters) Powiadomienie o zdarzeniu i wys³anie zastêpów stra¿y po¿arnej na miejsce po¿aru lub innego miejscowego zagro¿enia. ûádost o vyslání sil a prostøedkù ¦ádost z poûáøištì o vyslání techniky, hasicích prostøedkù k poûáru nebo k jiné mimoøádné události. VSPO 1.3.1. GB (allergens) Substancje uczulaj¹ce organizm. MEM1 1982. alergen Látka vyvolávající alergii. VKS 2009. JK ALERGENY

(allergy) syn. uczulenie, nadwra¿liwoœæ Patologiczna, jakoœciowo zmieniona odpowiedŸ tkanek na alergen, polegaj¹ca na reakcji immunologicznej zwi¹zanej z powstaniem swoistych przeciwcia³, które po zwi¹zaniu z antygenem doprowadzaj¹ do uwolnienia ró¿nych substancji mediatorów stanu zapalnego. Mo¿e siê objawiaæ ³agodnie, jak w przypadku kataru czy ³zawienia, a¿ po zagra¿aj¹cy ¿yciu wstrz¹s anafilaktyczny i œmieræ. MEM1 1982. alergie syn. hypersenzitivita Pøehnaná, nepøimìøená reakce imunitního systému organizmu na látky, se kterými ALERGIA

alkaloza

se bìûnì setkáváme v našem prostøedí. Je zpùsobena nesprávnou aktivací protilátek ze skupiny imunoglobulinu E (IgE) vlivem daného alergenu. Spektrum projevù alergických reakcí je velmi široké, od banální rýmy aû po anafylaktický šok, který mùûe konèit i smrtí. VLS 2009. JK (alkalosis) syn. zasadowica Zaburzenie równowagi kwasowo-zasadowej p³ynów ustrojowych, spowodowane utrat¹ kwasów lub zwiêkszeniem zawartoœci zasad, prowadz¹ce zazwyczaj do podwy¿szenia pH. Rozró¿nia siê alkalozê oddechow¹ i metaboliczn¹. Alkaloza oddechowa spowodowana jest nadmiern¹ eliminacj¹ dwutlenku wêgla przez p³uca (np. przyœpieszenie oddechów lub ich pog³êbienie). Wystêpuje w stanach pobudzenia oœrodka oddechowego (gor¹czka, zatrucie salicylanami, œpi¹czka w¹trobowa) oraz w tzw. zespole hiperwentylacyjnym. Objawia siê os³abieniem (niekiedy omdleniem), parastezjami, mroczkami przed oczyma, napadami tê¿yczki. Alkaloza metaboliczna powstaje na skutek utraty jonów wodorowych (wymioty, odsysanie treœci ¿o³¹dkowej), niedoboru potasu (wymioty, biegunki, przetoki, obfita diureza, hiperaldosteronizm) i stosowanie œrodków alkalicznych w nadmiernych iloœciach (np. w chorobie wrzodowej). MEM1 1982. alkalóza Porucha acidobazické rovnováhy ve prospìch zásaditých látek, tj. jejich zvýšená tvorba nebo zvýšené vyluèování (ztráty) kyselin. Metabolická alkalóza je zpùsobena napøíklad silným zvracením, pøi nìmû se ztrácí kyselina (chlorovodíková tvoøená v ûaludku), ztrátami kalia moèí aj. Respiraèní alkalóza vzniká nadmìrnì intenzivním dýcháním vedoucím k vydýchání oxidu uhlièitého, napøíklad pøi hysterii

ALKALOZA

45

alkotest

nebo dráûdìní dechového centra v mozku. Projevem respiraèní alkalózy mùûe být tetanie. Kompenzovaná alkalóza je stav, kdy organismus dokáûe vyrovnat poruchu útlumem dýchání (u metabolické alkalózy) nebo sníûenou tvorbou èi zvýšeným vyluèováním zásaditých látek, zejména bikarbonátù (u respiraèní alkalózy). Hodnota pH krve pøitom zùstává v rozmezí normálních hodnot. Nekompenzovaná alkalóza akutní nebo dekompenzovaná alkalóza se projeví alkalemií. VLS 2009. JK breathalyser) Urz¹dzenie elektroniczne produkowane przez firmê Siemens (Niemcy), przeznaczone do okreœlenia zawartoœci alkoholu w wydychanym powietrzu. Pomiar stê¿enia alkoholu jest wykonywany metod¹ okreœlenia absorpcji promieniowania podczerwonego [...]. Pomiar przebiega w sposób automatyczny, wed³ug ustalonego programu wprowadzonego do pamiêci urz¹dzenia. Na taœmie papierowej jest automatycznie dokonywany wydruk wyników przeprowadzonego pomiaru z podaniem daty, godziny i minuty. LP 2001 . analyzátor alkoholu v dechu syn. AAD, alkomat Mìøidlo urèené ke stanovení hmotnostní koncentrace etanolu ve vydechovaném vzduchu, který vzniká v plicních alveolách. Http 203. JM-B ALKOMAT (

ALKOTEST (alcotest) ¿arg. dmuchanie, dmuchanko Urz¹dzenie elektroniczne produkowane przez firmê Dräger (Niemcy), przeznaczone do okreœlenia zawartoœci alkoholu we krwi na zasadzie analizy stê¿enia alkoholu w wydychanym powietrzu. Na wyposa¿eniu policji znajduj¹ siê dwa typy: Alkotest 7100 – stacjonarny [...]; Alko-

alpinizm

test 7410 – przenoœny. LP 2001. metoda mìøení alkoholu v dechu syn. metoda mìøení alkoholu v krvi 1. Stanovení hmotnostní koncentrace etanolu ve vydechovaném vzduchu, který vzniká v plicních alveolách, v jednotkách mg/l. V Èeské republice (ÈR) v dùsledku stávající právní úpravy jsou výsledky mìøení touto metodou po pøepoètu analyzátorem na koncentraci v krvi vyjadøovány v jednotkách ‰ (promile). Http 203. 2. Stanovení hmotnostní koncentrace etanolu v krvi v jednotkách g/kg neboli ‰ (promile), coû je starší vyjádøení pøedmìtné jednotky, které je ale uplatòováno v souèasnì platné legislativì ÈR. Http 203. JM-B (mountaineering, mountain – climbing) Jest to dziedzina sportu, obejmuj¹ca ka¿dy rodzaj wspinaczki wymagaj¹cy pewnego przygotowania specjalistycznego (i na ogó³ specjalistycznego ekwipunku). Rozró¿nia siê: – wspinaczkê sportow¹, – wspinaczkê wysokogórsk¹, – alpinizm jaskiniowy, – narciarstwo wysokogórskie. Http 235. alpinismus Druh horolezectví provozovaný v horách. Název pochází ze jména horstva Alp, kde klasické horolezectví vzniklo, ale s rozšíøením horolezectví se význam rozšíøil na stejnou èinnost v libovolných horách. Alpinismus zahrnuje široké spektrum èinností v horách – lezení skalních cest pøekonávaných volným lezením, technické lezení po umìlých pomùckách, výstupy ve snìhu, ledu a po ledovcích, pohyb na lyûích (skialpinismus), pìší pøechody. Spojujícím prvkem je horský terén velehorského rázu. Http 11. JK ALPINIZM

46

altocumulus

ALS (Advanced Life Support, ALS) syn. zaawansowane zabiegi resuscytacyjne Zaawansowane podtrzymywanie czynnoœci ¿yciowych, w sk³ad którego wchodz¹ profesjonalne zabiegi resuscytacyjne, podczas których ratownicy w zale¿noœci od okolicznoœci mog¹ prowadziæ defibrylacjê, intubacjê, podaj¹ leki, dokonuj¹ monitorowania czynnoœci serca. Http 235. ALS syn. rozšíøená neodkladná resuscitace Rozšíøená (doslovnì pokroèilá) resuscitace provádìná lékaøem, na rozdíl od laické. Zdravotníci vyuûívají mimo modifikovaných algoritmù základní neodkladné resuscitace i speciálních postupù, pomùcek a léèiv. Samotný rozsah vlastní resuscitace je diferencován podle moûností pracovištì. Nejvyšší rozsah péèe je poskytován ZZS, oddìlením ARO, JIP èi Urgentního pøíjmu nemocnic. Mezi uvedené postupy patøí napø.: zajištìní kvalitních kompresí hrudníku vèetnì vyuûívání systémù automatizované srdeèní masáûe, bezpeèné zajištìní dýchacích cest, provedení koniotomie, zajištìní intravenózního/intraoseálního vstupu a aplikace léèiv, externí automatizovaná, manuální nebo pøímá defibrilace, kardiostimulace atd. VLS 2009, http 75. JK (Altocumulus cloud) syn. Ac, chmury œrednie k³êbiaste Rodzaj chmur piêtra œredniego z³o¿onych z bia³ych lub szarych drobnych cz³onów, ma³ych ob³oków, a niekiedy przylegaj¹cych do siebie i tworz¹cych warstwê. W odró¿nieniu od chmur pierzastych k³êbiastych (Cirrocumulus) cz³ony s¹ wiêksze ni¿ koniec palca wyci¹gniêtej w ich stronê rêki. Chmury œrednie k³êbiaste sk³adaj¹ siê z kropel wody, ale nie s¹ to ALTOCUMULUS

altostratus

chmury opadowe. Wystêpuj¹ w klimacie Polski w przedziale wysokoœci od oko³o 2000 do 5000 m, niekiedy od oko³o 2400 do 6100 m. Chmury tego rodzaju maj¹ gruboœæ od 200 do 700 m. Utrzymuj¹ siê stosunkowo krótko, zapowiadaj¹c deszcz. Http 235. altocumulus syn. AC slang. vyvýšená kupa Menší èi vìtší oblaky bílé aû šedé barvy, popøípadì obojí. Skládají se z èásteèek ve tvaru vln, oblázkù nebo valounù, které jsou navzájem oddìlené, ale mohou i souviset. Vyskytují se uspoøádané do øad, nìkdy i ve více vrstvách. Tyto èásti od sebe bývají oddìleny ostøe ohranièenými bezoblaènými pásy. Mívají vláknitý èi rozplývavý vzhled, ale jejich obrysy jsou ostøe ohranièeny. Zøídka mohou pøipomínat síÙ nebo vèelí plást, pokud se v jejich ploše vyskytují malé okrouhlé mezery s øásnitými okraji. Tvoøí je drobné kapièky vody, avšak pøi velmi nízkých teplotách mohou vznikat ledové krystaly. Altocumuly se vytváøí v oblasti støedního patra (1,5–7 km) pøi okraji rozsáhlé vystupující vzduchové vrstvy. Skládají se buï z malých, zahuštìných èástí, nebo jsou celistvým, hladkým oblakem. Mají vlastní stín. V posledním jmenovaném pøípadì je tento stín markantní, avšak prosvitnost altocumulù je promìnlivá. Mìsíc i Slunce pouze prosvítají; jejich kotouè je neohranièený, kolem se vytváøí malý kruh. Http 11, HA 2010. JK (Altostratus cloud) syn. As, chmura œrednia warstwowa Chmura w postaci grubej i gêstej, niebieskiej albo szarej warstwy, przez któr¹ s³oñce lub ksiê¿yc przeœwiecaj¹ jak przez matowe szk³o. Sk³ada siê z kropel wody oraz kryszta³ków lodu. Czêsto pokrywa ca³e niebo, a czasem towarzyszy jej opad ALTOSTRATUS

47

ambulans

drobnego deszczu lub œniegu. Wystêpuje na wysokoœci od 2 do 5 km. Http 235. altostratus syn. As Frontální oblak, jehoû horizontální rozmìry jsou stovky aû tisíce kilometrù a vertikální rozmìry v øádech stovek metrù. Je sloûený z vodních kapek a ledových krystalkù. Z oblaku mohou vypadávat sráûky, hlavnì v chladné èásti roku. Prùlet altostratem je celkem nebezpeèný, protoûe se zde èasto tvoøí námraza. Http 11, HA 2010. JK (Ambu bag, self-reinflating bag) syn. worek samorozprê¿alny Aparat do prowadzenia sztucznego oddychania (oddechu kontrolowanego lub wspomaganego). Sk³ada siê z samorozprê¿alnego worka oddechowego i jednokierunkowej zastawki oddechowej, uniemo¿liwiaj¹cej oddech zwrotny (wydech odbywa siê do powietrza atmosferycznego). Sztuczne oddychanie przy u¿yciu tego aparatu mo¿na prowadziæ samym powietrzem lub powietrzem z dodatkiem tlenu. MEM1 1982. ambuvak syn. ruèní køísicí vak slang. ambouš Dýchací vak, pomùcka k umìlému dýchání pøi resuscitaci, pouûitelná i mimo zdravotnické zaøízení v rámci první pomoci. Dlouhodobì se umìlá ventilace zajišÙuje automatickými pøístroji po intubaci èi tracheostomii. VLS 2009. JK AMBU

(ambulance) syn. karetka pogotowia ¿arg. karetka Œrodek transportu przeznaczony do przewozu chorych lub rannych, kobiet rodz¹cych, organów do transplantacji. Ambulanse s¹ obs³ugiwane przez specjalnie wyszkolone zespo³y ratownicze i stanowi¹ czêœæ systemu udzielania pomocy w nag³ych wypadkach. MEM1 1982.

AMBULANS

ampu³ka

ambulance syn. sanitní vozidlo slang. sanitka Vozidlo, které vyuûívají zdravotniètí pracovníci k pøepravì zranìných pacientù, k dopravì ranìných, nemocných a rodièek (DRNR) nebo k transportu tìlesných orgánù k transplantacím. VLS 2009. JK (ampoule) Szklany pojemnik, zapewniaj¹cy po zatopieniu hermetyczne zamkniêcie okreœlonej dawki leku. MEM1 1982. ampule Sklenìná baòka obsahující léky k injekènímu podání. VLS 2009. JK AMPU£KA

(amputation) Odciêcie ca³ego narz¹du lub jego czêœci. Termin u¿ywany najczêœciej w odniesieniu do koñczyny (np. amputacja uda, odciêcie koñczyny dolnej na wysokoœci uda). Jest to zabieg powoduj¹cy trwa³e kalectwo. Jest stosowany tylko wtedy, gdy brak innej mo¿liwoœci leczenia i w sposób na tyle oszczêdny, na ile to mo¿liwe (szczególnie przy zabiegach w obrêbie d³oni). MEM1 1982. amputace Pøerušení a odstranìní perifernì uloûené èásti tìla, napø. konèetiny, pohlavního údu, prsu apod. Výkon se provádí aû tehdy, není-li jiû nadìje na záchranu pøíslušné èásti tìla a dochází-li k ohroûení celého organismu, napø. rozsáhlou snìtí (gangrénou) èi zhoubným nádorem. Odstranìná èást tìla se nìkdy nahrazuje protézou. VLS 2009. JK AMPUTACJA

AMUNICJA (ammunition) ¿arg. kulka Techniczne œrodki bojowe oraz ich elementy s³u¿¹ce do niszczenia i obezw³adniania ró¿nych celów (si³y ¿ywej, punktów ogniowych, sprzêtu, obiektów, umocnieñ, przeszkód). Zapalania, zadymiania, oœwietlania terenu itp. W rozumieniu us-

48

anafilaksja

tawy amunicj¹ s¹ naboje scalone i naboje œlepe przeznaczone do strzelania z broni palnej, a istotnymi czêœciami amunicji s¹: pociski wype³nione materia³ami wybuchowymi, chemicznymi œrodkami obezw³adniaj¹cymi lub zapalaj¹cymi albo innymi substancjami, których dzia³anie zagra¿a ¿yciu lub zdrowiu, sp³onki inicjuj¹ce spalenie materia³u miotaj¹cego i materia³ miotaj¹cy w postaci prochu strzelniczego. LP 2001. amunice Souhrnné oznaèení pro ruèní a jiné granáty, støely do pancéøovek a tarasnic, dìlostøelecké støelivo, pumy, torpéda, øízené a neøízené rakety, kazetovou (kontejnerovou) munici, náloûky trhavin, miny, pyropatrony, výmetné klamné cíle, pyrotechnické imitaèní prostøedky, signální a osvìtlovací prostøedky, nástraûná výbušná zaøízení vèetnì zaøízení pro dálkový odpal; za munici se povaûují téû její hlavní èásti, kterými jsou dìlostøelecké støely a nábojky, roznìcovaèe, zapalovaèe a iniciátory. Http 285. JM-B (anaphylaxis) Reakcja w organizmie pomiêdzy antygenem i przeciwcia³em, zachodz¹ca na powierzchni komórek tucznych (tkanki ³¹cznej), gdzie dochodzi do uszkodzenia komórek i uwalniania siê histaminy, heparyny i innych zwi¹zków chemicznych zwanych mediatorami alergicznymi. Reakcja przebiega najczêœciej pod postaci¹ wstrz¹su anafilaktycznego. Powstaje on wtedy, gdy organizm zetkn¹³ siê ju¿ raz z alergenem i po pewnym czasie alergen ten zosta³ mu podany powtórnie (dawka wyzwalaj¹ca, wstrz¹sowa). MEM1 1982. anafylaxe Závaûný, mnohdy ûivot ohroûující stav vznikající v dùsledku masivního, náhlého a systémového vyplavení histaminu a dalANAFILAKSJA

analgezja

ších mediátorù, které pùsobí obvykle na více orgánù a vedou k èetným klinickým pøíznakùm. Typ alergie s nadmìrnou reakcí imunitního systému na cizorodou látku (alergen), proti níû je jiû vytvoøena protilátka. Vazbou této protilátky na pøíslušný alergen vzniká imunokomplex, který zpùsobuje vyplavení látek poškozujících organismus, napø. nìkterých sloûek komplementu, histaminu, a rychlý vznik pøíznakù. Oznaèení celkové alergické reakce s postiûením více systémù a rychlým rozvojem. K nejdùleûitìjším projevùm patøí spasmy v oblasti dýchacích cest, trávicího ústrojí (obstrukce), bolesti, zmìny v obìhovém systému s vazodilatací aû šokem. Pøíkladem je napø. reakce na bodnutí hmyzem, na podání antiséra napø. proti hadímu jedu. VLS 2009. JK (analgesia) syn. zniesienie bólu Polega ona na przerwaniu dop³ywu bodŸców dobólowych do kory mózgowej. Wywo³uje siê j¹ lekami dzia³aj¹cymi na oœrodkowy uk³ad nerwowy lub przerywaj¹cymi przewodzenie bodŸców poprzez nerwy czuciowe. MEM1 1982. analgezie slang. znecitlivìní Bezbolestnost, vymizení vnímání bolesti. Vzniká pøi nìkterých nervových poruchách, je souèástí a niûším stupnìm anestezie – znecitlivìní. VLS 2009. JK

ANALGEZJA

ANEMIA (anaemia) syn. niedokrwistoœæ Obni¿enie stê¿enia hemoglobiny, liczby krwinek czerwonych i wskaŸnika hematokrytowego poni¿ej wartoœci prawid³owych. W warunkach prawid³owych istnieje równowaga miêdzy tworzeniem i niszczeniem erytrocytów. Anemia pojawia siê, gdy wytwarzanie erytrocytów jest niedostateczne (iloœciowo lub jakoœciowo) albo gdy wystêpuje utrata lub niszczenie

49

anemia

erytrocytów przewy¿szaj¹ce szybkoœæ ich tworzenia. Objawy: bladoœæ, przyspieszenie czynnoœci serca i oddechów, szybkie mêczenie siê, bóle i zawroty g³owy, szum w uszach, mroczki przed oczami, os³abienie miêœni, trudnoœci w skupieniu uwagi, dra¿liwoœæ, sennoœæ, stany podgor¹czkowe. Rozró¿nia siê kilka rodzajów anemii: – anemia syderoblastyczna – wskutek niedoboru ¿elaza, spowodowana jest niedostateczn¹ jego zawartoœci¹ w pokarmach, upoœledzonym wch³anianiem z przewodu pokarmowego lub utrat¹ krwi (ostre i przewlek³e krwawienia); – anemia megaloblastyczna – spowodowana niedoborem kwasu foliowego lub witaminy B12, albo obu tych witamin; – anemia aplastyczna – jest wynikiem zaniku utkania szpikowego i zast¹pienia go tkank¹ t³uszczow¹ lub ³¹czn¹, co powoduje zmniejszenie liczby wszystkich elementów komórkowych uk³adu krwiotwórczego (niedokrwistoœæ, leukopenia, ma³op³ytkowoœæ); – anemia hemolityczna – polega na nadmiernym rozpadzie i niszczeniu krwinek czerwonych, mo¿e byæ wrodzona lub nabyta. Wrodzona mo¿e byæ wywo³ana defektem b³ony komórkowej krwinek czerwonych, b¹dŸ zaburzeniami glikolizy w krwinkach czerwonych, spowodowanymi defektami okreœlonych enzymów; – anemia hemolityczna nabyta powstaje w wyniku zatruæ lekami, zwi¹zkami chemicznymi, w przebiegu posocznicy wywo³anej bakteriami hemolizuj¹cymi, a tak¿e pod wp³ywem skrajnych temperatur (zimna, gor¹ca). Do anemii hemolitycznej zalicza siê te¿ anemie zwi¹zane z wystêpowaniem nieprawid³owych hemoglobin i zmianami budowy krwinek czerwonych, np. anemia sierpowata. MEM1 1982.

anergia

anemie syn. chudokrevnost Onemocnìní, pøi nìmû je v krvi sníûeno mnoûství krevního barviva hemoglobinu a èervených krvinek (erytrocytù). Vede k omezení pøenosu kyslíku, který je nezbytný pro všechny tkánì lidského organismu. Proto je èlovìk ménì výkonný, cítí se slabý, mùûe trpìt huèením v uších, závratìmi, je bledý, pøi tìûších anemiích bývá dušný, má zrychlenou srdeèní èinnost. Tyto pøíznaky jsou tím výraznìjší, èím rychleji se anemie vyvinula. Anemie mohou mít mnoho pøíèin. V zásadì se dìlí na stavy, pøi nichû je nedostateèná tvorba krvinek, a na stavy vedoucí k jejich nadmìrným ztrátám nebo k jejich pøedèasnému zániku: – Aplastická anemie je zpùsobena útlumem kostní døenì, která pøestává vytváøet nejen èervené krvinky, ale obvykle téû bílé leukocyty a krevní destièky trombocyty. Bývá dùsledkem podání nìkterých lékù, pùsobení chemických látek èi ozáøení apod. Kromì pøíznakù anemie trpí postiûený sníûenou odolností proti infekcím a krvácivými poruchami. – Hemolytická anemie je vyvolána pøedèasným a nadmìrným zánikem èervených krvinek. – Perniciózní anemie (tzv. zhoubná chudokrevnost) je zpùsobena nedostatkem vitaminu B12, zejména pøi nedostateèné tvorbì tzv. vnitøního faktoru umoûòujícího vstøebání vitaminu. Typické je zvìtšení krvinek, vèetnì jejich nezralých forem v kostní døeni, oznaèují se jako megaloblasty. Nìkdy nastávají téû nervové poruchy. Po objevu vitaminu B12 pøestala být tato anemie sama o sobì „zhoubná”. – Refrakterní anemie bývá souèástí myelodysplastického syndromu, stejnì jako nìkteré formy sideroblastické anemie. Ta je charakterizována zvýšeným poètem side-

50

anergia

roblastù v kostní døeni pøi porušeném vyuûití ûeleza ke krvetvorbì. – Sideropenická anemie je zpùsobena nedostatkem ûeleza, obvykle pøi opakovaných i drobných krváceních. Èastìjší je u ûen (menstruaèní krvácení, porody), nejrozšíøenìjší anemie v Èeské republice. – Symptomatická anemie (anemie chronických chorob) provází øadu nemocí (chronické zánìty, nádory aj.), pøi nichû je jedním z pøíznakù (symptomù). Jiné dìlení anemie odráûí charakter èervených krvinek. Anemie s jejich normální velikostí a objemem se oznaèují jako normocytární, se zmenšeným objemem jako mikrocytární a se zvìtšeným objemem jako makrocytární megaloblastové. Podle mnoûství hemoglobinu v erytrocytu se pak anemie dìlí na normochromní, hypochromní a hyperchromní. VLS 2009. JK (anergy) Brak reaktywnoœci ustroju na bodŸce œrodowiska, np. brak podwy¿szenia ciep³oty cia³a (gor¹czki) na czynnik gor¹czkotwórczy, brak odczynu zapalnego na czynnik zapaleniotwórczy, brak odczynu odrzucania obcej tkanki itp. Anergia jest najczêœciej wyrazem znacznego os³abienia ustroju, upoœledzenia jego zdolnoœci ¿yciowych lub te¿ wyj¹tkowej zjadliwoœci drobnoustrojów chorobotwórczych. MEM1 1982. anergie 1. Nedostateèná reakce (napø. na tuberkulinovou zkoušku), nezájem, neteènost (vèetnì duševní). VLS 2009. 2. Stav, kdy T- nebo B-lymfocyt neodpovídá ani v optimálních podmínkách na svùj specifický antigen. Je to jeden ze tøí zpùsobù, jak navodit imunotoleranci – spolu s klonální delecí a imunoregulací. Naivní T-lymfocyty do anergie vstupují tehdy, naváûe-li se TCR na antigen, ale na cíloANERGIA

anestezja

vé buòce nejsou pøítomny kostimulaèní receptory. Následnì takové anergní buòky pøestanou produkovat IL-2, coû zamezí jejich dospívání v efektorové buòky. Pøesto není jisté, proè podstupují anergii místo toho, aby napø. spáchaly bunìènou smrt, coû se pøi absenci kostimulaèních signálù bìûnì dìje. Moûná anergní buòky jistým zpùsobem regulují specifickou imunitní odpovìï. Http 11. JK ANESTEZJA (anaesthesia) syn. znieczulenie Brak wra¿liwoœci na bodŸce bólowe. Rozró¿nia siê znieczulenie ogólne (narkozê) i miejscowe (po œrodkach znieczulaj¹cych miejscowo). MEM1 1982. anestezie syn. znecitlivìní slang. umrtvení Ztráta vnímání dotyku, bolesti, tepelných zmìn apod. Dùsledek nìkterých onemocnìní a poruch nervù. V praxi zejména umìle vyvolané znecitlivìní umoûòující provedení chirurgických a jiných bolestivých zákrokù. Rozlišujeme celkovou anestezii (narkóza) a lokální místní anestezii. VLS 2009. JK

(anoxaemia) syn. hipoksemia Niedotlenienie krwi, ni¿sza od prawid³owej zawartoœæ tlenu we krwi. Wystêpuje g³ównie przy zmniejszonej zawartoœci tlenu w powietrzu wdychanym (w komorach niskich ciœnieñ, na du¿ych wysokoœciach), w chorobach uk³adu kr¹¿enia (niewydolnoœæ kr¹¿enia), chorobach i zaburzeniach czynnoœci uk³adu oddechowego, w wysiêku w jamie op³ucnej, stanach zapalnych tkanki p³uc, upoœledzeniu czynnoœci oœrodka oddechowego (np. po zatruciu narkotykami). MEM1 1982. hypoxemie Nedostatek kyslíku v krvi; nejèastìji ve ANOKSEMIA

51

anorak

smyslu sníûeného parciálního tlaku kyslíku v arteriální krvi (tzv. hypotenzní hypoxemie). Jedna z pøíèin hypoxie tkání a organismu. Vzniká jako následek tìûšího onemocnìní respiraèního systému (napø. astma, CHOPN, fibróza, tìûká pneumonie, obstrukce horních dýchacích cest), plicního edému (kardiálního i nekardiálního, ARDS) nebo onemocnìní srdce (napø. nìkteré vrozené srdeèní vady s pravolevým zkratem, levostranné selhání). Hypoxemie vzniká i pøi dýchání vzduchu s nízkým atmosférickým tlakem, zejména pøi pobytu ve vysokých nadmoøských výškách, èi s nízkým obsahem kyslíku v horách. VLS 2009. JK (anoxia) syn. niedotlenienie Niedobór tlenu w ustroju czy w tkankach. MEM1 1982. anoxie Nepøítomnost kyslíku v organismu, orgánech, tkáních èi buòkách. Anoxie mozku bìhem porodu mùûe zpùsobit váûné poškození vývoje dítìte. VLS 2009. JK ANOKSJA

(anorak) syn. skafander, parka Rodzaj wiatrochronnej lub nieprzemakalnej kurtki z (wiatrówki) z kapturem i œci¹gaczem noszonej przez polarników oraz alpinistów. Tradycyjnie anorak nie by³ rozpinany z przodu, jednak wspó³czeœnie wiele rozpinanych kurtek okreœlanych jest jako anoraki. Rad-Par-Par 2004, http 235. anorak Lehká a zateplená vìtrovka do deštì a chladu, uvniø má jemný, hnìdý koûíšek; má kapuci se šnìrováním a zdrhovadly. Anorak se pøetahuje pøes hlavu. Od krku na prsa je krátký zip a ve spodním lemu bundy šnìrování. Vpøedu uprostøed se nachází vìtší kapsa na zip – na ANORAK

antidotum

mapy èi drobnosti. Je vyuûíván horolezcí. Http 355. JK (antidote) syn. odtrutka Substancja unieczynniaj¹ca w organizmie truciznê lub usuwaj¹ca bezpoœredni efekt dzia³ania trucizny na organizm. MEM1 1982. antidotum Protijed, èásteènì nebo úplnì neutralizující pùsobení jiné škodlivé látky. JK

ANTIDOTUM

(antibiotics) Substancje wytwarzane przez mikroorganizmy, g³ównie przez ró¿ne gatunki grzybów, hamuj¹ce w niskich stê¿eniach wzrost mikroorganizmów chorobotwórczych. Wyró¿nia siê: antybiotyki przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, przeciwgrzybiczne, przeciwnowotworowe. Mechanizmy dzia³ania (z wyj¹tkiem antybiotyków przeciwwirusowych) polegaj¹ na: zaburzeniu budowy œciany komórkowej, uszkodzeniu b³ony komórkowej, hamowaniu (biosyntezy) bia³ka lub kwasów nukleinowych. Antybiotyki nie obni¿aj¹ si³ odpornoœciowych makroorganizmu. Z du¿ej liczby tylko niewiele jest wykorzystywanych w lecznictwie, np. penicyliny, tetracykliny. MEM1 1982. antibiotika syn. ATB Látky, které zastavují rùst bakterií èi jiných mikroorganismù (chlamydií, mykoplasmat) nebo je pøímo nièí. Pùvodnì byly tyto látky produkovány plísnìmi, nyní jsou vìtšinou syntetizovány. Dìlí se na skupiny podle chemického sloûení a úèinku na bakterie. K nejdùleûitìjším skupinám antibiotik patøí peniciliny, tetracykliny, cefalosporiny, makrolidová antibiotika, aminoglykosidy, chinolony, peptidová antibiotika. Podávání ATB se øídí urèitými pravidly. Musí se uûívat pravidelnì, v urèených èasových intervalech, po urANTYBIOTYKI

52

aparat powietrzny...

èitou dobu; nìkterá novìjší antibiotika mají delší intervaly mezi dávkami a zkrácena je i doba léèby. Pøi nedodrûení pravidel hrozí riziko vzniku rezistence, èímû mohou být nepøímo poškozeni i další nemocní, kteøí se takto odolnou bakterií nakazí. VLS 2009. JK (aorta) Têtnica g³ówna, najwiêksze naczynie têtnicze odchodz¹ce od lewej komory serca i oddzielone od niej zastawk¹ sk³adaj¹ca siê z trzech p³atków pó³ksiê¿ycowatych. Aorta dzieli siê na czêœæ wstêpuj¹c¹, ³uk i czêœæ zstêpuj¹c¹, ta ostatnia zaœ na aortê piersiow¹ (od koñca ³uku do przepony) i na aortê brzuszn¹ (od przepony do rozwidlenia na dwie têtnice wspólne). Na ca³ym przebiegu aorty odchodz¹ od niej mniejsze i wiêksze têtnice doprowadzaj¹ce krew tetnicz¹ (utlenowan¹) do wszystkich narz¹dów i czêœci cia³a. Wa¿nym zadaniem aorty, oprócz przewodzenia krwi têtniczej, jest zapewnienie ci¹g³ego, nieprzerwanego pr¹du krwi, dziêki sprê¿ystoœci i kurczliwoœci œcian. MEM1 1982. aorta syn. srdeènice Nejvìtší tepna organismu, která vystupuje pøímo z levé srdeèní komory. Probíhá hrudníkem a bøišní dutinou (pøed páteøí) aû do bederní oblasti, kde se dìlí na dvì kyèelní tepny. Vystupuje z ní v rùzných èástech øada vìtví, které zásobují okyslièenou krví všechny orgány tìla. Aorta ascendens – vzestupná aorta, poèáteèní úsek aorty pøecházející v aortální oblouk. Navazuje aorta descendens, která má èást hrudní a bøišní aorty. VLS 2009. JK AORTA

APARAT

POWIETRZNY

(ODDECHOWY)

(breathing apparatus) syn. aparat powietrzny (oddechowy) ze sprê¿onym powietrzem Sprzêt przeciwgazowo-przeciwdymowy,

BUTLOWY

aparat powietrzny...

53

izoluj¹cy; urz¹dzenie przenoœne o z³o¿onej i zwartej budowie, s³u¿¹ce do ochrony dróg oddechowych. Oddychanie odbywa siê za pomoc¹ tlenu sprê¿onego w butli metalowej. U¿ywany jest tam, gdzie stê¿enie gazów truj¹cych lub obni¿enie zawartoœci tlenu w powietrzu uniemo¿liwia stosowanie maski przeciwgazowej. MSP 1990, s. 15. dýchací pøístroj Samostatný pøístroj, pouûívající stlaèený vzduch nebo kyslík, urèený k umoûnìní dýchání hasièe v jinak nedýchatelném prostøedí, a to po omezenou dobu. VSPO 3.2.1. GB APARAT

POWIETRZNY

NADCIŒNIENIOWY

(ODDECHOWY)

(overpressure brea-

thing apparatus) Sprzêt ochrony dróg oddechowych stosowany do celów przeciwpo¿arowych, ratowniczych, ewakuacyjnych i ochrony miejsca pracy, w warunkach koniecznoœci izolowania siê od atmosfery otoczenia ze wzglêdu na obecnoœæ substancji szkodliwych (gazy, pary, py³y) lub niedostateczn¹ iloœæ tlenu. Http 262. pøetlakový dýchací pøístroj Dýchací pøístroj s konstanním tlakem, vyšším neû atmosférickým, který je udrûován v oblièejové masce. VSPO 3.2.8. GB APARAT

POWIETRZNY

(ODDECHOWY)

(compressed air breathing apparatus) Izoluj¹cy sprzêt ochrony dróg oddechowych. Urz¹dzenie przenoœne o z³o¿onej i zwartej budowie. Oddychanie odbywa siê za pomoc¹ powietrza sprê¿onego w butli stalowej lub kompozytowej. U¿ywany jest tam, gdzie stê¿enie gazów truj¹cych lub obni¿enie zawartoœci tlenu uniemo¿liwia stosowanie filtracyjnego sprzêtu ochrony dróg oddechowych. MSP ZE

SPRʯONYM

POWIETRZEM

apteczka pierwszej pomocy

1990, s. 14–15. dýchací pøístroj – otevøený okruh Pøístroj uûívající stlaèený vzduch v tlakové láhvi jako médium pro dýchání. Pro další pouûití musí být láhev znovu doplnìna, pøièemû zásoba vzduchu limituje ochrannou dobu dychacího pøístroje. VSPO 3.2.3. GB (apathy) Stan charakteryzuj¹cy siê obojêtnoœci¹ wobec podniet z zewn¹trz, zawê¿eniem zainteresowañ, zmniejszeniem siê napêdu psychoruchowego. Wa¿n¹ cech¹ apatii jest ³atwe mêczenie siê fizyczne i psychiczne przy podejmowaniu jakiejkolwiek aktywnoœci. Uczucie znu¿enia i zmêczenia pojawia siê czêsto jako sta³y emocjonalny sk³adnik choroby. Apatia wystêpuje w wielu zaburzeniach psychicznych, lecz te¿ w nastêpstwie d³ugotrwa³ej bezczynnoœci albo wyniszczaj¹cej choroby somatycznej. MEM1 1982. apatie Sníûení citové reaktivity, minimální nebo ûádná citová reakce na zevní podnìty. Dlouhodobì pøi tìûších duševních onemocnìních, napø. schizofrenii, pøechodnì u vìtší únavy, vyèerpanosti nebo u nìkterých celkových onemocnìní. VLS 2009. JK APATIA

APTECZKA PIERWSZEJ POMOCY (medicine chest, first aid kit) Zestaw leków, œrodków opatrunkowych, niektórych podstawowych przyborów i narzêdzi lekarskich umieszczony w szafce lub odpowiedniej walizeczce oznakowanej czerwonym krzy¿em, umo¿liwiaj¹cy udzielenie pierwszej pomocy w nag³ych wypadkach i zachorowaniach. MEM1 1982. lékárnièka Skøíòka nebo pouzdro, uzpùsobené pro dlouhodobé a bezpeèné ukládání zdravot-

aresztowanie

nického materiálu, obvykle urèeného pro poskytování první pomoci. Lékárnièka musí být náleûitým zpùsobem oznaèena (modøe lemovaným symbolem èerveného køíûe v bílém poli nebo bílým køíûem v zeleném poli). Stacionární lékárnièka musí být umístìna v dobøe pøístupném místì a její otevírání musí být moûné bez pouûití nástroje. Lékárnièky musí být konstruovány tak, aby uloûený zdravotnický materiál byl chránìn proti znehodnocení. VLS 2009. JK ARESZTOWANIE (arrest) syn. areszt Jest to pozbawienie wolnoœci osoby podejrzanej o pope³nienie przestêpstwa, przymusowe odizolowanie takiej osoby od œwiata zewnêtrznego. W prawie cywilnym aresztowanie to jeden ze œrodków stosowanych w toku egzekucji, s³u¿¹cy zmuszeniu d³u¿nika do zachowania zgodnego z na³o¿onym na niego obowi¹zkiem. Stosuje je wy³¹cznie s¹d. Stosowanie aresztu reguluj¹ przepisy art. 1056– –1059 Kodeksu postêpowania cywilnego. W prawie wykroczeñ aresztowanie to jedna z kar – odpowiednik kary pozbawienia wolnoœci w prawie karnym materialnym. Jego wymierzanie reguluj¹ przepisy art. 19, 26, 35, 38 i 42–44 Kodeksu wykroczeñ. Http 66, http 235. zadrûení Jeden z prostøedkù k zajištìní osoby pro úèely trestního øízení. Je upraveno § 7 a § 76 a následujícími paragrafy zákona è. 141 z roku 1961 Sb., trestního øádu. Jeho podstatou je èasovì limitované krátkodobé omezení osobní svobody urèité osoby ze strany policejního orgánu. Se zadrûeným jsou provádìny úkony trestního øízení a v mezidobí je umístìn v policejní cele. Ze zadrûení je osoba buï propuštìna na svobodu, nebo je rozhodnuto soudem o vzetí osoby do vazby. Http 11. AZ

54

asekuracja

(arrhythmia) syn. niemiarowoœæ Zaburzenia rytmu serca polegaj¹ce na wystêpowaniu niejednakowych odstêpów miêdzy skurczami. MEM1 1982. arytmie syn. dysrytmie Je to porucha srdeèního rytmu, zpùsobená postiûením pøevodního systému øídícího srdeèní èinnost. VLS 2009. JK

ARYTMIA

(safety measures) syn. zabezpieczanie W taternictwie i alpinizmie jest to zabezpieczanie siê wspinaczy w stromym terenie górskim na wypadek poœlizgniêcia czy odpadniêcia. Asekuracje wykonuje siê zwykle za pomoc¹ liny, któr¹ s¹ zwi¹zani taternicy czy alpiniœci. Rozró¿nia siê asekuracjê sztywn¹ i asekuracjê lotn¹. Asekuracja sztywna – w trudnych lub niebezpiecznych miejscach wspina siê na przemian tylko jeden ze wspinaczy, asekurowany przez towarzysza lin¹, która ma go przytrzymaæ w razie upadku. Asekuracja lotna – dwóch zwi¹zanych lin¹ wspinaczy w terenie stosunkowo ³atwym dla oszczêdnoœci czasu wspina siê równoczeœnie. Jedyna w³aœciwa to asekuracja sztywna. Rad-Par-Par 2004. jištìní 1. Jištìní jakoûto vyjádøení stavu, kdy je lezec lanem chránìn proti pádu. Lezec je navázán na lano a pøi pádu jej lano zachytí. Leze-li nìkdo bez lana, sám (sólo), tak o nìm hovoøíme, ûe leze bez jištìní, nezajištìn. Naopak leze-li nìkdo s lanem, hovoøíme o nìm, ûe se jistí. Rozeznává se dolní jištìní, horní jištìní, boèní jištìní atd. Http 165. 2. Jištìní jakoûto èinnost. Nejlépe to vysvìtlí pøíklad lezecké dvojice, kdy jeden z lezcù leze, druhý ovládá jisticí pomùcku a v ní posunuje lano podle potøeby le-

ASEKURACJA

asekurant

zoucího. V pøípadì pádu lezce ten druhý lano v jisticí pomùcce brzdí, èímû zachytí pád onoho lezoucího lezce. A tato èinnost toho druhého z dvojice lezcù se nazývá jištìní a on je jistiè. Http 165. 3. Jištìní jakoûto jisticí bod v terénu zbudovaný pomocí jisticího prostøedku (skoba, nýt, smyèka, vklínìnec apod.). Pomocí tìchto prostøedkù si lezec buduje pevná kotvení ke skále. Napø. zakládá-li prvolezec vklínìnec do skalní pukliny, pouûívá se pro to výraz zaloûit jištìní. Http 165. JK (back-up partner, support) Osoba, która asekuruje partnera. Partner wspinacza, którego powinien zabezpieczaæ go m.in. przed upadkiem lub odlotem, odpadniêciem od œciany skalnej. jistiè Èlovìk, který provádí jištìní jiného lezce. Http 165. JK

ASEKURANT

ASFIKSJA (asphyxia) syn. zamartwica Niedotlenienie organizmu z towarzysz¹cymi zaburzeniami ze strony uk³adów kr¹¿enia i oddychania. W asfiksji noworodków sinej wystêpuje sinica, p³ytkie oddechy, serce pracuje prawid³owo. W asfiksji bladej noworodek jest wiotki, blady, nie oddycha, czynnoœæ serca jest zwolniona. Asfiksja noworodków mo¿e byæ skutkiem aspiracji wód p³odowych, ucisku pêpowiny, urazu wewn¹trzczaszkowego, wady wrodzonej. Noworodek urodzony w asfiksji wymaga cucenia; po oczyszczeniu dróg oddechowych dostarcza siê tlen lub powietrze, dziecko ogrzewa siê i podaje mu siê leki cuc¹ce. W nastêpnych godzinach i dniach ¿ycia noworodki urodzone w asfiksji wymagaj¹ specjalnej uwagi i opieki. MEM1 1982. asfyxie Dušení zpùsobené nedostatkem vzduchu,

55

aspiracja

napø. ucpáním dýchacích cest (laryngospasmus, strangulace, topení aj.). Kromì hypoxie se hromadí rovnìû oxid uhlièitý. V porodnictví závaûný stav vznikající pøi hypoxii plodu (zmìny vnitøního prostøedí, orgánové poškození, selhávání obìhu, poškození mozku aû smrt). Vyûaduje urgentní léèbu vèetnì ukonèení tìhotenství. VLS 2009. JK (aspiration) syn. zach³yœniêcie 1. Pobranie z wdechem a) treœci p³ynnej, np. wody podczas toniêcia lub wód p³odowych przez noworodka podczas porodu, b) kêsa pokarmowego lub cia³a obcego, które podczas po³ykania lub w sposób przypadkowy dostan¹ siê do krtani, tchawicy lub oskrzeli. Prowadzi do groŸnych objawów ostrej niedro¿noœci oddechowej. MEM1 1982. 2. Usuniêcie p³ynu lub gazu za pomoc¹ odessania z jakiegokolwiek przewodu lub z jam cia³a, np. z jamy ustno-nosowej i gard³a, z tchawicy i oskrzeli, odessanie treœci z przewodu pokarmowego, dwunastniczego, odessanie za pomoc¹ drenów za³o¿onych do rany operacyjnej wydzieliny przyrannej, odessanie treœci p³ynnej (ropa, krew, p³yn przesiêkowy) z jamy otrzewnej (otrzewna) lub aspiracja krwi – manewr wsteczny t³okiem strzykawki umo¿liwiaj¹cy upewnienie siê przy wstrzykniêciu do¿ylnym, ¿e ig³a znajduje siê wewn¹trz ¿y³y. MEM1 1982. aspirace 1. Nasání, odsátí. Aspirace obsahu tìlesné dutiny. Aspirace do injekèní støíkaèky pøed vlastním, napø. nitrosvalovým podáním léku k vylouèení náhodného nabodnutí cévy. VLS 2009. 2. Vdechnutí tuhého útvaru, nejèastìji sousta nebo kapaliny. Proti vdechnutí existuje obranný mechanismus – zástava dýchá-

ASPIRACJA

astazja

ní pøi polykání, vzájemná souhra svalù hltanu a hrtanu. Tato obrana je oslabena napø. pøi vìtší opilosti, v bezvìdomí po operaci, pøi nìkterých nervosvalových chorobách apod. Vdechnutí mùûe být závaûnou událostí dušení, následního zápalu plic. VLS 2009. JK (astasia) Niemo¿noœæ utrzymania pozycji stoj¹cej, wystêpuj¹ca najczêœciej z abazj¹ w histerii i w niektórych schorzeniach neurologicznych przy uszkodzeniu p³ata czo³owego. MEM1 1982, http 235. astázie Neschopnost stát, èasto kombinovaná s neschopností chùze (abázií). Pohyblivost konèetin u leûícího nemocného pøitom není výraznìji narušena. Vyskytuje se u nìkterých neurologických poruch. VLS 2009. JK ASTAZJA

ASTMA (asthma) syn. dychawica Ka¿da postaæ dusznoœci wydechowej, której towarzyszy œwiszcz¹cy oddech. W jêzyku potocznym oznacza astmê oskrzelow¹, chorobê o pod³o¿u alergicznym, cechujac¹ siê napadow¹ dusznoœci¹, g³ównie wydechow¹, po³¹czon¹ z odkrztuszaniem gêstej, ci¹gn¹cej siê plwociny i œwiszcz¹cym oddechem. Astma oskrzelowa jest spowodowana zwê¿eniem oskrzelików wskutek skurczu ich miêœni g³adkich, obrzêku i nadmiernego wydzielania œluzu. Chorobê wywo³uj¹ ró¿ne alergeny dostaj¹ce siê do organizmu przez drogi oddechowe, przewód pokarmowy lub skórê. Narz¹dem wstrz¹sowym s¹ drobne oskrzela. Antygenami s¹ zazwyczaj substancje bia³kowe pochodzenia bakteryjnego, pokarmowego, py³ki ró¿nych kwiatów i krzewów, ³upie¿ zwierzêcy, kurz i pleœñ. W powstawaniu napadów odgrywaj¹ równie¿ du¿¹ rolê czynniki psychiczne i warunki klimatyczne. Dominuj¹-

56

astma

cym objawem klinicznym jest dusznoœæ napadowa, która mo¿e zjawiæ siê w ka¿dej porze dnia. Chory odczuwa brak tchu. Utrudniony jest zw³aszcza wydech, natomiast wdechy s¹ powierzchowne, œwiszcz¹ce, s³yszalne na odleg³oœæ. Klatka piersiowa przyjmuje po³o¿enie wdechowe. Zjawia siê kaszel, odkrztuszanie plwociny, sinica. Napad mo¿e trwaæ ró¿nie d³ugo. D³ugotrwa³a choroba prowadzi do powstawania rozedmy p³uc, zniekszta³cenia klatki piersiowej i niewydolnoœæ kr¹¿enia. MEM1 1982. astma Onemocnìní charakterizované záchvatovou dušností vznikající na podkladì náhlého zúûení prùdušek. Podkladem je chronický zánìt prùdušek, který zvyšuje reaktivitu dýchacích cest na èetné podnìty (zevní vlivy, infekce, emoce, fyzickou námahu aj.). Uplatòují se dìdièné faktory, které spolu s novorozeneckým a kojeneckým obdobím ovlivòují utváøení imunitního systému, jehoû odchylná reakce na nìkteré alergeny (pyl, prach, peøí, nìkteré potraviny) – atopie – vede k vzniku astmatu a nìkdy dalších onemocnìní (atopický ekzém, senná rýma). Významný je rovnìû vliv psychiky. Klasicky se astma projevuje astmatickým záchvatem dušnosti s pískáním, obtíûným výdechem. V nejtìûších pøípadech vzniká status asthmaticus. U nìkterých pacientù pøevládá kašel, tzv. astmatický ekvivalent. Jde o nemoc charakterizovanou záchvatovitou reverzibilní obstrukcí dýchacích cest se sníûenou sekundovou vitální kapacitou. Je sníûena vrcholová výdechová rychlost PEF, jejíû monitorování lze u nemocných jednoduše provádìt. K zhodnocení provokaèních faktorù a reverzibility lze provádìt testy bronchoprovokaèní èi testy s pouûitím bronchodilatancií. S ohledem na

astma sercowa-napadowa

etiologii se rozlišuje astma exogenní – alergické, endogenní – námahové. Pøi tzv. aspirinovém astmatu vznikají záchvaty po aplikaci acetylsalicylové kyseliny èi jiných lékù, bývají pøi nìm i nosní polypy. K astmatickým záchvatùm mùûe vést i aspergilóza. VLS 2009. JK (cardiac asthma) Dusznoœæ nocna wystêpuj¹ca u niektórych chorych z ciê¿k¹, przewlek³¹ niewydolnoœci¹ kr¹¿enia pochodzenia sercowego, gdy towarzyszy jej zastój i nadciœnienie w kr¹¿eniu p³ucnym. Napady wi¹¿¹ siê ze znacznym przepe³nieniem krwi¹ p³uc w pozycji le¿¹cej. Ciœnienie w naczyniach w³osowatych p³ucnych wzrasta do wartoœci, przy której nastêpuje przesiêk do pêcherzyków p³ucnych, co mo¿e doprowadziæ do obrzêku p³uc. Zmiana pozycji na siedz¹c¹ lub stoj¹c¹ przynosi ulgê, gdy¿ krew z p³uc ulega przemieszczeniu do ni¿ej po³o¿onych czêœci cia³a (koñczyny). Astma sercowa pojawia siê w przebiegu ciê¿kich organicznych chorób uk³adu kr¹¿enia i jest jednym z objawów lewokomorowej niewydolnoœci kr¹¿enia. Dusznoœæ ma charakter wdechowo-wydechowy. MEM1 1982. astma srdeèní Tìûká noèní záchvatová dušnost vznikající u závaûné poruchy levé srdeèní komory, pøi níû se v plicích hromadí krev, kterou levá komora není schopna pøeèerpat do velkého tìlového obìhu. Mùûe vzniknout aû plicní otok. Dušnost se zhoršuje vleûe, kdy se krev hromadí v plicích. Posazením se obtíûe zmíròují, vhodné je proto kromì odborné léèby spát s nìkolika polštáøi pod horní polovinou trupu. Leèba je zamìøena na srdeèní selhání (zejména diuretika, vazodilataèní terapie). VLS 2009. JK ASTMA SERCOWA-NAPADOWA

57

atak serca

ASYSTOLIA (asystole, asystolia) Zatrzymanie akcji serca lub jego komór (w bloku przedsionkowo-komorowym zupe³nym), prowadz¹ce do ustania przep³ywu krwi w kr¹¿eniu du¿ym, ma³ym i wieñcowym. Mo¿e byæ spowodowana bezpoœrednim dzia³aniem toksycznym na miêsieñ sercowy produktów przemiany materii, nadmiarem niektórych elektrolitów (potas), œrodkami znieczulaj¹cymi lub zaburzeniami nerwowych mechanizmów regulacyjnych przy podra¿nieniu wspó³czulnego albo przywspó³czulnego uk³adu nerwowego. Asystolia wymaga natychmiastowego podjêcia zabiegów reanimacyjnych. MEM1 1982. asystolie Stav, pøi nìmû na srdci vymizí jakákoli elektrická a mechanická èinnost, resp. kdy vymizí èinnost komor (komorová asystolie). Dochází k okamûité zástavì krevního obìhu (není hmatný puls), k bezvìdomí a bez okamûité resuscitace k smrti. Na EKG se asystolie projeví jako rovná èára (izoelektrická linie) nebo pøi komorové asystolii jako samotný záznam èinnosti síní (vlny P). VLS 2009. JK

(heart attack) syn. zakrzepica têtnicy wieñcowej Nag³a choroba objawiaj¹ca siê silnymi bólami w okolicy serca, czêsto promieniuj¹cymi do lewego ramienia i barku, niepokojem, niekiedy równie¿ dusznoœci¹. W przypadku, gdy chory przestaje oddychaæ, stosuje siê do czasu przybycia lekarza sztuczne oddychanie i masa¿ serca. MEM1 1982. záchvat srdce syn. tachykardie Bušení nebo silné údery srdce pùsobící krátkodobé ztráty vìdomí. Záchvatové zrychlení srdeèní èinnosti. VLS 2009. JK

ATAK SERCA

ataksja

58

atropina

ATAKSJA (ataxia) syn. bezw³ad ruchowy Stanowi jedn¹ z manifestacji wielu chorób centralnego uk³adu nerwowego. Ataksja przejawiaæ siê mo¿e nieprawid³owoœciami chodu (chód chwiejny, na szerszej podstawie), niezgrabnoœci¹ ruchów koñczyn górnych szczególnie przy próbie wykonania okreœlonych czynnoœci oraz zaburzeniami wykonywania szybkich ruchów naprzemiennych. Ataksja mo¿e byæ skutkiem: a) uszkodzenia g³ównego narz¹du koordynacji ruchowej – mó¿d¿ku, b) uszkodzenia po³¹czeñ mó¿d¿ku z rdzeniem, oœrodkami podkorowymi i korowymi mózgowia (konary mó¿d¿ku), c) uszkodzenia p³atów czo³owych, d) uszkodzenia sznurów tylnych rdzenia krêgowego, przenosz¹cych wra¿enia czucia g³êbokiego i wibracji. MEM1 1982, http 235. ataxie Porucha hybnosti zpùsobená onemocnìním nervového systému, napø. mozeèku. Projevuje se nesoumìrností pohybù a jejich špatnou koordinací. Pacient pøestøeluje pøi svých pohybech, se zavøenýma oèima se nedokáûe dotknout špièky nosu, je narušena jeho chùze a øeè. K ataxii vede rovnìû ageneze vermix mozeèku, pøechodnì bývá ataxie rovnìû v opilosti. VLS 2009, http 168. JK

na go równie¿ stosowaæ do asekuracji z górnego stanowiska jednego lub dwóch wspinaczy niezale¿nie, jest wtedy przyrz¹dem samoblokuj¹cym (do monta¿u w odpowiedniej pozycji s³u¿y specjalne metalowe ucho). Dodatkowe ucho umieszczone z przodu przyrz¹du u³atwia kontrolowane odblokowanie po odpadniêciu lub w razie potrzeby opuszczania osoby asekurowanej. Http 235. ATC Guide slang. kyblíky Praktická a velmi populární jisticí pomùcka americké firmy Black Diamond. Patøí do skupiny jisticích pomùcek, které se v Èesku slangovì oznaèují kyblíky. Svou konstrukcí vychází z dávné Stichtovy brzdy. Je s ní moûno jistit jak dynamicky prvolezce, tak i druholezce, pøièemû druholezce je moûno jistit horním jištìním jak „od sebe” pøi tzv. rybaøení, tak i z horního jisticího stanovištì. Navíc v pøípadì jištìní druholezce z horního stanovištì mùûeme vyuûít samosvornou funkci této jisticí pomùcky. ATC Guide lze pouûít pro lana v rozsahu prùmìrù od 7,7 mm do 11 mm. Mùûeme pouûít jak jednoduché lano, tak i dvoupramenné lano (buï polovièní, nebo dvojité). V pøípadì pouûití dvoupramenného lana je kaûdý jeden pramen veden sám svým jedním podélným otvorem v tìle jisticí pomùcky. Http 165. JK

ATC Guide (AIR TRAFFIC CONTROLGUIDE) Stosowany we wspinaczce przyrz¹d asekuracyjno-zjazdowy produkowany przez amerykañsk¹ firmê Black Diamond. £¹czy w sobie cechy kubka i p³ytki przewodnickiej. Mo¿e byæ stosowany na pojedynczych i podwójnych linach dynamicznych i statycznych o œrednicach od 7,7 do 11 mm. Jest przyrz¹dem niesymetrycznym, tzn. mo¿na go u¿ywaæ ze zwiêkszonym lub zmniejszonym tarciem. Mo¿-

(atropine) Alkaloid tropinowy wystêpuj¹cy w wielu roœlinach z rodziny psiankowatych, np. w liœciach pokrzyku, wilczej jagodzie. Pora¿a zakoñczenia przywspó³czulnego uk³adu nerwowego, co prowadzi do obni¿enia wydzielania gruczo³owego i rozkurczu miêœni g³adkich przewodu pokarmowego, oskrzeli, uk³adu moczowego. Rozszerza Ÿrenice i pora¿a akomodacjê oka (nastawnoœæ oka). W rzadkoskurczu przyœpiesza czynnoœæ serca. W ma³ych daw-

LER

ATROPINA

auskultacja

kach pobudza korê mózgow¹, dzia³a depresyjnie na uk³ad pozapiramidowy i oœrodek wymiotny. W du¿ych dawkach wywo³uje œpi¹czkê atropinow¹ (w leczeniu chorób psychicznych). Stosowana w stanach skurczowych przewodu pokarmowego (wrzodowej chorobie, kolce w¹trobowej i jelitowej) i uk³adu moczowego (kolce nerkowej), dychawicy oskrzelowej. U¿ywana te¿ przed zabiegami chirurgicznymi. MEM1 1982. atropin Alkaloid z rulíku zlomocného, který blokuje parasympatický (cholinergní) nervový systém. Otrava (napø. pøi zámìnì rulíku s borùvkou) se projevuje suchostí v ústech, zèervenáním kùûe, rozšíøením zornic, poruchou zraku, bušením srdce, poruchou moèení a v tìûších pøípadech i poruchami nervové èinnosti (velká vzrušivost apod.). Léèebnì se atropin uûívá jako spasmolytikum (tlumí kolikovité bolesti) nebo pøi nápadnì pomalé srdeèní èinnosti (bradykardie napø. u infarktu myokardu). VLS 2009. JK (ausculation) syn. os³uchiwanie Metoda badania polegaj¹ca na os³uchiwaniu cia³a przy u¿yciu ucha (stetoskopu) lub fonendoskopu. Nasilenie i barwa odg³osów wywo³ywanych czynnoœci¹ narz¹du oddychania, kr¹¿enia i trawienia oraz obecnoœæ odg³osów dodatkowych pozwalaj¹ wnioskowaæ o ich stanie. MEM1 1982. auskultace Je to vyšetøení poslechem, souèást fyzikálního vyšetøení, k nìmuû se pouûívá fonendoskop. Poslechem je moûné zachytit pohyb plynu, vzduchu nebo tekutiny v trubicových orgánech, proudìní krve srdcem, proudìní vzduchu prùduškami a prùdušinkami, pohyb tekutiny a plynu ve støe-

AUSKULTACJA

59

autostrada

vì. Zmìny tìchto zvukù mohou slouûit k diagnóze nìkterých poruch. Zmìny proudìní krve v srdci pøi chlopenních vadách se projeví jako srdeèní šelesty, zápal plic mùûe vést ke zmìnám poslechu nad plícemi. VLS 2009. JK ODDECHOWY (pulmonary controller) Automat, który obni¿a wartoœæ ciœnienia panuj¹cego w butli do ciœnienia otoczenia, zmiennego w czasie nurkowania. Http 220. plicní regulátor Plicní automatika, oznaèovaná téû jako regulátor, která umoûòuje potápìèi dýchat dýchací médium, zpravidla vzduch, stlaèené smìsi plynù pod vodní hladinou pod tlakem okolní vody. Http 149. ST AUTOMAT

AUTOMATYCZNY

DEFOBRYLATOR

ZE-

(Automated External Defibrillator) syn. AED Urz¹dzenie umo¿liwia personelowi paramedycznemu, bez znajomoœci zaburzeñ rytmu serca, wykonanie szybkiej defibrylacji elektrycznej w przypadku wyst¹pienia migotania komór. AED jest u¿ywany przede wszystkim w pomocy przedszpitalnej w medycynie ratunkowej. Larsen 2013, s. 8. automatický externí defibrilátor Jednoduše pouûitelné zaøízení speciálnì vyvinuté pro poskytnutí ûivot zachraòujícího elektrošoku u pacientù postiûených náhlým srdeèním selháním. Http 237. ST

WNÊTRZNY

(motorway, highway) 1. Droga przeznaczona wy³¹cznie do ruchu pojazdów samochodowych: a) wyposa¿ona przynajmniej w dwie trwale rozdzielone jednokierunkowe jezdnie, b) posiadaj¹ca wielopoziomowe skrzy¿owania ze wszystkimi przecinaj¹cymi j¹ drogami transportu l¹dowego i wodnego. Ustawa AUTOSTRADA

AvaLung

1985/21.03., r. 1, art. 4, pkt 11. 2. Droga dwujezdniowa, oznaczona odpowiednimi znakami drogowymi, na której nie dopuszcza siê ruchu poprzecznego, przeznaczona tylko do ruchu pojazdów samochodowych, które na równej, poziomej jezdni mog¹ rozwin¹æ prêdkoœæ co najmniej 40 km/h, w tym równie¿ w razie ci¹gniêcia przyczep. Ustawa 1997/20.06., dz. 1, art. 2, pkt 3. dálnice 1. Pozemní komunikace urèená pro rychlou dálkovou a mezistátní dopravu silnièními motorovými vozidly, která je budována bez úrovòových køíûení, s oddìlenými místy napojení pro vjezd a výjezd, a která má smìrovì oddìlené jízdní pásy. Zákon è. 13/1997, è. 1, § 4, bod 1. 2. Pozemní komunikace oznaèená dopravní znaèkou „Dálnice”. Zákon è. 101/2013, hl. 1, § 2, bod r. JM-B AVALUNG (AvaLung) Urz¹dzenie, które pozwala ofiarom lawin oddychaæ pod zwa³ami œniegu. Jest to rurkopodobne urz¹dzenie, które pozwala na czerpanie czystego tlenu ze œniegu wokó³ cia³a i równoczesne odprowadzenie toksycznego dwutlenku wêgla jak najdalej od twarzy. Rurka oddechowa jest zintegrowana z uprz꿹 piersiow¹, któr¹ nak³ada siê na kurtkê. W przypadku porwania przez lawinê wystarczy chwyciæ w zêby ustnik. W momencie wydechu AvaLung odprowadza ciep³y dwutlenek wêgla na sam koniec rurki i uwalnia go z boku cia³a i po stronie pleców. Cia³o dzia³a jak bariera odgradzaj¹ca „dobre”, czyste pok³ady tlenu od „z³ych”, ska¿onych CO2. W momencie wdechu nastêpuje przestawienie zaworu i powietrze jest czerpane z przodu cia³a za pomoc¹ porowatej struktury zaprojektowanej specjalnie do pobierania powietrza ze œniegu. Http 1.

60

awaria

Avalung Pomùcka, která je zabudována do vesty nebo postroje, které jsou nošeny na tìle, pokud se pohybujeme v oblastech s výskytem lavin, jeû nejsou pod kontrolou. Pokud se uvolní lavina, musí si ten, kdo Avalung pouûívá, zastrèit do pusy náustek a dýchat skrze Avalung bìhem zasypání. Jednocestný ventil dovoluje vdechování z okolního snìhu v pøední èásti a vydechování do zadní èásti vesty. Tak je vytvoøena umìlá vzduchová kapsa a je zabezpeèeno odvádìní vydechovaného CO2. Http 106. JK (failure, breakdown) Stan niesprawnoœci obiektu uniemo¿liwiaj¹cy jego funkcjonowanie, wystêpuj¹cy nagle i powoduj¹cy jego niew³aœciwe dzia³anie lub ca³kowite unieruchomienie. Stwierdzenie tego stanu na ogó³ nie wymaga u¿ycia aparatury badawczej. Moment wyst¹pienia awarii nie jest mo¿liwy do okreœlenia z góry, przewa¿nie nie sposób przewidzieæ równie¿ jej zasiêgu. Niekiedy mo¿na jednak stwierdziæ oznaki zapowiadaj¹ce awariê. Http 235. porucha syn. havárie 1. Trvalé nebo doèasné vyèerpání schopnosti konstrukce plnit poûadavky na ni kladené, které zhoršuje její spolehlivost, pøípadnì sniûuje její bezpeènost, pøedpokládanou ekonomickou ûivotnost, uûitnou jakost apod. Je to zmìna konstrukce proti pùvodnímu stavu. Mùûe vzniknout jako dùsledek vady nebo z jiných pøíèin. Porucha stavební konstrukce má technické dùsledky. Http 306. 2. Takové poškození konstrukce, které vyûaduje výmìnu nebo generální opravu jedné nebo nìkolika èástí konstrukce, pøípadnì zrušení konstrukce. Http 306. JM-B AWARIA

awaria powa¿na

(major accident) Zdarzenie, w szczególnoœci emisja, po¿ar lub eksplozja, powsta³e w trakcie procesu przemys³owego, magazynowania lub transportu, w których wystêpuje jedna lub wiêcej niebezpiecznych substancji, i prowadz¹ce do natychmiastowego powstania zagro¿enia ¿ycia lub zdrowia ludzi lub œrodowiska albo powstania takiego zagro¿enia z opóŸnieniem. Http 140. závaûná havárie Mimoøádná, èásteènì nebo zcela neovladatelná, èasovì a prostorovì ohranièená událost, napø. závaûný únik, poûár nebo výbuch, která vznikla nebo jejíû vznik bezprostøednì hrozí v souvislosti s uûíváním objektu nebo zaøízení, v nìmû je nebezpeèná látka vyrábìna, zpracovávána, pouûívána, pøepravována nebo skladována, a která vede k váûnému ohroûení nebo k váûnému dopadu na ûivoty a zdraví lidí, hospodáøských zvíøat a na ûivotní prostøedí nebo k újmì na majetku. Zákon è. 59/2006, TSPzOKØaPOS 2009. MB AWARIA POWA¯NA

TECHNICZNA (technical failure) Gwa³towne, nieprzewidziane uszkodzenie lub zniszczenie obiektu budowlanego, urz¹dzenia technicznego lub systemu urz¹dzeñ technicznych powoduj¹ce przerwê w ich u¿ywaniu lub utratê ich w³aœciwoœci. Ustawa 2002/18.04. technická havárie Mimoøádná událost vzniklá v souvislosti s provozem technických zaøízení a budov nebo výrobou, zpracováním, skladováním, uûitím a pøepravou nebezpeèných látek. Štìtina a kol. 2000. MB AWARIA

(asylum) Jest to udzielenie przez pañstwo schronienia na w³asnym terytorium (azyl terytorialny) obcokrajowcowi przeœladowaneAZYL

61

azylant

mu ze wzglêdu na dzia³alnoœæ lub przekonania polityczne, religijne, rasowe, naukowe b¹dŸ spo³eczne w kraju, którego jest obywatelem. Azyl sankcjonuje pozostanie cudzoziemca w kraju przyjmuj¹cym i automatycznie uchyla zasadê ekstradycji. Instytucja azylu nie obejmuje osób oskar¿onych o przestêpstwa pospolite, a tak¿e dezerterów z armii. […] W III RP kwestiê azylu reguluje Ustawa Konstytucyjna z 1992, zgodnie z któr¹ azylu obcokrajowcowi lub bezpañstwowcowi udziela minister spraw wewnêtrznych w porozumieniu z ministrem spraw zagranicznych. Http 74. azyl 1. Ochranný pobyt, který stát poskytuje státnímu pøíslušníku tøetí zemì nebo osobì bez státní pøíslušnosti v souvislosti s jejím pronásledováním zpravidla z dùvodù politických (v ÈR jsou dùvody udìlení azylu specifikovány v zákonì o azylu). Http 210. 2. Forma mezinárodnìprávní ochrany osoby nacházející se mimo území zemì své státní pøíslušnosti, popø. mimo území zemì svého posledního trvalého bydlištì, je-li osobou bez státní pøíslušnosti, která je ve své vlasti pronásledována za uplatòování politických práv a svobod nebo má odùvodnìný strach z pronásledování z dùvodu rasy, náboûenství, národnosti, pøíslušnosti k urèité sociální skupinì nebo pro zastávání urèitých politických názorù. Zákon è. 325/1999, TSPzOKØaPOS 2009, s. 9. MB (asylum seeker) Cz³owiek, który stara siê uzyskaæ lub uzyska³ gdzieœ azyl. Http 71. azylant Cizinec, kterému byl podle zákona udìlen azyl, a to po dobu platnosti rozhodnutí o udìlení azylu. Zákon è. 325/1999. MB AZYLANT

azymut

(azimuth) K¹t zawarty miêdzy pó³nocn¹ czêœci¹ po³udnika odniesienia a danym kierunkiem poziomym. Wartoœæ azymutu liczy siê zgodnie z ruchem wskazówek zegara i wyra¿a w mierze k¹towej, najczêœciej w stopniach. Azymut mo¿e s³u¿yæ do orientacji w terenie. W zale¿noœci od przyjêtego po³udnika odniesienia wyró¿nia siê: – azymut magnetyczny, – azymut geograficzny, – azymut kartograficzny, – azymut topograficzny. Ró¿nicê miêdzy azymutem geograficznym a azymutem magnetycznym (czyli azymut geograficzny kierunku pó³nocy magnetycznej) nazywa siê deklinacj¹ magnetyczn¹ albo zboczeniem magnetyczAZYMUT

62

azymut

nym. Ró¿nica miêdzy azymutem geograficznym a azymutem kartograficznym to zbie¿noœæ po³udników. Http 235. azimut Orientovaný úhel, který svírá urèitý smìr (pochodová osa, smìr k pozorovanému objektu, smìr pohybu […] od smìru severního). Úhel je orientovaný, záleûí tedy na smìru mìøení úhlu – mìøí se po smìru pohybu hodinových ruèièek, tj. od severu k východu. Mìøí se ve stupních. Z definice vyplývá, ûe sever má azimut 0 °, východ 90 °, jih 180 ° a západ 270 °, s výjimkou jiûního a severního pólu, kde tato definice neplatí. K mìøení azimutu se pouûívá buzola. Http 11. JK

badanie lekarskie

63

banda¿ wê¿owy

B BADANIE LEKARSKIE (medical examination) Przeprowadzone osobiœcie przez lekarza w czasie postêpowania z pacjentem. Formalnie dzieli siê na badanie podmiotowe (zbieranie wywiadów, anamneza) i badanie przedmiotowe (fizykalne). Badanie lekarskie najczêœciej wi¹¿e siê tak¿e ze zlecaniem badañ wymagaj¹cych technik laboratoryjnych lub obrazowych. MEM1 1982. vyšetøení slang. kontrola Souhrn postupù ke stanovení objektivních skuteèností, z nichû lze usoudit na zdravotní stav pacienta. Základní vyšetøení provádí lékaø a k hodnocení pouûívá vlastní smysly (fyzikální vyšetøení). VLS 2009. JK

(ballistics) Dziedzina nauki zajmuj¹ca siê ruchem pocisku od momentu wprowadzenia go w ruch a¿ do momentu jego ca³kowitego zatrzymania. LP 2001. balistika Aplikovaná vìda zabývající se teoretickým a experimentálním studiem pohybu støel vystøelovaných z hlavòových zbraní a raket od poèátku jejich pohybu v hlavni nebo raketnici aû po zasaûení a znièení cíle. Http 152. JM-B BALISTYKA

BANDA¯ (bandage) syn. opaska dziana podtrzymuj¹ca 1. Jest to: a) pas p³ótna, gazy itp., s³u¿¹cy do umocowania opatrunku unieruchomienia koñczyny lub powstrzymania krwawienia, b) sprzêt po¿arniczy, s³u¿¹cy do doraŸnej naprawy po¿arniczych wê¿y t³ocznych. MSP 1990, s. 19–20. 2. P³at b¹dŸ wstêga gazy, p³ótna, muœlinu

b¹dŸ innej tkaniny, a tak¿e dzianiny, a nawet tkanino-dzianiny stosowany do mocowania opatrunków. Nie nale¿y stosowaæ bezpoœrednio na ranê. W sprzeda¿y wystêpuje najczêœciej w postaci rolek taœmy. MEM1 1982. obvaz syn. bandáû, fáè, obvazový materiál, obvazivo 1. Vhodným zpùsobem upravený sterilní materiál, urèený k pøekrytí rány, pøípadnì k fixaci poranìní. 2. Léèebné nebo preventivní ovinutí èastí tìla textilií eventuálnì v kombinaci s dalšími pøedmìty (napø. dlaha) nebo hmotami (napø. sádra, škrob, pryû, plast èi lepidlo). VLS 2009. AW BANDA¯ ELASTYCZNY (elastic bandage) Banda¿ wykonany z elastycznej tkaniny, stosowany dla powstrzymania krwawienia (zob. opaska uciskowa). Jest on u¿ywany tak¿e w przypadku z³amania ¿eber, a tak¿e do unieruchomienia z³amañ oraz innych urazów narz¹dów ruchu. Http 235. obinadlo elastické Pruh textilie, mul, kaliko, plátno, pryûová textilie aj. urèené k uûití jako obvazy. Je oboustrannì mikrobodovì impregnováno latexem. Základem obinadlového obvazu jsou jednotlivé obtáèky urèité èásti tìla (hovorovì túry). Jednoduché je obvazování krátkých úsekù konèetiny (kruhový obvaz) nebo úsekù válcového tvaru (hoblinový obvaz). Http 41. ST

(hose bandage) Sprzêt po¿arniczy, s³u¿¹cy do doraŸnej naprawy […] mniejszych uszkodzeñ po¿arniczych wê¿y t³ocznych. MSP 1990, s. 20. hadicová bandáû Pruh látky ve tvaru bandáûe uûívaný pro BANDA¯ WʯOWY

banda¿ wê¿owy metalowy

prozatímní utìsnìní menší trhliny v tlakové hadici. VSPO 3.5.3. GB BANDA¯ WʯOWY METALOWY (metal hose bandage) Metalowa objemka, s³u¿¹ca do doraŸnego uszczelniania pêkniêæ wê¿y t³oczonych podczas podawania wody. Powsta³e otwory i uszkodzenia mo¿na zabezpieczyæ banda¿em bez przerywania pracy uk³adu gaœniczego. […] Aktualnie u¿ywa siê banda¿y klamrowych metalowych. Http 98. hadicová objímka kovová Prostøedek v podobì objímky pouûívaný pro prozatímní utìsnìní menší trhliny v tlakové hadici. VSPO 3.5.4. GB

(put a bandage on) Nak³adanie tkaniny na ranê, która j¹ uszczelnia i chroni. obvazování Je to èinnost, která v první pomoci slouûí pøedevším k zastavení krvácení, k ochranì rány pøed neèistotou a infekcí a ke znehybnìní poranìné konèetiny. Http 208. ST BANDA¯OWANIE

(barotrauma) syn. uraz ciœnieniowy Uszkodzenie fizyczne tkanek cia³a spowodowane ró¿nic¹ ciœnieñ: miêdzy ciœnieniem panuj¹cym przy ciele lub tkance a ciœnieniem nowego otoczenia. Do barotraumy dochodzi najczêœciej w czasie szybkiej zmiany po³o¿enia z oœrodka X o ciœnieniu Px do oœrodka Y, w którym wystêpuje ciœnienie Py. Miêdzy Px i Py wystêpuje znacz¹ca ró¿nica. Z uwagi na ró¿nicê rozprê¿alnoœci tkanek i substancji, z której zbudowana jest nowa przestrzeñ, dochodzi do trwa³ych zmian mechanicznych cia³a i uszkodzeñ. Wyró¿niæ mo¿emy barotraumê p³uc, uszu, zatok. Http 235. barotrauma Fyzické poškození tkání zpùsobené rozdí-

BAROTRAUMA

64

bazalt

lem tlakù mezi tìlesnými dutinami a okolním prostøedím. Postihuje nejèastìji potápìèe (pøedevším ušním a plicním barotraumatem). Pøíèinou poškození je stlaèení èi roztaûení tkánì vlivem zmìny tlaku okolního prostøedí. Barotraumata se dìlí podle zasaûeného orgánu nebo podle mechanismu zpùsobujícího poškození. Http 11. JK (basalt) Ska³a pochodzenia wulkanicznego (wylewna), o strukturze bardzo drobnoziarnistej, czasem porfirowej. Zabarwiona zwykle na czarno, szaro lub zielonkawo. Charakterystyczn¹ cech¹ bazaltu jest oddzielnoœæ s³upowa, wynikaj¹ca z kurczenia siê zastyg³ej lawy w czasie jej oziêbiania. Wynikiem tego procesu s¹ efektowne s³upy bazaltowe, których widok dowodzi dobitnie o wulkanicznej przesz³oœci terenu. Bazalt jest ska³¹ stosunkowo œlisk¹, s³abo urzeŸbion¹, z nik³ymi zwykle szczelinami. Dro¿d¿ 2011. èediè syn. bazalt Velice èetná tmavá výlevná vyvøelá hornina s charakteristickou porfyrickou nebo sklovitou strukturou. Obvykle má šedou èi èernou barvu, zvìtralý èediè má barvu spíše šedou. Pro èediè je charakteristická jemnozrnná stavba vzniklá rychlým utuhnutím lávy na povrchu planety. Ve své stavbì obsahuje èasto velké krystaly minerálù èi vesikule, drobné bublinky vyplnìné plynem èi druhotnou mineralizací, a nebo se vyskytuje ve formì struzky. Odluènost èedièe je obvykle sloupcovitá. Textura bývá proudovitá nebo všesmìrná. Termín èediè je v souèasnosti pouûíván pro intruzivní horniny se sloûením typického èedièe nacházející se nehluboko pod povrchem, ale horniny stejného sloûení s hrubozrnnou strukturou jsou nazývány buï diabas nebo gabro. Http 11. JK BAZALT

benzyna

(petrol, gasoline) Mieszanina lekkich wêglowodorów alifatycznych, cykloalkanów, wêglowodorów aromatycznych i nienasyconych. Lotna, ³atwopalna ciecz o specyficznym zapachu, dobrze rozpuszczalna w rozpuszczalnikach organicznych. Jest najczêœciej produktem destylacji ropy naftowej. Rozró¿nia siê benzynê lekk¹, o temperaturze wrzenia 90–120°C i benzynê ciê¿k¹, o temperaturze wrzenia do 200°C. Benzynê poddaje siê uszlachetnieniu w procesie reformingu katalitycznego. Benzyna lekka znajduje zastosowanie jako rozpuszczalnik (rozpuszcza oleje, t³uszcze, ¿ywice), benzyna ciê¿ka jest paliwem w silnikach spalinowych. Http 72. benzín Kapalina ropného pùvodu pouûívaná hlavnì jako palivo v záûehových spalovacích motorech, ale i jako rozpouštìdlo, zejména pro øedìní nátìrových hmot. Skládá se pøedevším z alifatických uhlovodíkù získávaných frakèní destilací ropy, s pøídavkem isooktanu nebo aromatických uhlovodíkù toluenu a benzenu ke zvýšení oktanového èísla. Bìûnì se pøidávají také malá mnoûství rùzných aditiv, napø. pro zlepšení výkonu motorù a sníûení škodlivých emisí. Nìkteré smìsi mohou obsahovat významné mnoûství ethanolu jakoûto èásteènì alternativního paliva. Http 11. JM-B BENZYNA

(apnoea) Nag³e zatrzymanie oddechu. Bezdech mo¿e byæ przejœciowy (np. odruchowy po zanurzeniu w zimnej wodzie) lub nieodwracalny (pora¿enie oddechu). MEM1 1982. apnoe syn. zástava dechu Na urèitý èas lze dýchání zastavit vùlí potápìèe. Nìkdy se krátká apnoe objevuje pøi tìûkých chorobách srdce, plic èi BEZDECH

65

bezpieczeñstwo

mozku. Krátké apnoe se mohou objevovat v prùbìhu normálního spánku, dlouhé pøestávky v dýchání svìdèí o spánkovém apnoickém syndromu. VLS 2009. JK (security, safety) 1. Stan pewnoœci, spokoju, braku zagro¿enia poczucia zabezpieczenia. Zaspokojenie takich potrzeb, jak istnienie, przetrwanie, ca³oœæ, to¿samoœæ, niezale¿noœæ, spokój i pewnoœæ rozwoju. Ko³odziñski 2013. 2. Stan, który daje poczucie pewnoœci i gwarancje jego zachowania oraz szansê na doskonalenie. Jedna z podstawowych potrzeb cz³owieka to sytuacja odznaczaj¹ca siê brakiem ryzyka utraty czegoœ, co cz³owiek szczególnie ceni, na przyk³ad zdrowia, pracy, szacunku, uczuæ, dóbr materialnych. Wyró¿nia siê m.in. bezpieczeñstwo globalne, regionalne, narodowe; bezpieczeñstwo militarne, polityczne, spo³eczne; bezpieczeñstwo fizyczne, psychiczne, socjalne; bezpieczeñstwo strukturalne i personalne. STzZPDiZ 2000, s. 17. 3. Dziedzina aktywnoœci podmiotu, której treœci¹ jest zapewnianie mo¿liwoœci przetrwania (egzystencji) i swobody realizacji w³asnych interesów w niebezpiecznym œrodowisku, w szczególnoœci poprzez wykorzystywanie szans (okolicznoœci sprzyjaj¹cych), stawianie czo³a wyzwaniom, redukowanie ryzyka oraz przeciwdzia³anie (zapobieganie i przeciwstawianie siê) wszelkiego rodzaju zagro¿eniom dla podmiotu i jego interesów. Koziej 2011, s. 20. bezpeènost 1. Stav, kdy je systém schopen odolávat známým a pøedvídatelným vnìjším a vnitøním hrozbám, které mohou negativnì pùsobit proti jednotlivým prvkùm (pøípadnì celému systému) tak, aby byla zachována struktura systému, jeho stabilita, spolehliBEZPIECZEÑSTWO

bezpieczeñstwo po¿arowe

vost a chování v souladu s cílovostí. Je to tedy míra stability systému a jeho primární a sekundární adaptace. TSPzOKRaPOS 2009. 2. Stav, kdy jsou na nejniûší moûnou míru eliminovány hrozby pro objekt (zpravidla národní stát, popø. i mezinárodní organizaci) a jeho zájmy a tento objekt je k eliminaci stávajících i potenciálních hrozeb efektivnì vybaven a ochoten pøi ní spolupracovat. ÈBT 2002. JM-B

66

bezpieczeñstwo zewnêtrzne pañstwa

wania po¿¹danych zachowañ u uczestników ruchu drogowego. Http 235. dopravní bezpeènost Ochrana ûivota, zdraví a majetku v provozu na pozemních komunikacích. Tradièní metodou jejího mìøení jsou dopravní nehody. Jejich sledování, srovnávání, klasifikace a rozbor jsou vyjádøeny statistickým rozborem dopravní nehodovosti. Http 85. JM-B BEZPIECZEÑSTWO WEWNÊTRZNE PAÑ-

fire safety) Stan eliminuj¹cy zagro¿enie dla ¿ycia lub zdrowia ludzi, uzyskiwany przez funkcjonowanie systemu norm prawnych i technicznych œrodków zabezpieczenia przeciwpo¿arowego oraz prowadzonych dzia³añ zapobiegawczych i organizacyjnych. RMSW 1992. poûární bezpeènost Souhrn organizaèních, územnì technických, stavebních a technických opatøení k zabránìní vzniku poûáru nebo výbuchu s následným poûárem, k ochranì osob, zvíøat a majetku v pøípadì vzniku poûáru a k zamezení jeho šíøení. VMV è. 246/ 2001. GB BEZPIECZEÑSTWO PO¯AROWE (

BEZPIECZEÑSTWO RUCHU DROGOWEGO (road traffic safety) syn. BRD Zbiór zasad dotycz¹cych bezpiecznego poruszania siê po drogach, jak równie¿ osobna dziedzina wiedzy zajmuj¹ca siê kszta³towaniem w³aœciwych warunków ruchu drogowego. Na bezpieczeñstwo ruchu drogowego sk³adaj¹ siê zagadnienia z zakresu nadzoru nad ruchem drogowym, organizacji ruchu drogowego, szkolenia i egzaminowania kierowców, psychologii transportu, ratownictwa medycznego, stanu technicznego i wymagañ wobec pojazdów, dróg i oznakowania, a tak¿e promo-

(internal security of the state) Transsektorowy obszar bezpieczeñstwa, którego treœæ (cele, warunki, sposoby i œrodki) odnosi siê do œrodowiska wewnêtrznego (wnêtrza) pañstwa. Transsektorowe (transpodmiotowe) obszary bezpieczeñstwa narodowego (bezpieczeñstwa pañstwa) to czêœci zintegrowanego bezpieczeñstwa narodowego obejmuj¹ce sw¹ treœci¹ problematykê w³aœciw¹ jednoczeœnie ró¿nym podmiotom, dziedzinom i sektorom tego bezpieczeñstwa. Http 278. vnitøní bezpeènost státu 1. Stav, kdy jsou na nejniûší moûnou míru eliminovány hrozby ohroûující stát a jeho zájmy zevnitø a kdy je tento stát k eliminaci stávajících i potenciálních vnitøních hrozeb efektivnì vybaven a k ní ochoten. 2. Souhrn vnitøních bezpeènostních podmínek a legislativních norem a opatøení, kterými stát zajišÙuje demokracii, ekonomickou prosperitu a bezpeènost obèanù a jimiû stanoví a prosazuje normy morálky a spoleèenského vìdomí. TSPzOKRaPOS 2009. JM-B STWA

BEZPIECZEÑSTWO ZEWNÊTRZNE PAÑ-

(external security of the state) Transsektorowy obszar bezpieczeñstwa, którego treœæ (cele, warunki, sposoby i œrodki) odnosi siê do œrodowiska ze-

STWA

bezpieczna odleg³oœæ

wnêtrznego (otoczenia) pañstwa. Transsektorowe (transpodmiotowe) obszary bezpieczeñstwa narodowego (bezpieczeñstwa pañstwa) – to czêœci zintegrowanego bezpieczeñstwa narodowego obejmuj¹ce sw¹ treœci¹ problematykê w³aœciw¹ jednoczeœnie ró¿nym podmiotom, dziedzinom i sektorom tego bezpieczeñstwa. Http 278. vnìjší bezpeènost státu 1. Stav, kdy jsou na nejniûší moûnou míru eliminovány hrozby ohroûující stát a jeho zájmy zvnìjšku a kdy je tento stát k eliminaci existujících i potenciálních vnìjších hrozeb efektivnì vybaven a ochoten. Hrozby mohou být vojenské nebo ekonomické povahy, mohou mít charakter migraèní vlny apod. 2. Souhrn mezinárodnìpolitických, ekonomických a vojenských vztahù státu s okolními státy a koalicemi, jejichû prostøednictvím prosazuje své státní zájmy. TSPzOKRaPOS 2009. JM-B (safe distance) syn. odleg³oœæ przeciwpo¿arowa Minimalna odleg³oœæ od obiektów s¹siednich, wymagana z uwagi na bezpieczeñstwo po¿arowe, okreœlona przepisami przeciwpo¿arowymi. bezpeèná vzdálenost Pøedepsaná vzdálenost vnìjších obrysù spotøebièe nebo kouøovodu od hoølavých stavebních konstrukcí, vestavìného nábytku, zaøizovacích pøedmìtù, skladovaného nebo zpracovaného hoølavého materiálu apod. Pøi dodrûení bezpeèné vzdálenosti [...] a pøíslušných návodù k obsluze tepelných spotøebièù nesmí sálavé teplo spotøebièe kouøovodu zpùsobit vìtší oteplení hoølavých hmot v blízkosti spotøebièe neû 60 °C nad teplotu prostøedí 20 °C ±5 °C. Toto ustanovení platí pro hoølavé hmoty stupnì hoølavosti B, C1, C2. U hoølavých hmot C3 nesmí sálavé teplo BEZPIECZNA ODLEG£OŒÆ

67

bierny opór

spotøebièe kouøovodu zpùsobit vìtší oteplení neû 35 °C nad uvedenou teplotu prostøedí. SBAHPAOP 1985, s. 25. GB BEZPRAWNOŒÆ (unlawfulness, illegality) Sprzecznoœæ miêdzy faktycznym zachowaniem siê cz³owieka, a takim zachowaniem, które nakazuje lub zakazuje przepis ustawy. Kraw-Kam-Korz 2000. protiprávnost Rozpor s právní normou v rámci právního øádu. V trestním právu jde, vedle znakù uvedených ve zvláštní èásti trestního zákoníku, o obligatorní znak trestného èinu. Http 11. JM-B

expert) Osoba posiadaj¹ca wiadomoœci specjalne i powo³ana postanowieniem organu procesowego do stwierdzenia okolicznoœci maj¹cych istotne znaczenie dla rozstrzygniêcia postêpowania. LP 2001. znalec Osoba se speciálními odbornými znalostmi a vìdomostmi v urèitém oboru, která tyto své znalosti a vìdomosti vyuûívá k objasnìní skuteèností dùleûitých pro trestní øízení. Http 100. JM-B BIEG£Y (

(passive resistance) Zachowanie niemaj¹ce charakteru czynnej napaœci lub czynnego oporu, które nie ma na celu przeszkodzenie w wykonywaniu czynnoœci s³u¿bowych lub sprzeciwienie siê poleceniom policjanta (funkcjonariusza). Kraw-Kam-Korz 2000. pasivní odpor Èinnost osoby, kdy tato osoba mùûe stát, sedìt nebo leûet, ale jinak se aktivnì nebrání. Pøesto, jestliûe tato osoba svým jednáním porušuje zákon, zakroèující policista se snaûí tuto osobu donutit k opuštìní místa, protoûe dobrovolnì toto místo nechce opustit, nespolupracuje a odmítá BIERNY OPÓR

bioterroryzm

uposlechnout pokynù policisty. Osoba tedy policistovi znemoûòuje zákrok pouze fyzickou hmotností vlastního tìla, popøípadì se mùûe nìjakým zpùsobem pøipoutat k pøedmìtu, jako jsou zábradlí, møíûe, znaèky, stromy, vozidla apod., ale jinak se policistovi nebrání pøi provádìní jeho zákroku smìøujícího k odvedení osoby z místa. Policista k pøekonání pasivního odporu proti osobì, která ho odmítá následovat, pouûije pøedevším hmaty a chvaty. Https 3. JM-B (bioterrorism) Zamierzone u¿ycie albo groŸba u¿ycia w celu wywo³ania choroby, zabicia ludzi, zwierz¹t lub zniszczenia roœlin – wirusów, bakterii, grzybów, toksyn produkowanych przez ¿ywe organizmy. Celem bioterroryzmu jest skuteczne wywo³anie lêku i paniki wœród ludnoœci i ratowników oraz chaos w wielu dziedzinach ¿ycia i ogromne straty ekonomiczne. Http 64. bioterorismus Úmyslné, politickými pohnutkami motivované zneuûití nebo pohrùûka zneuûití biologického prostøedku s cílem usmrtit nebo vyvolat onemocnìní lidí nebo zvíøat, pøípadnì zpùsobit jiné hospodáøské ztráty. Mùûe mít souvislost vojenskou, politickou, náboûenskou nebo mít povahu prostého trestného èinu. TSPzOKRaPOS 2009. JM-B BIOTERRORYZM

(blocker) Jeden z wêz³ów stosowanych we wspinaczce bardzo popularny i powszechnie stosowany obecnie wêze³ samozaciskowy. Wêze³ stosowany podobnie jak prusik, czyli m.in. do autoasekuracji podczas zjazdu na linie, te¿ do wykonywania czynnoœci ratowniczych oraz transportowych. Jest ³atwy do przesuwania, do zawi¹zania wymaga karabinka. Jego niew¹tBLOKER

68

BLS

pliw¹ zalet¹ jest to, i¿ zawsze ³atwo jest go odblokowaæ. Da siê go przesuwaæ nawet pod obci¹¿eniem. SW-MiT 2014, http 235. vánoèkový prusík syn. spirálový prusík, Pemberthy, Helical Tento prusík má velké vyuûití pøi rùzných záchranáøských manévrech. Je to díky tomu, ûe jde posunovat dolù, i kdyû je zatíûen bøemenem. Jde s ním plynule prusíkovat (šplhat) i dolù. Uzel se váûe na smyèce uzavøené do okruhu. Spojovací uzel vlastní smyèky musí být umístìn dole pøed karabinou, aby se nepletl do vzájemných køíûeních pramenù. Èím více je ovinutí okolo lana, tím lépe drûí i tlustší smyèky. Bylo by dobré, aby se jednotlivé prameny smyèky pøi ovinutí kolem lana støídaly jako horní a dolní pøi svém vzájemném køíûení. Zlepší se tak zadrhovací schopnost uzlu. Http 29. JK BLS (Basic Life Support, automated external defibrillation) syn. podstawowe zabiegi resuscytacyjne Zespó³ czynnoœci obejmuj¹cy bezprzyrz¹dowe utrzymywanie dro¿noœci dróg oddechowych oraz podtrzymywanie oddychania i kr¹¿enia. Natychmiastowe rozpoczêcie resuscytacji przez œwiadków zdarzenia zwiêksza szansê prze¿ycia trzykrotnie, dlatego algorytm BLS zosta³ stworzony dla osób, które nie posiadaj¹ wykszta³cenia medycznego, ale s¹ œwiadkami zdarzenia i w sposób znacz¹cy mog¹ wp³yn¹æ na zminimalizowanie ryzyka zgonu osoby poszkodowanej. Istot¹ BLS jest resuscytacja kr¹¿eniowo-oddechowa. BLS syn. základní první pomoc Soubor metod a opatøení, která mohou být pøi náhlém postiûení zdraví poskytnuta nebo provedena bez jakéhokoliv specializovaného vybavení. Její nedílnou souèástí je i pøivolání odborné, nejèastìji

bocznica

zdravotnické první pomoci a v pøípadì bezprostøedního ohroûení ûivota i základní neodkladná resuscitace. Je nutné ji zahájit pøi poruše jedné ze tøí základních ûivotních funkcí (vìdomí, dýchání, srdeèní èinnosti). Http 364. MB (siding) Droga kolejowa po³¹czona z lini¹ kolejow¹ i s³u¿¹ca do wykonywania za³adunku i wy³adunku wagonów lub wykonywania czynnoœci utrzymaniowych pojazdów kolejowych lub postoju pojazdów kolejowych oraz przemieszczania i w³¹czania pojazdów kolejowych do ruchu po sieci kolejowej. W sk³ad bocznicy kolejowej wchodz¹ równie¿ urz¹dzenia sterowania ruchem kolejowym oraz inne urz¹dzenia zwi¹zane z bezpieczeñstwem ruchu kolejowego, które s¹ na niej usytuowane. Http 235. Vleèka ¦eleznièní dráha, která slouûí vlastní potøebì provozovatele nebo jiného podnikatele a je zaústìna do celostátní nebo regionální ûeleznièní dráhy nebo do jiné vleèky. Zpravidla jde o dráhu spojující ûeleznièní stanici s prùmyslovým objektem a souèasnì kolejištì v areálu daného prùmyslového objektu. Http 11. GB BOCZNICA

(ladder side rail) Pod³u¿na czêœæ drabiny, wystêpuj¹ca po obu bokach, do której zamocowane s¹ szczeble. Bocznice mog¹ byæ wykonane z drewna lub metalu. MSP 1990, s. 23. štìøiny ûebøíku syn. postranice ûebøíku Jsou to svislé èásti ûebøíku nesoucí pøíèle; jsou kotveny do nosné konstrukce. VSPO 3.9.10. GB BOCZNICE DRABINY

(stimul) Czynnik inicjuj¹cy, wywo³uj¹cy pobudzenie, zachêcaj¹cy do realizacji okreœlonego celu. MSP 1990, s. 22. BODZIEC

69

bosak

stimul Pùsobení rùzných èinitelù (látek) na nervy a orgány tìla. Oznaèuje se tak i nìjaká okolnost (proces, dìj, èinnost), která podnìcuje èi povzbuzuje èlovìka nebo i jakýkoliv jiný ûivý organizmus k nìjakému chování, èinnosti, aktivitì, práci zpravidla pozitivní povahy (ûádoucí podnìt). Stimuly mohou být rùzné povahy, napø. spoleèenské stimuly, právní stimuly, finanèní, resp. ekonomické stimuly apod. Http 11. GB BOSAK PO¯ (pike pole, fire hook) syn. osêka Sprzêt po¿arniczy, podrêczny sprzêt burz¹cy. Ze wzglêdu na zastosowanie rozró¿nia siê: bosak ciê¿ki, bosak lekki, bosak podrêczny, bosak strzechowy i bosak sufitowy. MSP 1990, s. 23. trhací hákPO¯ Jednodílná nebo dvoudílná døevìná násada ukonèená na jedné stranì ocelovým kováním, které je opatøeno krouûkem pro upevnìní lana usnadòující ovládání pøi pouûití trhacího háku. Pouûívá se jako bourací náøadí. Vrchní èást násady tvoøí objímka s pøímým a ohnutým èepelem a navaøeným okem (prùmìr oka 6 cm) pro upevnìní taûného lana. Http 370. GB BOSAK WOPR (pike pole, fire hook) W ¿eglarstwie bosak s³u¿y do przyci¹gania ewentualnie odpychania ³odzi lub jachtu od kei, a tak¿e do uchwycenia ucha boi cumowniczej lub podejmowania z wody cum. Wykorzystywany jest tak¿e do badania dna pod ³odzi¹. Fur-Wój 1993. trhací hákWOPR Tyè s ûelezným hákem, pouûívá se k prohledávání dna z lodi. Pøi pøesném urèení místa, kde se nalézá utonulý, se po tyèi

bosak ciê¿ki

spustí zachránce k místu, kde leûí tìlo utonulého. Http 369. MB BOSAK CIʯKI (long pike pole, long fire hook) Sprzêt po¿arniczy, podrêczny sprzêt burz¹cy, sk³adaj¹cy siê z grotu stalowego i drzewca z tarcicy sosnowej po³¹czonych ze sob¹. Ca³kowita d³ugoœæ bosaka wynosi oko³o 5,23 m, masa – oko³o 12 kg. Bosak stanowi wyposa¿enie samochodów po¿arniczych […]. S³u¿y do rozrywania konstrukcji budynków, usuwania belek i innych przedmiotów. Bosak ciê¿ki obs³uguje jedna rota. MSP1990, s. 24. teûký trhací hák Dvoudílný hák s pøímým i ohnutým èepelem a kruhem pro taûné lano, s dvoudílnou násadou. Døevìná násada ukonèená na jedné stranì ocelovým kováním, které je opatøeno krouûkem pro upevnìní lana usnadòující ovládání pøi pouûití trhacího háku. Pouûívá se jako bourací náøadí ke strhávání trámù ze støech apod. Celková délka je pøibliûnì 5 m, hmotnost cca 11 kg, prùmìr násady 60 mm. Http 371. GB LEKKI (lightweigt pike pole, lightweigt fire hook) Sprzêt po¿arniczy, podrêczny sprzêt burz¹cy, sk³adaj¹cy siê z grotu stalowego i drzewca z tarcicy sosnowej po³¹czonych ze sob¹. Bosak lekki stanowi wyposa¿enie samochodów po¿arniczych […]. Wykorzystywany jest do zrywania nadpalonych przewodów, wyci¹gania drobnych elementów ze strefy po¿aru oraz prowadzenia l¿ejszych czynnoœci burz¹cych. Bosak lekki ró¿ni siê od bosaka ciê¿kiego mas¹ (oko³o 6 kg), d³ugoœci¹ drzewca (oko³o 4,2 m) oraz tym, ¿e ostatnia œruba przytwierdzaj¹ca ogon tulei do drzewca nie ma kó³ka do za³o¿enia linki. BOSAK

70

bosak sufitowy

Bosak lekki obs³uguje jedna osoba. MSP1990, s. 24. lehký trhací hák Jednodílný trhací hák s pøímým i ohnutým èepelem a kruhem pro taûné lano, upevnìný na násadì. Délka jednodílného trhacího háku je pøibliûnì do 2,5 m. Je urèený k vyprošÙování pøedmìtù z hoøících nebo zaplavených objektù, ke strhávání konstrukcí hrozících zøícením, k odtahování hoøících pøedmìtù apod. Http 371. GB BOSAK STRZECHOWY (ceiling hook) Sprzêt po¿arniczy, podrêczny sprzêt burz¹cy, sk³adaj¹cy siê z trójzêbnego grotu stalowego i drzewca z tarcicy sosnowej po³¹czonych ze sob¹. Stanowi wyposa¿enie samochodów gaœniczych po¿arniczych. […] Bosak strzechowy obs³ugiwany jest przez co najmniej 2 osoby. S³u¿y do rozrywania strzech, stogów siana i s³omy oraz stert materia³ów w³ókienniczych. Ca³kowita masa bosaka wynosi oko³o 8 kg, d³ugoœæ oko³o 5,5 m. MSP 1990, s. 24. trhací hák Pouûívá se k rozebrání konstrukce støechy zasaûené poûárem, tj. k odstranìní zbytkù støešní konstrukce se støešní krytinou, coû by mìlo umoûnit pøístup k ohnisku poûáru a usnadnit hašení poûáru. Http 371. GB

(ceiling hook) Sprzêt po¿arniczy, podrêczny sprzêt burz¹cy, sk³adaj¹cy siê z grotu stalowego i drzewca z tarcicy sosnowej po³¹czonych ze sob¹. W odró¿nieniu od bosaków ciê¿kiego, lekkiego i podrêcznego, grot sk³ada siê z dwóch haków i umieszczonego miêdzy nimi ostrza; stanowi wyposa¿enie samochodów gaœniczych. Bosak sufitowy s³u¿y do prac wewn¹trz budynku, np. zrywania podsufitki, boazerii, zrywania odBOSAK SUFITOWY

botulizm

sadzonych od œciany przez wodê i temperaturê tynków. MSP 1990, s. 24. trhací hák Technický prostøedek, skládající se z tyèe a kovové násady s hroty do pravého úhlu, pouûívaný pøeváûnì pro strhávání stropù atd. pro umoûnìní pøístupu k hoøící látce. VSPO 3.11.1. GB BOTULIZM (botulism) syn. zatrucie jadem kie³basianym Wywo³uje toksyna wydzielana przez clostridium botulinum. Dzia³a na zakoñczenia presynaptyczne, zapobiegaj¹c uwalnianiu acetylocholiny, co powoduje pora¿enie miêœni. ród³em zaka¿enia s¹ nieprawid³owo przygotowane artyku³y spo¿ywcze oraz nie przetworzony miód. Objawy: nudnoœci, wymioty, suchoœæ b³on œluzowych. Badanie neurologiczne ujawnia pora¿enia nerwów czaszkowych (zw³aszcza unerwiaj¹cych miêœnie ga³koruchowe) oraz zstêpuj¹ce pora¿enia. Czucie i stan œwiadomoœci pozostaj¹ prawid³owe. Plantz-Wip 2010. botulismus Otrava zpùsobená botulotoxinem. Jed pùsobí v nervovém systému a na nervosvalové ploténce (inhibiènì). Po poûití (cca za 6–72 hodin) se objeví suchost v ústech, polykací a zrakové obtíûe, obrna svalù s nebezpeèím ochrnutí dýchacího svalstva a zadušení. Vìdomí pøitom zùstává zachováno. VLS 2009. JK

(bouldering) Wspinaczka po zazwyczaj wolnostoj¹cych, kilkumetrowych blokach skalnych bez u¿ycia asekuracji lin¹. Sportowy charakter boulderingu wi¹¿e siê z czêstymi, zazwyczaj niekontrolowanymi, odpadniêciami od ska³y, st¹d te¿ podstawow¹ metod¹ asekuracji jest stosowanie tzw. crashpadów, czyli przenoœnych materaców BOULDERING

71

ból

oraz pomoc tzw. spottera, czyli partnera, który pomaga w kontrolowaniu lotu, zabezpieczaj¹c górn¹ czêœæ cia³a przed bezpoœrednim uderzeniem o ziemiê. Bouldering to forma wspinaczki sk³adaj¹cej siê z niewielkiej iloœci trudnych ruchów (tzw. przechwytów). Zgodnie z ogólnie przyjêt¹ przez œrodowiska wspinaczy norm¹ za boulder uznaæ mo¿na nawet jednoruchowe przejœcie danego problemu skalnego. Http 235. bouldering Druh lezení provozovaný bez lana na malých skalních blocích nebo nízkých skalách nìkolik metrù nad zemí. Název pochází z anglického slova boulder (balvan). V souèasnosti získává velkou popularitu hlavnì u zaèínajících lezcù, mj. i díky své nenároènosti na vybavení a zkušenosti. Obvyklým bezpeènostním opatøením je jištìní další osobou. Pøitom neprobíhá pomocí lana a jisticí techniky jako v horolezectví, ale jistící zasahuje pøímo pouze svýma rukama. Cílem je usmìrnit pád lezce tak, aby nedopadl v nebezpeèné poloze tìla, napø. hlavou na vyènívající kámen. V pøípadì nehody také další osoba mùûe poskytnout pomoc. K jeho provozování v zásadì není nezbytné nic – staèí ruce a nohy. Nejbìûnìji pouûívaným vybavením jsou: a) lezeèky, coû je speciální obuv, která zároveò chrání nohu a zároveò umoûòuje jemné a obratné kroky a má dobrou pøilnavost ke skále; b) tzv. bouldermatka, coû je mìkká podloûka, která v pøípadì pádu zabrání váûnìjšímu zranìní; c) pytlík s „magnéziem”, coû je chemický pøípravek 4MgCO3Mg (OH)24H2O omezující pocení rukou. Http 11. JK (pain) Wra¿enie powstaj¹ce przez podra¿nienie zakoñczeñ bólowych nerwów czuciowych przez bodŸce zewnêtrzne lub wewnêtrzBÓL

ból brzucha

ne, najczêœciej na skutek procesu chorobowego tocz¹cego siê w tkankach cia³a. Ból odczuwa siê wtedy, gdy nasilenie bodŸców przekracza granice fizjologiczne. MEM1 1982. bolest Nepøíjemný pocit a vjem, který patøí k základním a dùleûitým pøíznakùm onemocnìní a jehoû biologickým smyslem je upozornit na vznikající chorobu. Bolest je pocit, pøi nìmû intenzita stimulù pøekraèuje meze fyziologické. VLS 2009. JK (stomach ache) Subiektywny objaw charakteryzuj¹cy siê wystêpowaniem bólu zlokalizowanego w obrêbie jamy brzusznej. Mo¿e byæ spowodowany zarówno chorobami narz¹dów jamy brzusznej, jak i narz¹dów zlokalizowanych poza ni¹. Mo¿e mieæ charakter przewlek³y lub ostry; niekiedy wymaga szybkiego postêpowania diagnostyczno-terapeutycznego, w tym interwencji chirurgicznej. Stan taki okreœla siê mianem ostrego brzucha. Http 235. bolest bøicha Bolest pociÙovaná v oblasti bøicha. Mùûe mít charakter bolesti viscerální z útrob nebo somatické z pobøišnice, bøišní stìny. Zpùsobena mùûe být postiûením jednotlivých bøišních orgánù, bolest viscerální není pøesnì lokalizována a èasto z ní nelze urèit postiûený orgán. V nìkterých pøípadech mùûe být i pøenesena z oblasti hrudníku èi páteøe. Http 41. ST BÓL BRZUCHA

(headache) Subiektywne i negatywne odczucie fizyczne (nasilenie bodŸców czuciowych przekraczaj¹cych granice fizjologiczne) wewn¹trz czaszki. bolest hlavy syn. cefalea, cefalgie Nejèastìji zpùsobena zmìnìnou reaktivitou hlavových cév, zejména v souvisBÓL G£OWY

72

broñ

losti s psychickým napìtím. Èasto je rovnìû pøenesena z oblasti krèní páteøe (cervikokraniální syndrom). Http 41. ST (bradyarthia) syn. rzadkoskurcz ¿arg. zwolnienie akcji serca, wolna akcja serca Czêstoœæ rytmu komór poni¿ej 60 na minutê, zwolnienie czynnoœci serca. Bradykardia zatokowa jest zwykle wyrazem zwiêkszonego napiêcia. Tego typu bradykardii jako objaw fizjologiczny wystêpuje np. w czasie snu, u sportowców. Mo¿e byæ jednak objawem chorobowym, np. we wzroœcie ciœnienia œródczaszkowego, w cholemii, a tak¿e efektem dzia³ania leków. Bradykardia pozazatokowa jest wyrazem uszkodzenia serca. Res 2002. bradykardie Zpomalení srdeèní frekvence pod 60 úderù za minutu. Fyziologicky bývá u trénovaných sportovcù v klidu a pøi vagotonii. Za chorobných stavù je nìkdy frekvence zpomalena pøi infarktu myokardu, vlivem nìkterých lékù, pøi zvýšení nitrolebního tlaku aj. Zpomalení srdeèní frekvence mùûe být i dùsledkem poruchy vedení srdeèního vzruchu, eventuálnì s uplatnìním rytmù (junkèního, idioventrikulárního). Tìûká bradykardie vede k poklesu srdeèního výdeje, do tìla se dostává málo krve a mùûe dojít aû bezvìdomí. VLS 2009. JK

BRADYKARDIA

(abiosis) Ustanie czynnoœci oddechowej i kr¹¿enia. být bez známek ûivota Èlovìk nevykazuje ûádné známky vìdomí nebo citlivosti. ST BRAK OZNAK ¯YCIA

weapon, arms) Œrodki techniczne s³u¿¹ce do celowego ra¿enia (obezw³adniania, zabijania) ludzi i zwierz¹t oraz niszczenia ró¿nego roBROÑ (

broñ gazowa

dzaju obiektów materialnych (budowli, sprzêtu). EW 2007. zbraò Je to nástroj (moderní zbranì mohou být i automatické stroje) urèený nebo v daném okamûiku pouûitý za úèelem zpùsobení zranìní ûivému organismu. Nìkteré zbranì, hlavnì výbušniny, se však s úspìchem pouûívají i k jiným úèelùm (odstøel snìhových lavin, ledových bariér na øekách apod.). Existují i zbranì pro prùmysl (nastøelovací pistole pro kotvení, palné lisy na kabelová oka, zkoušeèky kvality betonu atd.). Zbranì patøí mezi nejstarší lidské nástroje, které byly vynalezeny. Postupem èasu se zbranì z primitivních nástrojù urèených k zabíjení vyvinuly v sofistikované stroje, pøièemû jejich souèasnou definici je tøeba rozšíøit i o zbranì, jejichû úèelem je sniûovat bojeschopnost nepøítele. To v moderním vìku nemusí nutnì znamenat zabíjení nebo zastrašování. Jedná se napø. o zbranì, jejichû úèelem je zkratování elektráren. Http 11. JM-B (gas weapon) Popularna nazwa rêcznej broni palnej, najczêœciej podobnej do pistoletu lub rewolweru, przeznaczonej do krótkotrwa³ego obezw³adniania przeciwnika z niewielkiej odleg³oœci (kilku metrów) strumieniem dra¿ni¹cych lub parali¿uj¹cych substancji chemicznych rozpylanych podczas strza³u. EW 2007. plynová støelná zbraò Støelná zbraò, u které je funkce odvozena od okamûitého uvolnìní energie stlaèeného vzduchu nebo jiného plynu. Http 11. JM-B BROÑ GAZOWA

BROÑ PALNA (fire-arms) ¿arg. giwera, gnat, klamka Rodzaj broni miotaj¹cej, która do napêdu

73

brzuch

pocisków wykorzystuje energie gazów powstaj¹cych podczas spalania ³adunku miotaj¹cego (napêdowego); [...] w zale¿noœci od budowy uk³adu miotaj¹cego broñ palna dzieli siê na broñ lufow¹ i broñ rakietow¹. EW 2007. støelná zbraò Zbraò, u které je funkce odvozena od okamûitého uvolnìní energie pøi výstøelu, zkonstruovaná pro poûadovaný úèinek na definovanou vzdálenost. Http 11. JM-B (trough) Uk³ad baryczny o niskim ciœnieniu atmosferycznym, którego d³ugoœæ jest znacznie wiêksza od szerokoœci. Wzd³u¿ osi bruzdy niskiego ciœnienia zachodzi konwergencja linii pr¹du, czêsto tak¿e przebiega front atmosferyczny o ma³ej prêdkoœci przemieszczania, dlatego wystêpuje pogoda z du¿ym zachmurzeniem i opadami trwaj¹ca w danym miejscu przez d³u¿szy czas. Http 43. brázda nízkého tlaku vzduchu Pásmo niûšího tlaku vzduchu bez uzavøených izobar. Leûí mezi dvìma oblastmi vysokého tlaku vzduchu a navzájem je oddìluje. Je obvykle spojená s tlakovou níûí a zpravidla se v ní nachází studená nebo okluzní fronta. V brázdì nízkého tlaku vzduchu pøevláda oblaèné poèasí s obèasnými sráûkami. HA 2010. JK BRUZDA NISKIEGO CIŒNIENIA

BRZEG (bank, shore) Granica zetkniêcia siê l¹du z powierzchni¹ wody, np. jeziora, morza, rzeki. Http 138. bøeh Pruh pevné pùdy podél vodní plochy; bøeh potoka, øeky, moøský bøeh. SSÈpŠaV 2001. JM-B

(stomach) Czêœæ cia³a miêdzy przepon¹ a dnem miednicy. MEM1 1982.

BRZUCH

burza

bøicho Spodní èást trupu, èást tìla mezi bránici a dnem pánve. Èást trupu pod hrudníkem. V bøišní dutinì jsou zejmena orgány trávicího, moèového a pohlavního systému s pøíslušnými cévami a nervy. V horní èásti je bøišní dutina oddìlena bránicí od dutiny hrudní, dolù pøechází plynule do pánve. Pro úèely popisu lokalizace nálezu, bolesti aj. se bøicho dìlí na bøišní krajiny. VLS 2009, http 41. ST BURZA (storm, squall) syn. nawa³nica Zjawisko atmosferyczne, podczas którego wystêpuj¹ intensywne opady deszczu lub deszczu i gradu, którym towarzysz¹ wy³adowania elektryczne w atmosferze (b³yskawice i grzmoty). Pierwszymi objawami maj¹cych nast¹piæ wy³adowañ atmosferycznych w wysokich partiach gór – granie, szczyty – jest tzw. ciche wy³adowanie, charakteryzuj¹ce siê cichym bzykaniem, suchym trzaskaniem, stawaniem w³osów na g³owie. Po zaobserwowaniu tych zjawisk nale¿y jak najszybciej opuœciæ to miejsce. Http 160. bouøka Soubor elektrických, optických a akustických jevù vznikajících mezi oblaky navzájem nebo mezi oblaky a zemí, bìhem kterých dochází k silným sráûkám, které mohou zpùsobit lokální záplavy. Druhé nebezpeèí je spojeno s blesky, které mohou pøi kontaktu se zemí zapálit okolí a zapøíèinit tak vznik poûárù. Silná bouøe se nazývá vichøice a je doprovázená silným vìtrem, který vyvrací stromy z koøenù, pøetrhává elektrické vedení vlivem pádù stromù a odnáší støechy. Patøí k nejnebezpeènìjším meteorologickým jevùm v letní polovinì roku v horách. Bouøku oznaèujeme podle doby a místa vzniku, pohybu, vzdálenosti od

74

busola magnetyczna

místa pozorování, intenzity projevù atd. Http 11, http 171. JM-B (fire storm) Po¿ar na tyle du¿y, ¿e wytworzona przezeñ kolumna gor¹cego powietrza zasysa w sposób ci¹g³y powietrze z otoczenia, co powoduje dalsze zwiêkszanie temperatury p³omieni, a tak¿e wzrost natê¿enia ognia i wiatru, mog¹cy nawet wytworzyæ huragan. Burze ogniowe mog¹ powstaæ podczas du¿ych po¿arów lasu lub podczas dzia³añ wojennych wskutek intensywnych bombardowañ ³adunkami zapalaj¹cymi. MSP 1990, s. 26. poûární bouøe syn. rozsáhlý poûár 1. Poûár velkého rozsahu s frontou šíøící se na mnoûství budov nebo na velkou plochu lesa, který pøekonává pøírodní nebo lidmi vytvoøené pøekáûky, napø. cesty a vodní toky. VSPO 1.2.4. 2. Proud vzduchu obrovské síly a rychlosti unášející hoøící èástice, vytvoøený rozsáhlým poûárem. VSPO 3.11.5. GB BURZA OGNIOWA

(compass) Przyrz¹d s³u¿¹cy do wyznaczania kierunku po³udnika magnetycznego, tj. okreœlania kursu magnetycznego. Dzia³a jak magnetyczny kompas, ró¿ni¹c siê od niego rozmiarami i szczegó³ami konstrukcji, dodatkowo zaopatrzony jest np. w przyrz¹dy celownicze i skalê kierunków. Busola magnetyczna u¿ywana jest w nawigacji lotniczej (zw³aszcza w lotnictwie lekkim i szybownictwie) i morskiej. Obecnie g³ównie jako przyrz¹d rezerwowy. Bywa u¿ywana tak¿e w geodezji oraz w sytuacjach wymagajacych orientowania siê w terenie. Http 70. buzola syn. busola Jednoduchý pøístroj, který slouûí k orientaci v terénu, urèování svìtových stran a mìøení azimutu. Základem buzoly je BUSOLA MAGNETYCZNA

butla tlenowa

kompas, který svou støelkou ukazuje na magnetický pól Zemì. Pro bìûné úèely orientace je to dostateènì pøesný smìr k severnímu zemìpisnému pólu Zemì. V pøípadì potøeby pøesného mìøení je nutné vzít v úvahu magnetickou deklinaci Zemì a mìøení korigovat. Dále je buzola opatøena prùzorem, kterým se nastavuje smìr k bodu v terénu. Mìøení se provádí pomocí otoèného kotouèe se stupnicí s vyznaèenými úhly. Buzola také bývá na jedné hranì opatøena mìøítkem, které je moûné pouûít pro odèítání vzdáleností v mapì. Další pomùckou je zrcátko pøipevnìné tak, aby bylo moûné pøi pohledu prùzorem také sledovat støelku a udrûovat orientaci celé buzoly. Http 11, HA 2010. JK (oxygen cylinder) Cylindry zakoñczone z jednej strony wypuk³ym denkiem, a z drugiej szyjk¹ z gwintem. Wykonywane na ciœnienie pracy 200, 220 lub 300 at. Pojemnoœæ butli mo¿e byæ 10 l, 12 l, 15 l, 18 l, s¹ spotykane równie¿ butle mniejsze o pojemnoœci 4 l, 7 l, 8 l. Butla zakoñczona jest zaworem. Http 220. tlaková láhev Nádoba pro skladování a pøepravu plynù pøi tlaku vyšším neû atmosférický tlak, plní se vzduchem èi smìsí plynù. Nejèastìji uûívané na potápìní jsou 200 bar láhve, dále pak 232 bar èi 300 bar. Https 5. ST BUTLA TLENOWA

(firefighter’s boots) Specjalistyczne obuwie o wysokiej klasie bezpieczeñstwa, wykorzystywane podczas akcji ratowniczo-gaœniczych. Specjalne obuwie stra¿ackie jest wodoodporne, wyposa¿one w stalowe wk³adki, posiada podeszwy odporne na niektóre chemikalia BUTY STRA¯ACKIE SPECJALNE

75

buty wspinaczkowe

i na kontakt z gor¹cym pod³o¿em. Http 288. hasièské boty Vodovzdorná bezpeènostní obuv nevytváøející jiskry. VSPO 3.1.5. GB (climbing shoes) Specjalny rodzaj butów stosowany we wspinaczce skalnej czy sportowej. Swoim kszta³tem wymuszaj¹ odpowiednie u³o¿enie stopy, umo¿liwiaj¹c wykorzystanie ma³ych elementów rzeŸby skalnej, takich jak: stopnie, krawêdzie, dziurki itd. Buty zasadniczo mo¿na podzieliæ na kilka grup: a) ekstremalnie asymetryczne – najbardziej profilowane do œrodka stopy, tzn. linia piêta–paluch jest mocno wygiêtym ³ukiemù zazwyczaj posiadaj¹ te¿ zakrzywiony w dó³ czubek, który znacz¹co u³atwia stawianie stopy na stopniach w du¿ym przewieszeniu. […]; b) œrednio asymetryczne twarde – mniej wykrêcaj¹ce stopê, wygodniejsze od super asymetrycznych, a dziêki twardej podeszwie pozwalaj¹ stawaæ na ma³e stopnie osobom o s³abszym paluchu, œródstopiu […]; c) œrednio asymetryczne miêkkie – bardzo dobrze dzia³aj¹ na tarcie, dobrze stoj¹ na krawêdziach, radz¹ sobie w dziurkach […]; d) symetryczne – wygodne, doœæ sztywne, nie wymagaj¹ silnej stopy, ale ich precyzja bywa s³aba […]. Dodatkowym kryterium podzia³u mo¿e byæ sposób mocowania butów na stopie. Wyró¿niamy: a) buty wi¹zane (lace up) – dobrze trzymaj¹ce stopê, pozwalaj¹ idealnie roz³o¿yæ nacisk w odpowiednich miejscach, nawet po rozbiciu stosunkowo dobrze trzymaj¹; b) buty na rzepy (velcro) – mniej precyzyjnie mocowane (ale zazwyczaj kompensowane odrobinê inn¹ konstrukcj¹ pantofla), ale za to wygodnie i szybkie zak³adanie, co jest wa¿ne na boulderach czy na d³ugich drogach; poBUTY WSPINACZKOWE

buty wspinaczkowe

trafi¹ zrobiæ siê za luŸne do noszenia na ekstremalnych drogach; c) buty wsuwane (baletki) – lekkie pantofle trzymaj¹ce stopê dziêki gumie, dobrze dopasowane, z czasem robi¹ siê „kapciowate”, idealne na bouldery czy panel. Podeszwy butów wspinaczkowych s¹ wykonywane z gumy o wysokim wspó³czynniku tarcia. Http 235. lezecké boty slang. lezeèky Nejobvyklejší název pro speciální obuv, vyuûívanou pøi skalním lezení a boulderingu. Pro zlepšení pøilnavosti mají obvykle lezeèky na vnìjší stranì vrstvu z gumy, zvyšující tøení se skálou (pøípadnì s chyty na umìlé stìnì). Dìlení: a) nazouvaèka – lezecká bota bez pouûití šnìrování. Drûí na noze pomocí gumièek nebo suchého zipu. Je velmi lehká, praktická na obouvání a zouvání. Nazouvací lezeèce je pøisuzována optimální ohebnost a cit. Vyûaduje však dobrou muskulaturu noûní klenby a doporuèuje se jiû zdatným lezcùm; b) nízké lezeèky – jsou nejrozšíøenìjším typem. Botka a šnìro-

76

buty wspinaczkowe

vání usnadòují drûení na noze. Vykrojení v oblasti kotníku zaruèuje velkou volnost pohybu v kloubu; c) lezeèky s vyšší botkou – chrání kotník a jsou pouûívány pøedevším v horách, kde jsou zaklíòování nohou, spáry a klimatické podmínky drsnìjší neû na cvièných skalách èi umìlých stìnách. Pro výrobu modelù lezeckých bot spojují výrobci nìkolik parametrù: tvar pro pohodlí a anatomii chodidla, jemnost špièky a podráûky pro citlivost, pøilnavost gumy pro výkonnost. Botka bývá v drtivé vìtšinì pøípadù z kùûe nebo syntetická. Materiál musí být odolný. Vnitøní podšívka je bavlnìná nebo ze syntetických vláken (napø. Cambrelle). Gumy, ze kterých jsou vyrábìny podráûky, prošly znaèným vývojem, co se týèe pøilnavosti. Obecnì jsou vyrábìny z pøírodní pryûe s pøídavkem pøírodní pryskyøice podporující pøilnavost a poddajnost. Podráûce se nìkdy také øíká lepièka. Http 11. JK

centrum logistyczne

77

Centrum Zarz¹dzania Kryzysowego

C (logistics centre) Wyspecjalizowana struktura gospodarcza grupuj¹ca na zwartym obszarze du¿y zbiór podmiotów specjalizuj¹cych siê w organizacji i fizycznym przep³ywie mas towarowych. Ma charakter publiczny. Stanowi punkt styku popytu i poda¿y us³ug logistycznych i transportowych. Jest zlokalizowane na skrzy¿owaniu wa¿nych (miêdzynarodowych) arterii transportowych i stanowi punktowy element infrastruktury logistycznej o wysokim stopniu z³o¿onoœci technicznej i organizacyjnej. Wyposa¿one jest w takie elementy, jak: intermodalny wêze³ transportowy, nowoczesne powierzchnie magazynowe, platformy prze³adunkowe, nowoczesne obiekty biurowe, posterunek celny, system zaopatrzenia œrodków transportu w paliwo i energiê, punkt technicznej obs³ugi i napraw œrodków transportu, infrastrukturê informatyczn¹, bank, pocztê, biura ubezpieczycieli, obiekty hotelowo-gastronomiczne i inne. SPT 2011. logistické centrum Centrum, které integruje do jednoho místa dopravní a zasílatelské podniky, poskytovatele logistických sluûeb, celní, veterinární, fytotechnickou a hygienickou správu, prùmyslové a obchodní podniky s jejich intenzivními logistickými poûadavky, leasingové, pojišÙovací a bankovní spoleènosti. Pro realizaci pøepravních poûadavkù vyuûívá nejménì dvou druhù dopravy (zejména silnièní/ûeleznièní dopravu), øídí a prohlubuje kooperativní vztahy mezi jednotlivými subjekty. Logistické centrum je uzlovým bodem, ve kterém se stýkají dopravní prostøedky rùzných CENTRUM LOGISTYCZNE

druhù dopravy. Nabízí optimální podmínky pro tvorbu kombinovaných pøepravních øetìzcù, jako napø. silnièní – ûeleznièní – silnièní doprava nebo silnièní – ûeleznièní – krátká námoøní – silnièní doprava. Http 134. JM-B CENTRUM POWIADAMIANIA RATUNKO-

(Emergency Centre) syn. CPR, zintegrowane stanowisko dyspozytorskie Zintegrowane stanowisko dyspozytorskie, co najmniej Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej i Pañstwowego Ratownictwa Medycznego, bêd¹ce elementem sk³adowym systemu powiadamiania ratunkowego, przeznaczone do przyjêcia zg³oszenia alarmowego i jego weryfikacji w celu bezzw³ocznego wdro¿enia procedur dysponowania s³u¿b i podmiotów ratowniczych oraz uruchomienia innych przedsiêwziêæ zwi¹zanych z organizacj¹ dzia³añ ratowniczych b¹dŸ analiz¹ aktualnej gotowoœci operacyjnej. Http 282. ohlašovna poûárù Místo s trvalou obsluhou vybavené potøebnými komunikaèními prostøedky, které je urèeno k pøijímání hlášení o vzniku poûáru nebo jiné mimoøádné události a k vyhlášení poûárního poplachu, jakoû i k plnìní dalších úkolù podle pøíslušné dokumentace poûární ochrany. VMV è. 246/2001. GB

WEGO

CENTRUM ZARZ¥DZANIA KRYZYSO(Integrated Rescue System) syn. CZK Centrum, które spe³nia funkcjê punktu koordynacyjnego i oœrodka ³¹cznoœci, scalaj¹cego w codziennej dzia³alnoœci s³u¿by ratownicze i komunalne, które bior¹ bezWEGO

charakterystyka po¿arowa obiektu

78

poœredni i poœredni udzia³ w akcjach ratowniczych. Http 122. Integrovaný záchranný systém syn. IZS Koordinovaný postup sloûek Integrovaného záchranného systému pøi pøípravì na mimoøádné události a pøi provádìní záchranných a likvidaèních prací. Základními sloûkami Integrovaného záchranného systému jsou Hasièský záchranný sbor Èeské republiky, jednotky poûární ochrany zaøazené do plošného pokrytí okresu jednotkami poûární ochrany, zdravotnická záchranná sluûba a Policie Èeské republiky. Zákon è. 239/2000, TSPzOKRa POS 2009. JM-B CHARAKTERYSTYKA PO¯AROWA OBIEK-

(building fire profile) Zasadnicze wielkoœci charakteryzuj¹ce i okreœlaj¹ce po¿arowe dane techniczne (PDT) substancji, kategoriê niebezpieczeñstwa po¿arowego, kategoriê zagro¿enia wybuchem, kategoriê zagro¿enia ludzi, wielkoœæ obci¹¿enia ogniowego, wielkoœæ stref po¿arowych, kategoriê odpornoœci ogniowej budynku, odleg³oœci po¿arowe, warunki ewakuacji, urz¹dzenia przeciwpo¿arowe, organizacjê ochrony przeciwpo¿arowej itp. MSP 1990, s. 28. poûárnì-technická charakteristika Vlastnost látky vyjádøená mìøitelnou hodnotou nebo stanovená na základì mìøitelných hodnot více dílèích vlastností anebo jev vystihující chování látky pøi procesu hoøení nebo s ním souvisejícím. VMV è. 246/2001. GB TU

CHEMOODPORNE SZCZELNE

UBRANIE

GAZO-

(gas protection suit) syn.

CUG Gazoszczelny ubiór ochronny o wy¿szej klasie wytrzyma³oœci, zapewniaj¹cy ochronê ca³ego cia³a przed ciek³ymi chemikaliami, parami, gazami i cz¹steczkami sta-

chmury

³ymi. W stra¿y po¿arnej stosowane s¹ chemoodporne ubrania gazoszczelne typu 1A (powietrze do oddychania dostarczane jest niezale¿nie od otoczenia z aparatu oddechowego na sprê¿one powietrze, zak³adanego pod ubiór chroni¹cy przed chemikaliami) lub 1B (aparat oddechowy zak³adany na zewn¹trz ubioru chroni¹cego przed chemikaliami). Warstwy zewnêtrzne i wewnêtrzne materia³ów stosowanych do produkcji chemicznych ubrañ gazoszczelnych s¹ warstwami chemoodpornymi i gazoszczelnymi, maj¹cymi zapewniæ odpowiedni¹ ochronê przed dzia³aniem substancji chemicznych. Do materia³ów tych nale¿¹: Teflon, Viton, Neopren, Butyl, Hepalon. protiplynový oblek Jednodílný plynotìsný oblek, pouûívaný spoleènì s dýchacím pøístrojem nebo tento pøístroj zahrnující, urèený pro pouûití ve škodlivém prostøedí. VSPO 3.1.8. GB (clouds) Obserwowane w atmosferze skupiska kondensatów substancji wystêpuj¹cej w postaci pary. W atmosferze ziemskiej jest to para wodna. Och³adzanie zmniejsza zdolnoœæ powietrza do zatrzymywania pary wodnej. Och³adzanie do temperatury punktu rosy powoduje nasycenie pary wodnej (saturacjê), dalsze och³adzanie wywo³uje przesycenie i kondensacjê. Kondensacja i parowanie (w przypadku chmur wodnych) oraz depozycja i sublimacja (w przypadku chmur lodowych) zachodz¹ w atmosferze na chmurowych lub lodowych j¹drach (zarodkach) nukleacji. Http 235. oblak slang. mrak, mraèno Viditelná soustava malých èástic vody nebo ledu (pøípadnì jiných látek) v atmosféøe Zemì nebo jiných planet. Oblaky vznikají tehdy, kdyû se vlhkost vzduchu zkondenzuje na kapky nebo ledové krysCHMURY

choroba

talky. Výška, ve které se dìj odehrává, bývá rùzná a hranice, za kterou se voda v plynném skupenství mìní na kapalinu, se nazývá rosný bod. Závisí na stabilitì vzduchu a mnoûství pøítomné vlhkosti. Prùmìrná oblaková kapka nebo ledový krystalek má v prùmìru pøibliûnì 0,01 mm. Studená oblaka tvoøící se ve velkých výškách obsahují pouze ledové krystalky, niûší, teplejší oblaka, obsahují pouze vodní kapky. Èasto se objevuje mylný názor, ûe oblaky jsou sloûeny z vodní páry. Není to pravda, protoûe samotná vodní pára je neviditelná bez ohledu na výšku a hustotu. Oblaky tvoøí voda v kapalném nebo pevném skupenství. Http 11. JK

79

choroba kesonowa

(disease, sickness, ailment, illness) Reakcja dynamiczna ustroju na dzia³anie czynnika chorobotwórczego. Wyra¿a siê zaburzeniami we wspó³oddzia³ywaniu narz¹dów i tkanek. MEM1 1982. nemoc Porucha zdraví. Obvykle je zjistitelná objektivnì, bývá vnímána nemocnou osobou a stává se pøedmìtem zdravotnických sluûeb. VLS 2009. JK

przebiegu mo¿e doprowadziæ do obrzêku mózgu zwi¹zanego z przebywaniem na du¿ej wysokoœci. Pojawienie siê choroby zale¿y od wysokoœci, szybkoœci jej pokonywania, pojemnoœci ¿yciowej p³uc i reakcji uk³adu oddechowego. Objawy choroby górskiej o ³agodnym przebiegu: obustronny ból g³owy, najczêœciej umiejscowiony w okolicy czo³owej, brak ³aknienia, nudnoœci, s³aboœæ i zmêczenie. Czêsto towarzysz¹ im sennoœæ i z³e samopoczucie. Objawy ostrej choroby górskiej: wymioty, nasilaj¹cy siê ból g³owy, sk¹pomocz, narastaj¹ca dusznoœæ. W wiêkszoœci wypadków choroba górska jest schorzeniem samoograniczaj¹cym siê. Plantz-Wip 2010. horská nemoc Onemocnìní vznikající ve vyšších nadmoøských výškách (od 2 aû 3 tisícù m n. m.) v dùsledku niûšího atmosférického tlaku, resp. niûšího parciálního tlaku kyslíku. Bývá bolest hlavy, nevolnost, nespavost, únava, podráûdìnost, poruchy soustøedìní. Vzniká zejména pøi rychlém výstupu, u citlivých osob je nutná postupná aklimatizace. V nejtìûších pøípadech hrozí edém plic èi mozku. VLS 2009. JK

(mountain sickness) Stwierdza siê j¹ u osób, które szybko dosta³y siê na wysokoœæ 2000 m (6600 stóp) lub wiêksz¹. Przyczyn¹ jest niedotlenienie hipobaryczne maj¹ce liczne niekorzystne skutki ogólnoustrojowe. Rozwija siê ró¿nego stopnia obrzêk mózgu o charakterze zarówno cytotoksycznym (niewydolnoœæ pompy sodowo-potasowej), jak i naczyniopochodnym („przeciekaj¹ca” bariera krew–mózg). Zaburzenia gospodarki wodnej ustroju prowadz¹ do obrzêków obwodowych, ³agodnego obrzêku œródmi¹¿szowego p³uc i retencji wody. Choroba górska o gwa³townym

(caisson disease, decompression sickness) syn. choroba dekompresyjna, DCS Dochodzi do niej w zwi¹zku z powstawaniem we krwi i w tkankach pêcherzyków gazu, kiedy ciœnienie otoczenia jest obni¿one. G³ówn¹ przyczyn¹ powstawania pêcherzyków gazu jest zbyt szybkie wynurzanie siê. Mimo ¿e pêcherzyki gazu mog¹ tworzyæ siê w ca³ym organizmie, podstawow¹ konsekwencj¹ ich powstawania jest zamykanie œwiat³a naczyñ krwionoœnych. Jeœli w sercu istnieje przeciek z prawa na lewo, to istnieje ryzyko zatorowoœci z konsekwencjami neurolo-

CHOROBA

CHOROBA GÓRSKA

CHOROBA KESONOWA

choroby zakaŸne

80

gicznymi. Pêcherzyki powietrza we krwi mog¹ byæ traktowane przez uk³ad odpornoœciowy jako materia obca i tym samym byæ przyczyn¹ zainicjowania reakcji zapalnej, aktywacji czynnika Hagemana oraz wytwarzania skrzepliny. Ostatecznym efektem takiej odpowiedzi jest zmniejszenie perfuzji tkankowej, niedotlenienie i uszkodzenie narz¹dów. Typ I choroby kesonowej to ³agodna postaæ tej choroby, dotycz¹ca przede wszystkim skóry i miêœni szkieletowych. Typ II choroby kesonowej dotyczy uk³adu nerwowego, serca i innych narz¹dów istotnych dla ¿ycia. Plantz-Wip 2010. kesonová nemoc syn. dekompresní nemoc, desaturaèní aeropatie, DCS Chorobný stav vznikající pøi rychlém vynoøení z velkých hloubek, zejména u potápìèù. Bìhem pobytu v hloubce, tj. v prostøedí s vyšším tlakem, neû je tlak atmosférický, dochází v tkáních k rozpouštìní vìtšího mnoûství vzduchu. Pøi náhlém poklesu tlaku (dekompresi) se vzduch (zejména dusík) z roztoku uvolòuje ve formì bublinek a dochází k vzduchové, resp. plynové embolii. Podobný stav vznikající pøi poruše tìsnosti kabiny letadel ve vysokých výškách se spolu s kesonovou nemocí oznaèuje obvykle jako dekompresní nemoc. K pøíznakùm kesonové nemoci patøí projevy poškození nervového systému (rùznì rozsáhlé obrny aû paraplegie, psychické poruchy), pozdìji napø. aseptické nekrózy kostí aj. V léèbì se uûívá hyperbarická komora. VLS 2009. JK CHOROBY ZAKANE

(infectious disea-

ses) Choroby wywo³ane przez drobnoustroje (bakterie, wirusy, grzyby, roztocza), toksyczne produkty (jad kie³basiany), a tak¿e przez paso¿yty lub inne biologiczne czynniki chorobotwórcze, które ze wzglê-

chwyty oswobadzaj¹ce

du na charakter i sposób szerzenia stanowi¹ zagro¿enie dla zdrowia i ¿ycia ludzi. Mog¹ szerzyæ siê ró¿nymi drogami: przez kontakt bezpoœredni (z osoby na osobê), drog¹ kropelkow¹ podczas kaszlu i kichania, przez kontakt seksualny, przez wk³ucie bezpoœrednio do organizmu, na zaka¿onej igle czy strzykawce, a tak¿e przez owady, które spe³niaj¹ funkcje noœników. Http 187. nakaûlivá nemoc syn. infekèní onemocnìní Klinicky zjevná (aparentní) infekce podmínìná nejen pøítomností a mnoûením mikroorganizmù, ale také narušením tkání hostitele do té míry, ûe se objevují klinické pøíznaky. Onemocnìní mùûe probíhat v rozpìtí od mírného klinického obrazu aû po tìûká ireverzibilní poškození vedoucí k trvalým následkùm èi dokonce smrti. TSPzOKØaPOS 2004. JM-B CHUSTA TRÓJK¥TNA

(triangular ban-

dage) Du¿y kawa³ek p³ótna w kszta³cie trójk¹ta, u¿ywany do opatrunków w okolicy biodra, d³oni lub stopy (najczêœciej jako temblak do podtrzymywania chorej koñczyny górnej) w przypadkach, kiedy brak banda¿y. MEM1 1982. šátek trojcípý slang. šátek Je to obvazový materiál ve tvaru rovnoramenného trojúhelníku. V rámci první pomoci lze veškerá poranìní horní konèetiny zvládnout pomocí šátkového závìsu. JK (grip release) Ruchy ratownika niepozwalaj¹ce uchwyciæ siê go przez osobê ratowan¹ oraz czynnoœci jak najszybszego wyzwolenia siê z uœcisku ratowanego. osvobozovací chvaty Chvaty, které fungují na principu pák

CHWYTY OSWOBADZAJ¥CE

cia³o obce

a švihù. Dùleûité je pøesné a rychlé provedení. Hnát 2011, s. 59. ST (foreign matter) Elementy, przedmioty, które znajduj¹ siê w ciele cz³owieka i nie stanowi¹ jego czêœci. cizí tìleso Ostré nebo zabodnuté pøedmìty, které jsou velmi rizikové pro tìlo èlovìka, i které jsou v tìle. ST CIA£O OBCE

(warm front) Ciep³e powietrze nasuwa siê na powietrze ch³odne. Poniewa¿ powietrze ciep³e jest l¿ejsze od ch³odnego, „pe³znie” po nim w górê, zu¿ywaj¹c na to znaczn¹ czêœæ swojej energii, niewiele jej zostaje na samo przesuwanie siê frontu, dlatego ruch frontu ciep³ego jest znacznie wolniejszy ni¿ ruch samej ciep³ej masy powietrza. Powierzchnia frontowa jest pochylona pod ma³ym k¹tem w stosunku do powierzchni ziemi, a geograficznie powierzchnia taka mo¿e rozci¹gaæ siê pasem o szerokoœci nawet do 1000 km. Wszelkie zjawiska pogodowe zwi¹zane z przechodzeniem frontu ciep³ego zachodz¹ na du¿ym obszarze geograficznym. Http 235. teplá fronta Úzké rozhraní mezi ustupujícím studeným a pøicházejícím teplým vzduchem. V souvislosti s pomalými výstupnými pohyby teplého vzduchu dochází ke kondenzaci vodní páry a vytváøí se tak mohutný oblaèný systém vrstevnaté oblaènosti, která sahá stovky kilometrù pøed èáru fronty (její prùseènici se zemským povrchem). Sráûky s ní související mají trvalý charakter a šíøka sráûkového pásma je obvykle 300 aû 400 km. Prvním pøíznakem blíûící se teplé fronty jsou vysoké oblaky druhu cirrus, které naznaèují pøíliv teplého vzduchu ve vyšších hladinách atmosféry. Http 171. JK

81

ciê¿ki samochód ratowniczo-gaœniczy

GAZOWE (gas cutting, flame cutting) Ciêcie tlenowe, wypalanie szczeliny strumieniem czystego tlenu w metalu podgrzanym p³omieniem gazowym. MSP 1990, s. 32. øezání plamenem Øezání plamenem potøebuje jako øezný plyn kyslík. Kyslík je do štìrbiny øezu foukán pod tlakem aû 6 barù. Zde reaguje zahøátý kov s kyslíkem. Http 121. GB CIÊCIE

CIEP£Y FRONT

(arc cutting) syn. ciêcie ³ukowe Proces ciêcia metali (stali, stopów aluminium, stopów miedzi itp.) przy zastosowaniu ³uku plazmowego. Ciêcie plazmowe prowadzone jest w sposób zmechanizowany lub rêczny. Procesy ciêcia zmechanizowanego dotycz¹ g³ównie ciêcia przy zastosowaniu przecinarek CNC lub robotów przemys³owych. ród³em ciep³a topi¹cym metal jest ³uk plazmowy jarz¹cy siê miêdzy elektrod¹ a materia³em obrabianym. Http 235. plazmové øezání Základem je monofázový invertor. Ten dodává elektronicky zpracované napìtí do hoøáku [...]. Celý proces generace a zpracování napìtí, ale i samotný vznik a hoøení plazmového oblouku øídí mikroprocesor. Speciální zapalovací systém CEBORA produkuje VF napìtí, kterým se zapaluje pilotní oblouk. Pøi kontaktu pilotního oblouku s materiálem zareaguje magnetický senzor, pøepojí póly na trysce a zapálí silový øezný oblouk. Http 30. GB

CIÊCIE PLAZMOWE

CIʯKI SAMOCHÓD RATOWNICZO-GA-

(fire pumper truck) Wed³ug oznaczeñ tradycyjnych rodzaj samochodu po¿arniczego […] o masie ca³kowitej powy¿ej 12 000 kg, wyró¿niany […] symbolem C, np. GCBA-6/32. ZgodŒNICZY

cirrocumulus

nie z systemem oznaczeñ wed³ug normy europejskiej PN-EN 1846-1:2011 pojazdy samochodowe zaliczane do klasy ciê¿kiej (maksymalna masa rzeczywista powy¿ej 16 000 kg) oznaczane s¹ liter¹ S. MSP 1990, s. 32. cisternová automobilová støíkaèka Poûární vozidlo, vybavené èerpadlem a zpravidla nádrûí s vodou, jakoû i hadicemi, proudnicemi a technickými prostøedky pro zdolávání poûárù. VSPO 2.18. GB (Cirrocumulus cloud) syn. Cc, chmura k³êbiasto-pierzasta Chmura w postaci cienkiej, bia³ej ³awicy, której poszczególne elementy maj¹ rozmiar k¹towy poni¿ej jednego stopnia (widziane z powierzchni Ziemi). S¹ to chmury wysokie, wystêpuj¹ce na wysokoœci od 6000 do 12 000 m, zbudowane s¹ z kryszta³ków lodu, nie daj¹ opadów. Powstaj¹ w wyniku powolnego podgrzewania od do³u chmur typu cirrus lub cirrostratus. Od podobnych im chmur altocumulus mo¿na je odró¿niæ tym, ¿e s¹ mniejsze i bardziej bia³e. S¹ te¿ na tyle cienkie, ¿e na ich dalszych od S³oñca krawêdziach nie tworz¹ siê cienie. Szczególnym przypadkiem cirrusów s¹ smugi kondensacyjne, które powstaj¹ pod tropopauz¹ w wyniku kondensacji pary wodnej w zetkniêciu ze spalinami silników samolotu odrzutowego. Http 235. cirrocumulus syn. Cc Pøipomíná drobounké vloèky nebo chumáèky, jejichû úhlový rozmìr nepøesahuje jeden prostorový stupeò. Vloèkovitá struktura oblaku je víceménì pravidelnì uspoøádaná. Èásti oblakù nemají vlastní stín a pokrývají oblohu v horní èásti troposféry. Sloûen je z ledových krystalù. Tvarovì se cirrocumulus podobá oblaku altocumulus. Z cirrocumulu nevypadávají CIRROCUMULUS

82

ciœnienie atmosferyczne

sráûky. Signalizuje pozvolný pøíchod nestálého poèasí. Http 11, HA 2010. JK CIRRUS (Cirrus cloud) syn. CI Chmura pierzasta. Nale¿y do chmur wysokich, zbudowanych z kryszta³ków lodu. Chmury piêtra wysokiego wystêpuj¹ w górnej troposferze. Podstawa chmur pierzastych mo¿e wyst¹piæ poni¿ej wysokoœci o temperaturze powietrza 0°C, wy¿ej w atmosferze tropikalnej, ni¿ej w obszarach polarnych. W Europie chmura cirrus mo¿e wystêpowaæ na wysokoœci od 6 000 do 12 000 m. Temperatury w chmurach cirrus wynosz¹ zwykle od -10°C do -40°C. Tropopauza jest naturaln¹ barier¹ dla wierzcho³ków chmur pierzastych. Typowa chmura cirrus wygl¹dem przypomina nici pajêcze, delikatne w³ókna, „w³osy anielskie”, pierze, nierzadko te¿ k³aczki lub loczki. Z tych chmur nigdy nie pada deszcz. Http 235. cirrus syn. Ci slang. kštice, høíva Oblak, který tvoøí jasnì bílá jemná vlákna, skoro vûdy prùsvitná a bez vlastního stínu. Vlákna mohou tvoøit i chomáèky nebo jiné útvary. Je to typický oblak vysokého patra (8 aû 13 km). Cirry jsou sloûené výhradnì z ledových krystalkù. I kdyû pokrývají velkou èást oblohy, slunce skrz nì snadno prosvítá a èlovìku se mùûe zdát den jako sluneèný a pìkný, pøestoûe pøitom mùûe být skoro zataûeno. Z cirrù nikdy nepadají atmosférické sráûky. Pokud se zhušÙují a kombinují s cirrostraty, bývá to pøedzvìst pohybující se teplé fronty. Pøi tomhle typu oblaku vznikají také halové jevy. Halové jevy vznikají odrazem sluneèního svìtla od krystalkù a tyto krystalky právì obsahují mraky cirrus. Http 11, HA 2010. JK CIŒNIENIE ATMOSFERYCZNE (atmospheric pressure) 1. Ciœnienie wywierane przez atmosferê

click-up

ziemsk¹ na powierzchniê Ziemi i wszystkie przedmioty. MSP 1990, s. 32. 2. Stosunek wartoœci si³y, z jak¹ s³up powietrza atmosferycznego naciska na powierzchniê Ziemi (lub innej planety), do powierzchni, na jak¹ ten s³up naciska. W górach ciœnienie atmosferyczne jest ni¿sze, a na nizinach wy¿sze, poniewa¿ s³up powietrza ma ró¿ne wysokoœci. Http 235. atmosférický tlak V normálních podmínkách pùsobí na èlovìka venkovní ovzduší pøi hladinì moøe tlakem 101 kPa. Tento tlak není nijak zvlášÙ pociÙován, neboÙ plyny obsaûené v krvi a tìlních dutinách pùsobí na organismus stejným tlakem, takûe vnìjší a vnitøní tlak je v rovnováze. SBAHPAOP 1985, s. 16–17. GB (click-up) Przyrz¹d s³u¿¹cy do asekuracji. Click-Up jest pó³automatem. W procesie blokowania liny bierze udzia³ zarówno sam przyrz¹d, jak i karabinek (tutaj zalecany jest HMS). Click-Up mo¿e nie zablokowaæ siê samoczynnie (np. w przypadku zas³abniêcia asekuranta), poniewa¿ istotne jest trzymanie liny hamuj¹cej przy biodrze, dok³adnie tak samo jak przy asekuracji z kubka. Istniej¹ te¿ sytuacje, kiedy lina mo¿e œlizgaæ siê pod obci¹¿eniem w pozycji zablokowanej. Mo¿e byæ to spowodowane niew³aœciwym doborem karabinka oraz zale¿eæ od stopnia miêkkoœci liny, a tak¿e jej œrednicy. Podczas asekuracji nale¿y zwróciæ uwagê na mo¿liwoœæ obrócenia siê karabinka w przyrz¹dzie, co skutkuje zwiêkszonym poœlizgiem liny i mo¿e sprawiæ, ¿e Click-Up nie zablokuje siê pod obci¹¿eniem. Http 324. Click-up Jisticí pomùcka Click-up se øadí do skupiny poloautomatických jisticích pomùcek nìkdy nazývaných jisticí pomùcky CLICK-UP

83

cofanie siê p³omienia

s asistovaným brzdìním. To znamená, ûe jištìní, zadrûení lana stále musí provádìt osoba (jistiè) svojí rukou, jisticí pomùcka mu svou blokaèní funkcí pouze pomáhá. V rámci této skupiny patøí k druhu tìch, které k blokování lana vyuûívají karabinu, jeû je do jisticí pomùcky pøipnuta. V pøípadì Click-upu je to karabina HMS, kterou je pøímo jisticí pomùcka pøipevnìna k sedacímu úvazu jistièe. Princip jištìní této jisticí pomùcky je zaloûen na tom, ûe lano vetknuté do jisticí pomùcky obohacuje zároveò i karabinu HMS, a v pøípadì silného zatíûení lano posune karabinu do pozice, kde karabina lano mezi sebe a plochu jisticí pomùcky stiskne, a zablokuje, zastaví nebo velice výraznì zpomalí jeho posun. Click-up je v zásadì pomìrnì jednoduchou konstrukcí. Sestává se ze dvou postranních kovových boènic, které jsou od sebe pøedìleny plastovou výplní. Obì boènice a plastovou výplò drûí pohromadì nìkolik masivních kovových nýtù. V boènicích jsou naproti sobì identické otvory, které jsou tou hlavní podstatou funkènosti jisticí pomùcky. Jsou speciálnì tvarované, a tímto tvarem urèují dráhu pohybu karabiny pøi blokování lana. V jedné urèité pozici umístìní v otvoru karabina HMS plní funkci pouze pøipojení jisticí pomùcky k úvazu, a my mùûeme lano posunovat skrz jisticí pomùcku sem a tam, podle potøeby prvolezce. A v druhé pozici, kam je karabina zatíûením vtaûena, dojde k zablokování lana. Http 165. JK COFANIE SIÊ P£OMIENIA (flashback) Zjawisko, gdy p³omieñ pal¹cy siê u wylotu dyszy (dzioba) cofa siê do palnika lub nawet do wê¿a, najczêœciej acetylenowego […]. Wtedy gaz, pal¹c siê, wydaje charakterystyczne dŸwiêki (strza³y). Http 235.

cudzoziemiec

zpìtné šlehnutí plamene Toto nastane, je-li rychlost hoøení smìsi plynù vyšší neûli jejich výstupní rychlost z hoøáku. Plamen vnikne do hoøáku a nastává tzv. støílení a pískání hoøáku. Vlivem zpìtného šlehnutí plamene mùûe dojít k poškození hadic pro stlaèené plyny, redukèního ventilu a pøípadnì mùûe plamen proniknout aû do láhve s acetylénem. Jednou z hlavních pøíèin zpìtného šlehnutí plamene je zanedbávání ovìøovací zkoušky na sání, tj. injekèního úèinku, coû se vztahuje pouze na nízkotlaké hoøáky s injektorem. Další pøíèiny zpìtného šlehnutí plamene mohou být zpùsobeny vlivem usazování rozstøiku tekutého kovu na vnìjší nebo vnitøní stranì hubice hoøáku, nastavení pøíliš nízkého tlaku, neprùchodnost hadic, napø. hadice jsou špatnì chránìny v místech pøechodu nebo pøejezdu, z hadic nebyl odstranìn klouzek, pøi ohøátí hoøáku na zápalnou teplotu plynu byl pøíliš pøiškrcený hoøák, anebo pøed zapálením hoøáku nebyl odfouknut z hadic vzduch. SBAHPAOP 1985, s. 434. GB (foreigner) Osoba pochodz¹ca z innego kraju, nieposiadaj¹ca obywatelstwa kraju, w którym przebywa. Regulacja statusu cudzoziemców jest ró¿na w poszczególnych krajach. Obecnie du¿e znaczenie ma te¿ prawo miêdzynarodowe, a na terenie Unii Europejskiej regulacje unijne. Http 235. cizinec Kaûdá fyzická osoba, která není obèanem Èeské republiky. Pro úèely zákona o pobytu cizincù se cizincem rozumí fyzická osoba, která není státním obèanem Èeské republiky, vèetnì obèana Evropské unie. V obecnìjším významu je v Èeské republice za cizince povaûován kaûdý èlovìk, který nemá èeské státní obèanství. Http 210, Zákon è. 326/1999. MB CUDZOZIEMIEC

84

cumulonimbus

(mooring rope) syn. lina cumownicza Lina s³u¿¹ca do cumowania, czyli mocowania jednostki p³ywaj¹cej do nabrze¿a, boi, dalby lub innej jednostki oraz do holowania i tym podobnych czynnoœci (np. obracanie jednostki na dalbie). Mocuje siê j¹ na l¹dzie (nabrze¿e, pomost) do polera lub pierœcienia cumowniczego, a na jednostce do polera lub (na mniejszych jednostkach) do knagi. Liny podawane na brzeg mog¹ mieæ koniec wolny lub zakoñczony uchem plecionym. Http 235. koníkovací šòùra Kus silnìjšího provazu, za který se loï uvazuje u bøehu, spouští jezem èi za který ji vodák táhne jak kùò v úseku, kde je málo vody. Http 311. ST

CUMA

(Cumulonimbus cloud) syn. Cb, chmura k³êbiasta deszczowa Gêsta chmura rozbudowana pionowo na wysokoœæ kilku lub kilkunastu kilometrów, niekiedy w kszta³cie wie¿y, o górnej powierzchni g³adkiej, zakoñczonej kopulasto lub kalafiorowato (Cumulonimbus calvus, Cb cal), b¹dŸ w postaci bardziej rozbudowanej w piêtrze wysokim (Cumulonimbus capillatus, Cb cap), przypominaj¹ca olbrzymie kowad³o lub grzyb (incus Cb cap in). Podstawa chmur tego rodzaju znajduje siê na wysokoœci 2–3 km, natomiast górny ich pu³ap w strefie miêdzyzwrotnikowej mo¿e przekraczaæ 20 km. Z³o¿one w dolnej czêœci z kropel wody, a w górnej z kryszta³ków lodu chmury s¹ najbardziej rozbudowane w kierunku pionowym. Dlatego zjawiska fizyczne w nich wystêpuj¹ce s¹ bardzo gwa³towne. Chmury tego rodzaju mog¹ byæ Ÿród³em gwa³townych opadów deszczu, œniegu lub gradu, którym czêsto towarzysz¹ wy³adowania elektryczne (burze). Cech¹ charakteryCUMULONIMBUS

cumulus

styczn¹ tego rodzaju chmury jest wystêpowanie silnego wiatru tu¿ przed rozpoczêciem opadu. Wiatr ten nosi nazwê szkwa³ i wystêpuje w „przedniej czêœci chmury”. W chmurach tego typu wystêpuj¹ bardzo silne pr¹dy wznosz¹ce (jak i zstêpuj¹ce). Ich prêdkoœæ mo¿e dochodziæ nawet do kilkudziesiêciu metrów na sekundê. Spotykane prêdkoœci pr¹dów wznosz¹cych dochodz¹ do 10–15 m/s, a nawet do 25 m/s (gdy chmura jest dobrze rozwiniêta). Http 235. cumulonimbus syn. Cb Bouøkový oblak, který roste do velkých výšek kolem 5000 aû 15 000 m. Díky tropopauze ve vyšších vrstvách atmosféry má jeho horní èást typický tvar kovadliny. Je v podstatì pøíèinou všech bouøek a ostatních jevù, jako napø. tornáda. Lze ho rozdìlit podle jeho tvarù, intenzity sráûek a rùzných doprovodných meteorologických jevù, kterými jsou napø. související pruhy virga, krupobití, v zimì snìhové bouøe atd. Jeho tvary a tím pádem i stupnice intenzity sráûek z nìj vypadávajících jsou rùzné. Cumulonimbus se obecnì vyvíjí z oblaènosti typu cumulus congestus a vyskytuje se nejvíc v letních mìsících jako doprovodný jev vlhkého poèasí a vìtších veder nebo jako nástup studené fronty, kde cumulonimbus hraje roli široce rozpoloûeného oblaku s moûností velkého výskytu bouøkové èinnosti zejména na zaèátku fronty. Http 11, HA 2010. JK CUMULUS (Cumulus cloud) syn. Cu, chmura k³êbiasta To oddzielna, gruba, bia³a chmura, z³o¿ona z kropel wody. Jej górna czêœæ (z wyj¹tkiem gatunku Cumulus fractus) ma kszta³t kopu³y, a podstawa po³o¿ona poziomo na podobnej wysokoœci w przedziale od oko³o 600 do 2500 metrów. Cu-

85

czas dojazdu

mulusy s¹ wiêc rodzajem chmur powstaj¹cych w piêtrze niskim troposfery. Bardziej wypiêtrzonym chmurom k³êbiastym towarzysz¹ niewielkie opady deszczu. Chmury te potrafi¹ szybko siê przekszta³caæ, a typowy czas ¿ycia ma³ego cumulusa trwa 10–30 minut. Http 235. cumulus syn. Cu slang. kupa Jeden z druhù oblakù, vûdy vzniká v dùsledku vzestupných proudù v atmosféøe. Typicky dochází k tìmto vzestupným proudùm na studené frontì, nebo jde o termickou konvekci, pøièemû v øadì pøípadù jde o souhru obou vlivù: studená fronta s sebou sice pøinese labilní teplotní zvrstvení, to je však jen jednou z podmínek vzniku konvekce. Konvekci pak vyvolá nebo významnì podpoøí ohøev povrchu Zemì Sluncem a následný ohøev vzduchu od povrchu Zemì, jako by šlo o normální termickou konvekci. Cumulus mùûe vznikat i v dùsledku vzestupu vìtru na horské pøekáûce. Cumulus je obvykle zdrojem sráûek aû ve stadiu cumulus congestus – tento oblak je typickým zdrojem letních pøehánìk. Obecnì sráûky z oblaku cumulus mají vûdy charakter pøehánìk, mnoûství sráûek však mùûe být velmi vysoké a mùûe se jednat i o pøívalové sráûky. Http 11, HA 2010. JK (attendance time) Czas, który up³yn¹³ od momentu przyjêcia zg³oszenia zdarzenia do momentu opuszczenia stra¿nicy przez zastêpy stra¿y po¿arnej. doba výjezdu Èas uplynulý mezi pøevzetím zprávy o poûáru nebo jiné události do doby, kdy prostøedky opustí hasièskou zbrojnici. VSPO 1.1.30. GB CZAS ALARMOWANIA

(attendance time) Czas, który up³yn¹³ od wyjazdu ze stra-

CZAS DOJAZDU

czas operacyjny

¿nicy do chwili dojazdu na teren dzia³ania bojowego. MSP 1990, s. 34–35. doba dojezdu Èas uplynulý od doby, kdy hasièská technika opustí hasièskou zbrojnici, do doby, kdy hasièská technika pøijede na místo události. GB response time) Czas, który up³yn¹³ od momentu przyjêcia zg³oszenia zdarzenia do momentu przyjazdu zastêpu stra¿y po¿arnej na miejsce dzia³ania bojowego. doba dojezdu Èas uplynulý mezi pøevzetím zprávy o poûáru nebo jiné události do doby pøíjezdu hasièské techniky na místo události. VSPO 1.1.31. GB CZAS OPERACYJNY (

(attendance time) Czas, który up³yn¹³ od przyjêcia informacji o po¿arze lub o innym wydarzeniu do momentu, kiedy jednostki stra¿y po¿arnej opuszcz¹ remizê. VSPO 1.1.30 doba výjezdu Èas uplynulý mezi pøevzetím zprávy o poûáru nebo jiné události do doby, kdy prostøedky opustí hasièskou zbrojnici. VSPO 1.1.30. GB

86

czteroko³owiec

závaûnému poškození (nitrolební hypertenze). Http 41. ST (ice axe) ¿arg. dziabki, dziaby Sprzêt u¿ywany w alpinizmie, wspinaczce lodowej oraz zimowej turystyce górskiej. Ma postaæ laski zakoñczonej g³owic¹. Czekan to narzêdzie wielofunkcyjne, s³u¿y do wspinaczki, wyr¹bywania stopni w lodzie, jako laska do podpierania, do hamowania podczas zeœlizgniêcia siê oraz do asekuracji. Fyf-Pe 2003. cepín slang. zbranì, pikly, motyky, motyèky Horolezecké náèiní (speciální víceúèelový nástroj), urèený k pohybu osob po ledovcích, ledových plotnách, snìhových polích, ale i v kombinovaném nebo èistì skalním terénu. HA 2007. JK CZEKAN

CZAS WYJAZDU

(skull) Koœci lub struktura chrzêstna, s³u¿¹ca jako szkielet g³owy i chroni¹ca mózg. lebka Spojení nìkolika kostí, které chrání mozek (mozková èást, neurocranium) a tvoøí kostru oblièeje (oblièejová èást, splanchnocranium). Mozková èást má u èlovìka výraznou pøevahu nad oblièejovou v souvislosti s mohutným rozvojem mozku. Kosti jsou spojeny švy sutura. Lebka tvoøí pevnou ochranu pro mozek, ale nemùûe se zvìtšit a v pøípadì nìkterých onemocnìní (napø. nitrolební krvácení, otok mozku) dochází k útlaku mozku a jeho CZASZKA

(man overboard) Osoba, która podczas p³yniêcia statkiem (lub ³odzi¹) wypad³a z niego do wody. muû pøes palubu Èlovìk, který vypadl do vody z lodi. ST CZ£OWIEK ZA BURT¥

(quad, four-wheeler, ATV, all-terrain vehicle) syn. Quad, wszêdo³az Motocykl na czterech ko³ach, przeznaczony do jazdy poza drogami utwardzonymi. Wszêdo³azy mog¹ byæ trójko³owe (trajka), czteroko³owe (quad), a tak¿e szeœcio- lub oœmioko³owe, mog¹ mieæ tak¿e napêd g¹sienicowy. Definicja ANSI (American National Standards Institute) ujmuje, ¿e pojazd taki jest u¿ywany przez siedz¹c¹ na nim okrakiem, pojedyncz¹ osobê. Pojazd ten powinien mieæ opony o obni¿onym ciœnieniu (u³atwiaj¹ce poruszanie siê po grz¹skim terenie) i kierownicê typu motocyklowego. Ze wzglêdu na walory napêdowe znajduje równie¿ zastosowanie w wojsku, ratownictwie górskim, rolnictwie. Ze wzglêdu CZTEROKO£OWIEC

czujka po¿arowa

na zastosowanie pojazdy te s¹ zwykle dzielone przez producentów na: a) sportowe wyœcigowe (sport); b) terenowe przeprawowe (utility); c) rekreacyjne. Modele terenowe maj¹ zazwyczaj napêdzane wszystkie cztery ko³a (4x4), aczkolwiek czêsto pozostawiana jest mo¿liwoœæ od³¹czania przedniego napêdu. Http 235. ètyøkolka Malé motorové vozidlo podobné motocyklu se ètyømi koly (umístìnými na dvou nápravách a ve dvou stopách jako u automobilu). Je urèena pro jízdu v terénu, kde má díky menším rozmìrùm a hmotnosti lepší prùchodnost neû terénní automobil; oproti terénnímu motocyklu je ménì nároèná na jezdce a umoûòuje pøepravu nevelkého nákladu, napø. náøadí. Bìûný je pøední a zadní nosiè, existují i verze s valníkem. Za ètyøkolkou je také moûné tahat pøívìs (obvykle pomocí bìûného taûného zaøízení v provedení „koule”, jaké se u automobilù pouûívá pro taûení pøívìsù o hmotnosti do 3,5 t). Ve slangovém oznaèení se pojem ètyøkolka pouûívá i pro oznaèení osobních automobilù s pohonem všech ètyø kol (4x4, 4WD). Ètyøkolka má pohon buï zadních, nebo všech ètyø kol. Protoûe je urèena do terénu, postrádá èasto diferenciál (pro lepší prùchod terénem, navíc to sniûuje výrobní náklady a poruchovost). Existují i vìtší valníkové verze se 6 koly (2 zadní nápravy). Ètyøkolka pro práci a pro jízdu v terénu bývá vybavena i navijákem. Http 11. JK (fire detector, fire warning sensor) Samoczynny wykrywacz i nadajnik, integralna czêœæ urz¹dzenia sygnalizacji po¿arowej, dzia³a pod wp³ywem zjawiska fizycznego lub chemicznego wystêpuj¹cego podczas po¿aru. MSP 1990, s. 37. CZUJKA PO¯AROWA

87

czyn zabroniony

hlásiè poûáru Jednoduché zaøízení, které obsahuje v jedné krabièce všechny komponenty potøebné pro spolehlivou detekci kouøe a vyvolání poplachu zvukovým signálem. [...] Èidla hlásièe dokáûe poûár (resp. kouø z poûáru) vèas detekovat a silným akustickým signálem na nìj upozorní uûivatele domácnosti (domu), kterým tak umoûní nebezpeèí zlikvidovat jiû v zárodku èi ohroûený prostor vèas opustit a pøivolat hasièe. Http 174. GB CZYN BEZPRAWNY (unlawful act) Zachowanie polegaj¹ce na dzia³aniu sprzecznym z prawem lub niedope³nieniu obowi¹zku wynikaj¹cego z normy prawnej, orzeczenia s¹dowego lub zobowi¹zania cywilnoprawnego. W prawie cywilnym czyn bezprawny mo¿e byæ czynem niedozwolonym. W prawie karnym czyn bezprawny jest obwarowany kar¹ kryminaln¹ – jest wtedy czynem zabronionym pod groŸb¹ kary (inaczej: jest karnie bezprawny, tzn. jest sprzeczny z normami prawa karnego) i stanowi element sk³adaj¹cy siê na strukturê przestêpstwa lub wykroczenia. Okolicznoœæ wy³¹czaj¹ca bezprawnoœæ czynu w prawie karnym nazywa siê kontratypem. Http 235. protiprávní úkony Protiprávní úkony náleûí do skupiny subjektivních právních skuteèností. Chování subjektu zpùsobuje spoleèensky neûádoucí vznik, zmìnu nebo zánik právního vztahu. Toto protiprávní jednání tak není v souladu s právní normou, èímû porušuje nebo ohroûuje právní normou chránìné hodnoty a vztahy. Http 305. JM-B

(forbidden act) syn. przestêpstwo ¿arg. znêty 1. Zachowanie wype³niaj¹ce ustawowe

CZYN ZABRONIONY

czynny opór

znamiona typu czynu zabronionego, czyli odpowiadaj¹ce opisowi zachowania okreœlonego w ustawie karnej. Czyn zabroniony jest obwarowany sankcj¹ zastosowania kary kryminalnej, tym samym jest czynem bezprawnym karnie i stanowi element sk³adaj¹cy siê na strukturê przestêpstwa lub wykroczenia. Nie stanowi przestêpstwa czyn zabroniony, którego spo³eczna szkodliwoœæ jest znikoma. Zgodnie z treœci¹ art. 1 Kodeksu karnego mo¿na stwierdziæ, i¿ zapewnia on zasadê gwarancji na podstawie, której odpowiedzialnoœæ karn¹ ponieœæ mo¿na wy³¹cznie wtedy, gdy zostanie pope³niony czyn zabroniony pod groŸb¹ kary przez ustawê obowi¹zuj¹c¹ w czasie jego pope³nienia. St¹d przyjmuje siê, ¿e wyra¿a on prawo cz³owieka do bezpieczeñstwa prawnego. Nale¿y jednak pamiêtaæ, i¿ nie pope³nia przestêpstwa sprawca czynu zabronionego, je¿eli nie mo¿na mu przypisaæ winy w czasie czynu. Http 279. 2. Pojêcie charakterystyczne dla przepisów karnych. Kodeks karny formu³uje zasadê, ¿e odpowiedzialnoœci karnej podlega ten tylko, kto pope³nia czyn zabroniony pod groŸb¹ kary przez ustawê obowi¹zuj¹c¹ w czasie jego pope³nienia. Inaczej mówi¹c, czynem takim jest postêpek, którego zabrania jakaœ ustawa karna (a wiêc nie tylko kodeks karny, lecz np. kodeks karny skarbowy), okreœlaj¹c zarazem kary za dopuszczenie siê takiego czynu. Przestêpstwo jest natomiast zbrodni¹ albo wystêpkiem. Zbrodniê mo¿na pope³niæ tylko umyœlnie, wystêpek zaœ mo¿na pope³niæ tak¿e nieumyœlnie, je¿eli ustawa tak stanowi. Czyn zabroniony uwa¿a siê za pope³niony umyœlnie, je¿eli sprawca chce go pope³niæ albo, przewiduj¹c mo¿liwoœæ jego pope³nienia, na to siê godzi. Natomiast czyn zabroniony uwa¿a siê za pope³niony nieumyœlnie, je¿eli sprawca

88

czynny opór

nie mia³ zamiaru tego dokonaæ, ale to jednak zrobi³ na skutek niezachowania ostro¿noœci wymaganej w danych okolicznoœciach, mimo ¿e mo¿liwoœæ pope³nienia tego czynu przewidywa³ albo móg³ przewidzieæ. Http 154, KK, art. 1. trestný èin Takové jednání, jehoû znaky jsou uvedeny v trestním zákonì a které je nebezpeèné pro spoleènost. Musejí tedy být najednou splnìny dvì podmínky. Ta první podmínka je formální a øíká, ûe jen takové jednání, které je zákonem oznaèeno za trestný èin, mùûe být trestným èinem. Jestliûe tedy nìjaké jednání není v trestním zákonì popsáno, nemùûe být trestným èinem, byÙ by bylo jakkoliv nebezpeèné a nemorální. Jedná se o jeden ze základních principù právního státu, ûe není trestného èinu bez zákona (nullum crimen sine lege). Http 298. JM-B (active resistance) Zmuszanie funkcjonariusza publicznego lub osoby do pomocy mu przybranej do przedsiêwziêcia lub zaniechanie prawnej czynnoœci s³u¿bowej przy u¿yciu przemocy lub groŸby bezprawnej. Kraw-Kam-Korz 2000. aktivní odpor Èinnost osoby, kdy se osoba aktivnì snaûí zabránit policistovi v provedení èi dokonèení sluûebního zákroku, nebo dokonce na policistu útoèí. Útok znamená rychlou a energickou akci, zpravidla provedením jedním nebo nìkolika údery. Cílem úderù je zasáhnout a zpùsobit tak pronikavou bolest. Policista, který zakroèuje proti takto aktivnímu útoèníkovi, musí z hlediska úèelnosti obrany zvolit takovou iniciativní a ofenzivní akci, jejímû cílem bude zasáhnout útoèníka takovým zpùsobem, aby koneèný obranný efekt byl maximálnì úèinný. Https 3. JM-B CZYNNY OPÓR

dane osobowe

89

defibrylacja

D (personal data) Termin prawny, który w prawie polskim zosta³ zdefiniowany w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 o ochronie danych osobowych. Wszelkie informacje dotycz¹ce zidentyfikowanej lub mo¿liwej do zidentyfikowania osoby fizycznej. Osob¹ mo¿liw¹ do zidentyfikowania jest osoba, której to¿samoœæ mo¿na okreœliæ bezpoœrednio lub poœrednio, w szczególnoœci przez powo³anie siê na numer identyfikacyjny albo jeden lub kilka specyficznych czynników okreœlaj¹cych jej cechy fizyczne, fizjologiczne, umys³owe, ekonomiczne, kulturowe lub spo³eczne. Http 109, http 235. osobní údaje Jakákoliv informace týkající se urèeného nebo urèitelného subjektu údajù. Subjekt údajù se povaûuje za urèený nebo urèitelný, jestliûe lze subjekt údajù pøímo nebo nepøímo identifikovat zejména na základì èísla, kódu nebo jednoho èi více prvkù, specifických pro jeho fyzickou, fyziologickou, psychickou, ekonomickou, kulturní nebo sociální identitu. Http 328. JM-B DANE OSOBOWE

(free of charge line) Bezp³atna linia telefoniczna, najczêœciej numer alarmowy 112, wykorzystywany w sytuacjach zagro¿enia ¿ycia lub zdrowia, obs³ugiwana przez 24 godziny na dobê. Istnieje mo¿liwoœæ po³¹czenia z telefonu komórkowego i stacjonarnego. Jest to te¿ grupa europejskich, darmowych linii telefonicznych o charakterze spo³ecznym przeznaczona dla dzieci i osób doros³ych znajduj¹cych siê w trudnych sytuacjach i potrzebuj¹cych wsparcia (np. DARMOWA LINIA

numery rozpoczynaj¹ce siê na 116). Telefony tego rodzaju s¹ obs³ugiwane w ró¿nych krajach europejskich przez organizacje pozarz¹dowe, tak dzieje siê i w Polsce. Http 341. bezplatná linka Je to bezplatná telefonická linka krizové pomoci. Je v provozu 24 hodin dennì po celý rok a je dostupná z celé Èeské republiky zdarma z pevné linky a mobilních telefonù. Http 196. ST DEFIBRYLACJA (defibrillation) ¿arg. strzelanie, strza³ 1. Postêpowanie maj¹ce na celu przywrócenie prawid³owego rytmu zatokowego serca u chorego z migotaniem przedsionków i komór lub inn¹ postaci¹ niemiarowoœci. MEM1 1982, Wo³oszyn 2007. 2. Jest zabiegiem, którego celem jest przerwanie migotania komór. Mechanizm dzia³ania defibrylacji polega na jednoczesnej depolaryzacji ca³ego miêœnia sercowego w wyniku zadzia³ania pr¹dem o odpowiednio du¿ej mocy. Defibrylacja powoduje uporz¹dkowanie ³adunków elektrycznych w sercu i powrót prawid³owego przewodzenia w uk³adzie bodŸco-przewodz¹cym. Http 188. defibrilace slang. elektrický šok Léèebný úkon spoèívající v pouûití elektrického výboje, který souèasnì depolarizuje všechny buòky (vymaûe veškerou chaotickou srdeèní èinnost) a umoûní nástup pravidelného rytmu. Tímto zpùsobem se zruší fibrilace komor a na èas se „vymaûe” veškerá chaotická srdeèní èinnost a umoûní se nástup pravidelnìjšího rytmu. Jde o výkon zachraòující ûivot, neboÙ fibrilace komor bez léèby vede rych-

defibrylator

le k smrti. Defibrilace se provádí okamûitì, jakmile je to moûné, pacient pøi fibrilaci je v bezvìdomí. Dvì elektrody se pøikládají na hrudník a aplikuje se krátký elektrický výboj. Není-li defibrilace dostupná, je nutná kompletní resuscitace – umìlé dýchání, srdeèní masáû aû do doby, kdy defibrilaci bude moûné uskuteènit. VLS 2009, http 41. ST DEFIBRYLATOR (defibrillator) ¿arg. Ed, grill, defik Aparat stosowany do elektrycznej defibrylacji, którego dzia³anie polega na aplikowaniu wstrz¹su elektrycznego pr¹dem roz³adowuj¹cego siê kondensatora. MEM1 1982, Wo³oszyn 2007. defibrilátor slang. defik Pøístroj urèený k defibrilaci, pracuje na principu elektrického výboje. VLS 2009. JK DEKONTAMINACJA WSTÊPNA (decontamination) Zespó³ czynnoœci realizowanych w trakcie i po zakoñczeniu dzia³añ na terenie akcji ratownictwa chemiczno-ekologicznego zmierzaj¹cych do zneutralizowania szkodliwego oddzia³ywania substancji niebezpiecznych na ludzi i otoczenie oraz wyeliminowania ewentualnych Ÿróde³ dalszego ska¿enia œrodowiska i ludzi. Http 127. odmoøení syn. dekontaminace Odstranìní nebo sníûení chemického nebo jiného zamoøení, kterému byla jednotka vystavena, na bezpeènou úroveò. VSPO 1.2.8. GB

(depression) Podstawowa formacja skalna, forma wklês³a, nieckowate, rozci¹gniête w pionie zag³êbienie; formacja podobna w kszta³cie i przebiegu do ¿lebu, ale proporcjonalnie p³ytsza i szersza, zwykle te¿ wiêksza od DEPRESJA

90

deska ratunkowa

typowego ¿lebu. Treter 2005, Rad-ParPar 2004. proláklina Místo na pevninì, které leûí pod úrovní hladiny svìtového oceánu. Http 11. JK (aquaboard) To jeden z podstawowych przedmiotów s³u¿¹cych do nauki p³ywania na basenach, dlatego wa¿ne jest, by deska by³a wygodna, mia³a odpowiedni¹ wypornoœæ, a zarazem by³a trwa³a. Utrzymuje ona p³ywaj¹cego na powierzchni wody. U¿ywa siê jej równie¿ do transportu rannego, np. przy uszkodzeniu krêgos³upa. záchranná deska Pomùcka pro plavèíky na bazénech, ale i na otevøené vodní hladinì. Je vyrobena z lehèeného materiálu s vysokým vztlakem, který zajišÙuje pøi osobním zásahu maximální bezpeènost. Tuto desku doporuèujeme i místo velmi známých záchranných kruhù (které jsou vìtšinou tìûké a mohou ublíûit), pouûití v bazénu je vhodné pøi poranìní krèní páteøe. Http 200. ST DESKA DO PYWANIA

ORTOPEDYCZNA (long spine board, spinal board) Specjalny rodzaj noszy u³atwiaj¹cych stabilizacjê poszkodowanego i jego transport w trudnych warunkach. Wo³oszyn 2007. ortopedická deska Speciální druh nosítek. Je to zaøízení urèené k ruènímu a pìšímu pøenášení nemocné a zranìné osoby. VLS 2009. JK

DESKA

RATUNKOWA (rescue board), syn. deska ortopedyczna Rodzaj noszy u³atwiaj¹cy transport osoby ratowanej, w przypadku podejrzenia uszkodzenia krêgos³upa osoba jest unieruchamiana za pomoc¹ pasów mocuj¹cych. Deska przeznaczona do transportu dzieci

DESKA

deska œnie¿na

oraz osób doros³ych. Posiada uchwyty, które umo¿liwiaj¹ przenoszenie jej od dwóch do szeœciu ratowników. páteøní deska Slouûí k transportu ranìných, u kterých je podezøení na poranìní páteøe. Páteøní deska je vyrobena z jednoho kusu pevného plastu, který je vyplnìný polyuretanovou pìnou. Deska je omyvatelná. Hladký povrch páteøní desky je zdrsnìn v úchopových èástech. Http 113. ST (snow slab) P³at zbitego, sprasowanego wiatrem œniegu (tzw. gipsu), który oderwa³ siê od s¹siednich mas œniegu i obsuwa siê po powierzchni spodniej warstwy œnie¿nej, zwykle rozbijaj¹c siê przy tym na bry³y. Obsuwaj¹ca siê deska œnie¿na du¿ych rozmiarów mo¿e sama stanowiæ lawinê œnie¿n¹, a zawsze mo¿e te¿ spowodowaæ lawinê przez poruszenie mas œniegu innego rodzaju. Rad-Par-Par 2004. deskové laviny Deska je tvoøena kohezní vrstvou snìhové pokrývky, která leûí na ménì kohezní, slabší vrstvì snìhu na skluzném horizontu, po nìmû sjede. Podloûí deskové laviny mùûe tvoøit další, tvrdší vrstva snìhu nebo samotný povrch bez snìhu. Mohou se tedy tvoøit deskové laviny povrchové i základové. Deskové laviny mají èárový odtrh. Deskové laviny dosahují bìhem nìkolika sekund rychlosti i pøes 100 m/s. Blahùt 2004. JK DESKA ŒNIE¯NA

(rain) Opad atmosferyczny dosiêgaj¹cy powierzchni Ziemi w postaci kropel wody o œrednicy wiêkszej od 0,5 mm. Gdy krople s¹ mniejsze ni¿ 0,5 mm opad taki nazywa siê m¿awk¹. […] Deszcz mo¿e powstawaæ te¿ z lodowych chmur wysokich, gdy opadaj¹ce i ogrzane w pobli¿u powierzDESZCZ

91

deszcz

chni Ziemi kryszta³y przekszta³caj¹ siê w krople wody, które mog¹ byæ wtedy du¿e lub ma³e w zale¿noœci od wilgotnoœci wzglêdnej powietrza. Intensywnoœæ deszczu klasyfikuje siê jako: lekki opad – gdy spada nie wiêcej ni¿ 0,25 cm wody na godzinê, umiarkowany opad – pomiêdzy 0,25–0,75 cm wody na godzinê, silny opad – powy¿ej 0,75 cm wody na godzinê. Deszcz, który zalicza siê do opadów atmosferycznych, powstaje w wyniku cyrkulacji atmosferycznej, jaka ma miejsce miêdzy powierzchni¹ Ziemi a atmosfer¹ ziemsk¹. Aby móg³ powstaæ deszcz, najpierw musz¹ wytworzyæ siê odpowiednie iloœci chmur. Te zaœ powstaj¹ w wyniku procesu parowania. Wraz ze strumieniami ciep³ego powietrza do atmosfery unosi siê para wodna, która w wyniku spadku temperatury (im wy¿ej tym ch³odniej, oko³o 0,6°C na ka¿de 100 m) ulega kondensacji. Innymi s³owy przechodzi ze stanu gazowego w stan ciek³y. W wyniku tego procesu w atmosferze powstaj¹ chmury. Kolejnym etapem w cyrkulacji atmosferycznej jest powstanie opadu atmosferycznego (w tym przypadku deszczu). Http 235. déšÙ Hydrometeor, který øadíme mezi kapalné vertikální sráûky, tedy sráûky vypadávající z oblakù. DéšÙ je tvoøen kapkami vody o prùmìru vìtším neû 0,5 mm, popøípadì i menšími. Pokud jsou vypadávající sráûky menší neû 0,5 mm, mluvíme o mrholení. Ojedinìlé vypadávání dešÙových kapek se lidovì oznaèuje jako krápání. Vodní kapky mají kulovitý tvar, který je proudícím vzduchem jen nepatrnì deformován. V takovémto tvaru kapka ovšem zùstane jen zlomek sekundy. Velké kapky jsou odspodu ploché nebo dokonce lehce duté. Vodní kapky mají

detektor gazów palnych

92

detektor promieniowania jonizuj¹cego

prùmìr mezi 0,5 a 7 mm. Nejèastìji ale z oblakù vypadávají kapky o velikosti 1 aû 2 mm. Http 11. JK

nový pøístroj nosíme co nejblíûe k tìlu, pomùûe rychlejšímu naleznutí tìla pod lavinou. JK

DETEKTOR GAZÓW PALNYCH (flammable gas detector) Urz¹dzenie do wykrywania stê¿enia gazów palnych w powietrzu w celu okreœlenia niebezpieczeñstwa wyst¹pienia wybuchu na danym obszarze. MSP 1990, s. 45. detektor hoølavých plynù Pøístroj pro zjištìní koncentrace smìsi hoølavých plynù se vzduchem, pro urèení nebezpeèí výbuchu v daném prostoru. VSPO 3.3.3. GB

PIPS (avalanche transceiver, avalanche beacon, PIEPS) Zminiaturyzowane urz¹dzenie elektroniczne (wielkoœci paczki papierosów), dzia³aj¹ce jako nadajnik b¹dŸ odbiornik fal radiowych. Podczas wyjœcia w góry, w³¹czony na nadawanie wysy³a fale radiowe o sta³ej, ujednoliconej czêstotliwoœci (457 kHz). W przypadku zasypania przez lawinê posiadacza takiego urz¹dzenia, œwiadkowie wypadku b¹dŸ przybyli na miejsce ratownicy prze³¹czaj¹ swoje pipsy na odbiór i, kieruj¹c siê sygna³em wysy³anym przez detektor zasypanego turysty, precyzyjnie namierzaj¹ miejsce, w którym le¿y cz³owiek. Odbiornik pozwala na zlokalizowanie nadaj¹cego urz¹dzenia z odleg³oœci oko³o 40 m z dok³adnoœci¹ do oko³o 0,5–1 m. Dyl¹g 2010. lavinový pøístroj Pieps syn. lavinový vyhledávaè Pieps Pøístroj s maximálnì vyuûitelným, tj. kruhovým dosahem, díky èemuû není závislý na poloze antény zasypaného. Disponuje eliptickým dosahem, kdy rozhodujícím prvkem pro zachycení signálu je poloha antény zasypaného vùèi poloze antény vyhledávajícího (ideální pozice je pøímá èi rovnobìûná, nejménì výhodná je pozice antén v úhlu 90 stupòù). Umoûòuje rychlé a pøesné dohledání i v pøípadì hlubokého zasypání. Http 234. JK

DETEKTOR LAWINOWY (avalanche detector, avalanche photodiode, APD) ¿arg. Pieps Urz¹dzenie elektroniczne s³u¿¹ce do szybkiego lokalizowania zasypanych pod œniegiem (lawin¹) turystów. Detektor lawinowy mo¿e pracowaæ w trybie nadawania lub odbioru. Urz¹dzenie powinno byæ noszone w terenie zagro¿onym lawinami przez wszystkich uczestników zespo³u wspinaczkowego i nastawione na nadawanie. W tym trybie emituje ono co oko³o 1 sekundê krótki impuls elektromagnetyczny na czêstotliwoœci 457 kHz. Jeœli jeden z turystów zostanie porwany przez lawinê, pozostali przestawiaj¹ swoje urz¹dzenia na odbiór i w tym trybie wskazuj¹ one odleg³oœæ i kierunek do nadaj¹cego urz¹dzenia zasypanego pod œniegiem wraz z ofiar¹, umo¿liwiaj¹c jej odnalezienie i odkopanie. Potocznie detektor lawinowy jest okreœlany jako Pieps, od austriackiej firmy, która jest jednym z producentów tych urz¹dzeñ. Http 235. lavinový pøístroj syn. lavinový vyhledávaè slang. pípák Pøístroj, který je schopen rychle lokalizovat i vìtší poèet zasypaných osob. Lavi-

DETEKTOR

DETEKTOR PROMIENIOWANIA JONIZU-

(radiation detector) Przyrz¹d (urz¹dzenie) do wykrywania promieniowania jonizuj¹cego, wytwarzaj¹cy informacjê (np. w postaci impulsów elektrycznych), która umo¿liwia okreœlenie rodzajów i parametrów wystêpuj¹cego J¥CEGO

detoksykacja

promieniowania. MSP 1990, s. 45. detektor záøení Pøenosný pøístroj pro zjištìní a zmìøení existence alfa, gama, beta a neutronového ionizaèního záøení. VSPO 3.3.8. GB (detoxication) syn. odtruwanie Usuniêcie z organizmu trucizny lub jej zobojêtnienie. MEM1 1982. detoxikace Proces, jímû se tìlo zbavuje jedovatých toxických látek nebo je zneškodòuje. Hlavním místem detoxikace jsou játra. Zahrnuje rùzné chemické dìje, které kromì vlastní detoxikace umoûòují i exkreci látky z organismu. Pro detoxikaci jsou dùleûité mikrozomální enzymy. VLS 2009. JK DETOKSYKACJA

(detonation) 1. Zjawisko rozk³adu materia³u wybuchowego, przebiegaj¹ce z du¿¹ prêdkoœci¹, któremu towarzyszy huk i nag³e wyzwolenie du¿ej energii. MSP 1990, s. 45. 2. Wybuch (fala reakcji chemicznych) rozprzestrzeniaj¹cy siê w materiale wybuchowym z prêdkoœci¹ ponaddŸwiêkow¹, a najczêœciej z wysok¹ prêdkoœci¹ hiperdŸwiêkow¹ (z regu³y wynosi kilka km/s do 10 km/s; w gazach 1,8–3 km/s, w cia³ach sta³ych 4–10,3 km/s), powoduj¹cy powstanie w otaczaj¹cym go oœrodku fali uderzeniowej. Na jej czole wystêpuje bardzo wysokie ciœnienie (do oko³o 50 GPa) i temperatura (do oko³o 5800°C). W innym sensie za detonacjê uwa¿a siê taki wybuch, który przebiega z maksymaln¹ mo¿liw¹ szybkoœci¹ dla danego materia³u wybuchowego pod warunkiem, ¿e jest to powy¿ej 400 m/s. Gdy wybuch przebiega z prêdkoœci¹ powy¿ej 400 m/s, ale poni¿ej maksymalnej prêdkoœci mo¿liwej dla danego materia³u wybuchowego, wówczas nazywa siê go eskplozj¹, natomiast DETONACJA

93

dezynfekcja

gdy wybuch przebiega z prêdkoœci¹ poni¿ej 400 m/s wówczas nazywa siê go deflagracj¹. Http 235. detonace Šíøení chemického rozkladu výbušniny konstantní rychlostí vyšší neû rychlost zvuku. Rychlost detonace ve výbušných plynných smìsích je 1000 aû 3500 m/s. Detonaèní vlna vykazuje znaèné destrukèní úèinky, hlavnì v místech odrazu od pøekáûky, kde se mùûe tlak i 2krát aû 2,5krát zvìtšit (v plynech z 1 aû na 5 MPa). Pro posouzení procesù výbuchù byly provedeny praktické zkoušky v reálných podmínkách poûárù. TNS 1986. GB (disinfection) syn. odka¿anie Postêpowanie maj¹ce na celu niszczenie drobnoustrojów i ich przetrwalników. Dezynfekcja niszczy formy wegetatywne mikroorganizmów, ale nie zawsze usuwa formy przetrwalnikowe. Zdezynfekowany materia³ nie musi byæ ja³owy. Dezynfekcja, w przeciwieñstwie do antyseptyki, dotyczy przedmiotów i powierzchni u¿ytkowych. Http 235. dezinfekce Specializovaná dekontaminace zamìøená na zneškodnìní patogenních choroboplodných mikroorganismù. Provádí se pomocí dezinfekèních prostøedkù fyzikálních (teplo, filtrace, UV záøení), èastìji prostøedkù chemických. Jsou to chemické látky nebo jejich smìsi, které zneškodòují patogenní mikroorganismy na kontaminovaných pøedmìtech nebo v prostøedí. V praxi se pouûívají jen ty látky, kde doba pùsobení, potøebná pro zneškodnìní mikrobù, není pøíliš dlouhá. Úèinnost jakéhokoliv dekontaminaèního postupu nebo prostøedku, tedy i dezinfekce, je dána øadou faktorù, které zahrnují nejen pouûitou metodu nebo vlastnosti pouûité lát-

DEZYNFEKCJA

dioda elektroluminescencyjna

ky, ale i odolnost mikrobu a øadu vnìjších faktorù, které kvalitu dezinfekce sniûují nebo zvyšují. Dezinfekèní úèinek je chemická reakce závislá na koncentraci reagujících látek, teplotì, vlhkosti, kyselosti vnìjšího prostøedí, vliv má i povrchové napìtí. Tyto faktory ovlivòují, spolu s charakterem dezinfikovaného materiálu a druhem mikroorganismu, na který má být pùsobeno, volbu pøípravku. Jednotlivé dezinfekèní prostøedky se mohou navzájem potencovat nebo neutralizovat. MPOZ. MB DIODA ELEKTROLUMINESCENCYJNA

(light-emitting diode) syn. dioda œwiec¹ca, LED Dioda zaliczana do pó³przewodnikowych przyrz¹dów optoelektronicznych, emituj¹cych promieniowanie w zakresie œwiat³a widzialnego, podczerwieni i ultrafioletu. Http 235. LED syn. ledka Dioda emitující svìtlo, je to polovodièový svìtelný zdroj. Ledky se pouûívají v mnoha zaøízeních jako kontrolky a stále èastìji pro osvìtlování. Jde o elektronickou polovodièovou souèástku obsahující pøechod P–N. Na rozdíl od klasických diod LED vyzaøuje viditelné svìtlo, infra, pøípadnì UV v úzkém spektru barev a pouûívá se v široké øadì aplikací. Http 11. JK (fire investigation) Czynnoœæ maj¹ca na celu ustalenie miejsca powstania po¿aru, Ÿród³a powstania po¿aru i przyczyny powstania po¿aru oraz dokonania oceny przebiegu dzia³añ ratowniczo-gaœniczych od zauwa¿enia po¿aru do jego ugaszenia. MSP 1990, s. 46. vyšetøování poûárù Je to souhrn úkonù a postupù, smìøujících ke zjištìní pøíèiny vzniku poûáru DOCHODZENIE PO¯AROWE

94

dojazd po¿arowy

a jeho rozšíøení, které se ve všeobecné úrovni øídí ustanovením § 50 vyhlášky è. 246/2001 Sb., o stanovení podmínek poûární bezpeènosti a výkonu státního poûárního dozoru (vyhláška o poûární prevenci), na základì které se zjišÙuje zejména: – místo a doba vzniku poûáru; – osoba, u které poûár vznikl; – pøíèina vzniku poûáru vèetnì moûných verzí; – okolnosti mající vliv na šíøení poûáru vèetnì dodrûení podmínek poûární bezpeènosti stavby, vyplývajících z ovìøené projektové dokumentace; – následky poûáru, jako jsou pøedbìûná zpùsobená škoda, zranìné a usmrcené osoby; – výše uchránìných hodnot pøi hasebním zásahu; – porušení pøedpisù o poûární ochranì; – jiné okolnosti nezbytné pro zjištìní pøíèiny vzniku poûáru. Http 175. GB (damping down fire) Faza dzia³añ ratowniczo-gaœniczych zwi¹zana z gaszeniem pojedynczych ognisk po¿aru, w celu zabezpieczenia przed ponownym rozwiniêciem siê po¿aru. MSP 1990, s. 47. dohašování poûáru syn. dohašování ohnì Èinnosti potøebné po uhašení ohnì, k odstranìní skrytého doutnání pro finální ochlazení horkých sutin apod. VSPO 1.2.7. GB DOGASZANIE PO¯ARU

DOJAZD PO¯AROWY (fire department access road, fire apparatus access road) syn. droga po¿arowa Ostatni odcinek drogi, ulicy, placu itp. o odpowiedniej szerokoœci i utwardzonej nawierzchni, pozwalaj¹cy na przejazd samochodów po¿arniczych bez przeszkód

dokument podró¿y

o ka¿dej porze doby i roku do okreœlonego miejsca na terenie danej dzia³ki budowlanej. Kwestie dotycz¹ce parametrów dróg po¿arowych okreœla Prawo Budowlane. MSP 1990, s. 47. nástupní plocha Plocha slouûící pro protipoûární zásah vnìjší stranou objektu pøedevším pomocí automobilových ûebøíkù a pojízdných plošin na automobilových podvozcích. Nástupní plocha musí rozmìry a vlastnostmi vyhovovat poûadavkùm souèasné poûární techniky a svým umístìním musí vyhovovat moûnostem této techniky a taktice hašení poûáru. SBAHPAOP 1985, s. 180. GB (travel identity card) Dokument, który wydaje siê cudzoziemcowi, posiadaj¹cemu zezwolenie na osiedlenie siê, zezwolenie na pobyt rezydenta d³ugoterminowego Wspólnoty Europejskiej lub korzysta z ochrony uzupe³niaj¹cej. Polski dokument podró¿y mo¿e zostaæ wydany uprawnionemu cudzoziemcowi jeœli: utraci³ on dokument podró¿y, dokument podró¿y uleg³ zniszczeniu, dokument podró¿y utraci³ wa¿noœæ, a uzyskanie przez cudzoziemca nowego dokumentu podró¿y nie jest mo¿liwe. Cudzoziemiec nieposiadaj¹cy dokumentu podró¿y musi wykazaæ, i¿ nie jest w stanie uzyskaæ paszportu, aby móg³ zostaæ mu wydany polski dokument podró¿y. Sytuacja taka mo¿e mieæ miejsce tylko wtedy, gdy w Polsce nie ma placówki dyplomatycznej lub konsularnej pañstwa, którego obywatelem jest cudzoziemiec, a zwrócenie siê do najbli¿szej placówki poza granicami Polski jest niemo¿liwe lub szczególnie trudne. W wyj¹tkowych okolicznoœciach, cudzoziemiec, któremu udzielono zgody na pobyt tolerowany mo¿e nie chcieæ lub obawiaæ siê zwróciæ DOKUMENT PODRÓ¯Y

95

dokumentacja dodatkowa

do przedstawicielstwa dyplomatycznego kraju, którego jest obywatelem. Ustawa 2003/13.06., Ustawa 2013/12.12., RMSWiA 2003/13.08. cestovní prùkaz totoûnosti Cestovní dokument, který vydá policie na ûádost cizince za úèelem jeho vycestování v pøípadì, ûe nemá platný cestovní doklad a nemùûe si z dùvodù nezávislých na jeho vùli opatøit cestovní doklad jiným zpùsobem, a v dalších pøípadech. Zákon è. 326/1999, TSPzOKØaPOS 2009. DOKUMENT TO¯SAMOŒCI (proof of identity) Dokument urzêdowy stwierdzaj¹cy to¿samoœæ osoby. Podstawowe dane zawarte w takim dokumencie to: nazwisko i imiona osoby, data urodzenia, p³eæ, numer identyfikacyjny (np. PESEL). Mo¿e równie¿ zawieraæ: nazwisko rodowe, imiona rodziców, miejsce urodzenia, adres zameldowania, wzrost, kolor oczu i inne. Http 235. prùkaz totoûnosti Doklad, který obsahuje oficiálnì potvrzené základní údaje o svém drûiteli, obvykle zejména jeho celé jméno, fotografii a datum narození, ale mùûe obsahovat i další údaje, tøeba rodné èíslo, povolání, adresu bydlištì, vyznání nebo národnost. V moderní dobì mùûe mít podobu èipové karty a kromì fotografie obsahovat i biometrické údaje. Http 11. JM-B

(technical documentation) syn. DTR, paszport urz¹dzenia, obiektu Wszelkie dokumenty wspomagaj¹ce dokonanie prawid³owego rozpoznania przez dowódcê. S¹ to np. plany obiektu, informacje o obiekcie, informacje o produkcji, karty charakterystyki substancji, dokumenty przewozowe, instrukcje obs³ugi itp. DOKUMENTACJA DODATKOWA

dokumentacja dzia³añ ratowniczych

prùvodní dokumentace Montáûní návod, technické podmínky pro projektování nebo provoz, návod k obsluze, poûadavky na kontroly, údrûbu nebo opravy, podmínky poûární bezpeènosti pro pouûívání výrobku nebo zaøízení, bezpeènostní listy apod. VMV è. 246/2001. GB DOKUMENTACJA

DZIA£AÑ

RATOWNI-

(rescue operations records) Dokumentacja dzia³añ ratowniczych obejmuje: – kartê zdarzenia, – zestawienie dobowe zdarzeñ, – kartê udzielonej kwalifikowanej pierwszej pomocy, – kartê dekontaminacyjn¹ osoby poszkodowanej, – informacjê ze zdarzenia, – informacjê o dzia³aniach ratowniczych przeprowadzonych przez oddzia³ lub pododdzia³ odwodu operacyjnego, – meldunek o wypadku lekkim ratownika, – meldunek o wypadkach œmiertelnych, ciê¿kich i zbiorowych ratowników […], – meldunek o wypadku lub kolizji pojazdu podmiotu ksrg, – potwierdzenie udzia³u w dzia³aniu ratowniczym, – potwierdzenie przekazania terenu, obiektu lub mienia objêtego dzia³aniem ratowniczym. […] Dokumentacjê dzia³añ ratowniczych sporz¹dzaj¹: – dyspozytor lub dy¿urny operacyjny stanowiska kierowania komendanta PSP, – ratownik podmiotu ksrg, – kieruj¹cy, – dowódca odwodu operacyjnego na obszarze województwa i dowódca centralnego odwodu operacyjnego RMSWiA 2011/18.02., rozdz. 6, § 32, ust. 2, § 33.

CZYCH

96

dolina U-kszta³tna

poûární dokumentace Obsahuje dùleûité dokumenty o poûární ochranì v organizaci. Dává pøehled o organizaèním uspoøádání poûární ochrany, jejím provádìní a výsledcích èinnosti na úseku poûární ochrany. Je podkladem pro hodnocení celkové situace poûární ochrany, prùkazným materiálem pro kontrolní orgány a pomáhá pøi šetøení pøíèin vzniku poûárù. Poûární dokumentace obsahuje zejména tyto dokumenty: poûární knihu, poplachové smìrnice, poûární plány, poûární øády pracovišÙ, písemné doklady o èinnosti poûárnì-technické komise, pøehled poûárù, rozbory pøíèin opakování poûárù. SBAHPAOP 1985, s. 258. GB DOLINA U-KSZTA£TNA (U-shaped valley) syn. ¿³ób lodowcowy Dolina powsta³a w wyniku przekszta³cenia doliny V-kszta³tnej przez lodowiec górski. Profil takiej doliny przypomina literê „U”: charakteryzuje siê ona stromymi œcianami skalnymi i stosunkowo p³askim dnem zazwyczaj wype³nionym osadami morenowymi lub pochodz¹cymi ze stoków (sto¿ki piargowe, aluwialne i koluwia osuwiskowe). Ma ona przebieg bardziej prostolinijny ni¿ dolina rzeczna, z której zosta³a uformowana. Dodatkowo w przeciwieñstwie do dolin rzecznych, ¿³ób lodowcowy mo¿e posiadaæ niewyrównany profil pod³u¿ny, a przeg³êbione dno ¿³obu mo¿e siêgaæ poni¿ej poziomu morza (skalne dna dolin alpejskich, Sognefjord w Norwegii). Jest to element charakterystyczny dla obszarów wysokogórskich, które s¹ lub by³y w przesz³oœci zlodowacone. Http 235. trog syn. ledovcové údolí Zvláštní pøípad údolí s typickým tvarem písmene U, které vzniká pùsobením erozivní èinnosti postupujícího ledovce. Vznikající ledovec v karu (ledovcovém kotli)

dolina V-kszta³tna

má tendence sestupovat po zakøiveném zemském povrchu do míst s niûší nadmoøskou výškou. Ledovec v podstatì pomalu odtéká z místa svého vzniku. Sestupuje po tzv. ledovcových splazech. Bìhem svého odtékání tlaèí pøed (a pod) sebou velikou zmìÙ klastù, které jsou ve vzájemné interakci s okolím. Tlak pùsobící na klasty se projevuje tím, ûe se postupnì zaboøují do podloûí, které obrušují a poškozují, èímû dávají podnìt ke vzniku údolí. Rychlost obrušování je závislá na odolnosti rozrušované horniny a na spádnici, po které ledovec odtéká. Stává se, ûe èím více ledovec rozrušuje podklad, tím vìtší vytváøí spádnici a tím rychleji odtéká a urychluje erozivní èinnost. Vlivem tlaèící masy úlomkù se údolí neustále prohlubuje a rozšiøuje. Http 11. JK (V-shaped valley) Typ doliny, której przekrój poprzeczny zbli¿ony jest kszta³tem do litery V. Charakteryzuje siê ona stromymi zboczami, pokrytymi drobnym materia³em skalnym – zwietrzelin¹ oraz w¹skim dnem, w którym p³ynie ciek wodny. Doliny te wystêpuj¹ g³ównie na obszarach górskich – w górnych biegach rzek. Powstaj¹ wskutek erozji wg³êbnej: woda nios¹ca ze sob¹ materia³ skalny uderza nim o dno nieustannie je pog³êbiaj¹c. Potok usuwa powsta³e cz¹stki skalne, transportuj¹c je w dó³ swojego biegu, dlatego, wraz z up³ywem czasu, dolina staje siê coraz grubsza i szersza. Http 235. øíèní údolí Druh údolí, které vzniká erozivním pùsobením tekoucí vody vedoucím k zahlubování koryta do podloûí. Vodní tok vzniká na místì pøirozené deprese a sklonu, kde se voda akumuluje a vlivem gravitaèního pùsobení se pohybuje z vyšší oblasti do

DOLINA V-KSZTA£TNA

97

dolna granica wybuchowoœci

niûší. Bìhem teèení voda pùsobí na své podloûí erozivní silou, èímû zaèíná rozrušovat podloûí, uvolnìný materiál transportovat a vytváøet si tak øíèní koryto, které pøi dlouhodobé aktivitì vede aû ke vzniku øíèního údolí. Øíèní údolí se oproti jiným typùm údolí vyznaèuje ostrými svahy ve tvaru písmena V, které se sbíhají k vodní hladinì. Øíèní údolí jsou známá z oblastí vysokých hor, kde má voda silnou erozivní schopnost, ale objevují se i na støedním toku èi na místech, kde tok musí pøekonávat pøekáûku (napø. vyzvednutí kùry tektonickými pochody). Http 11. JK DOLNA GRANICA WYBUCHOWOŒCI (lower explosion limit) syn. DGW, zapalnoœæ Minimalne stê¿enie gazu, par cieczy palnej lub py³u palnego, przy którym mieszanina z powietrzem mo¿e po raz pierwszy zapaliæ siê od znormalizowanego Ÿród³a zap³onu. Wartoœæ DGW jest sta³¹ charakterystyczn¹ dla okreœlenia danej substancji. MSP 1990, s. 47–48. dolní mez výbušnosti syn. dolní teplotní mez výbušnosti Nejniûší koncentrace tzv. oblasti výbušnosti, coû je takové rozmezí koncentrace hoølavého plynu, par hoølavých kapalin nebo prachu ve smìsi se vzduchem, uvnitø kterého je tato smìs schopná výbuchu po iniciaci zdrojem zapálení. Udává se u plynù a par hoølavých kapalin nejèastìji v objemových procentech a u prachù ve hmotových procentech nebo v jednotkách hmoty na jednotku objemu. [...] Je-li obsah hoølavé látky ve smìsi se vzduchem niûší nebo vyšší, neû èiní dolní mez výbušnosti, není v tìchto pøípadech smìs výbušná. SBAHPAOP 1985, s. 57. GB

dolomit

(dolomite) Ska³a osadowa, zbudowana g³ównie z minera³u o tej samej nazwie i kalcytu (wêglanu wapnia). Ska³y dolomitowe powstaj¹ czêsto z morskich wapieni, które zosta³y przeobra¿one chemicznie przez wodê bogat¹ w magnez. Dolomit jest zwykle bia³y, szary lub ¿ó³ty, rzadziej brunatny czy niemal czarny. Dro¿d¿ 2011. dolomit Klencový minerál. Pùvod: hydrotermální; krystaluje v nízkoteplotní fázi, metasomatickým zatlaèováním kalcitu ve vápencových sedimentech, sedimentárním vysráûením z moøské vody. Nejèastìji tvoøí zrnité, masivní nebo kulièkové agregáty, pseudomorfózy. Krystaly ve tvaru romboedru mají zohýbané plochy a obvykle tvoøí drùzy. Http 11. JK DOLOMIT

DORZECZE (catchment area, river basin) 1. Zlewnia danej rzeki, czyli ca³y obszar, z którego wody powierzchniowe sp³ywaj¹ do systemu okreœlonej rzeki. Granic¹ dorzecza jest dzia³ wodny, a jego punktem zamykaj¹cym – ujœcie danej rzeki do recypienta. Http 235. 2. Obszar, z którego ca³kowity odp³yw wód powierzchniowych nastêpuje ciekami naturalnymi przez jedno ujœcie do morza. Http 141. povodí Území, ze kterého veškerý povrchový odtok odtéká sítí vodních tokù k urèitému místu vodního toku (obvykle soutok s jiným vodním tokem nebo vyústìní vodního toku do jiného vodního útvaru). Povodí je ohranièeno rozvodnicí, kterou je myšlená hranice geomorfologického rozhraní mezi sousedními povodími. Plocha povodí zahrnuje také plochy povrchových vodních útvarù v povodí. Zákon è. 254/ /2001, TSPzOKRaPOS 2009. JM-B

98

dowód osobisty

DOSTARCZANIE

WODY GAŒNICZEJ NA

(water relay pumping) System dostarczania wody gaœniczej; pobieranie wody w punktach czerpania wody za pomoc¹ pomp po¿arniczych i przesy³anie na teren po¿aru. W zale¿noœci od rodzaju sprzêtu i mo¿liwoœci technicznych oraz warunków terenowych, wyró¿nia siê nastêpuj¹ce systemy dostarczania wody: a) przet³aczanie wody, b) przepompowywanie wody, c) dowo¿enie wody, d) system mieszany (kombinowany), w sk³ad którego mog¹ wchodziæ wszystkie b¹dŸ niektóre systemy dostarczania wody na du¿e odleg³oœci. MSP 1990, s. 48. dálková doprava vody hadicemi Pøeprava vody na poûáøištì ze vzdáleného vodního zdroje pomocí èerpadel vøazených v hadicovém vedení. VSPO 1.2.26. GB DU¯E ODLEG£OŒCI

(identity card, ID card, national identity card) Dokument stwierdzaj¹cy to¿samoœæ osoby i poœwiadczaj¹cy obywatelstwo, w postaci pojedynczej wielowarstwowej karty o wymiarach karty kredytowej wykonanej z poliwêglanu. W wielu pañstwach, w tym w Polsce, jego posiadanie jest obowi¹zkowe. Http 235. obèanský prùkaz Prùkaz totoûnosti pouûívaný v Èeské republice a na Slovensku (døíve také v Èeskoslovensku) k identifikaci obyvatel. Obèanský prùkaz je vydáván všem obèanùm s trvalým pobytem na území státu po dosaûení patnácti let vìku nebo v pøípadì zájmu prakticky ihned po narození (avšak za pøíplatek 50 Kè a s platností pouze 5 let) a v pøípadì potøeby je nutné se pomocí nìj nebo pomocí cestovního pasu prokázat. Poslední vzory vydávané od roku 2000 obsahují strojovì èitelné kódy DOWÓD OSOBISTY

dowód rejestracyjny

a je moûné se jimi identifikovat kdekoli v Evropské unii. Http 11. JM-B (vehicle registration document) ¿arg. ok³adki Dokument stwierdzaj¹cy dopuszczenie pojazdu samochodowego, ci¹gnika rolniczego, motoroweru lub przyczepy do ruchu na drogach. Dokument ten zawiera rubryki, w których podczas jego wydawania wpisuje siê: numer rejestracyjny, markê, typ, model, rodzaj nadwozia, przeznaczenie, barwê nadwozia, numer podwozia – nadwozia, numer silnika, masê w³asn¹, dopuszczaln¹ ³adownoœæ, liczbê miejsc, pojemnoœæ silnika, rodzaj paliwa, nazwisko w³aœciciela i jego adres, dopuszczaln¹ masê ca³kowit¹, dopuszczaln¹ masê ci¹gniêtej przyczepy, dopuszczalny nacisk osi, rok produkcji, datê pierwszej rejestracji, termin badañ technicznych i okreœlenie terminu nastêpnego badania technicznego, wszelkie zmiany, np. adresu zamieszkania w³aœciciela, adnotacje urzêdowe, np. adnotacja, ¿e pojazd posiada hak do przyczepy. LP 2001. technický prùkaz silnièního motorového vozidla a pøípojného vozidla Doklad, kterým se osvìdèují schválení technické zpùsobilosti vozidla k provozu na pozemních komunikacích, údaje o vlastníkovi a provozovateli vozidla, údaje o provedených technických zmìnách na vozidle a zmìnách v registru silnièních vozidel, údaje o provedených pravidelných technických prohlídkách vozidla, pokud této technické prohlídce podléhá. Tento prùkaz je veøejnou listinou. VMDaS è. 243/2001. JM-B DOWÓD REJESTRACYJNY

99

dozownik œrodka pianotwórczego

nej, który na mocy odpowiednich przepisów, odbytych szkoleñ i uzyskanych uprawnieñ ma prawo do jednoosobowego dowodzenia (kierowania). MSP1990, s. 49. velitel Dùstojník velící hasièské stanici, poûárnímu vozidlu nebo èinnostem na místì poûáru nebo jiné mimoøádné události. VSPO 1.1.27. GB DOWÓDCA

AKCJI

(incident comman-

der) Funkcjonariusz po¿arnictwa, funkcyjny ochotniczej (obowi¹zkowej) stra¿y po¿arnej lub inna osoba, która na mocy odpowiednich przepisów ma prawo do jednoosobowego dowodzenia w czasie akcji gaœniczej, podczas dzia³añ z zakresu ratownictwa chemicznego itp. MSP 1990, s. 49. velitel zásahu Velitel jednotky, která jako první dorazila na místo zásahu; v této funkci øídí èinnost všech jednotek na místì zásahu, pokud funkci nepøevzal velitel jednotky s právem pøednostního velení. Http 89. GB (suffer an injury) Nieprzyjemne fizyczne lub psychiczne uczucie wskutek dzia³ania czynnika zewnêtrznego, doznanie uszkodzenia tkanek cia³a lub narz¹dów cz³owieka wskutek dzia³ania czynnika zewnêtrznego. Ustawa 2002/30.10. utrpìní úrazu Pocit poranìní nebo pocit náhlé zevní události, která svým pùsobením na organismus vyvolá jeho poškození. Http 41. ST DOZNANIE URAZU

DOZOWNIK ŒRODKA PIANOTWÓRCZE-

(commander, commanding officer, officer in charge) Funkcjonariusz Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej lub stra¿ak Ochotniczej Stra¿y Po¿arDOWÓDCA

(in-line foam concentrate inducer) Urz¹dzenie przeznaczone do zasysania i mieszania œrodka pianotwórczego z wod¹. Zadaniem elementów dozuj¹cych jest GO

dozymetr

zapewnienie w³aœciwego stê¿enia roztworu koncentratu pianotwórczego z wod¹, co gwarantuje optymalne parametry piany gaœniczej. […] Przeznaczony jest do monta¿u na linii by-pass pomiêdzy króæcem ssawnym i t³ocznym pompy po¿arowej. Czêœæ wody po stronie t³ocznej jest kierowana na dozownik, nie powoduj¹c przy tym znacz¹cego spadku ciœnienia. Http 151. pevný pøimìšovaè Zaøízení umístìné u èerpadla, schopné do nìj dodávat dostateèné mnoûství pìnidla pro zásobování jedné nebo více pìnotvorných proudnic. VSPO 3.8.10. GB DOZYMETR (dosimeter) syn. dawkomierz promieniowania Przyrz¹d do okreœlania dawki promieniowania jonizuj¹cego. […] Rozró¿nia siê m.in. dozymetry chemiczne, fotometryczne, luminescencyjne, pó³przewodnikowe, komory jonizacyjne, liczniki Geigera-Müllera i in. MSP1990, s. 50. dozimetr 1. Zaøízení k mìøení dávek ionizujícího záøení. Pøístroj je pouûíván v lékaøství a vojenství k mìøení hodnoty ozáøení. Dozimetr funguje na principu zmìn látky v nìm obsaûené. V souèasnosti se pouûívají dozimetry digitální, nikoli filmové. 2. Osobní pøístroj poûárníka pro mìøení mnoûství (dávky) ionizaèního záøení pùsobícího na osobu po urèitou dobu. VSPO 3.3.1. GB

(roof ladder) Element budowlany, zazwyczaj zwi¹zany na sta³e z dachem, przeznaczony dla pracowników s³u¿by kominiarskiej lub do innych celów. MSP 1990, s. 50. støešní ûebøík ¦ebøík, podobný hákovému, pouûívaný pro výstup na støechu. VSPO 3.9.5. GB DRABINA DACHOWA

100

drabina mechaniczna

vertical safety ladder) Element budowlany, stale zamocowany do budynku i stanowi¹cy dodatkowe wyjœcie ewakuacyjne dla ludzi. MSP 1990, s. 50. evakuaèní ûebøík Venkovní ûebøík urèený pro evakuaci osob z jedno- nebo vícepatrových domù; zajišÙuje bezpeèný sestup díky (dvojitému) zábradlí. GB DRABINA EWAKUACYJNA (

D-4,2 (hook ladder) Sprzêt po¿arniczy, rodzaj drabiny po¿arniczej przenoœnej zawieszanej, u¿ywany obecnie wy³¹cznie do æwiczeñ i uprawiania dyscypliny sportowej w sporcie po¿arniczym. Cech¹ charakterystyczn¹ drabiny jest wieñcz¹cy j¹ hak (kosa), który umo¿liwia zaczepienie drabiny w otworze okiennym. Maksymalna d³ugoœæ drabiny: 4,10 m, iloœæ szczebli: 13, minimalna masa: 8,5 kg. MSP1990, s. 50. hákový ûebøík Krátký ûebøík na horním konci opatøený hákem pro zavìšení na okenní rám, parapet nebo jinou hranu, urèený pro výstup na budovu. VSPO 3.9.3. GB DRABINA HAKOWA

MECHANICZNA (turntable ladder) Sprzêt ratowniczy, ewakuacyjny, sk³adaj¹cy siê z dwóch zasadniczych czêœci: podwozia samochodu po¿arniczego i drabiny. W przypadku drabiny mechanicznej wszystkie ruchy zwi¹zane z podnoszeniem, obrotem, wysuwem i pionowaniem s¹ wykonywane przez silnik spalinowy samochodu za poœrednictwem mechanizmów uk³adów napêdowych. Drabina o napêdzie mechanicznym lub elektrycznym […] oznaczana jest tradycyjnie symbolem SD. MSP1990, s. 50–51. automobilový ûebøík Poûární vozidlo s hydraulicky nebo meDRABINA

drabina nasadkowa

chanicky ovládaným vícedílným výsuvným ûebøem, otoèným o 360 °. VSPO 2.22. GB (extension ladder) syn. DN Sprzêt po¿arniczy, rodzaj drabiny przystawnej, wieloprzês³owej. Drabina szczególnie przydatna w akcjach ratowniczych prowadzonych w piwnicach, studniach, zbiornikach, na poddaszach oraz wszêdzie tam, gdzie niemo¿liwe jest u¿ycie innych drabin. Przês³a mo¿na wykorzystywaæ pojedynczo lub ³¹czyæ w zestawy maksymalnie czteroprzês³owe. Bocznice drabiny s¹ […] zaopatrzone w specjalne jarzma i zamki, umo¿liwiaj¹ce ³¹czenie z sob¹ poszczególnych drabin (przêse³). Iloœæ szczebli w jednym przêœle: 8 (7 drewnianych i 1 metalowy). D³ugoœæ przês³a drabiny: 2730 mm. D³ugoœæ drabiny czteroprzês³owej: 8490 mm. Masa jednego przês³a drabiny: 9,1 kg. MSP 1990, s. 51. nastavovací ûebøík Kónický nìkolikadílný ûebøík, opatøený kovovými objímkami na štìøinách pro vzájemné spojení jednotlivých dílù, takûe lze celou sadu pomocí pøipevnìného lana spustit èi zvednout. VSPO 3.9.8. GB DRABINA NASADKOWA

(fire ladder) Konstrukcja u¿ywana przez stra¿ po¿arn¹, u³atwiaj¹ca wchodzenie na wysokoœci. Wykonana z drewna i (lub) metalu. Sk³ada siê z dwóch pionowych belek (bocznic) po³¹czonych poziomymi szczeblami (stopniami). Http 235. poûární ûebøík Poûární pøenosný ûebøík jednohákový je urèen pro zásahovou èinnost […]. Všechny materiály byly vybrány s ohledem na mimoøádné namáhání, kterému mùûe být ûebøík pøi poûárním zásahu a poûárním sportu vystaven. […] Všechny souèásti DRABINA PO¯ARNICZA

101

dren

poûárního pøenosného ûebøíku jednohákového, s výjimkou pøíèlí, jsou zhotoveny z lehké slitiny. Pøíèle jsou z bukového døeva a opatøeny pouzdry, vsazeny do štìøin a jsou staûeny svorníky. Tøináctou pøíèel tvoøí trubka. Hák je uchycen na 10. a 12. pøíèli. V ohybu a ve høebeni je vyztuûen pøinýtovanými pøíloûkami. Http 222. GB S£UPKOWA D-3,1 (folding ladder, pole ladder) Drabina przystawna sk³adaj¹ca siê z dwu specjalnie ukszta³towanych bocznic po³¹czonych przegubowo ze szczeblami, co umo¿liwia z³o¿enie bocznic i nadanie drabinie kszta³tu s³upka (st¹d nazwa). Jest to drabina dostêpna – jednoosobowa. D³ugoœæ drabiny w stanie z³o¿onym 3230 mm, i w stanie u¿ytkowym 2972 mm. Iloœæ szczebli: 9. Masa: 9,77 kg. MSP 1990, s. 52. skládací ûebøík ¦ebøík s pøíèlemi zavìšenými na štìøinách tak, ûe se tyto štìøiny mohou sloûit do sebe. VSPO 3.9.2. GB DRABINA

(extension ladder) Drabina stra¿acka dwu- lub trzyprzês³owa, wysuwana przy pomocy liny, z umieszczonymi na koñcach przêse³ kó³kami prowadz¹cymi, u³atwiaj¹cymi operowanie wysuniêt¹ drabin¹, wyró¿nia siê dodatkowym przestawnym elementem pozwalaj¹cym osi¹gn¹æ wiêksz¹ wysokoœæ […] przy du¿ej stabilnoœci ca³ej konstrukcji drabiny. Niektóre rodzaje drabin wysuwanych wyposa¿one s¹ w dr¹¿ki podporowe, zapewniaj¹ce dodatkow¹ stabilizacjê drabiny. Http 44. vysunovací ûebøík Vícedílný ûebøík, obvykle vysouvaný pomocí lana. VSPO 3.9.1. GB DRABINA WYSUWANA

(drain) S¹czek, rurka gumowa lub ze sztucznego DREN

dreszcze

tworzywa, wprowadzona do rany albo jamy cia³a w celu odprowadzenia na zewn¹trz: wydzieliny z rany, krwi lub powietrza. Stosowany: 1. z regu³y po wszystkich operacjach wewn¹trz klatki piersiowej i wtedy jest po³¹czony z aparatur¹ stale odsysaj¹c¹, pod ujemnym ciœnieniem, wydzielinê i powietrze z jamy op³ucnej; 2. w operacjach w innych okolicach cia³a, kiedy spodziewane jest s¹czenie krwi lub innych p³ynów z rany. MEM1 1982. drén Pomùcka k odvádìní tekutin z ran po úrazu, po operaci (napø. krve, ûluèe, hnisu). VLS 2009. JK (shiver) S¹ to drobne skurcze miêœni wystêpuj¹ce w okresie szybkich zmian temperatury cia³a z przyczyn zewnêtrznych (np. na skutek zmarzniêcia) lub z przyczyn wewnêtrznych (np. gor¹czka w przebiegu ró¿norakich stanów chorobowych), powoduj¹ce trzêsienie siê cia³a. Http 205. tøesavka Projevuje se chvìním celého tìla, zpravidla doprovází horeèku. Je projevem øady infekèních onemocnìní. Opakovaná tøesavka bývá u sepsí a malárie. Mùûe provázet i neinfekèní onemocnìní, napø. zánìt slinivky bøišní, zánìt ûluèníku, lupus erythematodes èi alergické reakce. Http 195. ST DRESZCZE

(convulsive disorder) Niezale¿ne od woli krótkie, szybko po sobie nastêpuj¹ce skurcze miêœni szkieletowych lub skurcze uogólnione. Http 205. tremor syn. tøes Neúmyslný, rytmický svalový pohyb, který se vyskytuje na jedné nebo více èástech tìla. Mimovolní pohyby se nejèastìji vyskytují na horních i dolních konèetiDRGAWKI

102

droga

nách, na oblièeji, na hlasivkách nebo na trupu tìla, nejèastìji se tøes vyskytuje na rukou. Pøíèinou bývají jak neurologické poruchy rùzného pùvodu, tak také jiná onemocnìní èi podnìty (napø. prochladnutí, hypoglykemický stav, otrava alkoholem èi jinými jedy). ST (road) 1. Budowla wraz z drogowymi obiektami in¿ynierskimi, urz¹dzeniami oraz instalacjami, stanowi¹ca ca³oœæ techniczno-u¿ytkow¹, przeznaczona do prowadzenia ruchu drogowego, zlokalizowana w pasie drogowym. Ustawa 1985/21.03., r. 1, art. 4, pkt 2. 2. Wydzielony pas terenu sk³adaj¹cy siê z jezdni, pobocza, chodnika, drogi dla pieszych lub drogi dla rowerów, ³¹cznie z torowiskiem pojazdów szynowych znajduj¹cym siê w obrêbie tego pasa, przeznaczony do ruchu lub postoju pojazdów, ruchu pieszych, jazdy wierzchem lub pêdzenia zwierz¹t. Ustawa 1997/20.06., dz. 1, art. 2, pkt 1. silnice Veøejnì pøístupná pozemní komunikace urèená k uûití silnièními a jinými vozidly a chodci. Silnice tvoøí silnièní síÙ. Silnice se podle svého urèení a dopravního významu rozdìlují do tìchto tøíd: a) silnice I. tøídy, která je urèena zejména pro dálkovou a mezistátní dopravu, b) silnice II. tøídy, která je urèena pro dopravu mezi okresy, c) silnice III. tøídy, která je urèena k vzájemnému spojení obcí nebo jejich napojení na ostatní pozemní komunikace. Silnice I. tøídy vystavìná jako rychlostní silnice je urèena pro rychlou dopravu a je pøístupná pouze silnièním motorovým vozidlùm, jejichû nejvyšší povolená rychlost není niûší, neû stanoví zvláštní pøedpis. Rychlostní silnice má obdobné stavebnì-technické vybavení jako dálnice. DROGA

droga ekspresowa

O zaøazení pozemní komunikace do kategorie dálnice, silnice nebo místní komunikace rozhoduje pøíslušný silnièní správní úøad na základì jejího urèení, dopravního významu a stavebnì-technického vybavení. Zákon è. 13/1997, hl. 1, § 5, odst. 1. JM-B (express road, expressway) Droga dwu- lub jednojezdniowa, oznaczona odpowiednimi znakami drogowymi, na której skrzy¿owania wystêpuj¹ wyj¹tkowo rzadko, przeznaczona tylko do ruchu pojazdów samochodowych. Ustawa 1997/20.06., dz. 1, art. 2, pkt 4. silnice pro motorová vozidla Pozemní komunikace oznaèená dopravní znaèkou „Silnice pro motorová vozidla”. Zákon è. 13/1997, hl. 1, § 2, odst. s. JM-B

DROGA EKSPRESOWA

(fire escape) W³aœciwie wytyczone i oznakowane bezpieczne wyjœcie, wyposa¿one w obowi¹zkowe lub dodatkowe œrodki techniczne u³atwiaj¹ce ewakuacjê, prowadz¹ce bezpoœrednio na przestrzeñ otwart¹ albo bezpoœrednio lub poœrednio na drogi komunikacji ogólnej: korytarze, galerie, schody itp., […] które stanowi¹ po³¹czenia z terenem lub przestrzeni¹ otwart¹. Rozró¿nia siê drogi ewakuacyjne poziome, drogi ewakuacyjne pionowe i drogi ewakuacyjne specjalne. MSP 1990, s. 54. úniková cesta Komunikace v objektu nebo na objektu, umoûòující bezpeènou evakuaci osob z objektu ohroûeného poûárem nebo z jeho èásti na volné prostranství, popø. pøístup poûárních jednotek do prostorù napadených poûárem. Úniková cesta musí umoûnit bezpeènou a vèasnou evakuaci všech osob z objektu ohroûeného poûárem. Podle stupnì ochrany, kterou úniDROGA EWAKUACYJNA

103

drogi oddechowe

ková cesta poskytuje unikajícím osobám, se rozlišují únikové cesty nechránìné a chránìné. Nechránìná úniková cesta je kaûdý trvale volný komunikaèní prostor smìøující k východu na volné prostranství nebo do chránìné únikové cesty. Nechránìné únikové cesty nemusí být od ostatních prostorù v objektu poûárnì oddìleny stavebními konstrukcemi. Chránìná úniková cesta je trvale volný komunikaèní prostor vedoucí k východu na volné prostranství a tvoøí samostatný poûární úsek chránìný proti úèinkùm poûárù poûárnì dìlicími konstrukcemi. V chránìných únikových cestách nesmí být ûádné poûární zatíûení kromì hoølavých hmot v konstrukcích oken, dveøí, podlah a madel. SBAHPAOP 1985, s. 388. GB DROGA PO¯AROWA (fire department access road, fire apparatus access road) syn. dojazd po¿arowy Dojazd po¿arowy lub wyznaczone drogi komunikacji poziomej i pionowej do i wewn¹trz budynku. MSP1990, s. 53. zásahová cesta Cesta slouûící poûární jednotce k nasazení sil a prostøedkù u objektu i uvnitø objektu (viz STN 92 0101). VSPO 5.4. GB

(respiratory tract) Czêœci cia³a wchodz¹ce w sk³ad uk³adu oddechowego, przez które przedostaje siê powietrze do p³uc. Uk³ad oddechowy dzieli siê na dolny i górny. dýchací cesty Souèást dýchacího ústrojí tvoøená systémem navazujících dutých orgánù, které pøivádìjí vzduch k plicním sklípkùm (alveolùm), ale samy se neúèastní výmìny plynù. Funkcí dýchacích cest je rovnìû úprava vlastností vzduchu tak, aby plíce nepoškozovalo ohøátí, zvlhèení a filtrace neèistot. Dýchací cesty se dìlí na horní DROGI ODDECHOWE

dusznica bolesna

a dolní èást oznaèované s tradièním slovosledem jako horní a dolní cesty dýchací. Horní cesty dýchací (zkratka HCD) zahrnují nosní dutinu, vedlejší nosní dutiny (paranazální sinusy) a nosohltan (farynx). Dolní cesty dýchací (zkratka DCD) zahrnují hrtan (larynx), prùdušnici (trachea) a celý bronchiální strom, tj. prùdušky (bronchus) a prùdušinky (bronchioli). Http 41. ST (angina pectoris) syn. d³awica piersiowa, angina pectoris, stenocardia Zespó³ chorobowy cechuj¹cy siê napadowymi bólami zamostkowymi promieniuj¹cymi ku górze i lewej koñczynie górnej, wystêpuj¹cymi pod wp³ywem wysi³ku fizycznego, emocji lub innych czynników i ustepuj¹cymi w spoczynku oraz po podaniu œrodków azotynowych lub nitrogliceryny. Dusznica bolesna jest jednym z objawów wieñcowej choroby. Najczêstsz¹ przyczyn¹ jest mia¿d¿yca naczyñ wieñcowych serca, rzadziej: nadciœnienie têtnicze, wady serca, ki³owe zapalenie têtnicy g³ównej, napadowy czêstoskurcz. Ból zale¿y od wzglêdnego niedotlenienia miêœnia sercowego i jest objawem niewydolnoœci wieñcowej, tj. dysproporcji miêdzy aktualnym ukrwieniem miêœnia sercowego i jego zapotrzebowaniem zwi¹zanym ze zwiêkszon¹ prac¹ w czasie wysi³ku fizycznego, emocji, spo¿ywania posi³ków, dzia³ania zimna itp. Nasilenie bólu mo¿e byæ ró¿ne, pocz¹wszy od lekkiego do bardzo silnego, dusz¹cego, d³awi¹cego. Niekiedy zamiast bólu wystêpuje uczucie pieczenia i palenia za mostkiem. U niektórych chorych bóle wystêpuj¹ w spoczynku, zw³aszcza po u³o¿eniu siê do snu. Czêsto s¹ one objawem zwiastuj¹cym zawa³ serca. Napad bólowy trwa 5–15 minut i mo¿e powtarzaæ DUSZNICA BOLESNA

104

dusznica bolesna

siê kilka razy dziennie. Charakterystyczn¹ cech¹ bólów jest ustêpowanie w spoczynku i po podaniu nitrogliceryny pod jêzyk. MEM1 1982. angina pectoris syn. AP, onemocnìní srdce Forma ICHS, projevující se bolestí na hrudi (stenokardií). U klasické neboli námahové anginy pectoris je bolest vyvolána fyzickou námahou (rychlá chùze, chùze do schodù, pohlavní styk) èi rozrušením. Nìkdy vyzaøuje do ramen nebo èelistí. Postiûený se musí zastavit a èekat, aû bolest pomine. V klidu to bývá do nìkolika minut. Ústup bolesti lze urychlit podáním nitroglycerinu (nitrátù) pod jazyk èi ve formì spreje. Nitráty i jiné léky (antagonisté vápníku, betablokátory) se uûívají i preventivnì, èímû se sníûí èetnost záchvatù. Nezmizí-li bolest po nitroglycerinu a trvá-li déle neû dvacet minut, je podezøení na infarkt myokardu. Také vìtší èetnost záchvatù a horší odpovìï na dosavadní léèbu vyûadují okamûité lékaøské vyšetøení (tzv. nestabilní angina pectoris). V diagnóze se uplatòuje EKG, které však v klidu mùûe být zcela normální. Proto existují tzv. zátìûové testy, které mohou chorobu odhalit vyšetøením EKG pøi kontrolovaném zatíûení. Ischemie myokardu se na EKG projeví sníûením depresí úseku ST. V nìkterých pøípadech se provádí i rentgenové vyšetøení vìnèitých tepen srdce (koronarografie), po nìmû nìkdy následuje chirurgická léèba (bypass, PTCA). Podstatou anginy pectoris je nejèastìji aterosklerotické zúûení koronárních tepen srdce a nedostatek kyslíku v srdci pøi vìtší námaze. Kromì uûívání lékù má velký význam i boj proti rizikovým faktorùm aterosklerózy. Dekubitální angina pectoris – záchvaty stenokardie dostavující se v poloze vleûe. Prinzmetalova vazo-

dusznoϾ

spastická angina pectoris neboli variantní angina pectoris – angina pectoris s odlišným prùbìhem od klasické námahové anginy pectoris. Bolest se èasto dostavuje v klidu a je zpùsobena spasmem koronárních cév. Na rozdíl od klasické anginy pectoris se na EKG projeví vìtšinou zvýšením elevací úseku ST. Souvislost s angínou je pouze slovní, zde jde o svíravou bolest na hrudi. VLS 2009. JK (dyspnoea, breathlessness) Stan, który subiektywnie wyra¿a siê uczuciem braku tchu, powietrza, obiektywnie zaœ przyœpieszeniem oddychania, po³¹czonym ze sp³yceniem lub pog³êbieniem oddechów. Przyczyny s¹ ró¿ne, np. choroby p³uc, serca, wymiana materii, anemia i inne. MEM1 1982. dušnost Pocit nedostatku vzduchu provázený zvýšeným dechovým úsilím. Pøíèin je øada. Mùûe jít o choroby plic, srdce, látkové výmìny, anemie aj. VLS 2009. JK DUSZNOŒÆ

(smoke) Uk³ad koloidalny, w którym oœrodkiem rozpraszaj¹cym jest gaz, a cz¹stki koloidalne s¹ cz¹stkami sta³ymi, zawiesina bardzo drobnych cz¹stek sta³ych w gazie. Dym jest, obok mg³y, jedn¹ z postaci gazozolu, a najczêœciej jego odmiany – aerozolu. Zazwyczaj jest produktem ubocznym spalania i czêsto towarzyszy ogniowi. Na terenach zurbanizowanych wraz z mg³¹ mo¿e tworzyæ smog. Http 235. kouø syn. dým Produkt nedokonalého spalování. Obsahuje obvykle bezbarvé plyny a drobné viditelné èásti (popel, popílek, saze). Pevné èásti kouøe mohou pùsobit ve vzduchu jako kondenzaèní jádra. Proto oblasti vzniku velkého mnoûství kouøe (v minulosti napø. velké mìstské aglomerace) DYM

105

dzia³ko wodne

jsou i místy výskytu mlh. Dým je rozptýlená tuhá látka v plynu, mlha je kapalina rozptýlená v plynu, kouø je kapalina a tuhá látka rozptýlená v plynu. Http 11. JM-B STRA¯Y PO¯ARNEJ (fire brigade responsibilities) Wszelkie akcje prowadzone przez podmioty krajowego systemu ratowniczogaœniczego i inne jednostki […] ochrony przeciwpo¿arowej, obejmuj¹ce przede wszystkim przygotowanie i prowadzenie dzia³añ gaœniczych, ratowniczych, prewencyjnych. MSP 1990, s. 53. èinnosti poûárních jednotek Všeobecný termín pro èinnosti hasièských jednostek, které zahrnují záchranáøství (mohou zahrnovat paramediky), hašení poûárù, záchranné práce a poûární prevenci. VSPO 1.1.13. GB DZIA£ANIA

(master stream device, master stream appliance) Sprzêt po¿arniczy gaœniczy, s³u¿¹cy do podawania […] wody o du¿ej wydajnoœci i umo¿liwiaj¹cy podawanie jej na du¿e odleg³oœci. W zale¿noœci od wydajnoœci rozró¿nia siê dzia³ka wodne oznaczane symbolem DW-8, DW-16, DW-24 itp. (cyfry po literach DW oznaczaj¹ iloœæ hektolitrów wody podawanej w ci¹gu jednej minuty). Dzia³ka dzielimy na: przenoœne, przewoŸne i sta³ej zabudowy. MSP 1990, s. 58. lafetová proudnice Speciální druh proudnice, buï pøenosná, nebo stabilní s pohybem ve vodorovné a svislé rovinì, pouûívaný pro dodávku velkého mnoûství vody nebo pìny. Proudnici tvoøí podstavec se ètyømi sklopnými opìrami. Uprostøed podstavce je prùtokové koleno, které je na vstupu opatøeno pøechodem 110/75. Na otoèném výstupu je proudnice opatøena spojkou pro pøipo-

DZIA£KO WODNE

dzia³ko wodne przenoœne

jení proudnice 75. Horizontální a vertikální pohyb je zajištìn pomocí ovládacích rukojetí s drûadly. VSPO 3.6.6., http 358. GB WODNE PRZENOŒNE ( portable master stream device) syn. dzia³ko wodne przewoŸne Przenoœny sprzêt po¿arniczy gaœniczy, s³u¿¹cy do podawania du¿ych iloœci wody, który mo¿na ustawiæ w dowolnym miejscu na obszarze po¿aru. pøenosná lafetová proudnice Lafetová proudnice urèená pro postavení na zem nebo na malý pøívìs, která mùûe být umístìna kdekoliv na poûáøišti. Proudnice v provedení bez sklopných noh s pøírubou DN 100. Vstupem je prùtokové koleno 110/75, otoèný výstup 75, ovládací rukojeti pro horizontální i vertikální pohyb, materiál ocel a slitina hliníku. Prùmìry hubic 21, 26, 30 mm, prùtoky 800, 1200, 1600 l/min, dostøik 50, 55, 60 m, jmenovitý tlak 0,8 MPa, hmotnost 32 kg. VSPO 3.6.9., http 357. GB DZIA£KO

DZIA£KO WODNO-PIANOWE (master stream device) Sprzêt po¿arniczy gaœniczy, s³u¿¹cy do

106

dzia³ko wodno-pianowe

podawania wody lub piany gaœniczej o du¿ej wydajnoœci i na du¿e odleg³oœci. W celu podania œrodka pianotwórczego do dzia³ka montowana jest pr¹downica pianowa lub dysza z rur¹ pianow¹. Dzia³ka takie oznaczane s¹ symbolem DWP-8, DWP-16, DWP-24 itp. (cyfry po literach DWP oznaczaj¹ iloœæ hektolitrów wody lub wodnego roztworu œrodka pianotwórczego podawanych w ci¹gu jednej minuty). Dzia³ka dzielimy na: przenoœne, przewoŸne i sta³ej zabudowy. MSP 1990, s. 58. lafetová proudnice – monitor Speciální druh proudnice na vozidle urèené pro vyšší dodávku hasiva na poûáøištì. Vyznaèuje se snadnou obsluhou, ke které staèí jeden hasiè, popø. mùûe být ovládána elektronicky z pracovištì strojníka nebo kabiny øidièe. Lafetová proudnice mùûe být i v pøenosném provedení. Nevýhodou je vyšší spotøeba vody, smysl má tedy pouze u cisteren s vìtším objemem nádrûí na hasiva. Z lafetové proudnice lze hasit vodou i pìnou. Http 356. GB

echosonda

107

ekspres

E (sound detector) 1. Urz¹dzenie do pomiaru g³êbokoœci wody oraz odleg³oœci od unosz¹cych siê w niej cia³ sta³ych, wykorzystywane podczas dzia³añ ratownictwa wodnego, zwi¹zanych z poszukiwaniem topielców. Http 235. 2. Urz¹dzenie wykorzystuj¹ce fale dŸwiêkowe, znajduj¹ce zastosowanie podczas akcji ratowniczych zwi¹zanych z katastrofami budowlanymi, s³u¿¹ce do lokalizacji zagruzowanych osób. detektor zvuku Zaøízení citlivé na zvuk, pouûívané pro lokalizaci zavalených osob. VSPO 3.10.14. GB ECHOSONDA

(domino effect) Wzrost prawdopodobieñstwa lub (oraz) ciê¿koœci lub wielkoœci skutków powa¿nej awarii z powodu bliskiej lokalizacji zak³adów czy instalacji, iloœci zapasów substancji niebezpiecznych w tych zak³adach (instalacjach) DS III, http 4. domino efekt Moûnost zvýšení pravdìpodobnosti vzniku nebo velikosti dopadù závaûné havárie v dùsledku vzájemné blízkosti objektù nebo zaøízení nebo skupiny objektù nebo zaøízení a umístìní nebezpeèných látek. Zákon è. 59/2006, TSPzOKRaPOS 2009. JM-B EFEKT DOMINA

(ecosystem) Uk³ad ekologiczny na danej przestrzeni, której granice s¹ czêsto nieostre. Ekosystem charakteryzuje siê wzglêdnie jednorodnymi b¹dŸ zró¿nicowanymi warunkami œrodowiska abiotycznego (biotopu), w którym ¿yj¹ i funkcjonuj¹ populacje oraz grupy organizmów, jako ca³oœæ nazyEKOSYSTEM

wane biocenoz¹ (ogó³ organizmów wystêpuj¹cych na danym obszarze powi¹zanych ze sob¹ w jedn¹ ca³oœæ ró¿nymi zale¿noœciami). Miêdzy biocenoz¹ a biotopem zachodzi wymiana materii i przep³yw energii. Ekosystem to uk³ad energetycznie otwarty. Poszczególne ekosystemy maj¹ powi¹zania z s¹siednimi systemami. [...] Podstawowo ekosystem dzielimy na: l¹dowy, wodny, sztuczny, naturalny. Http 315. ekosystém Funkèní soustava ûivých a neûivých sloûek ûivotního prostøedí, jeû jsou navzájem spojeny výmìnou látek, tokem energie a pøedáváním informací a které se vzájemnì ovlivòují a vyvíjejí v urèitém prostoru a èase. Zákon è. 114/1992, TSPzOKRaPOS 2009. JM-B (explosimeter) Przyrz¹d przeznaczony do pomiaru stopnia zagro¿enia wybuchem gazów i par cieczy palnych. Eksplozymetry mierz¹ stê¿enie czynnika palnego w powietrzu i porównuj¹ je z granicami wybuchowoœci (najczêœciej z doln¹ granic¹ wybuchowoœci). W razie przekroczenia ustawionego limitu w³¹cza siê alarm ostrzegaj¹cy o zagro¿eniu. Http 235. explozimetr Pøístroj pro zjištìní koncentrace smìsi hoølavých plynù se vzduchem a pro urèení nebezpeèí výbuchu v daném prostoru. VSPO 3.3.2. GB EKSPLOZYMETR

(express, climbing express, quickdraw) Dwa karabinki po³¹czone krótk¹, usztywnion¹ pêtl¹ z taœmy. Ekspresy s¹ stosowane do mocowania liny do punktów aseEKSPRES

ekstradycja

kuracyjnych. U¿ycie ekspresu zamiast pojedynczego karabinka zmniejsza tzw. przesztywnienie przelotów, czyli niekorzystnie skierowane si³y utrudniaj¹ce asekuracjê oraz tarcie utrudniaj¹ce wspinaczkê. Dziêki zastosowaniu ekspresów lina w uk³adzie asekuracyjnym porusza siê swobodniej i z mniejszymi oporami. Fyf-Pe 2003. expresní smyèka syn. expressa, expres set slang. preska Krátká sešitá popruhová (plochá) smyèka spojující dvojici karabin (pojmem expreska bývá myšlen také celý komplet obou karabin se smyèkou, nìkdy se takový komplet oznaèuje delším názvem expres set, slangovì i preska). Slouûí ke spojení lana a jistícího bodu pøi lezení. Pouûívá se místo jednoduché karabiny. Výhodou je vìtší volnost pohybu lana, menší tøení v jisticím bodì a oproti dvìma karabinám a samostatné smyèce umoûòuje rychlejší zajištìní pøi dosaûení jistícího bodu. V nìkterých situacích sniûuje také pravdìpodobnost samovolného otevøení karabiny. HA 2007. JK (extradition) Jest to wydanie przez pañstwo w³adzom innego pañstwa osoby przebywaj¹cej na terytorium pañstwa wydaj¹cego, dokonywane w sytuacji, gdy osoba ta podejrzana jest o pope³nienie na terytorium pañstwa zwracaj¹cego siê z wnioskiem o ekstradycjê czynu przestêpczego lub w celu odbycia kary. Ekstradycja dokonywana jest na podstawie umowy miêdzynarodowej, o ile pañstwo zwracaj¹ce siê z wnioskiem o ekstradycjê zapewnia wzajemnoœæ. Wiêkszoœæ krajów nie dopuszcza ekstradycji w³asnych obywateli b¹dŸ osób, które uzyska³y na ich terytorium prawo azylu. Z wnioskiem o ekstradycjê mo¿e wyst¹piæ pañstwo, je¿eli przestêpstwo zoEKSTRADYCJA

108

ekstradycja

sta³o dokonane na jego terytorium, lub je¿eli pope³nione przestêpstwo rozci¹ga swoje skutki na jego terytorium. Z analizy umów miêdzynarodowych i ustawodawstwa wewnêtrznego pañstw, odczytaæ mo¿na trzy najwa¿niejsze zasady ekstradycyjne, przyjête niemal powszechnie: a) podstawê ekstradycji stanowiæ mo¿e tylko czyn zagro¿ony kar¹ w obu pañstwach (tzw. zasada podwójnej karalnoœci), b) osobê wydan¹ mo¿na œcigaæ wy³¹cznie za przestêpstwa, które by³y podstaw¹ wydania, jak równie¿ wykonywaæ wobec niej tylko tak¹ karê, do wykonania której zosta³a wydana (tzw. zasada specjalnoœci), c) nie podlegaj¹ wydaniu osoby, które w pañstwie pobytu korzystaj¹ z prawa azylu. Procedura ekstradycyjna regulowana jest w drodze umownej. Najczêœciej wniosek ekstradycyjny przesy³any jest w drodze dyplomatycznej, choæ coraz czêœciej spotykane jest przesy³anie wniosku bezpoœrednio pomiêdzy ministerstwami sprawiedliwoœci lub prokuraturami generalnymi. Do wniosku powinna zostaæ do³¹czona dokumentacja wraz z uzasadnieniem, samo zaœ przestêpstwo, na podstawie którego ekstradycja ma zostaæ dokonana, powinno mieœciæ siê w ramach klauzuli ogólnej b¹dŸ szczegó³owego wyliczenia zawartego w umowie. Ostatni¹ czynnoœci¹ ekstradycyjn¹ jest przekazanie podejrzanego przez w³adze policyjne. Http 235. extradice Jeden z druhù horizontální mezinárodní justièní spolupráce v trestních vìcech. Její podstatou je zajištìní obvinìného nebo odsouzeného na území jiného státu a jeho následné vydání k trestnímu stíhání èi k výkonu trestu odnìtí svobody do

ekwipunek

státu vyûadujícího. Poddruhem extradice je také pøedávání na základì evropského zatýkacího rozkazu. Obdobou vydávání v oblasti vertikální mezinárodní justièní spolupráce v trestních vìcech je pøedávání mezinárodním trestním soudùm a tribunálùm. V nìkterých federálních státech se pojem vydávání (extradice) pouûívá také pro vydávání mezi jednotlivými èlenskými státy (napø. Spojené státy americké). Vydávání je upraveno tzv. Extradièním právem. V závislosti na „smìru” pohledu se terminologicky rozlišuje mezi vyûádáním (oznaèuje extradici z pohledu státu vyûadujícího, tj. státu, který o vydání ûádá) a vydáním (oznaèuje extradici z pohledu státu doûádaného, tj. státu, který je o vydání ûádán). Http 11. MB (equipment) Przedmioty stanowi¹ce wyposa¿enie ratownika lub rzeczy, które stanowi¹ czyjeœ wyposa¿enie na wyprawê b¹dŸ podró¿. výstroj Vše, co si s sebou turista potøebuje vzít na výlet a co si s sebou nosí (vybavení turisty), a také speciální obleèení pro turisty. Je to také speciální vybavení pro záchranáøe. K výstroji nepatøí výzbroj. ST EKWIPUNEK

(electrocardiograph) syn. EKG Aparat, który wykonuje badanie EKG, odbiera impulsy elektryczne powstaj¹ce podczas cyklu pracy serca i rejestruje je w postaci graficznego zapisu – elektrokardiogramu. MEM1 1982. elektrokardiograf syn. EKG Pøístroj, který snímá elektrickou aktivitu srdce. Výsledkem je elektrokardiogram. VLS 2009. JK ELEKTROKARDIOGRAF

(electrocardiography) Dzia³ fizjologii zajmuj¹cy siê rejestrowaELEKTROKARDIOGRAFIA

109

elektrownia j¹drowa

niem i analiz¹ elektryczn¹ czynnoœci serca oraz metoda diagnostyczna. Badania przeprowadza siê za pomoc¹ specjalnego aparatu elektrokardiografu, który odbiera impulsy elektryczne powstaj¹ce podczas cyklu pracy serca i rejestruje je w postaci graficznego zapisu elektrokardiogramu (EKG). MEM1 1982. elektrokardiografie Základní vyšetøovací metoda v kardiologii zaloûená na snímání elektrické aktivity srdeèního svalu a jejím záznamu ve formì elektrokardiogramu. VLS 2009. JK ELEKTROKARDIOGRAM (electrocardiogram) syn. aparat EKG Zapis œredniego potencja³u bioelektrycznego serca uzyskany metod¹ elektrokardiografii. Analiza EKG jest szczególnie cenna w rozpoznawaniu zaburzeñ rytmu serca i zaburzeñ jego ukrwienia. MEM1 1982. elektrokardiogram syn. EKG pøístroj Grafický záznam elektrické aktivity srdeèního svalu metodou elektrokardiografie. VLS 2009. JK

(nuclear power plant) Obiekt przemys³owo-energetyczny (elektrownia cieplna), wytwarzaj¹cy energiê elektryczn¹ poprzez wykorzystanie energii pochodz¹cej z rozszczepienia j¹der atomów, najczêœciej uranu (uranu naturalnego lub nieco wzbogaconego w izotop 235U), w której ciep³o konieczne do uzyskania pary wodnej, jest otrzymywane z reaktora j¹drowego. Http 235. jaderná elektrárna Výrobna elektrické energie, resp. technologické zaøízení slouûící k pøemìnì vazebné energie jader tìûkých prvkù na elektrickou energii. Skládá se obvykle z jaderného reaktoru, parní turbíny s alternáto-

ELEKTROWNIA J¥DROWA

elektrycznoϾ atmosferyczna

rem a z mnoha dalších pomocných provozù. V principu se jedná o parní elektrárnu, ve které se energie získaná jaderným reaktorem pouûívá k výrobì páry v parogenerátoru. Tato pára pohání parní turbíny, které pohání alternátory pro výrobu elektrické energie. Http 11. JM-B ELEKTRYCZNOŒÆ

ATMOSFERYCZNA

atmospheric electricity) syn. b³ysk Zjawiska elektryczne zachodz¹ce w atmosferze ziemskiej, takie jak: wy³adowania atmosferyczne, jonizacja i przewodnictwo elektryczne powietrza, pole elektryczne atmosfery itp. Http 139. atmosférická elektøina syn. blesk, elektrický výboj Rozdílné elektrické náboje mezi bouøkovými mraky navzájem nebo mezi mraky a zemí. Vznik atmosférické elektøiny není pøesnì objasnìn. Ohroûení èlovìka atmosférickou elektøinou mùûe nastat hlavním vùdèím jiskrovým výbojem, který postupuje k zemi cestou nejmenšího odporu, jehoû pøímý zásah je pro èlovìka vûdy smrtelný, nebo vedlejším rozvìtveným jiskrovým výbojem odboèeným od hlavního výboje s následky popálení všech stupòù, ochrnutí nervového systému, šoku, zástavy dechu – podobnì jako u vysokého napìtí, nebo naindukovaným výbojem z okolních vodivých pøedmìtù s následky podle výše naindukovaného napìtí a styku èlovìka, nebo nepøímým úèinkem výboje blesku v blízkosti èlovìka, napø. oûehnutím, ozáøením intenzívním ultrafialovým záøením, odhozením nebo poškozením organismu vzduchovou vlnou, ohlušením, pøípadnì téû zemním proudem (tj. krokovým napìtím) rozptýleným kotem místa zemního svodu pøi výboji blesku. Atmosférická elektøina zpùsobuje téû neûádoucí rušení telekomunikaèních prostøedkù, pøepìtí v dálkových (

110

epidemia

i místních elektrických venkovních vedeních, pøíp. mùûe vést i k neûádoucímu odpálení náloûí. SBAHPAOP 1985, s. 16. GB (emigration) Wyjazd za granicê na pobyt czasowy lub w celu zamieszkania na sta³e. Opuszczenie kraju mo¿e mieæ charakter dobrowolny lub przymusowy. Przyczyny emigracji mog¹ byæ polityczne, gospodarcze, religijne lub naukowe. Http 235. emigrace Zmìna místa pobytu smìrem z území domovského státu. Emigrace je procesem, pøi nìmû obyvatelé opouštìjí své domovské státy s cílem usídlit se v zahranièí. Http 210. MB EMIGRACJA

(emission) Wprowadzanie bezpoœrednio lub poœrednio, w wyniku dzia³alnoœci cz³owieka, do powietrza, wody, gleby lub ziemi: substancji b¹dŸ energii, takich jak ciep³o, ha³as, wibracje lub pola elektromagnetyczne. Ustawa 2001/27.04. emise Vnášení jedné nebo více zneèišÙujících látek do ûivotního prostøedí. Zákon è. 86/ /2002, TSPzOKRaPOS 2009. JM-B EMISJA

(epicentre) Punkt na powierzchni ziemi, po³o¿ony pionowo nad ogniskiem (hipocentrum) trzêsienia ziemi. SWOiZO 1989. epicentrum Myšlený bod na povrchu Zemì, který vznikne kolmým prùmìtem hypocentra na zemský povrch. Http 11. JM-B EPICENTRUM

(epidemic) Wystêpowanie w okreœlonym czasie i na okreœlonym terenie przypadków zachorowañ lub innych zjawisk zwi¹zanych ze zdrowiem w liczbie wiêkszej ni¿ oczekiwana. MEM1 1982. EPIDEMIA

epilepsja

epidemie Pøedstavuje vìtší nahromadìní výskytù onemocnìní v èasových a místních souvislostech. VLS 2009. JK EPILEPSJA (epilepsy) syn. padaczka, choroba œw. Walentego ¿arg. Epi Choroba uk³adu nerwowego objawiaj¹ca siê okresow¹ utrat¹ przytomnoœci oraz drgawkami. Typowy napad epilepsji objawia siê tym, ¿e chory nagle traci przytomnoœæ i upada. Twarz mu sinieje, Ÿrenice nie reaguj¹ na œwiat³o, czêsto przygryza jêzyk. Po kilku sekundach pojawiaj¹ siê drgawki miêœni, po których oddech powraca do normy, sinica ustêpuje, na ustach zjawia siê piana. Stan nieprzytomnoœci trwa od kilku do kilkunastu minut, po czym chory zapada w sen. Czasem na parê godzin przed napadem pojawiaj¹ siê tzw. zwiastuny: niepokój, rozdra¿nienie, ko³atanie serca, z³e samopoczucie, zaburzenia wzrokowe i s³uchowe. Chory ma odczucie zimna, mo¿e mieæ dreszcze i bóle g³owy. MEM1 1982, http 227. epilepsie syn. padoucnice slang. epizáchvat Skupina poruch mozku projevujících se opakovanými záchvaty rùzného charakteru. Záchvaty jsou zpùsobeny výbojem v elektrické èinnosti urèité èásti nervových bunìk a mohou se projevovat poruchami vìdomí a vnímání, køeèemi, vegetativními projevy a psychickými pøíznaky. VLS 2009, http 41. JK

(erosion) Proces niszczenia powierzchni terenu przez wodê, wiatr, s³oñce, si³ê grawitacji i dzia³alnoœæ organizmów. Efekty dzia³ania erozji: – zmiana rzeŸby terenu, a czasami tak¿e zmiana struktury pod³o¿a, – w przypadku erozji ska³, efektem jest EROZJA

111

europejski nakaz aresztowania

rozpoczêcie procesów glebotwórczych, – w przypadku erozji gleby, efektem jest obni¿enie jej wartoœci, a czasem wrêcz jej usuniêcie i ods³oniêcie skalistego pod³o¿a. Http 235. eroze Pøirozený proces rozrušování a transportu objektù na zemském povrchu (pùda, horniny, skály apod.). Pøíèinou eroze je mechanické pùsobení pohybujících se okolních látek – pøedevším vìtru, proudící nebo vlnící se vody, ledu, snìhu, pohyblivých zvìtralin a nezpevnìných usazenin. Erozí však není chemické rozpouštìní hornin (koroze). Eroze byla vûdy existujícím pøírodním procesem. Urèitý stupeò eroze jako pøírodního jevu mùûe být prospìšný ekosystémùm, v poslední dobì je však eroze stále více ohroûována nedostatkem dešÙù, a tudíû je èasto eroze vytváøena ve prospìch ekosystémù zámìrnì. Http 11. JK EUROPEJSKI

NAKAZ

ARESZTOWANIA

(European Arrest Warrant, EAW) syn. ENA Uproszczona forma ekstradycji istniej¹ca pomiêdzy pañstwami cz³onkowskimi Unii Europejskiej, umo¿liwiaj¹ca aresztowanie osoby podejrzanej lub oskar¿onej o pope³nienie przestêpstwa albo ju¿ skazanej za nie, i wydanie jej do kraju, w którym zostanie postawiona przed s¹dem lub przekazana do wykonania wczeœniej orzeczonej kary. Europejski nakaz aresztowania zosta³ ustanowiony decyzj¹ ramow¹ Rady z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób miêdzy pañstwami cz³onkowskimi, która w art. 31 nakazywa³a od 1 stycznia 2004 r. zast¹piæ przepisy krajowe dotycz¹ce ekstradycji w stosunkach pomiêdzy pañstwami cz³onkowskimi przepisami tej decyzji

ewakuacja

(CELEX: 32002F0584). Nakaz wydaje organ s¹dowy pañstwa staraj¹cego siê o wydanie osoby (w zale¿noœci od kraju mo¿e to byæ s¹d lub prokurator) lecz ostatecznie o wydaniu osoby decyduje organ s¹dowy pañstwa, na którego terytorium osoba przebywa. W odró¿nieniu od ekstradycji, w przypadku europejskiego nakazu aresztowania w zasadzie rezygnuje siê z zasady podwójnej karalnoœci, co oznacza, i¿ w odniesieniu do grup przestêpstw wskazanych w decyzji ramowej nie trzeba badaæ, czy kraj, który ma wydaæ osobê równie¿ penalizuje czyn, za pope³nienie którego pewien kraj stara siê o przejêcie osoby. Wystarczy, ¿e czyn jest karany w kraju, który wyda³ nakaz aresztowania. W przypadku przestêpstw niewymienionych w decyzji ramowej, brak podwójnej karalnoœci, mo¿e byæ przyczyn¹ odmowy wydania osoby, choæ nie musi – pozostawione jest to do uznania s¹du decyduj¹cego o wydaniu. Http 235. evropský zatýkací rozkaz syn. EZR Rozhodnutí justièního orgánu nìkterého z èlenských státù Evropské unie, na jehoû základì je moûné zahájit po osobì, v tomto èlenském státì trestnì stíhané nebo hledané pro úèely výkonu trestu odnìtí svobody èi ochranného opatøení spojeného s odnìtím svobody uloûeného soudem tohoto èlenského státu, pátrání v ostatních èlenských státech Evropské unie a v pøípadì lokalizace této osoby na území nìkterého z èlenských státù poûádat o její pøedání do èlenského státu, jehoû justièní orgán evropský zatýkací rozkaz vydal. Pøedávání na základì evropského zatýkacího rozkazu je poddruhem extradice, od kterého se odlišuje vypuštìním rozhodovací pravomoci orgánù moci výkonné (typicky ministra spravedlnosti), stanovením lhùt pro øízení o pøedání a pro-

112

ewidencja kierowców

lomením nìkterých dùvodù pro nepovolení vydání, resp. omezení jejich aplikace (omezena je moûnost odmítnout pøedání vlastního obèana a v pøípadech, které se týkají nìkterého z 32 vyjmenovaných jednání, není pøezkoumávána oboustranná trestnost). Http 11. MB (evacuation) 1. Przemieszczenie ludnoœci i transport mienia z rejonów, w których wystêpuj¹ zagro¿enia do miejsc bezpiecznych. Http 55. 2. Celowe i zorganizowane wywo¿enie lub wynoszenie z terenu dzia³añ i zagro¿onego zajêciem przez nieprzyjaciela chorych i pora¿onych ¿o³nierzy, usuwanie ludnoœci cywilnej, jeñców wojennych. LWW 1979, s. 115. 3. Zorganizowane przemieszczanie (usuwanie, wynoszenie, wywo¿enie, wyprowadzanie) ludnoœci, wszelkiego rodzaju dóbr materialnych oraz zwierz¹t hodowlanych z obszarów lub obiektów zagro¿onych i objêtych skutkami dzia³añ zbrojnych albo katastrof, w celu ich ochrony, udzieleniu pomocy (ratunku) i ograniczenia strat materialnych. Przeworski 1995. evakuace Souhrn organizaèních a technických opatøení zabezpeèujících pøemístìní osob, zvíøat a vìcných prostøedkù v daném poøadí priority z míst ohroûených mimoøádnou událostí do míst, ve kterých je zajištìno pro osoby náhradní ubytování a stravování, pro zvíøata ustájení a pro vìcné prostøedky uskladnìní. VMV è. 246/2001, TSPz OKØaPOS 2004. JM-B EWAKUACJA

(drivers register) Rodzaj ewidencji, w której gromadzi siê dane o osobach posiadaj¹cych […] uprawnienia do kierowania pojazdami silnikowymi lub tramwajami, zwane dalej „uprawEWIDENCJA KIEROWCÓW

ewidencja kierowców

nieniami”. W ewidencji gromadzi siê tak¿e dane o osobach nieposiadaj¹cych uprawnieñ, w stosunku do których orzeczono œrodek karny w postaci zakazu prowadzenia pojazdów. Ewidencjê prowadzi minister w³aœciwy do spraw wewnêtrznych w systemie teleinformatycznym. W rozumieniu niniejszej ustawy minister ten jest administratorem

113

ewidencja kierowców

danych zgromadzonych w ewidencji. KD, art. 100a. evidence øidièù Údaje o øidièi (karta øidièe), definice libovolných kontrol øidièù, majetek svìøený øidièùm, definice mzdy øidièe, zálohy na cestovní výdaje, doklady, kontakty. Http 194. AZ

fajka

114

fajka nurkowa

F (snorkel) Daje mo¿liwoœæ oddychania powietrzem z powierzchni bez potrzeby wynurzania twarzy z wody. Wykorzystywana jest w trakcie nurkowañ bezdechowych, p³ywania po powierzchni, czy powrotu z nurkowania w ca³ym sprzêcie po powierzchni (szczególnie wa¿ne przy nurkowaniach na morzu, gdzie wystêpuje du¿a fala). Http 220. šnorchl Souèást potápìèského vybavení, patøí do takzvaného ABC (šnorchl, maska, ploutve). Šnorchl umoûòuje pøi plavání na hladinì drûet hlavu pod vodou a pøitom normálnì dýchat. Je sestaven z náustku z mìkké gumy nebo silikonu a z dýchací plastové trubice s vnitøním prùmìrem pøibliûnì 2 cm, délkou maximálnì 40 cm. Náustek je boèním vývodem nebo ohebnou hadicí spojen s dýchací trubicí. U moderních šnorchlù uû trubky nejsou rovné, ale mírnì prohnuté – kopírují tak tvar hlavy. Http 11. ST FAJKA

FAJKA NURKOWA (snorkel) syn. rurka do oddychania Daje mo¿liwoœæ oddychania powietrzem z powierzchni bez potrzeby wynurzania twarzy z wody. Wykorzystywana jest w trakcie nurkowañ bezdechowych, p³ywania po powierzchni, czy powrotu z nurkowania w ca³ym sprzêcie po powierzchni (szczególnie wa¿ne przy nurkowaniach na morzu, gdzie wystêpuje du¿a fala). Rurka powinna posiadaæ œrednicê oko³o 2 cm i d³ugoœæ oko³o 30–35 cm, mo¿e posiadaæ kszta³t anatomiczny tzn. dopasowany do obrysu twarzy. D³ugoœæ

oraz œrednica fajki nie jest bez znaczenia, gdy¿ decyduje o oporach oddechowych. Rurka nie powinna wystawaæ wiêcej ni¿ oko³o 5–8 cm ponad czubek g³owy, zwiêkszenie d³ugoœci zwiêksza opory oddechowe, podobnie jak zmniejszenie œrednicy rurki poni¿ej 1,5 cm. Rurka jest zakoñczona z jednej strony ustnikiem, a drugi koniec jest najczêœciej otwarty, choæ ostatnio pojawiaj¹ siê rozwi¹zania z zaworkiem labiryntowym ograniczaj¹cym mo¿liwoœæ wlewania siê wody do fajki. Http 220. dýchací trubice syn. šnorchl Zahnutá nebo jednoduchá trubice, opatøená na jednom konci náustkem, pøípadnì jednocestným vypouštìcím ventilem. Délka trubice 40 cm nesmí být pøekroèena, jinak je zde nebezpeèí zpìtného vdechnutí uû vydechnutého vzduchu. Objem vydechnutého vzduchu by byl menší neû objem dýchací trubice a vydechnutý vzduch by neopustil trubici. Dá se tomu zabránit pouûitím vhodného ventilu, díky kterému se vzduch vydechuje pøímo do vody a trubicí se pouze vdechuje èerstvý vzduch. Dalším dùvodem proti pouûití delších trubic je tlak vody, která svírá hrudní koš a brání tak nadechnutí potápìèe. V hloubkách vìtších neû 112 cm jiû vdech není vùbec moûný, neboÙ hrudník je vodou stlaèen do pozice usilovného výdechu (v hloubkách aû do 70 m je proto tøeba pouûít k dýchání potápìcí pøístroje, které automaticky nastavují tlak vdechovaného vzduchu na hodnotu tlaku v okolní vodì). Èech-Mi 2008, s. 107, http 11. ST

fartuch na kajak

115

NA KAJAK (slipcover) syn. pokrowiec na kajak Pokrycie wykonane z dwóch czêœci ³¹czonych w œrodku za pomoc¹ suwaka, wi¹zania i zewnêtrznego ko³nierza ³¹cz¹co-chroni¹cego. Jest on w formie komina (miejsce dla kajakarza). Nowatorskie rozwi¹zania ochrony newralgicznych miejsc pokrowca, tj. suwak, uniemo¿liwia przedostawanie siê wody do wnêtrza kajaka podczas transportu nawet po wieloletnim u¿ytkowaniu. Pokrowiec posiada równie¿ uchwyt na ramiê. Http 132. špricdeka syn. krycí zástìra do kajaku Speciální, vodìvzdorný kus látky, slouûící k zakrytí otvorù v lodi, aby se tudy v peøejích nedostávala voda. Vìtšinou i souèást odìvu pro kajakáøe nezbytná. Http 311. ST

FARTUCH

FAZA CZWARTA ROZWOJU

PO¯ARU

(fourth phase of fire development) Dodatkowo wyodrêbniana faza po¿aru, w której nastêpuje ca³kowite wypalenie materia³ów palnych i dalsze stygniêcie pogorzeliska, a temperatura osi¹ga wartoœæ sprzed zapalenia. Http 284. ètvrtá fáze poûáru Èasový úsek od poèátku sniûování intenzity hoøení aû do úplného vyhoøení hoølavých látek. V této fázi jiû hrozí zøícení vnitøního i obvodového zdiva, komínù, schodišÙ apod. Èinnost jednotek se zamìøuje na odkrývání a dohašování ohnisek poûáru, pokud velitel zásahu nerozhodl, ûe na objektu bude provádìna pouze kontrolní dohlídka aû do úplného vyhoøení. Http 257. GB FAZA DRUGA ROZWOJU PO¯ARU

(se-

cond phase of fire development) Okres czasu, w którym szybkoœæ wydzielania ciep³a osi¹ga wartoœæ maksymaln¹. W etapie tym nastêpuje szybkie zmniej-

faza pierwsza rozwoju po¿aru

szanie stê¿enia tlenu, co w konsekwencji prowadzi do zmniejszenia szybkoœci spalania. Http 95. druhá fáze poûáru Èasový úsek od poèátku intenzivního hoøení aû do doby, kdy jsou poûárem zasaûeny všechny hoølavé materiály a konstrukce hoøícího objektu. Situace na místì poûáru v této fázi jiû bývá velmi sloûitá a vyûaduje vysoké nároky na organizaci hasebních prací, zvláštì blíûí-li se poûár k závìru této fáze. Kovové konstrukce ztrácejí pevnost a hrozí akutní nebezpeèí jejich zøícení. Http 257. GB FAZA PIERWSZA ROZWOJU

PO¯ARU

(first phase of fire development) Od chwili zainicjowania po¿aru, spalaj¹cy siê materia³ ogrzewa otoczenie, powoduj¹c rozprzestrzenianie siê ognia. W wyniku spalania powstaje coraz wiêcej gor¹cych produktów spalania. Gdy temperatura gazów w strefie podsufitowej osi¹gnie temperaturê ich samozap³onu, wymieszane z powietrzem gazy zapalaj¹ siê. P³on¹ca strefa podsufitowa wypromieniowuje du¿¹ porcjê energii, co skutkuje dalszym wzrostem temperatury. Kiedy stê¿enie gazów palnych w mieszaninie z powietrzem, a tak¿e temperatura przekraczaj¹ pewne graniczne wartoœci, nastêpuje zjawisko rozgorzenia. Jest to przejœcie z po¿aru o okreœlonej powierzchni do sytuacji, w której pal¹ siê wszystkie materia³y w pomieszczeniu. Wydzielanie ciep³a gwa³townie roœnie, roœnie równie¿ temperatura. Http 95. první fáze poûáru Èasový úsek od vzniku poûáru aû do poèátku intenzivního hoøení. Podle statistických údajù trvá obvykle 3 aû 10 minut a je závislý na druhu hoølavých látek i podmínkách rozvoje poûáru. Vzhledem k tomu, ûe intenzita hoøení je ještì pomìrnì

faza trzecia rozwoju po¿aru

116

malá, protoûe poûárem je zasaûena pouze èást hoølavých materiálù, je tato fáze nejvýhodnìjší pro zahájení hasebních prací. Likvidace bývá jednoduchou záleûitostí a škody zpùsobené poûárem jsou minimální. Http 257. GB FAZA

TRZECIA

ROZWOJU

PO¯ARU

(third phase of fire development) Nastêpuje dopalanie siê resztek materia³u palnego oraz ¿arzenie, w fazie tej temperatura stopniowo zaczyna spadaæ. Http 284. tøetí fáze poûáru Èasový úsek od konce druhé fáze, tj. v daném objektu hoøí všechny hoølavé látky a intenzita hoøení dosahuje maxima, aû do zaèátku poklesu intenzity hoøení. V této fázi bývají narušeny i ostatní nosné prvky a dochází ke zøícení stropù, krovù apod. Zásah jednotek se zamìøuje na ochlazování a ochranu okolních objektù a je na rozhodnutí velitele zásahu, zda bude na hoøící objekt provádìn zásah, nebo bude-li vhodnìjší zasaûený objekt nechat zcela vyhoøet. To závisí na míøe ohroûení okolí, ûivotního prostøedí apod. Vlastní zásah na takto zasaûený objekt je velmi nároèný a obvykle nákladný. Http 257. GB (phases of fire development) 1. Etap (stadium) po¿aru charakteryzuj¹cy siê pewnymi stanami nastêpuj¹cymi po sobie. […] Fazy nie wystêpuj¹ podczas spalania wybuchowego, spalania gazu i par cieczy palnych. […] Wyró¿nia siê trzy fazy po¿aru, przy czym fazy te ró¿nie s¹ ujmowane. MSP 1990, s. 68–69. 2. Parametrem charakteryzuj¹cym rozwój po¿aru jest tak¿e jego temperatura. […] Zmienia siê ona równie¿ w czasie trwania po¿aru. Uwzglêdniaj¹c powy¿sze, po¿ar […] mo¿na podzieliæ na […] fazy. Http 95. FAZY ROZWOJU PO¯ARU

fen

fáze poûáru Intenzita poûáru se v prùbìhu poûáru mìní. U poûáru, který není hašen, je doba rozvoje poûáru obvykle charakterizována ètyømi fázemi poûáru. Intenzita jednotlivých fází mùûe být velmi rozdílná a závisí pøedevším na mnoûství hoølavých látek, jejich poûárnì-technických charakteristikách a podmínkách ovlivòujících šíøení poûáru. Http 177. GB foehn wind) Ciep³y i suchy wiatr, wiej¹cy z gór w doliny. W wyniku zmian fizycznych nastêpuje ogrzewanie i osuszanie spadaj¹cego powietrza oraz gwa³towne ocieplenie w obszarze jego oddzia³ywania. W Tatrach ten wiatr nosi nazwê halny. Powstanie i cechy fizyczne wiatrów fenowych wynikaj¹ z ró¿nic, jakie wystêpuj¹ w trakcie zmian temperatury powietrza wilgotnego i suchego w wyniku zmiany ciœnienia. Warunkiem powstania tego wiatru jest ró¿nica ciœnienia atmosferycznego po obu stronach bariery górskiej. Ró¿nica ta wymusza ruch powietrza. Powietrze napotykaj¹c góry, unosi siê, och³adzaj¹c siê wilgotnoadiabatycznie, tj. ok. 0,6° na 100 m wysokoœci. W czasie unoszenia siê powietrza nastêpuje kondensacja, tworz¹ siê chmury i deszcze. Suche ju¿ powietrze przekracza barierê szczytów górskich i opada po drugiej stronie ku dolinom. Opadaj¹c, ogrzewa siê, ale tym razem suchoadiabatycznie, tj. oko³o 1° na 100 m. St¹d te¿ wiatry fenowe s¹ suche oraz znacznie cieplejsze ni¿ powietrze na tej samej wysokoœci po przeciwnej stronie gór. Im wy¿sza jest bariera górska, tym ta ró¿nica mo¿e byæ wiêksza. Http 235. fén Teplý, silný nárazový vítr vanoucí z vysokých hor do údolí. Vzniká, kdyû vlhký vzduch z moøe musí pøekonat vysokou FEN (

fifi

horskou pøekáûku. Pøi jejím pøekonávání je nucen tento vzduch stoupat, èímû se ochlazuje o 1 °C na kaûdých 100 m. Pøi nasycení brzy kondenzuje, vytvoøí se bohatá oblaènost a zaène pršet nebo snìûit. Nasycená vzduchová hmota se ochlazuje pøibliûnì jen o 0,6 °C na kaûdých 100 m. Na druhé stranì vrcholu (tzv. závìtrná strana) naopak klesá do údolí. Vlhkost jiû ztratil pøi svém vzestupu (oblaènost se rychle rozpouští). Jedná se tedy o suchý vzduch, který se rychle otepluje, a to po celou dobu o 1 °C na kaûdých 100 m. Http 184. JK fifi hook) Haczyk pomocniczy, s³u¿¹cy do podwieszania ³aweczki na karabinku w przelotach lub w otworach w skale, do podwieszenia sprzêtu lub jako chwilowy odci¹g. Ma³e otwory s³u¿¹ do przywi¹zania repsznura, który odczepia ³aweczkê i podci¹ga j¹ za wspinaczem przechodz¹cym na kolejny hak. fifi-háèek Malý kovový háèek, na kterém je povìšen ûebøíèek, který se zavìšuje do oka postupového jištìní (napø. skoby, nýtu, atd.) pøi technickém lezení. Lezec je s háèkem spojen tenkou, delší pomocnou šòùrkou, za kterou poté, co uû skobu pøelezl výše, háèek ze skoby vytáhne. Http 165. JK

FIFI (

(pillar) Podstawowa formacja skalna, forma wypuk³a, najczêœciej stroma i wybitna formacja powstaj¹ca na styku dwóch œcian (równie¿ kant filara, ostroga). Treter 2005. skalní pilíø Je to erozní tvar, který zùstane po zøícení brány. Http 11. JK FILAR

(firn) Forma przejœciowa miêdzy œniegiem i lodem firnowym. Gêstoœæ: 0,4–0,8 g/cm3. FIRN

117

flara

Powstaje w wyniku przeobra¿enia luŸnych kryszta³ów œniegu w agregaty ziaren lodu o œrednicy dochodz¹cej do kilku milimetrów. Proces ten zachodzi podczas wielokrotnego podtapiania, a nastêpnie zamarzania œniegu. Nie bez znaczenia jest te¿ nacisk warstw nadleg³ych, czyli kumuluj¹cego siê œniegu. Jest to œnieg przeobra¿aj¹cy siê w coraz twardsz¹ i bardziej zbit¹ masê. Jest to inaczej œnieg ziarnisty. Pod wp³ywem nacisku wierzchnich warstw kryszta³ki œniegu ³¹cz¹ siê i tworz¹ wiêksze ziarna. Powierzchniowe rozmarzanie i ponowne zamarzanie scala ziarna firnu, a na g³êbokoœci oko³o 100 m pod wp³ywem nacisku wy¿ej le¿¹cych warstw staj¹ siê lodem buduj¹cym l¹dolód. Firnem nazywa siê równie¿ letnie œniegi le¿¹ce w cieniu pod ska³ami stwardnia³e i skorupiaste p³aty, które po rozgarniêciu okazuj¹ strukturê ziarnist¹. Na takim letnim œniegu niezmiernie ³atwo o poœlizgniêcie i niebezpieczne upadki, zw³aszcza na stromych zboczach. Http 235, Rad-Par-Par 2004. firn Pøechodné stádium mezi snìhem a ledem. Vzniká opakovaným natáváním a mrznutím snìhu. Bìhem nìho dochází ke zmenšování objemu snìhového tìlesa a zvyšování jeho hustoty. Zmìny ve struktuøe krystalù postupnì mìní sníh na led, který v dostateèné mocnosti zaène tvoøit ledovec. Firnové oblasti jsou klíèovou sloûkou míst, kde se tvoøí nový horský ledovec a pevninský ledovec. V Evropì je moûno takové oblasti nalézt v Alpách a na Skandinávském poloostrovì. Http 11. JK FLARA

(flare) syn. rakieta sygnaliza-

cyjna Przyrz¹d pirotechniczny s³u¿¹cy do sygnalizacji (w przeciwieñstwie do racy, która pe³ni g³ównie funkcjê oœwietlenio-

fonendoskop

w¹), bazuj¹cy na reakcji egzotermicznej. Flary s¹ czêsto zaopatrywane w silnik rakietowy, dziêki którym mog¹ one wzlatywaæ wysoko w niebo. Pociski te mog¹ byæ odpalane zarówno z ziemi, jak i ze specjalnych rakietnic, zwanych te¿ pistoletami sygna³owymi. W ratownictwie flary s³u¿¹ do ostrzegania, zwracania uwagi na siebie, oœwietlania terenu akcji. Http 235. svìtlice Raketa urèená k osvìtlení místa nebo k signalizaci. Nìkdy je svìtlice umístìna na padáèku, který je vystøelován do vzduchu, aby svìtlo pokrylo co nejvìtší prostor na co nejdelší dobu. V horách lze SOS vysílat také svìtlicí. Pro vysílání nouzového volání se pouûívá èervená svìtlice, pøíjem se potvrzuje bílou svìtlicí. Bílá svìtlice (popø. tøi za sebou jdoucí svìtelné nebo zvukové signály znamenají „rozumím zprávì”. Poslední pouûívanou svìtlicí je zelená (nebo dlouhé opakované zvukové èi svìtelné signály). Jejich pouûití znamená „návrat na základnu”. Hon-Tu 2004. JK (phonendoscope, stethoscope) syn. s³uchawka lekarska, stetoskop Przyrz¹d do os³uchiwania narz¹dów wewnêtrznych, z³o¿ony ze s³uchawki zaopatrzonej w elastyczn¹ membranê, któr¹ przyk³ada siê do cia³a badanego oraz z gumowych lub plastykowych przewodów, po³¹czonych z koñcówkami zak³adanymi do uszu lekarza. MEM1 1982. fonendoskop syn. stetoskop slang. uši Nástroj ke sledování zvukù z vnitøku tìla, lékaøský nástroj pouûívaný k poslechu (auskultaci) tìlesných zvukù, nejèastìji èinnosti srdce (srdeèních ozev a šelestù), dýchání a eventuálnì støevních pohybù peristaltiky. Tvoøí jej zvoncovitý konec FONENDOSKOP

118

formacja skalna

s membránou, která se pøikládá k tìlu, a pryûové nebo plastové hadièky vedoucí ke sluchátkùm. Jeho pouûití umoûòuje lepší rozlišení zvuku. VLS 2009. JK (rock formation) Naturalna, wypuk³a lub wklês³a forma ukszta³towania terenu zbudowana najczêœciej z litej ska³y. Jest to ska³a tworz¹ca formê o wyraŸnie zaznaczonych, przypominaj¹cych figurê geometryczna kszta³tach i rozmiarach od kilku do kilku tysiêcy metrów. Charakterystycznym, ³atwo rozpoznawalnym wzrokiem formacjom nadano nazwy, dziêki czemu mo¿na je identyfikowaæ w terenie. Mo¿na wyró¿niæ nastêpuj¹ce formacje skalne, ze wzglêdu na ich postaæ: a) wypuk³e: grzbiet, grzêda, grañ, grzebieñ, koñ skalny, filar, ¿ebro, szczyt, turnia, twardzielec, skalica, ska³ka, tor, ambona, baszta, piramida, ig³a skalna, kolumna, chybotek, mogot, ambona skalna, grzyb skalny, g³owa cukru, mur skalny, maczuga skalna, skalne miasto, hornito, okap, próg skalny, organy skalne, rygiel skalny, muton, kuesta, urwisko, klif, klif mrozowy, terasa strukturalna, terasa krioplanacyjna. Wypuk³e formacje skalne s¹ czêsto tworzone przez wychodnie skalne; b) wklês³e: cyrk lodowcowy, ¿leb, komin, rysa, zachód, rów grzbietowy, szczerba, przewieszka, most skalny, ³uk skalny, skalna brama, okno skalne, tunel skalny; c) p³askie: œciana, p³yta, p³aœñ. Niektóre z podanych wy¿ej terminów odnosz¹ siê nie tylko do form zbudowanych ze ska³ litych, ale i niezlityfikowanych ska³ osadowych (gruntów sypkich lub np. gliny), ziemi itp. SWMiT 2013, http 235. skalní útvar Oznaèení pro vìtší souvislý výchoz skalních hornin na zemský povrch, který mùûe být lehce zvìtralý. Skály mohou mít FORMACJA SKALNA

friendy

charakter terénních stupòù, osamìlých skal èi skalisek. Vznikají zvìtráváním, erozí a denudací hornin, které mají obvykle selektivní ráz. Podle své geneze, pozice a polohy mohou mít skály specifická jména: skalní jehla, mrazový srub (skalní stupeò se svislou stìnou ènìjící ze svahu, vzniklý mrazovým zvìtráváním a následným odnosem zvìtralé horniny), tor, stìna karu, skalní zeï, skalní hradba, skalní defilé, skalní vìû, skalní pyramida, skalní høib, skalní brána, skalní okno, skalní komín, vulkanický suk, skalní ostroh, bornhardt, hum, mogot. Rozsáhlejší území se skalami jsou nazývána skalními mìsty. Http 11. JK (spring-loaded camming device, SLCD, cam, friend) syn. SLCD, Camalot, Alien, Cam ¿arg. koœci mechaniczne Mimoœrodowy przyrz¹d s³u¿¹cy do zak³adania punktów asekuracyjnych w szczelinach o ró¿nej szerokoœci w zakresie od 1 do 30 cm. W przeciwieñstwie do haków ich zak³adanie i zdejmowanie nie niszczy ska³y. Nazwa powszechnie stosowana dla tego typu przyrz¹du jest zastrze¿onym znakiem towarowym firmy Wild Country. Http 235. friendy syn. SLCD Sloûitìjší aktivní (mechanické) vklínìnce, které se skládají z nìkolika dílù vùèi sobì pohyblivých. Zataûením za ovládací páèku se výstøedníky friendu zúûí, poté se friend vloûí do skalní pukliny, ovládací páèka se povolí, výstøedníky friendu se roztáhnou a vklíní se do pukliny. Z principu konstrukce plyne, ûe èím víc se poté tahá za nosné oko friendu, tím se výstøedníky friendu víc roztahují. Tedy èím víc se friend zatíûí, tím víc drûí ve skalní puklinì. Http 165. JK FRIENDY

119

front ch³odny

(cold front) Rodzaj frontu atmosferycznego. Jest to granica miêdzy nacieraj¹c¹ ch³odn¹ mas¹ powietrza i ustêpuj¹c¹ mas¹ ciep³¹. Przewa¿nie ma charakter burzowy, a g³ównym typem chmur wystêpuj¹cych w obrêbie tego frontu jest cumulonimbus. Powietrze ch³odne jako ciê¿sze wsuwa siê pod l¿ejsze powietrze ciep³e. Ze wzglêdu na to, ¿e powietrze ch³odne nie musi traciæ energii na wspinanie siê po masie powietrza ciep³ego, prawie ca³a jego energia zu¿ywana jest na przesuwanie frontu w poziomie, dlatego front ch³odny jest frontem szybkim, zawsze szybszym od frontu ciep³ego. Front ch³odny zajmuje pas o szerokoœci tylko oko³o 50–75 km, a wypychane do góry z du¿¹ prêdkoœci¹ powietrze ciep³e musi w rezultacie utworzyæ chmury typu k³êbiastego. Przed nadejœciem frontu ch³odnego znajdujemy siê w ciep³ej masie powietrza. Pierwsz¹ oznak¹ zbli¿ania siê frontu ch³odnego mo¿e byæ wyst¹pienie chmur altocumulus lenticularis (altocumulus w kszta³cie soczewki). Podobnie jak przesuwana w wodzie rêka powoduje zafalowanie wody przed sob¹, tak szybko przesuwaj¹cy siê front ch³odny, równie¿ powoduje zafalowanie powietrza, a objawem tego s¹ w³aœnie te chmury. Na samym czele frontu ch³odnego mamy ogromn¹ chmurê burzow¹ cumulonimbus, która zasysa ciep³e powietrze sprzed czo³a frontu, czyszcz¹c je przy okazji z wszelkiego typu zawiesin (charakterystycznych dla powietrza w ciep³ej masie), dlatego w czasie przechodzenia frontu ch³odnego widocznoœæ znacznie siê poprawia. Samego cumulonimbusa mo¿na nie zauwa¿yæ przez s³ab¹ widocznoœæ wewn¹trz ciep³ej masy powietrza. Wiatr natomiast wzmaga siê i zmienia swój kierunek na przeFRONT CH£ODNY

front ciep³y

ciwny. Robi siê coraz ciemniej, wiatr staje siê porywisty. Mog¹ pojawiaæ siê pierwsze b³yskawice. Frontowa chmura cumulonibus jest znacznie potê¿niejsza i czas jej ¿ycia jest znacznie d³u¿szy od tej, która powstaje wewn¹trz jednorodnej masy powietrza na skutek lokalnego przegrzania pod³o¿a. Zaczyna siê silny burzowy opad i burza z piorunami, która relatywnie szybko mija. Koniec burzy oznacza, ¿e linia frontu ju¿ przesz³a. Http 235. studená fronta Rozhraním mezi teplým vzduchem v teplém sektoru tlakové níûe neboli cyklóny a studeným vzduchem v týlu cyklóny. Frontální plocha postupuje pomìrnì rychle a na svém èele vytlaèuje teplejší vzduch prudce do výšky, èímû vzniká mohutná bouøková oblaènost cumulonimbus s mnoha nebezpeènými jevy, pøedevším bouøkami, silnými sráûkami (èasto kroupami), nárazovým vìtrem, sníûenou dohledností. Po pøechodu studené fronty se ochladí a zpravidla fouká silný nárazový vítr, zprvu padají trvalé sráûky, které èasem pøecházejí k pøeháòkám. Pozdìji se oblaènost protrhává, v noci se mùûe i zcela vyjasnit a bìhem dne je na obloze kupovitá oblaènost. Teplota vzduchu po pøechodu fronty rychle poklesne, naopak atmosférický tlak vzrùstá. Pásmo oblaènosti a sráûek se nachází za èárou fronty (èárou fronty se rozumí prùseènice frontální plochy se zemským povrchem). Rozlišujeme studenou frontu I. a II. druhu. Studená fronta I. druhu se v Èechách objevuje pøedevším v zimním období a pøipomíná obrácenou teplou frontu s rozsáhlým komplexem vrstevnaté oblaènosti a déletrvajícími sráûkami. Studená fronta II. druhu pøichází ve støední Evropì hlavnì v teplé èásti roku. Pásmo její oblaènosti je úzké, v øádu desítek aû stovek km.

120

front ciep³y

Na èele fronty se vyskytují bouøky s intenzivními sráûkami, èasto kroupami. Po pøechodu èáry fronty pøes místo pozorování se sráûky zmíròují nebo ustávají èi pøecházejí k pøeháòkám. Za nìkolik desítek minut aû nìkolik hodin se obloha mùûe témìø vyjasnit. Http 11, HA 2010. JK (warm front) Rodzaj frontu atmosferycznego. Wystêpuje wówczas, gdy ciep³a masa powietrza odsuwa masê ch³odn¹. Poniewa¿ powietrze ciep³e jest l¿ejsze od ch³odnego, „pe³znie” po nim w górê, zu¿ywaj¹c na to znaczn¹ czêœæ swojej energii, niewiele jej zostaje na samo przesuwanie siê frontu, dlatego ruch frontu ciep³ego jest znacznie wolniejszy ni¿ ruch samej ciep³ej masy powietrza. Powierzchnia frontowa jest pochylona pod ma³ym k¹tem w stosunku do powierzchni ziemi, a geograficznie powierzchnia taka mo¿e rozci¹gaæ siê pasem o szerokoœci nawet do 1000 km. Wszelkie zjawiska pogodowe zwi¹zane z przechodzeniem frontu ciep³ego zachodz¹ na du¿ym obszarze geograficznym. Http 235. teplá fronta Rozhraní mezi dvìma vzduchovými hmotami, které se liší teplotou a vlhkostí. Teplá vzduchová hmota se nasouvá na studenou, dochází ke konvekci a tvorbì oblakù. Nejprve se vytváøí oblaka typu cirrus fractus a cirrus, z nichû sráûky nevypadávají, pozdìji se vytváøí oblaka typu altostratus, stratus a nimbostratus, v této fázi se jiû vyskytují atmosférické sráûky, vìtšinou mírnìjší intenzity, avšak delšího trvání. Pøi pøechodu teplé fronty atmosférický tlak vzduchu pozvolna poklesne, teplota vzduchu mírnì stoupne. Pro ÈR je teplá fronta typická pro chladnìjší pololetí, kdy je pevnina ohøívána teplejším oceánským vzduchem. Http 11, HA 2010. JK FRONT CIEP£Y

front meteorologiczny

(front) syn. front atmosferyczny W¹ska strefa przejœciowa oddzielaj¹ca masy powietrza o ró¿nych w³aœciwoœciach termicznych i wilgotnoœciowych. W tej strefie o szerokoœci od kilkudziesiêciu do kilkuset km i bardzo ma³ym nachyleniu wzglêdem powierzchni ziemi (kilka stopni) nastêpuje mieszanie siê powietrza, co czêsto przejawia siê intensywnymi zjawiskami pogodowymi. Poni¿ej frontu znajduje siê powietrze ch³odne, powy¿ej ciep³e. W zale¿noœci od kierunku ruchu mas powietrza rozró¿nia siê front ciep³y [...] oraz front ch³odny [...]. Front powsta³y z po³¹czenia frontu ciep³ego z doganiaj¹cym go frontem ch³odnym to front okluzji. Kiedy strefa frontu nie przemieszcza siê jest to front stacjonarny. Z fizycznego punktu widzenia (opisu stanu atmosfery uk³adem równañ) front atmosferyczny jest stref¹ nieci¹g³oœci. Ze wzglêdu na du¿e ró¿nice temperatur na niewielkiej przestrzeni w strefie frontu wystêpuj¹ silne wiatry i inne gwa³towne zjawiska atmosferyczne, np. burze. Http 286. atmosférické fronty Rozhraní mezi vzduchovými hmotami, které mají rùzné fyzikální vlastnosti (rùznou teplotu, vlhkost apod.). Èím jsou rozdíly vìtší, tím výraznìjší jsou i projevy poèasí na frontách. Klasifikujeme je podle nejrùznìjších hledisek, základní je rozdìlení podle smìru postupu na studené a teplé. Http 171. JK FRONT METEOROLOGICZNY

(fire front) Odcinek obwodu terenu po¿aru, na którym liniowa szybkoœæ rozprzestrzeniania siê po¿aru jest najwiêksza. Przy po¿arach zewnêtrznych jest ona zgodna z kierunkiem wiatru. Http 131. FRONT PO¯ARU

121

front zokludowany

fronta poûáru Èást obvodu poûáru, kde v daném okamûiku probíhá šíøení poûáru. Pokud na frontì poûáru provádí jednotka poûární ochrany hašení, hovoøíme o frontì hašení. Volf 2014. GB (stationary front) Strefa przejœciowa pomiêdzy ciep³¹ i zimn¹ mas¹ powietrza, nieprzemieszczaj¹ca siê lub poruszaj¹ca siê z prêdkoœci¹ mniejsz¹ ni¿ 2 m/s. Http 235. stacionární fronta Pokud se fronta mezi pozorovacími termíny podstatnì nepøemisÙuje, jedná se o stacionární frontu. Je to moûné tehdy, kdyû se sloûky vìtru kolmé na èáru fronty ohýbají nebo mají opaèný smìr. Tyto fronty zùstávají témìø bez pohybu jen pomìrnì krátkou dobu. Nejèastìji se její jednotlivé èásti zaènou pohybovat. V jednotlivých úsecích potom stacionární fronta pøejímá charakter teplé fronty nebo studené fronty. Http 88, HA 2010. JK FRONT STACJONARNY

(occluded front) syn. front okluzji Jeden z trzech rodzajów frontów atmosferycznych. Stanowi on kombinacjê frontu ch³odnego i frontu ciep³ego. Na mapach synoptycznych okluzje oznacza siê lini¹ fioletow¹ lub br¹zow¹ z pó³kolami i trójk¹tami. Poniewa¿ front ciep³y jest frontem powolnym, a ch³odny to front szybki, czasami dochodzi do sytuacji, ¿e oba rodzaje frontów spotykaj¹ siê ze sob¹. Gdy front ch³odny dogoni front ciep³y i powietrze ch³odne za frontem ch³odnym jest ch³odniejsze od powietrza ch³odnego przed frontem ciep³ym, zachodzi okluzja ch³odna. Powierzchnia frontu ch³odnego wpe³za wtedy pod powierzchniê frontu ciep³ego wypychaj¹c j¹ do góry. Powstaje zachmurzenie typowe dla FRONT ZOKLUDOWANY

funkcjonariusz

obu rodzajów frontów. Je¿eli natomiast front ch³odny doganiaj¹cy front ciep³y bêdzie mia³ za sob¹ powietrze cieplejsze ni¿ przed frontem ciep³ym, powstaje okluzja ciep³a. Powierzchnia frontu ch³odnego wspina siê na powierzchnie frontu ciep³ego. Tu równie¿ zachmurzenie jest mieszane. Http 235. okluzní fronta Vzniká spojením rozhraní studené a teplé fronty. Okluzní frontu dìlíme na okluzní frontu s charakterem teplé fronty a na okluzní frontu s charakterem studené fronty. Okluzní fronta s charakterem teplé fronty vzniká, je-li vzduch za studenou frontou teplejší neû vzduch pøed teplou frontou. Její projevy jsou obdobné jako u teplé fronty. Vyskytuje se spíše v zimních mìsících. Okluzní fronta s charakterem studené fronty vzniká, je-li vzduch za studenou frontou chladnìjší neû vzduch pøed teplou frontou. Projevuje se podobnì jako studená fronta a vyskytuje se hlavnì v létì. Poèasí na okluzních frontách nemusí být tak výrazné jako pøi pøechodech samostatných studených èi teplých front. Její projevy záleûí hlavnì na stadiu cyklony, s níû je okludovaná fronta spojena. Proto nelze tyto fronty podceòovat. Jejich projevy sice postupnì slábnou, ale mohou pøi svém pomalém pohybu zhoršovat podmínky pro bezpeèný pohyb, zvláštì v horách. Http 48. JK FUNKCJONARIUSZ (officer, functionary) Funkcjonariuszem publicznym jest […]: – osoba bêd¹ca pracownikiem administracji rz¹dowej, innego organu pañstwowego lub samorz¹du terytorialnego, chyba ¿e pe³ni wy³¹cznie czynnoœci us³ugowe (sprz¹taczka, kawiarka), a tak¿e inna osoba w zakresie, w którym uprawniona jest do wydawania decyzji administracyj-

122

funkcjonariusz PSP

nych, – osoba bêd¹ca pracownikiem organu kontroli pañstwowej lub organu kontroli samorz¹du terytorialnego, chyba ¿e pe³ni wy³¹cznie czynnoœci us³ugowe, – osoba zajmuj¹ca kierownicze stanowisko w innej instytucji pañstwowej, – funkcjonariusz organu powo³anego do ochrony bezpieczeñstwa publicznego albo funkcjonariusz S³u¿by Wiêziennej. Http 155. pøíslušník Osoba náleûející k urèité vymezené skupinì. Napø. podle zákona o sluûebním pomìru pøíslušníkù bezpeènostních sborù je to fyzická osoba, která v bezpeènostním sboru vykonává sluûbu. Tento pøíslušník je ve sluûebním pomìru k Èeské republice. Zákon è. 361/2003, http 11. AZ PAÑSTWOWEJ STRAPO¯ARNEJ (state fire officer) Osoba posiadaj¹ca obywatelstwo polskie, korzystaj¹ca z pe³ni praw publicznych, daj¹ca rêkojmiê nale¿ytego wykonywania obowi¹zków s³u¿bowych, maj¹ca okreœlone kwalifikacje, odpowiedni stan zdrowia i warunki fizyczne do s³u¿by w jednostkach Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej. Stosunek s³u¿bowy nawi¹zuje siê na podstawie mianowania lub powo³ania. Funkcjonariuszom Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej nadawane s¹ stopnie po¿arnicze. MSP 1990, s. 71. pracovník poûární ochrany Osoba pracující na úseku poûární ochrany. Tuto èinnost vykonává jako své povolání nebo je k plnìní úkolù povìøena orgánem státní správy, výrobní i nevýrobní organizací nebo spoleèenskou organizací a vykonává ji vedle svého základního zamìstnání. SBAHPAOP 1985, s. 275. GB

FUNKCJONARIUSZ ¯Y

gangrena

123

gaza

G (gangrene) syn. zgorzel Rozk³ad obumar³ych tkanek w ¿ywym organizmie pod wp³ywem bakterii gnilnych. Warunkiem powstania gangreny jest istnienie w organizmie ogniska martwicy. Wyró¿nia siê gangrenê such¹, wilgotn¹. MEM1 1982. gangréna syn. snìÙ Nekróza tkánì druhotnì zmìnìná pùsobením zevních faktorù (vysycháním, hnilobou, pùsobením nìkterých bakterií). Gangréna dolní konèetiny pøi poruchách prokrvení, gangréna støeva pøi uskøinutí kýly. VLS 2009. JK

GANGRENA

(firefighting) Czynnoœci zwi¹zane z przerywaniem reakcji spalania, zmierzaj¹ce bezpoœrednio do lokalizacji i likwidacji po¿aru. MSP 1990, s. 72. hašení poûáru syn. hašení ohnì Èinnost bezprostøednì zamìøená k lokalizaci a likvidaci poûáru. Mùûe být provádìna jednotlivými osobami (stabilními hasicími zaøízeními) anebo v rámci specializované organizované èinnosti jednotkami poûární ochrany poûární represe. V posledním pøípadì jde o organizovanou bojovou èinnost, která se provádí rùznými zpùsoby a postupy. SBAHPAOP 1985, s. 89. GB GASZENIE PO¯ARU

(natural gas, earth gas) Naturalne paliwo wydobywane ze z³ó¿ znajduj¹cych siê w skorupie ziemskiej. Stanowi mieszaninê gazów – metanu z innymi gazami palnymi oraz zwi¹zkami niepalnymi. Sk³ad gazu zale¿y od miejsca jego wydobywania oraz istotnie zale¿y od technologii zgazowania. Zawartoœæ metanu powoduje, i¿ w procesie spalania nie GAZ ZIEMNY

tworz¹ siê py³y i nie powstaj¹ sta³e odpady. W wyniku ró¿norodnych procesów chemicznych sk³ad gazu ulega zmianom i koñcowym produktem jest gaz ziemny przystosowany do transportu sieci¹ gazoci¹gów i u¿ytkowania go w coraz wiêkszej liczbie urz¹dzeñ opartych na technologii gazowej. Http 230. zemní plyn Pøírodní hoølavý plyn vyuûívaný jako významné plynné fosilní palivo. Jeho hlavní sloûkou je metan. Zemní plyn se tìûí z porézních sedimentárních hornin uzavøených ve strukturních pastech podobnì jako ropa. Nachází se samostatnì, spoleènì s ropou nebo èerným uhlím. Pouûívá se také jako zdroj vodíku pøi výrobì dusíkatých hnojiv. Díky tomu, ûe obsahuje pøedevším metan, má v porovnání s ostatními fosilními palivy pøi spalování nejmenší podíl CO2 na jednotku uvolnìné energie. Je proto povaûován za ekologické palivo. Ve vozidlech se vyuûívá ve stlaèené (CNG) nebo zkapalnìné podobì (LNG). Zemní plyn je bez zápachu, proto se odorizuje, tj. pøidávají se do nìj páchnoucí plyny (napø. ethylmerkaptan) tak, aby bylo moûno èichem zjistit koncentraci ve vzduchu vìtší neû 1 %. Zemní plyn je vyuûíván jako zdroj energie a také jako surovina pro chemický a palivový prùmysl. Http 11. JM-B (gauze) Jest to materia³ opatrunkowy. MEM1 1982. gáza syn. mul Je to druh obvazového materiálu. VLS 2009. JK GAZA

gaza higieniczna

GAZA HIGIENICZNA (gauze pack, gauze pad) To tkanina bawe³niana stosowana w zabiegach ambulatoryjnych i higienicznych. trojcípý šátek Šátek z netkaného textilu, jednotlivì zabalený, pouûitelný v pøedlékaøské pomoci i ambulantní péèi. ST

(irritating gas) Substancje powoduj¹ce denaturacjê lub utlenianie bia³ek, dzia³aj¹c w wiêkszoœci na powierzchniê, z któr¹ maj¹ kontakt. Ich dzia³anie zale¿y w du¿ym stopniu od ich rozpuszczalnoœci w wodzie i w t³uszczach, dawki i czasu ekspozycji. Mo¿na podzieliæ je na trzy grupy: – dobrze rozpuszczalne w wodzie i szybko ulegaj¹ce hydrolizie, dzia³aj¹ce g³ównie na górne drogi oddechowe i spojówki, wywo³uj¹ miejscowe objawy podra¿nienia, niekiedy oparzenia chemicznego (chlor, amoniak, siarkowodór i inne); – s³abo rozpuszczalne w wodzie powoduj¹ podra¿nienie b³ony œluzowej i skurcz oskrzeli (dwutlenek siarki); – ³atwo rozpuszczalne w t³uszczach powoduj¹ uszkodzenie tkanki p³ucnej z toksycznym obrzêkiem p³uc (tlenki azotu). […] Gazy dra¿ni¹ce stanowi¹ nie tylko potencjalne zagro¿enie dla osób zatrudnionych przy ich produkcji czy zawodowym u¿ytkowaniu, ale równie¿ dla tych, które mog¹ stykaæ siê z nimi w ¿yciu pozazawodowym. Http 56. dráûdivé plyny Do této skupiny patøí øada rùznorodých plynù, které se vyznaèují dráûdivým úèinkem na dýchací cesty a plíce. Z nejèastìji se vyskytujících plynù uvádíme chlor, brom, fluorovodík, oxid siøièitý, amoniak, ozón, chlorkyan, akrolein, fosgen a smìs GAZY DRA¯NI¥CE

124

gazy gaœnicze

vyšších oxidù dusíku oznaèovaných jako nitrózní plyny. SBAHPAOP 1985, s. 63. GB (extinguishing gases, fire suppression gases) Gazy, które przy normalnym ciœnieniu i w granicach temperatur, jakie mog¹ powstaæ podczas po¿aru, s¹ niepalne, nie podtrzymuj¹ palenia i nie wchodz¹ w reakcje chemiczne z gaszonymi materia³ami. Dzia³anie gaœnicze gazów polega przede wszystkim na obni¿eniu stê¿enia tlenu w powietrzu do wartoœci, przy której proces palenia ustaje. Gazy gaœnicze stosowane s¹ przede wszystkim w sta³ych instalacjach gaœniczych do przerywania procesu palenia w objêtoœciach zamkniêtych (aparaty, ruroci¹gi, pomieszczenia produkcyjne itp.). Najpowszechniej stosowanym gazem gaœniczym jest dwutlenek wêgla – CO2. Stanowi on wype³nienie tzw. gaœnic œniegowych. Znakomicie nadaje siê do gaszenia wêgla kamiennego, koksu, siarki i metali, takich jak sód, potas, wapñ oraz ¿elazo i cynk, jak równie¿ urz¹dzeñ elektrycznych pod napiêciem (maks. do 1kV). Z uwagi na nisk¹ temperaturê (-78oC) CO2, wydobywaj¹cego siê w postaci zmro¿onej, tzw. „œniegu” z dyszy gaœnicy, nale¿y zachowaæ szczególn¹ ostro¿noœæ w razie gaszenia nim na przyk³ad p³on¹cej odzie¿y na cz³owieku lub urz¹dzeñ, które nie s¹ odporne na ci¹g³e, du¿e zmiany temperatury. Http 331. inertní plyny Plynné látky, které nejsou hoølavé a hoøení nepodporující. Inertní plyny se pouûívají k hašení buï v èisté podobì, nebo ve smìsích, a to nejèastìji v plynném skupenství. Mohou se také pouûívat v kapalném skupenství nebo ve formì pevného aerosolu. Dopravují se a skladují buï ve stlaèeném stavu, nebo zkapalnìném, mohou se ovšem také pøímo vyrábìt na mísGAZY GAŒNICZE

g¹bka fibrynowa

125

tì pouûití ve speciálních hasicích agregátech. Pro hašení se nejèastìji pouûívá oxid uhlièitý, dusík, vzácné plyny (argon), vodní pára a spálené plyny. Http 360. GB (gauze sponge, fibrin sponge) ¿arg. spongostan Absorbuj¹cy siê œrodek krwiopochodny, hemostatyczny (hamuj¹cy krwawienie) do miejscowego stosowania na krwawi¹c¹ powierzchniê. Stosuje siê j¹ miejscowo do hamowania krwawienia w operacjach na mózgu i naczyniach krwionoœnych, w krwawieniach z nosa, zêbodo³ów itp. G¹bka fibrynowa jest wch³aniana przez tkanki, dlatego te¿ nie trzeba jej usuwaæ po zatrzymaniu krwawienia. MEM1 1982. ûelatinová houba slang. spongostan, gelaspon Jde o vstøebatelné hemostatikum na bázi sušené vepøové ûelatiny. Ta pøi kontaktu s krví zvìtší svùj objem a vytvoøí porézní matrici, do níû jsou zachycovány trombocyty, které aktivují koagulaèní kaskádu. ûelatina dokáûe absorbovat aû 40násobnì vìtší mnoûství tekutin, neû je její hmotnost. Ve formì houby, tenkého filmu, krychle èi váleèku se Spongostan aplikuje buï suchý, nebo zvlhèený fyziologickým roztokem na krvácející oblast. Vyuûitelný je pøi vìtšinì chirurgických výkonù. Slouûí k vyplnìní tkáòových defektù pøi operativních zákrocích nebo extrakcích zubù, k ošetøení povrchových ran a k ošetøení ran pøi bércových vøedech. Http 299. JK G¥BKA FIBRYNOWA

GENERALNA

DYREKCJA

DRÓG

KRA-

(General Directorate for National Roads and Motorways) syn. GDDKiA Urz¹d administracji rz¹dowej w Polsce powo³any w resorcie Ministerstwa Infra-

JOWYCH I AUTOSTRAD

Global Positioning System

struktury (i póŸniej w Ministerstwie Transportu i Budownictwa, nastêpnie w Ministerstwie Transportu) jako urz¹d centralny do zarz¹dzania drogami krajowymi i realizacji bud¿etu pañstwa w tym zakresie. Http 235. Øeditelství silnic a dálnic ÈR syn. ØSD Státní pøíspìvková organizace zøízená Ministerstvem dopravy ÈR. Základním pøedmìtem èinnosti organizace ØSD je výkon vlastnických práv státu k nemovitostem tvoøícím dálnice a silnice I. tøídy, zabezpeèení správy, údrûby a oprav dálnic a silnic I. tøídy a zabezpeèení výstavby a modernizace dálnic a silnic I. tøídy. Vnitøní organizaèní struktura je urèena organizaèním øádem. Vzhledem k celostátní pùsobnosti organizace jsou její útvary dislokovány na území celé republiky. Http 269. JM-B GLOBAL POSITIONING SYSTEM (global positioning system, GPS) syn. GPS, GPS-NAVSTAR Jeden z systemów nawigacji satelitarnej, stworzony przez Departament Obrony Stanów Zjednoczonych, obejmuj¹cy swoim zasiêgiem ca³¹ kulê ziemsk¹. System sk³ada siê z trzech segmentów: segmentu kosmicznego – 31 satelitów orbituj¹cych wokó³ Ziemi na œredniej orbicie oko³oziemskiej, segmentu naziemnego – stacji kontrolnych i monitoruj¹cych na ziemi oraz segmentu u¿ytkownika – odbiorników sygna³u. Zadaniem systemu jest dostarczenie u¿ytkownikowi informacji o jego po³o¿eniu oraz u³atwienie nawigacji po terenie. Http 235. Globální polohovací systém syn. GPS Je to vojenský globální druûicový polohový systém provozovaný Ministerstvem obrany Spojených státù amerických, s jehoû pomocí je moûno urèit polohu a pøesný èas kdekoliv na Zemi nebo nad Zemí

g³êbokoœciomierz

126

Gore-Tex

s pøesností do deseti metrù. Pøesnost GPS lze s pouûitím dalších metod ještì zvýšit aû na jednotky centimetrù. Èást sluûeb tohoto systému s omezenou pøesností je volnì k dispozici i civilním uûivatelùm. Http 11. JK

nìkteré smyslové funkce, zejména chuÙ, èich, sluch a zrak, které jsou obvykle zprostøedkovány pouze prostøednictvím orgánù hlavy. Lidská hlava a zejména oblièej má velký význam jako rozlišovací znak jednotlivých lidí. Http 11. JK

(depth gauge) Urz¹dzenie podaj¹ce g³êbokoœæ nurkowania. Mo¿e byæ elektroniczny lub analogowy. G³êbokoœci s¹ podawane w metrach (w krajach anglosaskich w stopach). Zast¹piæ go mo¿e komputer nurkowy, który oprócz g³êbokoœci podaje równie¿ inne parametry nurkowania, do czasów dekompresji w³¹cznie. Przy braku komputera jest elementem niezbêdnym w ka¿dym nurkowaniu, dodatkowo nale¿y posiadaæ tablice dekompresyjne. Mo¿e byæ zak³adany na rêkê lub montowany do konsoli. Http 220. hloubkomìr Je to mìøidlo k mìøení hloubky otvorù, dráûek apod. Vhodný záloûní doplnìk potápìèské výstroje. Ukazuje hloubku, ve které je plavec. Http 11. ST

GOR¥CZKA (fever, hyperthermia) Ogólny odczyn ustroju na dzia³anie czynników szkodliwych, wyra¿aj¹cy siê podwy¿szeniem ciep³oty cia³a powy¿ej normy fizjologicznej (37°C). Przyczyn¹ gor¹czki mog¹ byæ cia³a gor¹czkotwórcze, czynniki fizyczne i impulsy odruchowo-nerwowe. Nadmiern¹ i zbyt d³ug¹ trwaj¹c¹ gor¹czkê staramy siê obni¿aæ za pomoc¹ œrodków przeciwgor¹czkowych. MEM1 1982. horeèka slang. teplota Oznaèení stavu organismu, jehoû tìlesná teplota je vyšší neû obvyklá. U èlovìka je za horeèku povaûována teplota vyšší neû 38 °C (více neû 37 °C se povaûuje za zvýšenou teplotu). Do urèité míry je obrannou reakcí organismu – za vyšší teploty probíhají nìkteré reakce rychleji a úèinnìji. Horeèka vzniká nastavením mozkového centra øídícího tìlesnou teplotu na vyšší úroveò. VLS 2009. JK

G£ÊBOKOŒCIOMIERZ

(head) Czêœæ cia³a, zajmuj¹ca u cz³owieka i u innych ssaków szczytowe umiejscowienie (ewentualnie przednie). Kostne rusztowanie g³owy stanowi czaszka (cranium), zapewniaj¹ca ochronê zawartego w niej mózgu (cerebrum). W obrêbie przedniej czêœci czaszki, tzw. trzewioczaszki, osadzony jest narz¹d wzroku oraz pocz¹tek dróg: pokarmowej i oddechowej. W czêœci skroniowej czaszki znajduje siê narz¹d s³uchu. G³owa doros³ego cz³owieka wa¿y oko³o 4–5 kg. Http 235. hlava V anatomii oznaèení pro pøední èást tìla ûivoèichù. Její souèástí jsou obvykle mozek, oèi, uši, nos a ústa, které zajišÙují G£OWA

GORE-TEX (Gore-Tex) Znak towarowy nale¿¹cy do firmy W.L. Gore & Associates. Firma opatruje tym znakiem produkty, w których wystêpuj¹ oparte na teflonie w³ókna, nici i membrany. Obraz mikroskopowy membrany PTFE z mikroskopu SEM. Rozmiar wypustek to oko³o 10 mikronów. Najbardziej znanym rodzajem produktu opatrywanego tym znakiem towarowym jest rodzaj tkaniny wodno- i wiatroodpornej, a jednoczeœnie „oddychaj¹cej”, któr¹ stosuje siê w odzie¿y wierzchniej – kurtkach, spodniach, butach itp., przeznaczonych dla

góra

osób wykonuj¹cych wzmo¿ony wysi³ek fizyczny w trudnych warunkach atmosferycznych (wspinaczka, ¿eglarstwo, kolarstwo górskie, wojsko, stra¿ po¿arna, policja itp.). Tkaniny gore-texowe chroni¹ cia³o przed deszczem i wiatrem, a jednoczeœnie umo¿liwiaj¹ wydajne odprowadzanie pary wodnej (potu) w kierunku od cia³a na zewn¹trz. Dzia³anie Gore-Texu opiera siê na wprasowanej w tkaninê pó³przepuszczalnej membranie, wykonanej z porowatego teflonu. Mikrootwory te s¹ wiêksze ni¿ pojedyncze moleku³y wody, z jakich sk³ada siê wydzielany w postaci pary wodnej pot, a jednoczeœnie mniejsze ni¿ wielocz¹steczkowe pakiety, z jakich sk³ada siê woda w stanie ciek³ym (np. deszcz). Ró¿nica stê¿eñ pary wodnej po dwu stronach membrany powoduje powstanie ciœnienia osmotycznego, co umo¿liwia transport pary wodnej z oœrodka o wiêkszym stê¿eniu do oœrodka o mniejszym, a jednoczeœnie membrana jest nieprzepuszczalna dla wody. Http 235. Gore-Tex Registrovaná znaèka, nejvíce je známá ve vztahu k nepromokavým tkaninám. Pro tento úèel je materiál Gore-Tex sloûený z úzké pórovité membrány z expandovaného polytetrafluoretylenu (teflon), která je nalaminována mezi jiné textilie, nejèastìji nylon nebo polyester. Membrána má okolo 1,4 miliardy pórù na centimetr ètvereèní, nejnovìjší mají i více pórù. Tím se stává neprostupnou pro tekoucí vodu a zároveò umoûòuje skrze sebe výpar. Tyto póry jsou pøibliûnì 20 000krát menší neû kapka vody (to, ûe kapka neprojde skrz, souvisí s jejím povrchovým napìtím), ale zároveò asi 700krát vìtší neû molekula páry, která tak mùûe snadno projít skrz. Veškeré výrobky obsahující goretexovou membránu musí projít nároènými zátìûo-

127

góra

vými testy, které zjišÙují jednak jejich fyzickou odolnost napø. proti pøetrûení nebo odírání a jednak vodìodolnost a paropropustnost. Goretexovou membránu nesmí ve svých výrobcích pouûívat kterýkoliv výrobce odìvù, ale pouze ten, jehoû výrobky splòují vysoké kvalitativní normy. Http 11. JK (mountain, hill) Wypuk³a forma ukszta³towania terenu o silnie urozmaiconej rzeŸbie, wysokoœciach wzglêdnych w stosunku do najbli¿szych den dolinnych powy¿ej 300 m i du¿ym nachyleniu stoków. Ze wzglêdu na wysokoœci wzglêdne i stromoœæ stoków wyró¿nia siê góry niskie, œrednie i wysokie. Ze wzglêdu na sposób powstania wyró¿nia siê góry fa³dowe, zrêbowe, wulkaniczne i ostañce. W rzeŸbie górskiej wyró¿niæ mo¿na formy wklês³e (doliny, kotliny) i wypuk³e (pojedyncze szczyty). Formy wypuk³e ³¹cz¹ siê w grzbiety górskie lub masywy górskie, te z kolei w pasma górskie. Pasma i masywy wraz z pogórzami i kotlinami œródgórskimi tworz¹ ³añcuchy górskie. Kilka ³añcuchów górskich o wspólnych cechach geologicznych, powsta³e w czasie tego samego fa³dowania nosz¹ nazwê systemu górskiego. Góry fa³dowe i zrêbowe powstaj¹ w wyniku procesów orogenicznych, natomiast wulkaniczne w wyniku dzia³alnoœci wulkanicznej, a ostañce w wyniku dzia³alnoœci erozyjnej i denudacyjnej g³ównie wody. Http 235. hora Výrazná vyvýšenina kupovitého, kuûelovitého nebo tabulovitého tvaru s relativní výškou nad okolním terénem 300–600 m. Pro vyšší vyvýšeninu se pouûívá pojem velehora, nìkdy ale také hora. Více hor na jednom místì mùûe tvoøit pohoøí. Stáøí GÓRA

górna granica wybuchowoœci

hor je velmi rozmanité a souvisí s geologickými obdobími na Zemi. Http 11. JK GÓRNA

GRANICA

WYBUCHOWOŒCI

(upper explosion limit) syn. GGW, górna granica zapalnoœci 1. Granica, w której zawartoœæ sk³adnika palnego w mieszaninie z powietrzem pozwala jeszcze na zapalenie. MSP 1990, s. 79 2. Stê¿enie maksymalne, powy¿ej którego mieszanka par cieczy palnej, gazu lub py³u palnego z powietrzem staje siê niepalna. Wartoœæ górnej granicy wybuchowoœci jest sta³¹ charakterystyczn¹ dla okreœlenia danej substancji. MSP 1990, s. 79. horní mez výbušnosti syn. horní teplotní mez výbušnosti Nejvyšší koncentrace tzv. oblasti výbušnosti, coû je takové rozmezí koncentrace hoølavého plynu, par hoølavých kapalin nebo prachu ve smìsi se vzduchem, uvnitø kterého je tato smìs schopná výbuchu po iniciaci zdrojem zapálení. Udává se u plynù a par hoølavých kapalin nejèastìji v objemových procentech a u prachù ve hmotových procentech nebo v jednotkách hmoty na jednotku objemu. SBAHPAOP 1985, s. 57. GB GÓRSKIE OCHOTNICZE POGOTOWIE RATUNKOWE (Mountain Volunteer Search and Rescue) syn. GOPR Organizacja prowadz¹ca akcje ratownicze, szkolenia i zapobiegaj¹ca wypadkom na terenach górskich Polski. Powsta³o w 1952 r. w Zakopanem. W jego struktury zosta³o wówczas tak¿e w³¹czone Tatrzañskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. Obecnie GOPR tworzy 7 grup regionalnych: Bieszczadzka, Krynicka, Podhalañska, Jurajska, Beskidzka, Wa³brzysko-K³odzka, Karkonoska; GOPR obecnie, tak jak dzia³aj¹cy niezale¿nie TOPR,

128

GOPR

jest organizacj¹ zamkniêt¹, czyli aby zostaæ ratownikiem GOPR, trzeba przejœæ intensywne szkolenie oraz testy i egzaminy kwalifikacyjne, które sprawdzaj¹ nie tylko umiejêtnoœci teoretyczne, takie jak wiedza medyczna oraz topografia terenu, ale tak¿e kondycjê fizyczn¹, umiejêtnoœæ jazdy na nartach, itp. Ratownicy GOPR pe³ni¹ 24-godzinne dy¿ury przez wszystkie dni w roku w swoich stacjach ratunkowych. Umieszczone s¹ one zazwyczaj przy schroniskach, wiêkszych stacjach narciarskich oraz miejscach wytê¿onego ruchu turystycznego. Ratownicy dziêki sponsorom korzystaj¹ dzisiaj z nowoczesnego sprzêtu ratowniczego, który znacznie usprawnia ich pracê, np. samochody terenowe, quady, skutery œnie¿ne, detektory lawinowe, GPS-y, itp. Ratowników GOPR mo¿na ³atwo rozpoznaæ dziêki charakterystycznym strojom czerwonym lub czerwono-niebieskim polarom, kurtkom, spodniom. Na stroju widnieje owalny symbol z b³êkitnym krzy¿em poœrodku lub (oraz) krzy¿ bezpoœrednio na ubraniu wraz z podpisem GOPR. Na lewym ramieniu okalaj¹cy, poziomy bia³o-niebiesko-bia³y pas. Http 235. Horská sluûba Èeské republiky Oznaèení horské sluûby, kterou v Èeské republice vykonávají v nìkolika èeských pohoøích dobrovolníci v obèanském sdruûení Horská sluûba Èeské republiky, o. s. (zaloûeno 25. 6. 1990) a od roku 2005 téû profesionálové v organizaci Horská sluûba ÈR, o. p. s. Tyto organizace navazují na èinnost krkonošské horské sluûby, která vznikla v Krkonoších v letech 1934– –1935 a v dalších pohoøích ve 40. a 50. letech 20. století. Od roku 1990 existovalo Sdruûení horských sluûeb ÈR. Jednotlivé oblasti (Šumava, Krušné hory, Jizerské hory, Krkonoše, Orlické hory, Jeseníky

grad

a Beskydy) mìly jako obèanská sdruûení vlastní právní subjektivitu. V roce 2001 oblastní sdruûení zanikla a Sdruûení horských sluûeb ÈR zmìnilo název na Horská sluûba Èeské republiky, o. s. Obèanské sdruûení bylo financováno pøeváûnì z rozpoètu Ministerstva zdravotnictví ÈR. Od roku 2004 pøevzalo garanci Ministerstvo pro místní rozvoj ÈR v rámci podpory cestovního ruchu a koncem roku 2004 zøídilo novou obecnì prospìšnou spoleènost Horská sluûba ÈR, o. p. s., která od 1. ledna 2005 pøevzala odpovìdnost za èinnost horské sluûby v Èeské republice a má podle statutu za úkol spolupracovat s dosavadním obèanským sdruûením. Èinnost horské sluûby je zatím upravena pouze v èásti druhé zákona è. 159/1999 Sb., o nìkterých podmínkách podnikání a o výkonu nìkterých èinností v oblasti cestovního ruchu a o zmìnì zákona è. 40/ 1964 Sb., Obèanský zákoník, ve znìní pozdìj ích pøedpisù, a dále podle zákona è. 455/ 1991 Sb., o ûivnostenském podnikání (ûivnostenský zákon), ve znìní pozdìjších pøedpisù (dále jen „zákon o cestovním ruchu”). V roce 2009 byla schválena novela zákona o civilním létání, k nìmuû byla „pøilepena” také zmìna zákona o cestovním ruchu se tøemi novými paragrafy o fungování horské sluûby. Nová úprava nabyla úèinnosti 1. ledna 2010. Zákon, který by upravoval èinnost a organizaci horské sluûby komplexnì, nebyl dosud pøijat. Kromì poskytování první pomoci Horská sluûba také pravidelnì sleduje lavinové nebezpeèí a vývoj poèasí a vydává odpovídající varování. Vìnuje se preventivní a osvìtové èinnosti. Udrûuje zimní tyèové znaèení. Http 11. JK (hail, hailstones) ¿arg. gradziny, gradowiny Opad atmosferyczny w postaci bry³ek

GRAD

129

gradobicie

lodu (nazywanych gradzinami lub gradowinami) o œrednicy powy¿ej 5 mm. Opad gradu nastêpuje zwykle w ciep³ej porze roku z mocno rozbudowanych chmur typu cumulonimbus i bywa po³¹czony z silnym opadem deszczu. Http 235. kroupy Jeden z druhù atmosférických sráûek a tudíû i hydrometeorù. Jedná se o ledové èi snìhové hrudky pokryté vrstvou èi nìkolika vrstvami zmrzlé vody vznikající v oblacích druhu kumulonimbus (hovorovì bouøkový oblak) a následnì dopadající na zemský povrch. Jejich velikost je od 5 mm aû do nìkolika centimetrù v prùmìru. Padání krup se oznaèuje jako krupobití. Kroupy se vytváøejí vlivem silného výstupného proudìní vzduchu o rychlostech aû nìkolika desítek metrù za sekundu uvnitø bouøkových mrakù kumulonimbù, kde je teplota vzduchu ve vrchních vrstvách troposféry pod bodem mrazu. K cirkulujícím ledovým èásticím, neseným v silných výstupných vzdušných proudech bouøkového mraku, pøimrzají kapky pøechlazené vody. Tyto èástice opakovanì stoupají a klesají tak dlouho, neû proudy zeslábnou nebo kdyû kroupy pøesáhnou hmotnost, kterou jsou proudy schopny unést, pak zaèíná krupobití. Http 11. JK hailstorm) Zjawisko meteorologiczne polegaj¹ce na opadzie bry³ek lodu o œrednicy 0,5–5 cm. Najczêœciej wystêpuje w ciep³ej porze roku. Towarzysz¹ mu wy³adowania atmosferyczne. Http 258. krupobití Zvláštní forma atmosférického úkazu, bìhem kterého na zem dopadají ledová tìlesa pøibliûnì kulového tvaru, která poškozují i jiná tìlesa vlivem kinetické energie. Nejhorší dopady má krupobití na zemìdìlské oblasti s poli, kde jsou lámá-

GRADOBICIE (

granica pañstwowa

na stébla s obilím, která následnì uhnívají. Škody jsou zpravidla pouze materiální. Http 11. JM-B (border) Powierzchnia pionowa przechodz¹ca przez liniê graniczn¹ oddzielaj¹ca terytorium, podziemie i obszar powietrzny jednego pañstwa od innych pañstw lub obszarów niczyich. Do okreœlania granic czêsto u¿ywa siê charakterystycznych elementów geograficznych, jak na przyk³ad rzeki, ³añcuchy górskie lub wybrze¿a morskie. Oznaczana jest specjalnymi znakami. Rodzaje granic ze wzglêdu na ich genezê: a) antecedentne – wyznaczone przed ukszta³towaniem osadnictwa i krajobrazu kulturowego na danym obszarze, b) subsekwentne – powsta³y w trakcie lub po zagospodarowaniu danego obszaru (wiêkszoœæ granic w Europie), c) narzucone – na³o¿one w sposób sztuczny na istniej¹c¹ sieæ osadnicz¹ i krajobraz kulturowy. Http 235. státní hranice Hranice, která definuje vnitøní území kaûdého státu. Stanovena bývá prostøednictvím mezinárodní smlouvy a v terénu je pak vyznaèena hranièními kameny, sloupy èi mezníky. Státní hranice se v pøeváûné vìtšinì zemí smí oficiálnì pøekraèovat jen na místech oznaèených a k tomu urèených jako hranièní pøechody. Výjimku tvoøí tzv. vnitøní schengenské hranice v rámci EU/EHP, na nichû platí zvláštní reûim a tyto je povoleno pøekraèovat (bez kontrol) v kaûdém místì, s výjimkou míst, kde je to pøímo zakázáno (napø. národní parky, vojenské prostory nebo místa, která jsou zdraví a ûivotu nebezpeèná). Èlenské státy však mohou v pøípadì potøeby krátkodobì kontroly na svých vnitøních hranicích obnovit. Státní hranice mùûe být buï pøirozená (orografická), jdoucí GRANICA PAÑSTWOWA

130

granica wewnêtrzna

napø. po høebenech hor nebo vodními toky, èi umìlá (geometrická), která je vedena bez ohledu na pøírodní pøekáûky. K tomu mùûe dojít napø. po ukonèení války (hranici Maïarska stanovila Trianonská smlouva jako výsledek váleèné prohry Uherska, podobnì bylo vytvoøeno nárazníkové pásmo na Kypru). Umìlé hranice nìkdy prochází i mìsty (Èeský Tìšín/Cieszyn, Èeské Velenice/Gmünd, Komárno/Komárom, Štúrovo/Esztergom, Görlitz/Zgorzelec). Geometrická je také tzv. hranice astronomická, urèená poledníkem èi rovnobìûkou. Jestliûe jsou pøi vzniku nového státu respektovány pùvodní administrativní hranice (napø. pøi rozdìlení Èeskoslovenka), hovoøí se o zachování principu uti possidetis. Http 11. MB GRANICA WEWNÊTRZNA (internal border) Zgodnie z definicj¹ Komisji Europejskiej granice pañstw cz³onkowskich na obszarze Wspólnoty Europejskiej (Unii Europejskiej), tj. wspólne granice l¹dowe pañstw cz³onkowskich, w³¹czaj¹c w to stacje kolejowe i autobusowe przed mostami i tunelami ³¹cz¹cymi pañstwa cz³onkowskie, porty lotnicze dla wewn¹trzwspólnotowych lotów oraz porty morskie dla wewn¹trzwspólnotowych podró¿y morskich. Granice wewnêtrzne to wspólne granice l¹dowe pañstw-stron oraz ich lotniska dla lotów wewnêtrznych i ich porty morskie dla regularnych po³¹czeñ promowych wy³¹cznie z obszaru i na obszar pañstw-stron bez przerywania podró¿y w portach po³o¿onych poza tym obszarem. Przez lot wewnêtrzny nale¿y rozumieæ lot wy³¹cznie z obszaru i na obszar pañstw-stron bez l¹dowania na obszarze kraju trzeciego. Stadtmüller 2003. vnitøní hranice 1. Na základì Schengenských dohod se

granica zewnêtrzna

vnitøní hranicí rozumí spoleèné pozemní hranice smluvních stran, jakoû i jejich letištì pro vnitøní lety a jejich námoøní pøístavy pro pravidelná trajektová spojení výluènì z pøístavù a do pøístavù na území smluvních stran, bez pøerušení plavby v pøístavech mimo toto území. Http 210. 2. Vnitøní hranicí se rozumí: a) spoleèné pozemní hranice èlenských státù EU, vèetnì øíèních a jezerních hranic, b) letištì èlenských státù EU pro vnitøní lety, c) námoøní, øíèní a jezerní pøístavy èlenských státù EU pro pravidelná trajektová spojení. NEP è. 562/2006, TSPzOKØaPOS 2009. MB GRANICA ZEWNÊTRZNA (external border) Zgodnie z definicj¹ Komisji Europejskiej s¹ to granice l¹dowe pañstw cz³onkowskich Unii Europejskiej niebêd¹ce granicami l¹dowymi z innymi pañstwami cz³onkowskimi, granice morskie oraz porty lotnicze i porty morskie, jeœli nie s¹ traktowane jako granice wewnêtrzne Unii Europejskiej. W myœl definicji przyjêtej przez Grupê Schengen granic¹ zewnêtrzn¹ s¹ granice l¹dowe i morskie oraz porty lotnicze i morskie pañstw-stron konwencji z Schengen, o ile granice te nie s¹ granicami wewnêtrznymi. Stadtmüller 2003. vnìjší hranice Hranice mezi èlenskými státy a tìmi, které se na schengenské spolupráci nepodílí (tzv. tøetí státy), stejnì tak jako jejich letištì a námoøní pøístavy. Lze je pøekraèovat pouze na hranièních pøechodech a všichni obèané tøetích státù procházejí dùkladnou kontrolou. Http 365. MB

granite) G³êbinowa kwaœna ska³a o budowie jawnokrystalicznej, zbudowana z kwarcu, skalenia potasowego i plagioklazu oraz GRANIT (

131

granit

biotytu. Granit ma strukturê jawnokrystaliczn¹, najczêœciej œredniokrystaliczn¹, rzadziej grubokrystaliczn¹ lub drobnokrystaliczn¹, niekiedy porfirowat¹, teksturê bezkierunkow¹ (bez³adn¹), niekiedy ukierunkowan¹, przybiera ró¿ne barwy, najczêœciej szare, jasnoszare, niekiedy prawie bia³e, bia³oró¿owe, zielone, czerwone, ciemnoszare i inne. G³ównymi minera³ami granitu s¹ ortoklaz, plagioklaz, kwarc i biotyt. Ponadto w sk³ad granitu mog¹ wchodziæ: muskowit i amfibole (hornblenda, barkevikit, arfvedsonit, riebeckit), rzadziej pirokseny (hipersten, diopsyd, diallag, egiryn). W niewielkich iloœciach wystêpuj¹ minera³y akcesoryczne: apatyt, cyrkon, monacyt, ksenotym, turmalin, beryl, tytanit, rutyl, anataz, magnetyt, allanit, fluoryt, granat i inne. Granit odznacza siê wyraŸnym ciosem, zwykle w trzech prostopad³ych kierunkach, co u³atwia jego wietrzenie, a tak¿e eksploatacjê. Http 235. granity syn. ûuly Hlubinné vyvøelé horniny. Za granity se povaûují všechny hlubinné horniny, které obsahují podstatné mnoûství draselných ûivcù, kyselých plagioklasù a køemene. Granity jsou obvykle do šeda zbarvené s modrým odstínem, známé jsou ovšem také èervené ûuly (rapakivi). Granity jsou stejnomìrnì zrnité (eugranitické), obèas porfyrické. Struktura je hypidiomorfnì zrnitá. Hustota granitù se pohybuje kolem 2,80 g/cm. Odluènost granitù je kvádrovitá, nìkde tlustì lavicovitá, vyskytuje se také sloupcovitá a kulovitá odluènost, nepravidelnì polyedrická odluènost je typická pro zvrásnìné oblasti. Mineralogickými sloûkami granitù jsou pøedevším ûivce (ortoklas a plagioklas), køemen, slídy (muskovit a/nebo biotit) a amfibol (hornblende). Granity obsahuje také malé

grañ

pøímìsi magnetitu, granátu, zirkonu a apatitu. Vzácnì obsahuje i pyroxen a velmi vzácnì ûelezem obohacený olivín a fajalit. Http 11. JK (ridge, arete) Zazwyczaj stromy, ostry i skalisty grzbiet górski, ostra krawêdŸ utworzona przez stykaj¹ce siê zbocza lub ostra, czêsto silnie poszarpana, szczytowa partia pasma lub grzbietu górskiego. Grañ zazwyczaj stanowi odcinek ³¹cz¹cy s¹siednie szczyty ze sob¹. Ale grani¹ nazywa siê czasami tak¿e wybitne ¿ebra skalne opadaj¹ce ze szczytu ku dolinie i nie³¹cz¹ce siê z s¹siednim szczytem. W górach wy¿szych ni¿ Tatry zdarzaj¹ siê granie lodowe. Http 235. horský štít syn. matterhorn, karlingy Vrcholová èást velehory nebo horského masívu tvoøená skalními stìnami a sloûitìjšími skalními tvary, obvykle se jím rozumí horní tøetina. Horským štítem se také rozumí výrazná izolovaná hora se strmými skalními stìnami, ale i hora výraznì kulminující ve skalním hebanu. V èeské i zahranièní literatuøe se horské štíty objevují pod synonymy matterhorn (podle typové lokality ve Walliských Alpách) nebo karlingy. V Èeské republice ûádné horské štíty nejsou. Nejbliûší pøíklady horských štítù jsou v Alpách a ve Vysokých Tatrách. Http 11. JK GRAÑ

132

grupa krwi

lotu, stosunkowo prosta obs³uga i „wybaczanie” b³êdów przy wspinaniu „na wêdkê” i asekuracji przez laika, daje sobie radê tak¿e ze stosunkowo zniszczonymi, mechatymi linami, nie skrêca liny, nie niszczy oplotu (brak z¹bków, rowków itp.), doœæ dobrze nadaje siê do samoasekuracji. Http 317. Grigri Jisticí prostøedek s asistovanou brzdicí silou pouûívaný v horolezectví pro jištìní na jednoduchém lanì. Je opatøen výkyvnou vaèkou, která se pøi rychlém zatíûení lana pootoèí a tím sevøe lano a dojde k brzdìní. Lano je pak automaticky sevøeno a drûeno, dokud zatíûení trvá. Pouûívání Grigri je tøeba dobøe nacvièit, chybné pouûití mùûe být nebezpeèné. Zejména je tøeba vloûit lano správným smìrem a vaèka se musí volnì pohybovat. Velkou výhodou Grigri je v podstatì automatické brzdìní i v pøípadì, kdy je jistící horolezec neschopen lano drûet. K uvolnìní zablokovaného lana v Grigri slouûí plastová páèka, napø. ke spouštìní visícího lezce. Dalším vývojem je geometricky ponìkud upravené Grigri 2, které lze pouûívat s moderními tenèími lany. Grigri a Grigri 2 zkonstruovala francouzská firma Petzl, zabývající se výrobou horolezeckého a jeskyòáøského vybavení a výstrojí pro práci ve výškách. Http 11. JK (blood group, blood grouping) Serologiczne zró¿nicowanie populacji ludzkiej ze wzglêdu na obecnoœæ ró¿nych antygenów w elementach komórkowych krwi, zw³aszcza w krwinkach czerwonych. Z wykrytych do tej pory uk³adów grupowych najwiêksze znaczenie praktyczne ma uk³ad grupowy AB0 i Rh, Przetaczanie krwi jednoimiennej w obu tych uk³adach jest zasad¹ nienaruszaln¹. Uk³ad GRUPA KRWI

GRI-GRI (Grigri, Gri-gri, Gris-gris) Automatyczny, samoblokuj¹cy przyrz¹d asekuracyjno-zjazdowy stosowany we wspinaczce, produkowany przez firmê Petzl. W momencie odpadniêcia krzywka dociska linê, blokuj¹c j¹. Przyrz¹d ten wyposa¿ony jest w dŸwigniê, która umo¿liwia jego odblokowanie b¹dŸ kontrolowanie zjazdu. Zalety: szybka reakcja i wydawanie luzu, bezpieczeñstwo wy³apania

grzbiet górski

grupowy AB0: w krwinkach czerwonych wystêpuj¹ dwa antygeny – antygen A i B, które mog¹ wystêpowaæ osobno (grupa krwi A i B) lub razem (grupa krwi AB), albo te¿ mo¿e byæ ich brak (grupa krwi 0). Poza tym w krwinkach znajduje siê substancja antygenowa H. W surowicy krwi zawsze wystêpuj¹ naturalne przeciwcia³a (tzw. izoprzeciwcia³a, aglutyniny) dla antygenów nieobecnych w krwinkach czerwonych. Grupy krwi s¹ niezmienne przez ca³y czas ¿ycia osobnika i s¹ dziedziczne. Uk³ad grupowy Rh: w uk³adzie tym istniej¹ 3 pary antygenów: C i c, D i d, E i e, mog¹cych wystêpowaæ w ró¿nych zestawieniach. W praktyce przetaczania krwi i patologii ci¹¿y najwiêksze znaczenie ma antygen D, poniewa¿ jest najsilniejszy i najczêœciej (w 99%) wywo³uje uodpornienie. Dlatego te¿ dla celów medycyny praktycznej wprowadzono podzia³ ludzi na dwie grupy Rh+ i Rh–, w zale¿noœci od obecnoœci w krwinkach antygenu D. Poza uk³adami antygenowymi AB0 i Rh w erytrocytach znajduje siê wiele innych antygenów. Równie¿ leukocyty, p³ytki krwi i bia³ka osocza posiadaj¹ w³asne antygeny. MEM1 1982. krevní skupina Dìdièné „oznaèení” èervených krvinek (erytrocytù), ale i jiných bunìk tìla, jehoû podstatou je urèitá chemická slouèenina, specifická kombinace nìkolika sacharidù na povrchu bunìèné membrány, která má charakter antigenu. Nejznámìjší a pro krevní transfuzi nejdùleûitìjší jsou skupiny systému AB0, skupina A, B, AB nebo 0, ale existuje jich mnohem více. Znalost krevní skupiny je nezbytná k provedení transfuze a transplantace – u ní je však tøeba ještì dalších vyšetøení, protoûe s výjimkou skupiny AB má nositel urèité

133

grzbiet górski

krevní skupiny souèasnì v krvi protilátky proti ostatním, napø. osoba s krevní skupinou A má protilátky proti skupinì B apod. I krvinky skupiny 0 mají na svém povrchu antigen – tzv. H-antigen, tj. kombinaci sacharidù s koncovým cukrem fukosou. Enzymatickou úpravou tohoto antigenu pak vznikají antigeny odpovìdné za skupinu: A na konci je cukr galaktosamin nebo B na konci je cukr galaktosa. Dìdiènost krevní skupiny je pak dána pøítomností genu pro tyto enzymy. Pro schopnost tvorby skupiny A a stejnì tak B staèí zdìdit gen pro pøíslušný enzym od jednoho z rodièù. Vyšetøení krevní skupiny se pouûívá i pøi vyšetøování otcovství; v kriminalistice v souèasnosti však existují i další, sloûitìjší a pøesnìjší metody. Nejèastìjší u nás jsou skupiny 0 a A. Lidé s urèitou kevní skupinou mají vìtší nebo menší náchylnost k urèitým nemocem, jde však jen o nepatrnì vyšší riziko neû u ostatních lidí. U skupiny 0 je èastìjší vøedová choroba ûaludku a dvanáctníku a niûší výskyt karcinomu ûaludku. U skupiny A se èastìji vyskytují nìkteré karcinomy tlustého støeva a rekta, mammy, dìlohy, vajeèníkù, ischemická choroba srdeèní a nemoci ûluèových cest, u skupiny B napø. astma bronchiale a u skupiny AB napø. nádory slinných ûláz, chronická leukemie nebo cukrovka. VLS 2009. JK (mountain ridge) Obszar po³o¿ony wzd³u¿ linii grzbietowej ³¹cz¹cy znacz¹ce szczyty i prze³êcze danego pasma górskiego (formacji górskiej). Mo¿e byæ stromy lub ³agodny, skalisty (grañ) lub pokryty zwietrzelin¹ i gleb¹. Http 235. horský høbet Protáhlá vyvýšenina, jejíû délka pøesahuje šíøku, s rùznými sklony svahù a ploGRZBIET GÓRSKI

grzmot

chou zaoblenou vrcholovou èástí. Mezi høbety patøí rùzné hory a kopce. Existuje nìkolik druhù høbetù podle zpùsobu vzniku. Http 11. JK (thunder) DŸwiêk wytworzony przez piorun. W zale¿noœci od rodzaju piorunu oraz jego odleg³oœci od s³uchaj¹cego, grzmot mo¿e przybieraæ formy od ostrego, g³oœnego trzasku do d³ugiego, niskiego pomruku. Nag³e zwiêkszenie ciœnienia i temperatury powietrza wskutek uderzenia piorunu powoduje jego szybkie rozszerzenie siê, co z kolei wywo³uje grom dŸwiêkowy. Odleg³oœæ zjawiska od obserwatora mo¿e byæ wyliczona znaj¹c odleg³oœæ czasow¹ pomiêdzy zobaczeniem b³yskawicy a us³yszeniem grzmotu. Poniewa¿ œwiat³o porusza siê w powietrzu szybciej ni¿ dŸwiêk, stoj¹cy odpowiednio daleko od miejsca uderzenia pioruna obserwator zobaczy b³yskawicê wczeœniej ni¿ us³yszy grzmot. Znaj¹c czas, jaki up³yn¹³ pomiêdzy zauwa¿eniem tych dwóch zjawisk, mo¿liwe jest obliczenie swojej przybli¿onej odleg³oœci od miejsca uderzenia pioruna. Prêdkoœæ dŸwiêku w suchym powietrzu o temperaturze 20°C wynosi oko³o 343 m/s, zaœ prêdkoœæ œwiat³a w powietrzu jest, w zwi¹zku z relatywnie ma³¹ odleg³oœci¹, pomijalnie wysoka. Znaj¹c te dane mo¿na stwierdziæ, i¿ ka¿de 2,9 s ró¿nicy czasowej pomiêdzy b³yskawic¹ a grzmotem oznacza 1 km odleg³oœci pioruna od obserwatora. Piorun jest rzadko s³yszalny z odleg³oœci powy¿ej 20 km. Http 235. hrom Je to akustický tøesk doprovázející výboj blesku. Vysoká hustota proudu ve výbojovém kanálu blesku zahøeje vzduch na vysoké teploty. Dochází k ionizaci vzduchu a vzniku plazmatu. Zahøáté plazma GRZMOT

134

gwizdek

se prudce rozpíná, tlaèí na okolní vzduch a vyvolává rázovou vlnu, kterou pak slyšíme jako hrom. Akustický tøesk hromu se v atmosféøe šíøí a odráûí se od pøekáûek, hlavnì terénních útvarù (napø. kopcù). Zvuk hromu odraûený od pøekáûek dobíhá k pozorovateli se zpoûdìním a prodluûuje trvání akustického efektu. Pomocí zvuku hromu se dá i pøibliûnì urèit vzdálenost blesku od místa pozorovatele. Rychlost zvuku ve volné atmosféøe èiní pøibliûnì 340 m/s. Zvuk hromu urazí tedy zhruba 1 km pøibliûnì za 3 sekundy. Svìtlo blesku se v atmosféøe šíøí rychlostí velmi blízkou rychlosti svìtla ve vakuu, èili je viditelné prakticky okamûitì, jeho zvukový doprovod v podobì hromu má oproti svìtlu mnohonásobné dopravní zpoûdìní dané relativnì pomalou rychlostí šíøení zvuku v atmosféøe. Http 11. MB (fine) syn. kara grzywny Kara za wykroczenie, dolegliwoœæ finansowa, mo¿e byæ wymierzana przed kolegium do sraw wykroczeñ, w postêpowaniu karnym, w postêpowaniu mandatowym. Kraw-Kam-Korz 2000. penìûitý trest Trest, který mùûe soud uloûit, jestliûe pachatel pro sebe nebo pro jiného úmyslným trestným èinem získal nebo se snaûil získat majetkový prospìch. Zákon è. 40/ 2009, § 67. JM-B GRZYWNA

(whistle) Generator akustyczny nieposiadaj¹cy elementów ruchomych (ewentualnie elementy drgaj¹ce), zamieniaj¹cy energiê strumienia gazu lub cieczy w energiê drgañ akustycznych. Najpowszechniej znanym jest gwizdek ustny, w którym drgania strumienia powietrza powstaj¹, gdy strumieñ podstawowy rezonuje ze strumieniem z komory rezonansowej. Http 235. GWIZDEK

gwizdek

píšÙalka syn. malá píšÙala Speciální akustické zaøízení urèené pro vydávání intenzivního zvuku o vyšších frekvencích pomocí vyfukování vzduchu

135

gwizdek

z lidských plic. Mùûe slouûit jako dìtská hraèka, speciální hudební nástroj, signalizaèní zaøízení, sportovní náèiní, pomùcka pro výcvik zvíøat apod. Http 11. JK

haczyk lodowy

136

halucynogeny

H (ice-hook) Haczyk s³u¿¹cy do asekuracji, który s³u¿y do technicznego wspinania siê po lodzie. ledovcový háèek Slouûí k technickému lezení v ledu (lezec do nìj odsedává, stoupá nohou do smyèky zavìšené v háèku apod.). Ledovcový háèek není typické jištìní vyuûitelné jako postupové pøi volném lezení. UmísÙuje se do dírky pøedem cepínem vysekané v ledu. HA 2010. JK HACZYK LODOWY

HAK (piton, pin, peg) Metalowy klin, który po wbiciu w szczelinê skaln¹ mo¿e byæ u¿ywany jako punkt asekuracyjny dla wspinacza lub w speleologii. Wbija siê w szczeliny w œcianie. Obecnie nie jest popularny ze wzglêdu na du¿¹ masê, koniecznoœæ wbijania go m³otkiem i szkody, jakie powoduje w skale (odchodzi siê od u¿ywania hak na rzecz kostek i friendów). Http 235. skalní skoby Kovové èepele s okem pro pøipnutí karabiny. Zatloukají se kladivem do tenkých skalních puklin. Podle zvykù v té které oblasti se buï nechávají trvale osazené ve skále, anebo je druholezec ze skály opìt kladivem vytluèe ven a na štandu je pøevezme prvolezec k dalšímu pouûití. V Èeské republice je v drtivé vìtšinì oblastí jiû vyskobováno, tudíû se zde témìø uû skobování nepraktikuje. Http 165. JK

(aid climbing) syn. wspinaczka technik¹ sztucznych u³atwieñ, wspinaczka hakowa Rodzaj wspinaczki, w którym jako stopnie czy chwyty wykorzystywane s¹ osadzane przez wspinacza punkty asekura-

HAKÓWKA

cyjne. W klasycznej technice hakowej, na osadzonym punkcie asekuracyjnym przejœciowo wiesza siê krótkie, kilkuszczebelkowe drabinki, zwane ³aweczkami. Podchodzi siê po nich jak najwy¿ej i osadza kolejny punkt asekuracyjny. Http 235. hákovaèka syn. technické lezení, lezení s umìlými prostøedky Lezení, kdy lezec k pøekonání gravitace vyuûívá pøítahù za jisticí body (vyuûívá je jako chyty a stupy). Nejèastìji se pouûívají malé závìsné ûebøíèky, které se zavìšují do postupových jištìní, do nichû se šlape. Http 25. JK (hallucinogens) syn. psychomimetyki, psychozomimetyki Grupa zwi¹zków o ró¿norodnej budowie chemicznej, charakteryzuj¹ca siê wywo³ywaniem halucynacji wzrokowych (rzadziej s³uchowych i wêchowych), depersonalizacji (zmiany osobowoœci), zaburzeñ w doznawaniu wra¿eñ zmys³owych i dezorientacji czasowo-przestrzennej. Do najbardziej znanych halucynogenów nale¿¹: syntetyczny LSD, meskalina i haszysz. Halucynogeny uzale¿niaj¹ psychicznie. halucinogeny Skupina drog charakteristická svým základním efektem – kvalitativní zmìnou vìdomí (LSD, psilocybin, meskalin atd.). Po pouûití drog této skupiny dochází èasto k výrazným zmìnám psychiky aû psychotické hloubky a intenzity. Objevují se zrakové a sluchové halucinace, projevy depersonalizace, derealizace, deformace èasu a prostoru. Bývají pøítomny zvláštní vjemy barev a zvukù, zvuky mohou být HALUCYNOGENY

heksy

137

hemoglobinuria

napø. vnímány barevnì. Mohou se dostavit extatické proûitky splynutí s pøírodou a vesmírem, ale i hrùzné vjemy takové intenzity a hodnovìrnosti, ûe se postiûená osoba snaûí uniknout bez ohledu na moûné zranìní èi smrt. U halucinogenù není pøíliš vyjádøena psychická ani fyzická závislost. Rizikem je zde krajní nevypoèitatelnost jejich efektu. VLS 2009. JK

nia w przeci¹gu kilku minut (nale¿y pamiêtaæ, ¿e zim¹ dotarcie do niektórych miejsc mo¿e zajmowaæ ca³y dzieñ). Http 161. vrtulník syn. helikoptéra Letadlo tìûší vzduchu s pohánìnými horizontálnì rotujícími nosnými plochami. Nejèastìji je uûíván k záchranným akcím. Http 325. JK

HEKSY (hex, hexes) Jeden z typów koœci, elementów sprzêtu wspinaczkowego, koœci heksagonalne o przekroju nieregularnego szeœciok¹tu. Ze wzglêdu na swoj¹ budowê heksy mo¿emy osadzaæ na trzy ró¿ne sposoby, w tym równie¿ mimoœrodowo. Zazwyczaj przy heksach nie stosuje siê stalowych ciêgie³, lecz bardziej giêtkie pêtle z repsznura lub taœmy. Http 235. hexentrik slang. hex Typ excentrického vklínìnce. Je moûné jej zaloûit do skalní pukliny pøíènì jako klasický vklínìnec, ovšem èastìji se na hexu vyuûívá jeho tvar, nepravidelný šestiboký hranol. Díky tomuto nepravidelnému tvaru je moûné hex umístit i do témìø rovnobìûné pukliny. Puklina mu však musí „padnout na tìlo”. Aby se hex v rovnobìûné puklinì kvalitnì vzpøièoval, je dobré, aby smyèka v hexu byla z umìlého vlákna. Nìkdy pouûívaná ocelová lanka vkliòovatelnost hexu spíše kazí. Hex je v souèasnosti na ústupu a je nahrazován populárními friendy. Http 29. JK

HE£M STRA¯ACKI (firefighter’s helmet) Œrodek ochrony indywidualnej, uzbrojenie (wyposa¿enie) osobiste stra¿aka, ochronne nakrycie g³owy przeznaczone do stosowania podczas akcji ratowniczo-gaœniczych, […] æwiczeñ itp. MSP 1990, s. 82. hasièská pøilba syn. hasièská helma Ochrana hlavy hasièù pøi poûáru, chránící hasièe pøed zranìním hlavy. VSPO 3.1.7. GB

(helicopter, chopper) syn. œmig³owiec ¿arg. œmig³o Statek powietrzny o napêdzie silnikowym, wyposa¿ony w obracaj¹ce siê w p³aszczyŸnie poziomej œmig³o, startuj¹cy i l¹duj¹cy pionowo. Jeden z najszybszych i najskuteczniejszych œrodków transportu, pozwalaj¹cy w górach podj¹æ dzia³a-

HELIKOPTER

(haemoglobinurgia) Wystêpowanie hemoglobiny w moczu w wyniku hemolizy krwinek czerwonych i wzrostu poziomu wolnej hemoglobiny w osoczu (hemoglobinemia). Ze wzglêdu na przyczyny wyró¿nia siê: hemoglobinuriê toksyczn¹ (zatrucia benzenem, o³owiem, anilin¹, fosforem, sulfonamidami, jadami wê¿ów i inne) oraz napadow¹, powstaj¹c¹ nagle, np. pod wp³ywem zimna, du¿ego wysi³ku (hemoglobinuria marszowa) lub z bli¿ej nieznanych przyczyn. Nastêpstwa hemoglobinurii zale¿¹ od przyczyny i nasilenia. D³ugotrwa³a hemoglobinuria ³¹czy siê zawsze ze znaczn¹ niedokrwistoœci¹ i wyczerpaniem czynnoœci erytroblastycznej szpiku. MEM1 1982. hemoglobinurie Pøítomnost hemoglobinu v moèi v dùsledku nadmìrné hemolýzy (a následné hemoglobinemie), ta mùûe být jednorá-

HEMOGLOBINURIA

hiperglikemia

zová (potransfuzní reakce) nebo mùûe být projevem hemolytické anemie (paroxysmální noèní hemoglobinurie, chladová hemoglobinurie). Rozsáhlejší hemoglobinurie mùûe poškodit ledviny. Moè je tmavá podobnì jako pøi hematurii. VLS 2009. JK (hyperglycaemia) Podwy¿szenie stê¿enia glukozy we krwi powy¿ej normy fizjologicznej, tj. powy¿ej 80–120 mg/100 ml. Hiperglikemia wystêpuje przejœciowo po spo¿yciu glukozy lub wêglowodanów, albo utrzymuje siê wskutek niedoboru insuliny czy wzmo¿onego wydzielania hormonów zwiêkszaj¹cych poziom glukozy we krwi. Hiperglikemia wystêpuje w cukrzycy pierwotnej i wtórnej. Mo¿e te¿ pojawiaæ siê w przebiegu ciê¿kich zaka¿eñ, po zabiegach chirurgicznych i w ci¹¿y. Szkodliwa dla organizmu jest nie sama hiperglikemia, lecz towarzysz¹ce jej zaburzenia, np. œpi¹czka hiperglikemiczna. MEM1 1982. hyperglykemie Vysoká hladina (koncentrace) glukosy v krvi. Nejèastìjší pøíèinou je diabetes mellitus, pøi nìmû buòky nejsou schopny pøi nedostatku inzulinu èi inzulinové rezistenci glukosu zpracovat a vyuûít jako zdroj energie. Hyperglykemie mùûe vzniknout rovnìû vzácnìji, napø. pøi nadprodukci glukagonu, glukokortikoidù, výrazné aktivaci sympatoadrenálního systému. VLS 2009. JK HIPERGLIKEMIA

(hypercapnia) Zwiêkszona zawartoœæ dwutlenku wêgla we krwi; bywa nastêpstwem znacznego upoœledzenia wentylacji p³uc (pêcherzykowej) i usuwania dwutlenku wêgla z ustroju. Dzia³a depresyjnie na oœrodkowy uk³ad nerwowy i prowadzi do kwasicy oddechowej. MEM1 1982. HIPERKAPNIA

138

hipertermia

hyperkapnie Zvýšení parciálního tlaku oxidu uhlièitého (paCO2) v arteriální krvi. Vzniká pøi závaûné poruše alveolární ventilace, zejména pøi tìûších obstrukèních chorobách. Hyperkapnie permisivní je stav, kdy je mechanicky ventilovaný pacient úmyslnì hypoventilován buï sníûením dechové frekvence, nebo dechového objemu. U stavù, které se vyznaèují závaûnou bronchiální obstrukcí a hyperinflací plic (napø. astma), se tím získá více èasu na výdech, èímû se zabrání nebezpeènému nárùstu tlaku uvnitø plicních sklípkù a vývoji tzv. auto-PEEPu. VLS 2009. JK (hyperthermia) syn. przegrzanie Podwy¿szenie ciep³oty cia³a w nastêpstwie zachwiania równowagi miêdzy iloœci¹ ciep³a produkowanego przez ustrój lub dop³ywaj¹cego z zewn¹trz a mo¿liwoœci¹ oddania tego ciep³a. Przegrzanie powstaje w skutek nadmiernej temperatury otoczenia, podwy¿szaj¹cej granicê wydolnoœci termoregulacji lub w czasie chorób (przewa¿nie zakaŸnych), w których wystêpuj¹ zaburzenia dzia³ania oœrodka termoregulacji na tle toksycznym. Niekiedy przegrzanie wytwarzane jest sztucznie w celu wzmo¿enia odpornoœci ustroju. MEM2 1982. hypertermie syn. pøehøátí Zvýšení vnitøní teploty tìla nad normální rozmezí. Je výsledkem nepomìru mezi tvorbou tepla v organismu (svalová èinnost a metabolismus) a jeho ztrátami (teplota okolí, pocení, obleèení apod.). Kromì horeèky vzniká hypertermie pøi pøehøátí (úûeh, úpal, insolace), poruchách øízení tìlesné teploty, nìkterých hormonálních chorobách. Dochází k poruchám mozku, krevního obìhu, ledvin aj. VLS 2009. JK

HIPERTERMIA

hiperwentylacja

(hyperventilation) Zwiêkszona wentylacja p³uc. Jest zwykle nastêpstwem zwiêkszonego zapotrzebowania ustroju na tlen i pobudzenia oœrodków oddechowych za poœrednictwem chemoreceptorów. Hiperwentylacja wysi³kowa mo¿e przekraczaæ 120 l/min. Charakteryzuje siê wzrostem objêtoœci oddechów, co jest sytuacj¹ optymaln¹, zapewniaj¹c¹ bardzo niewielki wzrost pracy oddechowej. Hiperwentylacja dowolna nie wynika z potrzeb metabolicznych ustroju, prowadzi do hipokapni. MEM2 1982. hyperventilace Zvýšená ventilace vedoucí k poklesu arteriální tenze oxidu uhlièitého (pCO2) pod normální rozmezí, tj. k hypokapnii. K hyperventilaci vede dráûdìní dechových center v CNS, nìkteré otravy (iniciální fáze otravy salicyláty), horeèka, psychické stavy, popøípadì hypoxemie. Èistá hypokapnie zpùsobuje respiraèní alkalózu (se sníûenou koncentrací ionizovaného kalcia a s následnou zvýšenou neuromuskulární dráûdivostí – tetanií). VLS 2009. JK HIPERWENTYLACJA

(hypoglycaemia) Obni¿enie stê¿enia glukozy we krwi poni¿ej normy fizjologicznej, tj. poni¿ej 80–120 mg/100 ml. Przy obni¿eniu glukozy poni¿ej 70 mg/100 ml dochodzi do znacznego os³abienia, zawrotów g³owy i uczucia g³odu. Przy obni¿eniu poni¿ej 50–40 mg/100 ml pojawiaj¹ siê objawy zaburzeñ czynnoœci mózgu. Jest to nieswoisty zespó³ objawów rozpoczynaj¹cych siê ogólnym podnieceniem, lêkiem, uczuciem g³odu, czêstoskurczem, zaczerwienieniem lub zbledniêciem twarzy, obfitym poceniem, obni¿eniem napiêcia miêœni, obni¿eniem temperatury cia³a, w koñcu drgawkami i utrat¹ przytomnoœci (wstrz¹s hipoglikemiczny). MEM1 1982. HIPOGLIKEMIA

139

hipotermia

hypoglykemie Nízká koncentrace krevního cukru (glukosy). Vede k závaûným poruchám èinnosti mozku, který je na pøívodu cukru krví závislý. K pøíznakùm patøí slabost, hlad, tøes, studený pot, zmatenost aû bezvìdomí (hypoglykemické kóma), nìkdy i s køeèemi. Nejèastìji k hypoglykemii dochází pøi léèbì cukrovky pøedávkováním inzulinu nebo perorálních antidiabetik. První pomocí i léèbou, která zlepší stav takøka okamûitì, je podání glukosy, eventuálnì glukagonu. VLS 2009. JK HIPOKAPNIA

(hypocapnia) syn. hipo-

karbia Zmniejszona zawartoœæ dwutlenku wêgla we krwi. Jest z regu³y nastêpstwem hiperwentylacji, nieuzasadnionej potrzebami metabolicznymi ustroju. Brak dzia³ania dwutlenku wêgla pobudzaj¹cego oddychanie mo¿e prowadziæ do okresowego bezdechu, a ponadto do odruchowego niedokrwienia mózgu i zasadowicy oddechowej z niskim zasobem zasad. MEM1 1982. hypokapnie Sníûení parciálního tlaku oxidu uhlièitého (paCO2) v arteriální krvi v dùsledku rychlejšího a hlubšího dýchání v klidu (hyperventilace), napø. pøi hysterii, horeèce nebo pøi nìkterých plicních chorobách s hypoxemií (která stimuluje hyperventilaci). Hypokapnie zpùsobuje úbytek kyselých látek v krvi – respiraèní alkalózu, projevující se tetanií (brnìním svalù aû jejich køeèemi). VLS 2009. JK HIPOTERMIA (hypothermia) Obni¿enie ciep³oty cia³a poni¿ej normy fizjologicznej w wyniku ujemnego bilansu cieplnego: iloœæ ciep³a wytwarzanego w wyniku przemian metabolicznych jest mniejsza ni¿ iloœæ ciep³a traconego przez

hydrant

140

hydrant wewnêtrzny

organizm MEM1 1982. hypotermie Pokles tìlesné teploty jako následek nadmìrných ztrát tepla pod 35 °C. Nejèastìjší pøíèinou je vliv nepøíznivých zevních podmínek (mrazivé a vìtrné prostøedí, vdechování studeného vzduchu, pobyt ve studené vodì, sníûení metabolismu, intoxikace, trauma atd,). VLS 2009. JK

klucz do hydrantów nadziemnych, s³u¿¹cy do otwierania i zamykania zaworów oraz szybkiego i bezpiecznego odkrêcania i zakrêcania nasad hydrantów. Http 287. nadzemní hydrant Hydrant s jedním nebo s více výstupy nad úrovní terénu, trvale napojený na tlakové vodovodní potrubí, slouûící pro poûární zásah (viz ISO 8421-4). VSPO 4.4. GB

(hydrant) Urz¹dzenie przeciwpo¿arowe, umo¿liwiaj¹ce bezpoœredni pobór wody z g³ównych przewodów sieci wodoci¹gowej, pozwalaj¹ce na podjêcie akcji gaœniczej. MSP 1990, s. 83. hydrant 1. Zaøízení umístìné na vodovodním potrubí, slouûící k napojení hasièské zásahové hadice a následnému hašení poûáru. Http 11. 2. Ventil vsazený do vodovodního øádu umoûòující napojení hasièské techniky a tím zajištìní stálé dodávky vody pro poûární jednotku. PPO 2012, nr 4, s. 33. GB

PODZIEMNY (ground hydrant) 1. Hydrant przeciwpo¿arowy podziemny s³u¿y do poboru wody z ruroci¹gów ogólnego przeznaczenia w celach gaœniczych i gospodarczych. Hydrant zabudowuje siê na ruroci¹gach poziomych w pozycji pionowej. Do obs³ugi hydrantów podziemnych wykorzystuje siê klucze do hydrantów podziemnych, przeznaczone do otwierania i zamykania zasuw i zaworów, a tak¿e stojaki hydrantowe, przeznaczone do poboru wody z hydrantów podziemnych. Https 12. 2. W przypadkach, gdy zainstalowanie hydrantów nadziemnych jest szczególnie utrudnione lub niewskazane, dopuszcza siê instalowanie hydrantów podziemnych o œrednicy nominalnej DN 80. RMSWiA 2009/24.07. podzemní hydrant Je to hydrant trvale napojený na tlakové vodovodní potrubí, který je chránìn deskou èi krytem na úrovni terénu, slouûící pro poûární zásah (ISO 8421-4). VSPO 4.3. GB

HYDRANT

HYDRANT NADZIEMNY (pillar hydrant) syn. hydrant 1. Rodzaj hydrantu usytuowany na ruroci¹gu nad poziomem ziemi. Zgodnie z Rozporz¹dzeniem Ministra Spraw Wewnêtrznych i Administracji z dnia 24 lipca 2009 r. w sprawie przeciwpo¿arowego zaopatrzenia w wodê oraz dróg po¿arowych na sieci wodoci¹gowej przeciwpo¿arowej stosuje siê hydranty zewnêtrzne nadziemne o œrednicy nominalnej DN 80. Http 287. 2. Hydrant nadziemny przeznaczony jest do pobierania z sieci wodoci¹gowej wód pitnych i nieuzdatnionych o ciœnieniu max. 1,6 MPa. Do obs³ugi hydrantu nadziemnego wykorzystuje siê dodatkowo

HYDRANT

(fire hydrant box) Urz¹dzenie przeciwpo¿arowe umieszczone na sieci wodoci¹gowej wewnêtrznej, wyposa¿one w sprzêt po¿arniczy (wê¿e i pr¹downice) i umo¿liwiaj¹ce podjêcie akcji gaœniczej. MSP 1990, s. 82. HYDRANT WEWNÊTRZNY

hydronetka

141

vnitøní hydrant Vnitøní nástìnné hydranty jsou zpravidla vybaveny veškerým pøíslušenstvím (hadice, proudnice) a jsou okamûitì pouûitelné. Http 326. GB HYDRONETKA

(hand-pump extingui-

sher) Podrêczny sprzêt po¿arniczy gaœniczy

hydronetka

uruchamiany rêcznie, s³u¿¹cy do zwalczania po¿aru w zarodku, œrodek gaœniczy (woda) wyrzucany jest ze zbiornika hydronetki za pomoc¹ ss¹co-t³ocz¹cej pompy rêcznej. MSP 1990, s. 84. tømenové èerpadlo Pøenosné dvojèinné ruèní èerpadlo s krátkou hadicí a hubicí. VSPO 3.4.6. GB

identyfikacja

142

imisja zanieczyszczeñ

I (identification) Stwierdzenie to¿samoœci, dokonuje siê w oparciu o dane osoby zawarte w dokumentach. Podstawowe dane niezbêdne do stwierdzenie to¿samoœci to: – imiê i nazwisko, – imiona rodziców, – data i miejsce urodzenia, – adres zamieszkania. Kraw-Kam-Korz 2000. prokázání totoûnosti Prokázání jména, popøípadì jmen, pøíjmení, data narození a v pøípadì potøeby také adresy místa trvalého pobytu, adresy místa pobytu nebo adresy bydlištì v zahranièí, rodného èísla a státní pøíslušnosti. Rozsah a zpùsob zjišÙování osobních údajù musí být pøimìøené úèelu zjišÙování totoûnosti. Zákon è. 273/2008, § 63, odst. 1. JM-B IDENTYFIKACJA

(drowning person recognition) syn. rozpoznanie ton¹cego Orientacja, w jakim stanie jest ton¹cy. Identyfikacja ton¹cego polega na ocenie ruchów ramion i nóg k¹pi¹cego siê, pozycji jego cia³a, ruchów w wodzie i oddechu. Trzeba zwróciæ uwagê, czy jest on wyczerpany, ranny, w panice, nieprzytomny, nieoddychaj¹cy lub wymiotuj¹cy. Mo¿e on byæ spokojny, ale nie jest w stanie sobie pomóc ze wzglêdu na uraz, skurcze lub s³abe umiejêtnoœci p³ywackie. Mich-Mich 2011, s. 287. rozpoznání tonoucího Rozpoznávání situací ohroûujících tìlesné zdraví plavce a pøedevším neobvyklý zpùsob plavcova chování ve vodì, který je podmínìn jeho indispozicí a který ho IDENTYFIKACJA TON¥CEGO

mùûe pøivést k utonutí. Je to také schopnost rozpoznat chování tonoucího od osob, které plavou nebo si jen hrají ve vodì. AW (puncture needle) Sprzêt medyczny, s³u¿¹cy do wykonywania zastrzyków lub do pobierania materia³u do badañ. Jest to cienka rurka metalowa, ostro zakoñczona z jednej strony, a z drugiej strony maj¹ca nasadkê pasuj¹ca do strzykawki lub innego przyrz¹du, z którego wstrzykuje siê leki albo roztwory. MEM1 1982. injekèní jehla Zdravotnická pomùcka. Jedná se o dutou jehlu, která je bìûnì pouûívána s injekèní støíkaèkou pro vstøíknutí látky do tìla. Pouûívá se také jak k odbìru kapalných vzorkù z tìla, napø. krve z ûíly jejím napíchnutím, tak i k rychlé aplikaci léku nebo pro aplikaci lékù, které nejsou vstøebatelné jinou cestou, jako napø. inzulin. Http 231. JK IG£A DO INIEKCJI

(ambient concentration) Iloœæ danego zanieczyszczenia py³owego lub gazowego w jednostce objêtoœci powietrza (inaczej: stê¿enie zanieczyszczeñ lub poziom substancji w powietrzu). Stê¿enia zanieczyszczeñ s³u¿¹ do oceny stopnia zanieczyszczenia powietrza poprzez porównanie ich z dopuszczalnymi poziomami substancji w powietrzu. Poziom substancji w powietrzu jest to stê¿enie substancji w powietrzu w odniesieniu do ustalonego czasu lub opad takiej substancji w odniesieniu do ustalonego czasu i powierzchni. Ustawa 2001/27.04. imisní zneèištìní ovzduší Zneèištìní ovzduší vyjádøené hmotnostní IMISJA ZANIECZYSZCZEÑ

infekcja

koncentrací zneèišÙující látky nebo stanovené skupiny zneèišÙujících látek. Zákon è. 86/2002, TSPzOKRaPOS 2009. JM-B (infection) syn. zaka¿enie Wtargniêcie drobnoustrojów chorobotwórczych do organizmu. Miejsce wtargniêcia drobnoustrojów nazywa siê wrotami zaka¿enia. Nastêpstwa infekcji mog¹ byæ ró¿ne. Niekiedy si³y obronne ustroju doprowadzaj¹ do zniszczenia zarazków ju¿ we wrotach zaka¿enia, bezpoœrednio po ich wtargniêciu. Jeœli to nie nast¹pi³o, drobnoustroje mog¹ siê rozmna¿aæ we wrotach zaka¿enia. MEM1 1982. infekce syn. nákaza Proniknutí choroboplodných zárodkù (bakterií, virù, chlamydií, ricketsií, plísní) do organismu. Pøíslušné mikroorganismy vnikají do tìla rùznými zpùsoby. V organismu se pomnoûí a po urèité dobì nutné k rozvoji onemocnìní se objevují pøíznaky více èi ménì typické pro danou infekci, související rovnìû s poškozením orgánù, které patogen napadá. Nakaûený jedinec mùûe choroboplodné zárodky vyluèovat a mùûe tak nakazit jiné osoby. VLS 2009. JK INFEKCJA

(infrastructure) W odniesieniu do ca³ego kraju to podstawowy sk³adnik gospodarki (transport, handel itd.) i instytucji pañstwowych (jak np. wojsko, s³u¿ba zdrowia, oœwiata). Jest to zbiór podstawowych budowli i urz¹dzeñ niezbêdnych do funkcjonowania jako ca³oœci gospodarki i spo³eczeñstwa. Http 316. infrastruktura Komplex výrobních, nevýrobních, telekomunikaèních, dopravních zaøízení a prostøedkù, organizaèních a øídicích vazeb k zajištìní funkcí národního hospodáøství, fungování státní správy a samospráINFRASTRUKTURA

143

infuzja

vy a pro zajištìní obrany státu. OVKIvEUT 2009. JM-B (critical infrastructure) Systemy oraz wchodz¹ce w ich sk³ad powi¹zane ze sob¹ funkcjonalnie obiekty, w tym obiekty budowlane, urz¹dzenia, instalacje, us³ugi kluczowe dla bezpieczeñstwa pañstwa i jego obywateli oraz s³u¿¹ce zapewnieniu sprawnego funkcjonowania organów administracji publicznej, a tak¿e instytucji i przedsiêbiorców. Infrastruktura krytyczna obejmuje systemy: a) zaopatrzenia w energiê i paliwa, b) ³¹cznoœci i sieci teleinformatycznych, c) finansowe, d) zaopatrzenia w ¿ywnoœæ i wodê, e) ochrony zdrowia, f) transportowe i komunikacyjne, g) ratownicze, h) zapewniaj¹ce ci¹g³oœæ dzia³ania administracji publicznej, i) produkcji, sk³adowania, przechowywania i stosowania substancji chemicznych i promieniotwórczych, w tym ruroci¹gi substancji niebezpiecznych. PPzZZK 2008, Nowak 2005. kritická infrastruktura Kritickou infrastrukturou se rozumí výrobní i nevýrobní systémy, jejichû nefunkènost by mìla váûné dopady na bezpeènost, ekonomiku a zachování nezbytného rozsahu dalších základních funkcí státu pøi krizových situacích. TSPzOKØaPOS 2004. JM-B INFRASTRUKTURA KRYTYCZNA

(infusion) syn. wlew Wprowadzenie do organizmu wiêkszych iloœci p³ynu drog¹ pozaustn¹. W zale¿noœci od miejsca wprowadzenie p³ynu rozró¿nia siê infuzjê podskórn¹, do¿yln¹ i doodbytnicz¹. Zale¿nie od sposobu wpro-

INFUZJA

instalacja gazowa

144

wadzenia wyró¿nia siê infuzjê szybk¹ i infuzjê kroplow¹ (kroplówka). Infuzja doodbytnicza najczêœciej ma charakter czyszcz¹cy (lewatywa). MEM1 1982. infuze slang. kapaèka Podávání tekutin do ûíly. Mùûe slouûit k dodání tekutin a ûivin nebo k podávání lékù. K infuzi mùûe být pouûita povrchová ûíla horní konèetiny nebo hluboká ûíla zejména k dlouhodobým infuzím velkého mnoûství tekutiny a výûivných látek. VLS 2009. JK INSTALACJA GAZOWA

(gas system, gas

fittings) Uk³ad przewodów gazowych w budynku wraz z armatur¹, wyposa¿eniem i urz¹dzeniami gazowymi, rozpoczynaj¹cy siê na kurku g³ównym i zakoñczonych urz¹dzeniami gazowymi. Definicja instalacji gazowej podana w rozporz¹dzeniu w sprawie warunków technicznych dla budynków nieco siê ró¿ni, np. do instalacji gazowej wlicza siê dodatkowo przewody odprowadzaj¹ce spaliny z urz¹dzeñ gazowych. PN-M-34507. odbìrné plynové zaøízení syn. OPZ Plynové zaøízení, které zaèíná hlavním uzávìrem plynu a konèí plynovými spotøebièi. Souèástí odbìrného plynového zaøízení jsou, kromì hlavního uzávìru, domovní regulátor tlaku plynu, domovní plynovod, regulátory pøed plynomìry a spotøebièi a spotøebièe plynu. Na OPZ jsou umístìny plynomìry, které však nejsou jeho souèástí, protoûe patøí dodavateli plynu. Http 270. JM-B (exhaust gas system) Kompletna instalacja s³u¿¹ca do odprowadzania produktów spalania z urz¹dzenia grzewczego na zewn¹trz budynku, sk³ada siê z czopucha i przewodu spaliINSTALACJA SPALINOWA

instrukcja bezpieczeñstwa po¿arowego

nowego. Http 190. spalinová cesta Souhrnné oznaèení pro vedení spalin od kouøového hrdla spotøebièe paliv do volného ovzduší. Spalinová (kouøová) cesta je zpravidla tvoøena prùduchem kouøovodu, sopouchem a prùduchem komína, popøípadì komínovým nástavcem. Http 191. JM-B INSTALACJA MOWA

SYGNALIZACYJNO-ALAR -

(fire protection system, alarm

system) Rozumie siê przez to instalacjê automatycznego wykrywania i przekazywania informacji o po¿arze. RMSW 1992. zaøízení elektrické poûární signalizace Je to soubor hlásièù poûáru, ústøeden a doplòujících zaøízení, vytváøejících systém, kterým se akusticky i opticky signalizuje. SBAHPAOP 1985, s. 421. GB INSTRUKCJA BEZPIECZEÑSTWA PO¯A-

(fire safety instructions) Podstawowy dokument operacyjny obiektu, zak³adu pracy, urz¹dzenia specjalnego lub obszaru leœnego uwzglêdniaj¹cy wszelkie elementy i czynniki systemu operacyjnego ochrony przeciwpo¿arowej, opracowany na podstawie przeprowadzonego studium operacyjno-taktycznego i zawieraj¹cy informacje pozwalaj¹ce na podejmowanie trafnych decyzji podczas dzia³añ bojowych. MSP 1990, s. 153. poûární plán Jeden ze základních dokumentù poûární ochrany organizace. Jeho úèelem je obeznámit osoby povìøené péèí o poûární ochranu organizace s uspoøádáním a poûárním rizikem všech objektù a zaøízení organizace, ale i s moûností hasebního postupu v pøípadì poûáru a zajištìním rychlého a úspìšného zásahu jednotek poûární ochrany pøi zdolávání poûáru. Souèástí ROWEGO

IMiGW – PIB

145

poûárního plánu je hasební plán. Podrobnosti o poûárním plánu obsahuje zvláštní smìrnice ministerstva vnitra. SBAHPAOP 1985, s. 260. GB INSTYTUT

METEOROLOGII

I

GOSPO-

DARKI WODNEJ – PAÑSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY (Institute of Meteorology and Water Management – National Research Institute) syn. IMiG Jednostka badawczo-rozwojowa utworzona na mocy uchwa³y nr 338/72 Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1972 r. w sprawie po³¹czenia Pañstwowego Instytutu Hydrologiczno-Meteorologicznego z Instytutem Gospodarki Wodnej, dzia³aj¹ca na podstawie ustawy z dnia 25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo-rozwojowych. Nadzór nad Instytutem sprawuje Minister Œrodowiska. Do podstawowych statutowych zadañ Instytutu nale¿y prowadzenie prac naukowo-badawczych oraz s³u¿b pañstwowych w dziedzinach: meteorologii, hydrologii, oceanologii, gospodarki i in¿ynierii wodnej, jakoœci zasobów wodnych, gospodarki œciekowej i utylizacji osadów œciekowych. Celem dzia³ania Instytutu jest zaspokajanie potrzeb spo³eczeñstwa, gospodarki narodowej i obronnoœci Pañstwa w zakresie jego dzia³ania. Cel ten Instytut realizuje przez prowadzenie prac badawczych, rozwojowych, wdro¿eniowych oraz przez utrzymanie sieci obserwacyjno-pomiarowej, prowadzenie obserwacji i pomiarów, opracowywanie prognoz i ekspertyz. Http 181. Èeský hydrometeorologický ústav syn. ÈHMÚ Organizace zabývající se zejména pøedpovìdní a výstraûnou sluûbou ohlednì poèasí a dalšími sluûbami v oborech meteorologie, klimatologie, hydrologie nebo letecké meteorologie. Za daných situací vydává varování (napø. pøed silným vì-

interwencja policyjna

trem), varuje obyvatele pøed povodnìmi vydáváním stupòù povodòové aktivity (SPA) atd. Provádí také výzkum a modelování atmosféry a klimatu. Základním úèelem této pøíspìvkové organizace je vykonávat funkci ústøedního státního ústavu Èeské republiky pro obory èistota ovzduší, hydrologie, jakost vody, klimatologie a meteorologie jako objektivní odborné sluûby poskytované pøednostnì pro státní správu. Http 11. JM-B (insulin) Jest hormonem produkowanym przez komórki beta trzustki. Insulina wp³ywa na przemiany wêglowodanowe, lipidowe i bia³kowe, jest bardzo istotnym hormonem anabolicznym reguluj¹cym prawid³owy metabolizm ustroju. Http 188. inzulín Hormon slinivky bøišní tvoøený v Langerhansových ostrùvcích v tzv. beta buòkách. Peptid tvoøený dvìma øetìzci spojenými C-peptidem. Je dùleûitý pro udrûování pøimìøené glykemie a pro správný prùbìh látkové pøemìny, ovlivòuje i metabolismus bílkovin a tukù. Http 41. ST INSULINA

INTERWENCJA POLICYJNA (police intervention) Niezw³oczne przybycie policjantów na miejsce zaistnia³ego zdarzenia i podjêcie wszelkich mo¿liwych czynnoœci w granicach prawa, zmierzaj¹cych w celu ustalenia charakteru, rodzaju i okolicznoœci powsta³ego zdarzenia oraz przedsiêwziêcie czynnoœci przywracaj¹cych naruszony porz¹dek prawny. Kraw-Kam-Korz 2000. policejní opatøení Opatøení provádìné Policií Èeské republiky k zajištìní vnitøního poøádku a bezpeènosti (veøejného poøádku). Http 212. JM-B

interwencyjne dzia³ania ratownicze

INTERWENCYJNE

DZIA£ANIA

146

RATOW-

emergency rescue operations) Prowadzone w strefie zagro¿enia lub strefie dzia³añ ratowniczych w celu realizowania czynnoœci ratowniczych oraz zapewnienia bezpieczeñstwa ratownikom. Kierowaniu interwencyjnemu podlegaj¹ si³y nieprzekraczaj¹ce wielkoœci¹ jednej kompanii. Kierowanie interwencyjne s¹ zobowi¹zani przej¹æ ratownicy z jednostek ochrony przeciwpo¿arowej, posiadaj¹cy kwalifikacje do kierowania dzia³aniem ratowniczym, w³aœciwi ze wzglêdu na obszar chroniony. RMSWiA 2011, §23. nouzové záchranné práce Záchrannými pracemi jsou èinnosti k odvrácení nebo omezení bezprostøedního pùsobení rizik vzniklých mimoøádnou událostí, zejména ve vztahu k ohroûení ûivota, zdraví, majetku nebo ûivotního prostøedí, a vedoucí k pøerušení jejich pøíèin. Záchranné práce se provádí bezprostøednì nebo nejpozdìji v okamûiku, kdy je to moûné s ohledem na ûivoty a zdraví zasahujících osob, napø. vzájemné jištìní záchranáøù pøi povodních. Za záchranné práce lze povaûovat i èinnosti, které umoûòují vytvoøení pøimìøených bezpeènostních podmínek pro ochranu zasahujících osob. Zákon è. 239/2000, § 2, písm. C. MB NICZE (

(intubation) Wprowadzenie do tchawicy przez nos lub usta rurki gumowej albo z tworzywa sztucznego. Celem intubacji jest zapewnienie dro¿noœci dróg oddechowych podczas ogólnego znieczulenia lub reanimacji. MEM1 1982. intubace Zavedení endotracheální rourky (trubièky) do prùdušnice, které umoûòuje mechanickou ventilaci, odsávání sekretù a zabraòuje aspiraci. Intubace je moûná cesINTUBACJA

inwersja temperatury

tou orotracheální (ústy) nebo nazotracheální (nosem). VLS 2009. JK (temperature inversion) syn. inwersja termiczna, inwersja To w meteorologii zjawisko atmosferyczne polegaj¹ce na wzroœcie temperatury powietrza wraz z wysokoœci¹. W normalnych warunkach w najni¿szej czêœci atmosfery, troposferze, powietrze bli¿ej powierzchni ziemi jest cieplejsze ni¿ wy¿ej. Dzieje siê tak dlatego, ¿e powietrze ogrzewa siê od nagrzanej powierzchni ziemi, a tak ogrzane powietrze unosi siê do góry w wyniku konwekcji. Unosz¹ce siê powietrze och³adza siê w wyniku przemiany adiabatycznej. Czasami w wyniku zjawisk zachodz¹cych w atmosferze dochodzi do odwrotnego uk³adu temperatur ni¿ zazwyczaj. Zjawisko to mo¿e wywo³ywaæ inne efekty w atmosferze, które mog¹ byæ widoczne, np. gromadzenie siê mg³y lub ró¿nice w zanieczyszczeniu atmosfery. Ze wzglêdu na wysokoœæ wystêpowania inwersje dzieli siê na inwersje w atmosferze swobodnej (górne) oraz inwersje przyziemne (dolne). Te dwa rodzaje dzieli siê dalej. Inwersje w atmosferze swobodnej: – osiadania – powstaje w efekcie osiadania mas powietrza w wy¿u. Górne warstwy powietrza przemieszczaj¹c siê w dó³, sprê¿aj¹ siê, a zatem zwiêksza siê ich temperatura i w œrednich wysokoœciach powstaje warstwa powietrza cieplejszego ni¿ powietrze poni¿ej, – turbulencyjna – powstaje na skutek mieszania siê powietrza wywo³anego silnymi zawirowaniami powietrza. Zawirowania te mog¹ tworzyæ siê na nierównoœciach terenowych lub przy silnym wietrze, – frontowa – wystêpuje we frontach atINWERSJA TEMPERATURY

inwersja temperatury

mosferycznych, zw³aszcza we froncie ciep³ym, gdy masa ciep³ego powietrza wœlizguje siê na masê powietrza zimnego. Na styku tych mas, obecna jest warstwa inwersji, – pasatowa – wystêpuje w pobli¿u zwrotników, gdzie zachodz¹ silne pr¹dy zstêpuj¹ce. Opadaj¹c, powietrze szybko siê ogrzewa, co powoduje efekt analogiczny do inwersji osiadania, – tropopauzy – zatrzymanie spadku temperatury z wysokoœci¹ spowodowane kontaktem z cieplejsz¹ stratosfer¹. Inwersje przyziemne: – radiacyjna – powstaje podczas bezwietrznych i bezchmurnych nocy, g³ównie po zachodzie s³oñca. Po dniu pod³o¿e i powietrze przy ziemi jest ogrzane, pod³o¿e wypromieniowuje (st¹d nazwa radiacyjne) swoje ciep³o do atmosfery, szybko och³adzaj¹c siê, tymczasem powietrze traci ciep³o znacznie wolniej. W warstwie tu¿ przy powierzchni, powietrze staje siê wtedy ch³odniejsze ni¿ znajduj¹ce siê ponad nim powietrze uprzednio ogrzane, – orograficzna – charakterystyczna dla dolin górskich. Jest to pewien wariant inwersji radiacyjnej, powietrze och³odzone w wyniku wypromieniowania ciep³a z ziemi sp³ywa ze zbocz górskich, na dno doliny, – adwekcyjna – powstaje, gdy nad wych³odzon¹ powierzchniê ziemi nap³ywa cieplejsze powietrze. Warstwa powietrza granicz¹ca z powierzchni¹, och³adza siê, a powietrze powy¿ej pozostaje ciep³e, – œniegowa – powstaje, gdy powietrze cieplejsze och³adza siê od œniegu. W wyniku ró¿nic w prêdkoœci rozchodzenia siê dŸwiêku w powietrzu ciep³ym i zimnym, zjawisku inwersji przyziemnej towarzyszy znacz¹cy wzrost s³yszalnoœci

147

inwersja temperatury

dalekich g³osów. Jest to zwi¹zane ze zjawiskiem refrakcji (zstêpuj¹cej). Http 235. inverze teploty vzduchu syn. teplotní inverze Meteorologický jev, kdy teplota vzduchu v nìkteré vrstvì dolní atmosféry s výškou neklesá, ale stoupá. Pro dolní vrstvy atmosféry (troposféru) je charakteristické, ûe teplota vzduchu s výškou klesá, tzn. pøi zemském povrchu je vzduch teplejší neû ve výšce. Je to zpùsobeno ohøevem o zemský povrch, který vydává teplo získané pohlceným sluneèním záøením. Pøenos tepla od zemského povrchu je provázen jevem zvaným konvekce, kdy ohøátý vzduch stoupá a na jeho místo se shora tlaèí vzduch studený. Teplota stoupajícího vzduchu klesá s klesajícím tlakem ve vìtších výškách (adiabatický dìj). V urèité výšce se kondenzací vlhkosti obsaûené ve stoupajícím vzduchu zpravidla vytváøí konvekèní oblaènost typu cumulus a cumulonimbus. Pokles teploty vzduchu v niûších vrstvách atmosféry (do výšky 11 km) èiní pøibliûnì 1 °C na 150 m výšky, tedy asi 0,65 °C na 100 m. Lokální inverze napø. v údolí mùûe být zpùsobena stékáním chladného vzduchu po svazích dolù. U dna kotliny se potom vytváøí vrstva studeného vzduchu, v níû mnohdy dochází ke kondenzaci vodní páry a vzniku mlhy nebo nízké oblaènosti. Ve vìtším mìøítku mùûe inverzi zpùsobit nasunutí teplejší masy vzduchu nad vrstvu vzduchu studeného, èímû dojde k zastavení konvekèního proudìní. Jedním z následkù inverze teploty vzduchu je výrazné zvýšení koncentrace škodlivin z výfukù a komínù v nehybné pøízemní vrstvì vzduchu. K inverzním situacím, trvajícím øadu dní, dochází zpravidla v podzimních a zimních mìsících. Charakteristická je nízká oblaènost, zahalující níûiny, zatímco vystupu-

iϾ na dno

jící horské oblasti se tìší jasnému a teplému poèasí. Na rozhraní chladné a teplé masy vzduchu (které mají rùzný index lomu pro procházející záøení) mùûe docházet k zajímavým projevùm zrcadlení, oznaèovaným jako fata morgána, èi šíøení rádiových vln odrazem o inverzní rozhraní (tzv. troposférické vedení). Inverzní situace tak bývají pro radioamatéry zajíma-

148

iϾ na dno

vou pøíleûitostí, jak zachytit signál stanic, které jsou pøi vysílání za bìûných podmínek pro velkou vzdálenost nedosaûitelné. Http 11. JK (go down, go under) Podczas zanurzenia w wodzie cia³o opada na dno. jít ke dnu Tìlo èlovìka klesá ke dnu. ST

Iή NA DNO

jama brzuszna

149

jednostka stra¿y po¿arnej

J (abdominal cavity) Jedna z jam tu³owia, znajduj¹ca siê miêdzy przepon¹ a miednic¹. bøišní dutina Bøišní dutina je ohranièena bøišní muskulaturou, bederní páteøí, kostìným pánevním kruhem a smìrem nahoru dolní plochou bránice. Vnitøní povrch dutiny bøišní je vystlán tenkou blánou, pobøišnicí (peritoneum) a vytváøí tak peritoneální dutinu. Tím je dutina bøišní rozdìlena na tøi prostory, které jsou zevnì jen tìûko odlišitelné. Http 224. ST JAMA BRZUSZNA

(nasal cavity) Pierwszy odcinek górnych dróg oddechowych, przez który powietrze wnika do p³uc, jest jam¹ zbudowan¹ z dwóch czêœci przedzielon¹ przegrod¹. nosní dutina V anatomii oznaèení pøirozeného dutého prostoru, který je ohranièen definovanými orgány èi èástmi tìla a obsahuje nìkteré orgány èi jejich èásti, prostor nad a za nosem uprostøed tváøe. Http 41. ST JAMA NOSOWA

(cave) Naturalna pusta przestrzeñ w skale o rozmiarach umo¿liwiaj¹cych jej penetracjê przez cz³owieka (o d³ugoœci ponad 10 m, krótsze to schrony). Najliczniejsze s¹ jaskinie krasowe, grawitacyjne, tektoniczne, lodowcowe, wietrzeniowo-erozyjne lub pseudokrasowe. Http 235, Rad-Par-Par 2004. jeskynì Podzemní dutina, vytvoøená pøirozenou cestou. Vzniká vìtšinou vymíláním nebo vymýváním horniny, obvykle vápence, podzemními prameny. Http 11. JK JASKINIA

JEDNOSTKA P£YWAJ¥CA (watercraft, vessel) Konstrukcja zdolna do unoszenia siê na wodzie i pod wod¹. plavidlo Kaûdý plovoucí stroj. ST JEDNOSTKA

RATOWNICZO-GAŒNICZA

PAÑSTWOWEJ STRA¯Y PO¯ARNEJ (public fire brigade) syn. JRG PSP Jednostka stra¿y po¿arnej, wchodz¹ca w sk³ad komendy powiatowej (miejskiej) PSP, do zadañ której nale¿y: organizowanie i prowadzenie akcji ratowniczo-gaœniczych w czasie walki z po¿arami, likwidacja miejscowych zagro¿eñ, wykonywanie pomocniczych czynnoœci w czasie klêsk ¿ywio³owych, likwidacja innych miejscowych zagro¿eñ przez inne s³u¿by ratownicze, wykonywanie czynnoœci ratowniczo-gaœniczych przy prowadzeniu dzia³añ w ramach pomocy wzajemnej poza w³asnym obszarem dzia³ania, przygotowanie w³asnych si³ i œrodków do wype³niania zadañ ratowniczych na przydzielonym obszarze dzia³ania, wspó³dzia³anie z innymi s³u¿bami ratowniczymi na przydzielonym obszarze dzia³ania w zakresie doskonalenia obs³ugi zdarzeñ. Http 189. poûární jednotka veøejná Hasièská jednotka zøízená zákonem, která zajišÙuje hašení, záchranné práce, jiné havarijní sluûby a za urèitých podmínek poûární preventivní sluûby pro spoleènost. VSPO 1.1.15. GB JEDNOSTKA STRA¯Y PO¯ARNEJ

(fire

brigade) Podstawowa ca³oœæ organizacyjna stra¿y po¿arnej bêd¹ca cz¹stk¹ wiêkszej struk-

jezioro krasowe

tury, która dziêki swej strukturze organizacyjnej i wyposa¿eniu jest zdolna do prowadzenia dzia³añ ratowniczo-gaœniczych. MSP1990, s. 90. poûární jednotka Organizaèní jednotka disponující trénovaným muûstvem, technikou a technickými prostøedky pro zdolávání poûárù a jiných mimoøádných událostí. VSPO 1.1.12. GB (karst lake) Rodzaj jeziora w obni¿eniu krasowym wype³nionym wod¹. Powstaje w wyniku: – podniesienia siê zwierciad³a wód podziemnych (sta³ego lub okresowego); – niedostatecznego odwodnienia polja (jezioro poljowe); – wyœcielenia dna leja krasowego osadami nieprzepuszczalnymi; – zapadniêcia siê ska³ gipsowych lub wapiennych. Http 235. krasové jezero Druh jezera, které vzniklo rozpouštìním podloûí. Krasová sníûenina je poté vyplnìna vodou. Mezi tento druh jezer patøí napø. jezera: závrtová (vzniklá ucpáním JEZIORO KRASOWE

150

jezioro polodowcowe

dna závrtu), poljová (vzniklá nedostateèným odvodnìním polje), solná (vzniklá rozpuštìním solného pnì). Http 11. JK (glacial lake) Rodzaj jeziora powsta³ego w zag³êbieniu terenu utworzonym wskutek dzia³alnoœci lodowca lub l¹dolodu, charakterystyczny dla obszarów m³odoglacjalnych. Woda tych jezior nie jest roztopow¹ wod¹ lodowcow¹, poniewa¿ ta dawno uleg³a wymianie, a nawet w pewnych przypadkach w jeziorze nigdy nie by³o wód roztopowych. W niektórych miejscach pojawi³y siê stale podmok³e obszary bagien i torfowisk. […] Formy brzegów jezior niejednokrotnie s¹ podobne do niektórych form wybrze¿a morskiego: spotyka siê tu falezy, niekiedy wa³y nadbrze¿ne, a przy ujœciach rzek delty. Http 235. ledovcové jezero Druh jezera, které vzniklo v dùsledku prohloubení zemského povrchu ledovcem. Voda v tìchto jezerech není ta, jeû by zbyla po roztáni ledovcù samotných, ponìvadû ta jiû dávno odtekla. Http 11. JK JEZIORO POLODOWCOWE

kaftan bezpieczeñstwa

151

kamizelka kuloodporna

K (straight jacket, strait jacket) Specjalny typ ubioru wykonany z mocnej i wytrzyma³ej tkaniny z rozpiêciem z ty³u oraz d³ugimi rêkawami (o wiele d³u¿szymi ni¿ rêce „u¿ytkownika”), które zawija siê wokó³ osoby krêpowanej i wi¹¿e z ty³u w supe³ (lub mocuje za pomoc¹ specjalnych pasów). Jest to jeden ze œrodków przymusu bezpoœredniego. Http 235. svìrací kazajka slang. ochranný kabátek Èást odìvu tvaru krátkého kabátu èi vesty s dlouhými rukávy fixovanými k obvodu tìla. V psychiatrii se pouûívá u rùzných duševních poruch jako jeden z tzv. omezovacích prostøedkù k zamezení volného pohybu horních konèetin a dalších projevù pacienta, a to bez souhlasu dotèené osoby, s cílem pøedejít poškození jeho samotného, okolí a zajištìní bezpeènosti a zdraví. Http 11. AZ KAFTAN BEZPIECZEÑSTWA

(kayak) Niewielka ³ódŸ turystyczna lub sportowa, napêdzana jest wios³em o dwóch piórach, nieopartym o ¿adne urz¹dzenia przymocowane do pok³adu (w odró¿nieniu od ³odzi wios³owej). Za³oga siedzi twarz¹ do kierunku p³yniêcia. Pochodzi od inuickiej (eskimoskiej) ³odzi nazywanej qajaq. Obecnie spotykana jest ogromna liczba bardzo ró¿nych, jeœli chodzi o kszta³t kad³uba i technologiê wykonania, kajaków. Najkrótsze (kajaki do rodeo – akrobacji kajakowej) maj¹ 1,7 m d³ugoœci, a najd³u¿sze (regatowe kajaki czteroosobowe) – 11 m. Przeciêtna d³ugoœæ kajaka turystycznego to 3,5–5 m, a szerokoœæ 60– KAJAK

–80 cm. Http 325. ARPDSK 2008, s. 4. kajak Malé obvykle pádlem pohánìné plavidlo pùvodem ze severských oblastí. Eskymáci je pouûívali k lovu a dopravì. K pohánìní kajaku se pouûívá oboustranné kajakáøské pádlo (tzv. dvojpádlo), na rozdíl od jednostranného pádla u kánoe. V kajaku se sedí. Uzavøený kajak se pouûívá i k sjíûdìní obtíûnì splavných tokù a v nìkterých sportovních disciplínách. Http 11. AW TERMOWIZYJNA (thermal imaging camera, TIC) syn. termowizor, kamera termiczna, kamera termograficzna, kamera podczerwieni Optoelektroniczne urz¹dzenie obrazowe, którego dzia³anie polega na przetworzeniu obrazu w podczerwieni, wysy³anego przez obiekt, na obraz wizyjny, czytelny dla obserwatora. termokamera Pøenosný technický prostøedek zachycující infraèervené záøení a zobrazující je jako tepelný obraz na katodovou trubici. VSPO 3.11.19. GB KAMERA

(bulletproof vest) Specjalny ubiór wykonany w formie mniej lub bardziej przypominaj¹cej kamizelkê, maj¹cy chroniæ przed pociskami wystrzelonymi z rêcznej broni palnej krótkoi d³ugolufowej, takiej jak rewolwer, pistolet, karabin i strzelba. Ubiory takie s¹ u¿ywane przez s³u¿by policyjne i wojskowe, s³u¿by ochrony osobistej oraz osoby prywatne (w tych krajach, gdzie zezwala na to prawo) w sytuacji, gdy mo¿e byæ KAMIZELKA KULOODPORNA

kamizelka odblaskowa

zagro¿one ich zdrowie i ¿ycie. Http 235. neprùstøelná (balistická) vesta Ochranný oblek, vìtšinou více èi ménì pokrývající trup a zhotovený z pevných materiálù, který je odolný proti støelám z ruèních palných zbraní. Http 11. AZ ODBLASKOWA (fluorescent vest, reflective safety vest) Odzie¿ ochronna z taœmami posiadaj¹cymi w³aœciwoœci odblaskowe i kolor ³atwo odró¿nialny od t³a. Popularnym przyk³adem s¹ ¿ó³te kamizelki noszone przez s³u¿by ratownicze i porz¹dkowe w wielu krajach czy kamizelki noszone przez kierowców i rowerzystów. Http 235. výstraûná reflexní vesta Vzhledovì pøipomíná klasickou vestu, jenûe tato je vyrobena z vysoce reflexního materiálu a slouûí ke zvýšení viditelnosti osoby na místech s rizikem dopravní nehody nebo jiného nebezpeèí. Http 333. AZ

KAMIZELKA

KAMIZELKA RATOWNICZO-WYRÓWNAW-

(Buoyancy Control Device) Umo¿liwia zmianê p³ywalnoœci, od ujemnej przez obojêtn¹ do dodatniej, utrzymuje nurka na powierzchni wody, najlepiej w pozycji bezpiecznej (twarz¹ do góry), pozwala wyp³yn¹æ na powierzchniê w sytuacji awaryjnej. Kamizelka ratowniczowyrównawcza jest obecnie obowi¹zkowym wyposa¿eniem ka¿dego p³etwonurka. Http 220. ûaket BCD Vesta slouûí k vyrovnání vztlaku a díky pouûití potápìèského ûaketu mùûe potápìè dofouknutím èi vyfouknutím kontrolovat svùj vertikální pohyb. Potápìèské ûakety jsou vybaveny inflátorem, D-krouûky k uchycení potápìèských doplòkù, kapsami a popruhy k upevnìní potápìèské lahve. Potápìèské ûakety se dìlí na køídla a klasické ûakety. Potápìèská køídla jsou CZA

152

kamizelka ratunkowa

oproti klasickým ûaketùm vybavena ocelovým backplatem (zádovou deskou), která umoûòuje pøipevnìní zdvojených lahví. Výhodou potápìèských køídel je moûnost snadné výmìny duše za menší èi vìtší podle potøeby a vìtší volnost pohybu (absence nafouknutých kapes v pøední èásti). Jsou vyhledávané pøedevším vyznavaèi technického potápìní. Klasické ûakety jsou zpravidla komfortnìjší, hodnì polstrované, vybavené zkracovacími a ramenními pøezkami. Díky rozloûení duše i na pøední èást jsou v profilu o nìco vìtší neû køídla. Zato ale nabízejí vìtší bezpeènost pøi nechtìném vynoøení – ûaket drûí oproti køídlu postavu potápìèe vzpøímenou. Http 133. ST RATUNKOWA (rescue jacket) syn. pas ratunkowy Kamizelka wykonana z kilku segmentów sztywnej pianki obszytej pomarañczowym materia³em lub w inny sposób, bêd¹ca na wyposa¿eniu g³ównie du¿ych jednostek p³ywaj¹cych, np. statków. Generalnie kamizelka powinna zapewniæ zachowanie pozycji pionowej z utrzymaniem ust nad powierzchni¹ wody nawet w przypadku osoby nieprzytomnej lub wyczerpanej. Takie kamizelki ratunkowe o du¿ej wypornoœci, w jaskrawym kolorze, o sztywnym ko³nierzu nazywane s¹ pasami ratunkowymi. W za³o¿onym pasie cz³owiek powinien mieæ mo¿liwoœæ wykonania bezpiecznego skoku do wody z wysokoœci minimum 4,5 m, przep³yniêcia niewielkiej odleg³oœci i wejœcia do ³odzi lub tratwy ratunkowej. Pas powinien byæ wyposa¿ony w gwizdek, lampkê z bateryjk¹, nalepki odblaskowe i proszek barwi¹cy u³atwiaj¹cy lokalizacjê ratowanego w ci¹gu dnia. Istniej¹ równie¿ pneumatyczne pasy ratunkowe zaopatrzone w wentyl do nadmuchiwania przez u¿ytkownika lub KAMIZELKA

kamizelka ratunkowa w kszta³cie...

nape³niane automatycznie (po wpadniêciu do wody automat nape³nia pas bez udzia³u cz³owieka) lub pó³automatycznie, gdy do nape³niania pasa potrzebne jest poci¹gniêcie za dŸwigniê. Http 319. záchranná vesta Krátký kabát bez rukávù s vylehèenou výplní, pøi pádu do vody pomáhá v pøetoèení na záda a límec bude drûet hlavu nad vodou. Další funkce aktivní záchrany, které nabízí plovací záchranné vesty, jsou napø. integrované postroje, límce, reflexní pásky, píšÙalka a další. Konstrukce vesty Standard zajišÙuje stabilizaci tìla v poloze na zádech s nosem a ústy vysoko na hladinou vody. Vesta je vybavena utahovacím pásem s pøezkou v oblasti hrudníku, pojišÙovacím utahovacím pásem s pøezkou v rozkroku, reflexními pruhy a signalizaèní píšÙalkou. Záchranná nafukovací vesta Pneumatic je vybavena ruèním ovládáním nafukování, je plnìna plynem CO2 a k plnému pouûití je pøipravena bìhem pìti vteøin. Http 337. ST KAMIZELKA RATUNKOWA W KSZTA£-

(rescue jacket) Kamizelka (w kszta³cie podkowy) wykonana z kilku segmentów sztywnej pianki obszytej pomarañczowym materia³em lub w inny sposób, bêd¹ca na wyposa¿eniu g³ównie du¿ych jednostek p³ywaj¹cych (np.) statków. Generalnie kamizelka powinna zapewniæ zachowanie pozycji pionowej z utrzymaniem ust nad powierzchni¹ wody nawet w przypadku osoby nieprzytomnej lub wyczerpanej. Http 319. záchranná podkova Krátký kabát ve tvaru podkovy, pøi pádu do vody pomáhá v pøetoèení na záda a límec bude drûet hlavu nad vodou. Http 337. ST CIE PODKOWY

153

kaniulacja

(canoe) syn. kanu Niewielka ³ódŸ turystyczna lub sportowa, napêdzana wios³em o jednym piórze (pagajem). Za³oga klêczy lub siedzi twarz¹ do kierunku p³yniêcia. ARPDSK 2008, s. 4. kánoe Mezi vodáky nepouûívanìjší otevøená loï na mírnìjších vodách pro dvì osoby. Do lodi se vejde bagáû, dìti, psi, takûe je ideální i pro vícedenní plavbu. Http 329. AW

KANADYJKA

KANIULA DO¯YLNA OBWODOWA (peripheral venous catherer, PVC) syn. wenflon Plastikowa rurka umieszczana tymczasowo w ¿yle, wraz z zewnêtrzn¹ czêœci¹ pozwalaj¹c¹ na przy³¹czenie strzykawki lub kroplówki. Niektóre kaniule uwalniaj¹ antykoagulant zapobiegaj¹cy powstawaniu skrzepu w œwietle rurki. Wprowadzany do ¿y³y przy pomocy stalowej ig³y. Dziêki kaniuli pacjent mo¿e otrzymywaæ do¿ylnie lekarstwa bez koniecznoœci ka¿dorazowego wykonywania nowego wk³ucia. MEM1 1982. kanyla Kovová nebo plastová trubièka umoûòující proudìní tekutin nebo vzduchu, která na rozdíl od jehly nemá hrot. Kanyla se zavádí napø. do ûíly, kde se mùûe dlouhodobìji ponechat, zejména pøi potøebì opakovaných infuzí. VLS 2009. JK

(cannulation) Wprowadzenie (i pozostawienie) kaniuli, np. w ¿yle. uzyskanie dostêpu do ¿y³y umo¿liwia podawanie leków i p³ynów infuzyjnych oraz pobieranie krwi do badañ. Http 351. kanylace Zavedení (a ponechání) kanyly, napø. v ûíle. Kanyla je trubice, která se vsouvá KANIULACJA

kapsu³ka

do tìla (lidského nebo zvíøecího), obvykle pro zavádìní nebo odstraòování tekutin nebo získávání informací. VLS 2009, http 11. JK (kapsule, cachet) Sta³a postaæ leku, przeznaczona do stosowania doustnego (z mo¿liwoœci¹ uwalniania substancji leczniczej w ró¿nych odcinkach przewodu pokarmowego). Mo¿e byæ zbudowana z ¿elatyny, skrobi lub innych polimerów organicznych. Jan-Szmi-Ziel 2001. kapsle Léková forma urèená k polykání. Vlastní lék je uloûen v ûelatinové kapsli, ta se celá spolkne a v trávicím ústrojí se rozpustí. VLS 2009. JK KAPSU£KA

(punishment) Podstawowy œrodek przymusu pañstwowego s³u¿¹cy do zwalczania przestêpstw i wykroczeñ. Kraw-Kam-Korz 2000. trest syn. sankce Uvalení nìjakého omezení, újmy, ztráty nebo bolesti, jímû oprávnìná osoba vymáhá dodrûování mravních, spoleèenských nebo právních pravidel daného spoleèenství. Smyslem trestu mùûe být náprava, odstrašení, ochrana spoleènosti nebo obnovení narušeného øádu. Http 11. JM-B KARA

(carabiner, snap hook) Pod³u¿ny, zbli¿ony rozmiarem do d³oni, metalowy pierœcieñ z otwieranym zamkiem na jednym boku, s³u¿¹cy do szybkiego i skutecznego po³¹czenia elementów. Jeden z podstawowych sk³adników sprzêtu wspinaczkowego i speleologicznego, najczêœciej fragment uk³adu asekuracyjnego. Karabinek z technicznego punktu widzenia jest ³¹cznikiem. Http 323, Fyf-Pe 2003. karabina Pevné kovové oko, uzavírané pérovým KARABINEK

154

karta alarmowa

nebo šroubovým mechanismem, které slouûí hlavnì jako spolehlivý spojovací prvek (napø. mezi horolezeckým lanem a skalní skobou). Nejèastìji se s karabinou setkáme v horolezectví, speleoalpinismu, v záchranáøství, je vyuûívána pro zajištìní pøi práci ve výškách a nad volnou hloubkou, v jachtingu a u dalších aktivit. HA 2007. JK KARALNOŒÆ (criminality, criminal liability) Jest nierozerwalnie zwi¹zana z przewinieniem, a zawinienie z umyœlnoœci¹ b¹dŸ nieumyœlnoœci¹ zachowanie. Jest to element konieczny dla bytu przestêpstw i wykroczeñ, a wyra¿a siê psychicznym stosunkiem sprawcy do pope³nionego czynu. Obejmuje œwiadomoœæ i wolê pope³niania czynu. Czyn zawieraj¹cy znamiona przestêpstwa (wykroczenia) jest zagro¿ony sankcj¹ karn¹ w myœl zasady: nie ma przestêpstwa ani wykroczenia bez kary okreœlonej w ustawie. Kraw-KamKorz 2000. trestnost èinu Posuzuje se podle zákona úèinného v dobì, kdy byl èin spáchán, podle pozdìjšího zákona se posuzuje jen tehdy, jestliûe to je pro pachatele pøíznivìjší. TZ, è. 1, hl. I, d. 2, § 2. JM-B

(firefighting chart, predetermined attendance card, fire alarm running card) Podstawowy dokument operacyjny zawieraj¹cy informacje dotycz¹ce danego obszaru oraz zwi¹zany z alarmowaniem i dysponowaniem jednostek taktycznych stra¿y po¿arnych do akcji ratowniczych. Sk³ada siê z trzech czêœci: czêœæ I zawiera informacje opisowe, czêœæ II – informacje graficzne (plan sytuacyjny), czêœæ III – instrukcjê alarmow¹ jednostek stra-

KARTA ALARMOWA

karta dojazdowa

¿y po¿arnej. MSP1990, s. 95. poplachová karta Je to karta upøesòující nezbytné podrobnosti k výjezdu. VSPO 1.1.29. GB KARTA DOJAZDOWA (dispatch card) syn. karta wyjazdowa Dokument operacyjny okreœlaj¹cy trasê dojazdu od stra¿nicy Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej do ka¿dej ulicy znajduj¹cej sjê w rejonie (sektorze) dzia³ania danej jednostki. Obecnie karty dojazdowe coraz czêœciej zastêpowane s¹ przez systemy teleinformatyczne (np. GPS). MSP 1990, s. 95–96. výjezdový lístek Karta urèující potøebné mnoûství sil a prostøedkù vysílaných k mimoøádné události, vèetnì dalších nutných informací. VSPO 1.1.3. GB

(firefighting chart, predetermined attendance card, fire alarm running card) Podstawowy dokument operacyjny zawieraj¹cy informacje dotycz¹ce miejsca, czasu i rodzaju zdarzenia, a tak¿e dane dotycz¹ce prowadzonych dzia³añ ratowniczo-gaœniczych. Obecnie kartê zdarzenia wype³nia siê na gotowym formularzu, dostêpnym w systemie SWD-ST. Karta zdarzenia sk³ada siê z dwóch czêœci: pierwsza dotyczy rodzaju zdarzenia, miejsca zdarzenia i jednostki prowadz¹cej dzia³ania; druga to karta manipulacyjna systemu SWD-ST. MSP1990, s. 95. poplachová karta Karta upøesòující nezbytné podrobnosti k výjezdu. VSPO 1.1.29. GB KARTA ZDARZENIA

(helmet) Istotny element systemu zabezpieczeñ, który zapewnia ochronê przed spadaj¹cymi kamieniami lub uderzeniem o œcianê skaln¹. Kask powinien byæ dobrze dopaKASK

155

kask wspinaczkowy

sowany i prawid³owo zapiety, ¿eby nie mo¿na go by³o zsun¹æ z g³owy ani nawet si³¹ z niej zerwaæ. Dyl¹g 2010. pøilba Jedna z nejdùleûitìjších ochranných sportovních pomùcek pøi horolezectví. Pøilba musí obepínat celou vrchní èást hlavy, dolní okraj pøilby má lemovat èelo a týl hlavy. Pásek pøilby musí být pøimìøenì utáhnutý pod bradou, aby se bránilo sesmeknutí pøilby. Http 167. JK (climbing helmet) syn. kask alpinistyczny Jest to wyspecjalizowany rodzaj kasku przeznaczony do ochrony g³owy przed urazami, które mog¹ nast¹piæ podczas uprawiania wspinaczki. Podobnie jak inne typowe kaski, kask wspinaczkowy zabezpiecza przed urazami powstaj¹cymi w wyniku uderzenia g³ow¹ o twarde pod³o¿e, w tym równie¿ o przedmioty z ostrymi krawêdziami. Musi on równie¿ zabezpieczaæ przed skutkami uderzenia niewielkimi od³amkami skalnymi poruszaj¹cymi siê z du¿¹ prêdkoœci¹. Kask wspinaczkowy powinien posiadaæ: niewielk¹ masê, odpowiedni¹ wentylacjê, wygodny system regulacji, umo¿liwiaj¹cej dopasowanie do kszta³tu g³owy, zaczepy przeznaczone do mocowania latarki czo³owej. Fyf-Pe 2003, http 323. horolezecká pøilba Jedna z nejdùleûitìjších ochranných pomùcek z výstroje horolezce. Ochraòuje hlavu, jejíû zranìní je znaènì nepøíjemné a potencionálnì vûdy velmi nebezpeèné. Horolezec je bìhem své akce v øadì situací ohroûen úderem do hlavy, jednak je to nebezpeèí pádu v èlenitém skalním terénu, kdy ztrácí moûnost ovládat polohu svého tìla a pádem mùûe být vrûen proti skále, jednak je to nebezpeèí zásahu ze shora padajícím pøedmìtem, coû je obKASK WSPINACZKOWY

katastrofa naturalna

zvláštì nepøíjemné, protoûe to je vìc, kterou èlovìk obvykle nemùûe ovlivnit a jejíû zásah neèeká a nemùûe se jí aktivnì bránit. Http 165. JK (natural disaster) 1. Zdarzenie zwi¹zane z dzia³aniem si³ natury, w szczególnoœci wy³adowania atmosferyczne, wstrz¹sy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, d³ugotrwa³e wystêpowanie ekstremalnych temperatur, osuwiska ziemi, po¿ary, susze, powodzie, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach wodnych, masowe wystêpowanie szkodników, chorób roœlin lub zwierz¹t albo chorób zakaŸnych ludzi albo te¿ dzia³anie innego ¿ywio³u. Ustawa 2002/18.04. 2. Sytuacja spowodowana przez dzia³anie si³ natury, w szczególnoœci powodzie, susze, po¿ary, wy³adowania atmosferyczne, osuwiska, zjawiska lodowe na rzekach i zbiornikach wodnych, masowe wystêpowanie szkodników, chorób roœlin i zwierz¹t albo ognisk chorób zakaŸnych ludzi, do których opanowania nie wystarczaj¹ rutynowe dzia³ania odpowiednich s³u¿b oraz niezbêdne jest uruchomienie dodatkowych si³ i œrodków. Ba-Cha-Now 2012. 3. Zdarzenie, które powoduje lub mo¿e spowodowaæ degradacjê œrodowiska, stwarzaj¹c powa¿ne niebezpieczeñstwo dla zdrowia i ¿ycia ludzi lub ¿ywych zasobów przyrody oraz dzia³alnoœci gospodarczej. STzZBN 2002. pøírodní pohroma syn. ûivelní pohroma 1. Mimoøádná událost vzniklá v dùsledku škodlivého pùsobení pøírodních sil, události, které nastávají v dùsledku pøírodních èinností a nièivì postihují pøírodu nebo spoleènost; druhy ûivelních pohrom: zemìtøesení, sesuvy, povodnì, bouøky, soKATASTROFA NATURALNA

156

k¹pielisko

peèné výbuchy. Slabý a kol. 2000, s. 54. 2. Škodlivì pùsobící síly a jevy vyvolané plošnì pøírodními vlivy, které ohroûují ûivoty, zdraví, majetek nebo ûivotní prostøedí – povodnì, záplavy, deštì, vliv snìhu, námrazy, vìtrné smrštì, sesuv pùdy, zemìtøesení apod. Do této kategorie se zatøiïují zejména události, které jsou spojeny s vyhlášením stavu nebezpeèí, stupnì povodòové aktivity apod. Http 178. JM-B (disaster) Niezamierzone, gwa³towne zniszczenie obiektu lub jego czêœci tak¿e konstrukcyjnych elementów rusztowañ, elementów urz¹dzeñ formuj¹cych, œcianek szczelnych i obudowy wykopu. Http 325. technologické pohromy Nehody v chemickém a dalším prùmyslu, indukovaná zemìtøesením (dùlní èi horské otøesy, otøesy indukované pøehradami, injektáûí tekutin do zemského nitra, èerpáním tekutin ze zemského nitra, umìlými explozemi), havárie pøi dopravì a skladování chemických materiálù, dopravní havárie, radiaèní havárie a velká zneèištìní ûivotního prostøedí. Http 105. JM-B KATASTROFA TECHNOLOGICZNA

(bathing beach) Wyznaczony uchwa³¹ rady gminy, wydzielony i oznakowany fragment wód powierzchniowych, wykorzystywany przez du¿¹ liczbê osób k¹pi¹cych siê, okreœlon¹ w uchwale rady gminy w sprawie wykazu k¹pielisk pod warunkiem, ¿e w stosunku do tego k¹pieliska nie wydano sta³ego zakazu k¹pieli. K¹pieliskiem nie jest: basen p³ywacki, basen uzdrowiskowy, zamkniêty zbiornik wodny podlegaj¹cy oczyszczaniu lub wykorzystywaniu w celach terapeutycznych, sztuczny, zamkniêty zbiornik wodny, oddzielony K¥PIELISKO

kierowanie ruchem

157

od wód powierzchniowych i wód podziemnych. Ustawa 2001/18.07. koupalištì Kaûdé vhodné místo u vody nebo na vodì, kde je dána moûnost pohybu ve vodì a na okolních prostorách na vzduchu a slunci. Http 11. ST RUCHEM (road traffic control) Zgodnie z hierarchi¹ wa¿noœci na skrzy¿owaniu to policjant jest najwa¿niejsz¹ osob¹ na nim. Wszyscy kieruj¹cy s¹ zobowi¹zani do wykonywania poleceñ wydawanych przez policjanta lub inn¹ osobê uprawnion¹ do kierowania ruchem. Sygna³y dawane przez kieruj¹cego ruchem s¹ wa¿niejsze ni¿ sygnalizacja œwietlna, znaki drogowe oraz prawo o ruchu drogowym, czyli tzw. regu³a prawej strony. Bardzo czêsto gesty, pozycja czy sygna³y podawane przez policjanta kieruj¹cego ruchem drogowym nie s¹ zrozumia³e dla wszystkich kieruj¹cych. Http 80. øízení provozu Provádìní scénáøù øízení a ovlivnìní provozu. Policista øídí provoz na pozemních komunikacích zmìnou postoje a pokyny paûí, pøitom zpravidla pouûívá smìrovku, kterou drûí v pravé ruce. Http 309. AZ KIEROWANIE

(driver) Jest to osoba uprawniona do kierowania pojazdem silnikowym. Ustawa 1997/26.04., dz. 1, art. 2, pkt 21. øidiè Úèastník provozu na pozemních komunikacích, který øídí motorové nebo nemotorové vozidlo anebo tramvaj. Øidièem je i jezdec na zvíøeti. Zákon è. 13/1997, r. 1, § 2, pkt d. JM-B KIEROWCA

KIERUJ¥CY

DZIA£ANIEM

RATOWNI-

(incident commander) syn. KDR Pierwszy przyby³y na miejsce zdarzenia CZYM

kieruj¹cy

dowódca jednostki ochrony przeciwpo¿arowej (do czasu przybycia osoby posiadaj¹cej uprawnienia do przejêcia kierowania). Kieruj¹cy dzia³aniem ratowniczym […] kieruje dzia³aniami si³ i œrodków podmiotów KSR i innych podmiotów uczestnicz¹cych w dzia³aniu ratowniczym […]. Wyró¿nia siê trzy poziomy kierowania dzia³aniem ratowniczym: a) interwencyjny […]; b) taktyczny […]; c) strategiczny. RMSWiA 2011, rozdz. 5, § 21, ust. 1; § 22, ust. 2 oraz § 23. velitel zásahu Velitel jednotky, která jako první dorazila na místo zásahu a v této funkci øídí èinnost všech jednotek na místì zásahu, pokud funkci nepøevzal velitel jednotky s právem pøednostního velení. Http 89. GB (driver) Osoba, która kieruje pojazdem lub zespo³em pojazdów. Ustawa 1997/26.04., dz. 1, art. 2, pkt 20. provozovatel vozidla Vlastník vozidla nebo jiná fyzická nebo právnická osoba zmocnìná vlastníkem k provozování vozidla vlastním jménem. Zákon è. 13/1997, hl. 1, § 2, bod b. JM-B

KIERUJ¥CY 1

leader) Jest to osoba, która prowadzi kolumnê pieszych, jedzie wierzchem albo pêdzi zwierzêta pojedynczo lub w stadzie. Ustawa 1997/26.04., dz. 1, art. 2, pkt 20. prùvodce vedených nebo hnaných zvíøat Úèastník provozu na pozemních komunikacích, který doprovází zvíøata jdoucí jednotlivì nebo ve stádech po pozemní komunikaci. Prùvodcem vedených nebo hnaných zvíøat není chodec vedoucí psa. Zákon è. 13/1997, hl. 1, § 2, bod c. JM-B

KIERUJ¥CY 2 (

kilof

(pickaxe) Narzêdzie s³u¿¹ce do rozdrabniania wiêkszych czêœci skalnych i wstêpnego rozdrabniania twardego pod³o¿a. Sk³ada siê z ostrza w kszta³cie wyd³u¿onego i niekiedy zakrzywionego klina, osadzonego w koñcowej czêœci na drewnianym stylisku. Niekiedy kilof posiada dwa ostrza po obu stronach styliska (lub jedno ostrze spiczaste a drugie sp³aszczone). Kilof z jednym ostrzem nazywany jest oskardem. Http 235. krumpáè Druh tìûké motyky, slouûící jako nástroj pro oddìlování zeminy pøi ruènì provádìných zemních pracích. Skládá se z døevìné, obvykle bukové násady a dvoustranné ocelové èásti s hrotem na jedné a tenkým klínem na druhé stranì. Je to nástroj jednoduchý, ale platí zde nepøímá úmìra: èím jednodušší nástroj, tím vìtší zruènost a cvik dìlník potøebuje, jestliûe s ním má pracovat den co den. Násady krumpáèe jsou cca metrové, protoûe se vyrábí z metrového døeva, u stojícího muûe ale má násada dosahovat do hrudního dùlku (solar), takûe pro muûe výšky 180 cm je výška násady 125 cm. Krumpáè musí být kováøem tence vykovaný a naostøený. Http 11. JK KILOF

(handhold) Dobry lub wyj¹tkowo dobry chwyt, miejsce, którego mo¿na siê z³apaæ w czasie wspinaczki. Http 322. madlo Výrazný chyt po horolezce, který lze pohodlnì uchopit celou dlaní ruky. Http 165. JK KLAMA

(smoke outlets) Urz¹dzenia, które prawid³owo zaprojektowane pod wzglêdem iloœci, wielkoœci, rozmieszczenia na […] dachu lub stropoKLAPY DYMOWE

158

kleszczyki chirurgiczne

dachu, chroni¹ pomieszczenia objête po¿arem przed zadymieniem oraz nadmiernym wzrostem temperatury. Klapy dymowe otwierane s¹ w celu usuniêcia drog¹ wentylacji naturalnej nagromadzonych w budynkach gor¹cych gazów po¿arowych i dymów po¿arowych, zapewniaj¹c odpowiednie warunki do ewakuacji ludzi oraz pracy ekip ratowniczych. MSP 1990, s. 100. otvory pro odvod kouøe Pøipravené otvory ve zdech a stropech, které v pøípadì poûáru bude moûno k odvodu kouøe lehce otevøít, rozšíøit, prorazit a tím odvést kouø a horké plyny z budovy zasaûené poûárem. VSPO 5.12. GB (chest) Czêœæ tu³owia miêdzy szyj¹ i jam¹ brzuszn¹. Chroni ona narz¹dy wewnêtrzne (g³ównie serce i p³uca) i umo¿liwia proces wymiany gazowej. MEM1 1982. hrudník Horní èást trupu, v oblasti od krku aû po bránici. Http 11. ST KLATKA PIERSIOWA

(forceps) Narzêdzia chirurgiczne w kszta³cie no¿yczek, maj¹ce zamiast ostrzy sp³aszczone pokarbowane powierzchnie, szczelnie do siebie przylegaj¹ce, zaopatrzone w ³atwo zamykaj¹cy i otwieraj¹cy siê zameczek, który umo¿liwia zaciœniêcie w kleszczykach naczyñ krwionoœnych lub innej tkanki w czasie operacji na potrzebny czas. Ró¿ne rodzaje kleszczyków chirurgicznych nazywane s¹ czêsto nazwiskami chirurgów, którzy je wprowadzali do u¿ycia, np. kleszczyki Peana, Kochera, Mikulicza, Magilla itd. MEM1 1982. kleštì Kovové chirurgické nástroje sestávající z dvou ramen (tzv. branûí) urèené k úchopu, jako svorky èi ke štípání. Drûadla KLESZCZYKI CHIRURGICZNE

klimat

mohou být opatøena zoubkovaným uzávìrem, který umoûòuje sepnutí kleští. Úchopové kleštì slouûí k zachycení tkánì, orgánu aj., jejich pracovní èásti jsou opatøeny háèky èi øadou speciálních zakonèení. Nìkteré kleštì se kromì úchopu uûívají také jako svorky na cévy, støevo a jiné duté orgány. Štípací kleštì slouûí v ortopedii a v kostní chirurgii k štípání kostí a kostních úlomkù. VLS 2009. JK (climate) Ogó³ zjawisk pogodowych na danym obszarze w okresie wieloletnim. Ustalany jest na podstawie wieloletnich obserwacji ró¿norodnych sk³adników, najczêœciej pomiarów temperatury, opadów atmosferycznych i wiatru. Standardowy okres to oko³o trzydzieœci lat. Klimat okreœlany jest na podstawie wieloletnich obserwacji pogody dla danego regionu (przynajmniej 30 lat). Klimat na Ziemi kszta³tuj¹ trzy podstawowe procesy klimatotwórcze: obieg ciep³a, obieg wody i kr¹¿enie powietrza, oraz czynniki geograficzne: uk³ad l¹dów i oceanów, wysokoœæ n.p.m. Klimat jest jednym z czynników ekologicznych wp³ywaj¹cych na wystêpowanie i ¿ycie organizmów. Badaniem klimatu zajmuje siê klimatologia. Wyró¿nia siê nastêpuj¹ce skale klimatu: klimat planetarny, geoklimat, makroklimat, mezoklimat, topoklimat, mikroklimat. Podzia³ klimatyczny Ziemi: klimat oko³obiegunowy, klimat umiarkowany, klimat podzwrotnikowy, klimat zwrotnikowy, klimat podrównikowy, klimat równikowy. Czynniki klimatotwórcze, to: a) meteorologiczne radiacyjne, uk³ad ciœnieñ, fronty atmosferyczne, masy powietrza, prêdkoœæ wiatru; b) niemeteorologiczne szerokoœæ geograficzna, rzeŸba terenu, odleg³oœæ od morza, pr¹dy morskie, pokrycie terenu, antropogeniczne, wysokoœæ nad poziomem KLIMAT

159

klimatyzacja

morza, wielkoœæ i rozmieszczenie l¹dów i oceanów. Http 235. podnebí syn. klima Dlouhodobý stav poèasí, podmínìný energetickou bilancí, cirkulací atmosféry, charakterem aktivního povrchu a dnes i èlovìkem. Zmìny probíhají v dlouhodobých èasových úsecích. Podle mìøítka rozsahu, v nìmû se podnebí uplatòuje, se rozeznává makroklima, mezoklima, místní klima a mikroklima. Mikroklima uzavøených prostor se oznaèuje jako kryptoklima. Studiem podnebí se zabývá klimatologie. Popis podnebí pro urèitou oblast, obvykle pro hydrometeorologicky uzavøený celek povodí, se nazývá klimatografie. Podnebí se popisuje pomocí klimatických prvkù, coû jsou statistické charakteristiky odvozené z prvkù meteorologických. Základními jsou prùmìry teploty vzduchu a prùmìrné úhrny sráûek. Struèné a souhrnné informace jsou nejèastìji prezentovány v klimagramech (klimogramech). Na Zemi rozlišujeme rùzné podnebné (klimatické) pásy: tropický, subtropický, mírných šíøek, subpolární a polární (arktický a antarktický). Pro kaûdý pás jsou stanoveny intervaly hodnot základních klimatických prvkù, jako jsou teplota, sráûky, sluneèní svit, ale i další. Dále rozlišujeme klima mìst, klima hor, klima uzavøených prostor apod. Http 11. JK (air-conditioning) Regulowanie w pomieszczeniu zamkniêtym czynników wp³ywaj¹cych na stan powietrza, tj. temperatury, ciœnienia, wilgotnoœci, zapachu, zapewniaj¹cych dogodne warunki do pracy i funkcjonowania cz³owieka lub optymalne warunki dla okreœlonego procesu przemys³owego. MSP 1990, s. 105. klimatizace Zpùsob vìtrání, zajišÙující úpravu èistoty, KLIMATYZACJA

klin wysokiego ciœnienia

160

teploty a vlhkosti vzduchu. Úprava vzduchu na poûadované parametry se provádí v klimatizaèním zaøízení. SBAHPAOP 1985, s. 121. GB KLIN

WYSOKIEGO

CIŒNIENIA

(high

pressure ridge) Jeden z uk³adów barycznych, peryferyjna czêœæ wy¿u barycznego, w której izobary przyjmuj¹ wartoœæ litery „U”. Http 235. høeben vysokého tlaku vzduchu Pásmo vyššího tlaku vzduchu bez uzavøených izobar oddìlující dvì tlakové níûe. V oblasti høebenu vysokého tlaku vzduchu pøevládá podobné poèasí jako v tlakových výších. HA 2010. JK nut extractor) syn. jebade³ko, ekstraktor Urz¹dzenie s³u¿¹ce g³ównie do wyjmowania kostek i innych metalowych elementów sprzêtu wspinaczkowego ze szczelin i innych formacji skalnych, w których zosta³y umieszczone celem za³o¿enia asekuracji. U¿ywane bywa równie¿ do przewlekania repów i pêtli przez ma³e ucha skalne. Zazwyczaj niesione jest przez drugiego wspinacza w zespole, gdy¿ to do niego nale¿y demonta¿ przelotów osadzonych przez prowadz¹cego. Fyf-Pe 2003, http 235. šÙáradlo Nezbytná pomùcka pro všechny vyznavaèe tradièního lezení. S jeho pomocí lze ze spár a trhlin snáze vyprostit vklínìnce i friendy. HA 2010. JK KLUCZ DO KOSTEK (

(hose coupling wrench) Sprzêt po¿arniczy s³u¿¹cy do szczelnego po³¹czenia lub roz³¹czenia ³¹czników wê¿y t³ocznych lub ssawnych, ³¹czenia wê¿y z nasadami pomp po¿arniczych, hydrantów, rozdzielaczy, pr¹downic, zasysaczy itp. MSP 1990, s. 104. KLUCZ DO £¥CZNIKÓW

koc gaœniczy

klíè na hadicové pùlspojky Nástroj na utahování nebo povolování hadicových spojek. VSPO 3.5.7. GB KLUCZKA (offset water knot) Jeden z wêz³ów stosowanych we wspinaczce. Stosowany g³ównie do ³¹czenia lin o zbli¿onej œrednicy oraz formowania pêtli. Podczas wi¹zania kluczki nale¿y pamiêtaæ o pozostawieniu stosunkowo d³ugich wolnych koñców lin (oko³o dziesiêciokrotnoœci œrednicy liny). Daje siê zawi¹zaæ bardzo szybko i ³atwo (nawet jedn¹ rêk¹). Nie ma tendencji do klinowania siê w czasie œci¹gania liny po zjeŸdzie. Nie ma tendencji do samoistnego rozwi¹zywania siê (nawet na nowej œliskiej linie). Http 235, SWMiT 2013. zadrhovací klièka Uzel, který pouûíváme pøi blokacích, tedy zabránìní prokluzu u jisticích pomùcek, zejména u polovièního jisticího uzlu nebo v modifikované formì u reversu èi attached. Pøi sloûitìjších manipulacích a riziku uvolnìní vûdy zajišÙujeme zadrhovací klièku buï pomocí karabiny, nebo pomocí pojistného uzlu. Lie-Vo 2013. JK

(fire blanket) 1. Podrêczny sprzêt gaœniczy, przeznaczony do gaszenia ma³ych po¿arów. Dzia³anie gaœnicze polega na odciêciu dop³ywu powietrza do pal¹cego siê przedmiotu. MSP 1990, s. 104. 2. U¿ycie koca gaœniczego sprowadza siê do narzucenia go na p³on¹cy materia³ i zlikwidowania nieszczelnoœci tak, aby materia³, p³on¹c, zu¿y³ tlen zawarty w powietrzu. Spadek zawartoœci tlenu poni¿ej iloœci niezbêdnej do palenia spowoduje samoistne wygaszenie p³omieni. Koc gaœniczy wykorzystuje siê równie¿ do ewakuacji ludzi i mienia. Http 331. KOC GAŒNICZY

koc ratunkowy

hasicí deka syn. hasicí rouška 1. Jeden z hasicích prostøedkù, pomùcka k uhašení zaèínajících poûárù. Pouûívá se k hašení poûárù v první fázi a jejím principem je zamezit pøístupu kyslíku a zabránit tak hoøení. Aby deka neprohoøela døíve, neû dojde k udušení poûáru, je vyrobena z nehoølavého materiálu. Døíve se pouûíval napø. tkaný azbest (od kterého se dnes obecnì upouští kvùli jeho karcinogenitì), novìjší hasicí deky jsou napø. ze sklenìných textilních vláken, aramidu, nebo i vlny. Http 11. 2. Rouška, speciálnì urèená pro utlumení malých poûárù. VSPO 3.11.4. GB (emergency blanket, thermal blanket) syn. koc przeciwwstrz¹sowy, folia termiczna, folia izotermiczna, NRC ¿arg. folia, folia ¿ycia Cienka metalizowana p³achta z tworzywa sztucznego. U¿ywana w ratownictwie, turystyce i wspinaczce oraz sytuacjach awaryjnych lub warunkach ekstremalnych w celu poprawy komfortu cieplnego, zmniejsza mo¿liwoœæ wych³odzenia organizmu przez zmniejszenie utraty ciep³a organizmu w wyniku parowania wody, konwekcji oraz promieniowania cieplnego. Http 354. izotermická fólie syn. záchranná deka, termoizolaèní fólie, tepelná fólie Slouûí k zamezení úniku lidského tepla. Slouûí také jako reflexní plocha, odrazem sluníèka mùûete upozornit záchranáøe na svou pozici. Lehká a skladná plastová (polyethylenová) fólie, na kterou je v tenké vrstvì chemicky nanesen hliník. Je pouûívaná ke sníûení tepelných ztrát lidského tìla pøedevším pøi první pomoci. Izotermická fólie zabraòuje ztrátám odpaøováním a zèásti i sáláním. U dvojbarevných (zlatostøíbrných) folií je jedno, kterou stranou se dá k tìlu – odrazivý KOC RATUNKOWY

161

kodeks karny

efekt má pokovení nezávisle na orientaci fólie. Mýtus o chlazení (zlatou dovnitø) se udrûuje i mezi profesionály. Základní funkcí je však zabránìní velmi významným ztrátám tepla vznikajícím odpaøováním vody z povrchu tìla. Pøed ztrátami pøímo do zemì (ztráty tepla vedením) fólie nechrání. Postiûený by mìl být obleèený, pøikrytý, izolovaný od studené zemì podloûkou a aû nakonec obalený fólií. VLS 2009, http 11. JK (Civil Code) syn. k.c., kc Usystematyzowany wed³ug okreœlonych regu³ (nawi¹zuj¹cych do systematyki pandektowej) zbiór przepisów prawnych z zakresu prawa cywilnego obejmuj¹cy przynajmniej podstawowy zestaw instytucji z tej dziedziny. Http 235. obèanský soudní øád Souèást práva soukromého, je základní procesní nástroj, jehoû prostøednictvím soudy poskytují ochranu narušeným nebo ohroûeným subjektivním právùm. Http 337. JM-B

KODEKS CYWILNY

KODEKS KARNY (Criminal Code) syn. k.k., kk Akt normatywny stanowi¹cy zbiór przepisów reguluj¹cych odpowiedzialnoœæ karn¹ obywateli danego pañstwa. Okreœla definicjê przestêpstwa, zasady odpowiedzialnoœci za przestêpstwo (w tym okolicznoœci wy³¹czaj¹ce bezprawnoœæ czynu – tzw. kontratypy), zasady wymiaru kary, zasady przedawnienia odpowiedzialnoœci karnej. Ustala tak¿e katalog kar, innych œrodków przymusu oraz œrodki zwi¹zane z poddaniem sprawcy próbie (jak warunkowe zawieszenie wykonania kary). Http 235. trestní zákon syn. trestní zákoník Zákon, který obsahuje skutkové podstaty trestných èinù. Http 11. JM-B

kodeks postêpowania administracyjnego

KODEKS POSTÊPOWANIA ADMINISTRA-

(Administrative Procedure Code) syn. k.p.a. Kodeks obejmuj¹cy swoim zakresem postêpowanie administracyjne sensu stricto, postêpowanie w sprawach rozstrzygania sporów o w³aœciwoœæ miêdzy organami jednostek samorz¹du terytorialnego i organami administracji rz¹dowej oraz miêdzy innymi organami pañstwowymi i innymi podmiotami, które s¹ z mocy prawa lub na mocy porozumieñ powo³ane do za³atwiania spraw indywidualnych w drodze decyzji administracyjnej, a tak¿e postêpowanie w sprawie wydawania zaœwiadczeñ oraz postêpowanie w sprawach skarg i wniosków. Http 235. správní øád syn. SprØ, s. ø. Název zákona è. 500/2004 Sb., který je základním procesním pøedpisem upravujícím øízení pøed správním úøadem (správní øízení). V tomto smyslu je subsidiární ke všem dalším procesním úpravám správního práva. Http 11. JM-B CYJNEGO

(knee) 1. Czêœæ koñczyny dolnej miêdzy udem i podudziem, zawieraj¹ca staw kolanowy ³¹cz¹cy koœæ udow¹ i piszczelow¹. Staw kolanowy sk³ada siê z dolnej nasady koœci udowej, nasady bli¿szej koœci piszczelowej oraz rzepki. Staw kolanowy umo¿liwia ruchy zginania i prostowania oraz obracania na wewn¹trz i zewn¹trz – jedynie przy zgiêtym kolanie. Mocne wiêzad³a boczne i przyœrodkowe oraz wiêzad³a krzy¿owe po³¹czone wewn¹trz stawu utrzymuj¹ staw kolanowy we w³aœciwym po³o¿eniu i zapewniaj¹ jego prawid³ow¹ mechanikê. MEM1 1982. 2. Ruchome po³¹czenie miêdzy koœci¹ udow¹ a piszczelow¹. So-Pi 2006. koleno Oblast dolní konèetiny, místo pohyblivéKOLANO

162

ko³nierz ortopedyczny

ho spojení stehna a bérce. Kolenní kloub je nejsloûitìjším kloubem v lidském tìle, podílí se na nìm stehenní kost, holenní kost a èéška. Navíc jsou mezi tyto kosti vloûeny dva menisky (zevní a vnitøní) a zkøíûené vazy. Silné postranní vazy a uspoøádání kloubu umoûòují pohyb prakticky jen ve smìru ohnutí (flexe) a zpìtného nataûení (extenze). Jakákoli síla pùsobící mimo tento základní pohyb, napø. rotace, mùûe kloub poškodit. Pro jeho zpevnìní mají velký význam i stehenní svaly. VLS 2009. JK (road spikes) Œrodek przymusu bezpoœredniego, urz¹dzenie s³u¿¹ce do zatrzymywania pojazdu przez przebicie jego opon, mo¿e j¹ stosowaæ tylko policjant umundurowany. RRM 1990, § 10, pkt 1. zastavovací pás Prostøedek k násilnému zastavení vozidla. Zákon è. 273/2008, dz. 5, § 38, pkt 1h. JM-B KOLCZATKA DROGOWA

KO£NIERZ ORTOPEDYCZNY

(orthopae-

dic collar) Orteza s³u¿¹ca do unieruchomienia odcinka szyjnego krêgos³upa. W razie podejrzenia urazu, stosowany jest jako podstawowy œrodek w celu zapobie¿enia dalszym urazom krêgos³upa szyjnego i rdzenia krêgowego. Zbudowany jest zwykle z zewnêtrznej skorupy polietylenowej, nadaj¹cej kszta³t, oraz wyœció³ki piankowej, zapewniaj¹cej komfort pacjentowi. Czasem posiada otwór tracheostomijny, s³u¿¹cy tak¿e do sprawdzania têtna. Mo¿e byæ jedno- lub dwuczêœciowy. Http 235. krèní límec Pøedstavuje ortopedickou zdravotní pomùcku pro terapeutickou léèbu krèní páteøe, slouûí k podpoøe krku a hlavy pa-

ko³nierz Schanza

cienta, to vše v závislosti na indikacích. Krèní límce jsou lehké, anatomicky tvarované, jednoduše se pouûívají a jsou vyrobeny z komfortních materiálù pøíjemných pro pokoûku. Rùzné druhy krèních límcù se liší zejména tím, ûe jedny jsou opatøeny výztuhou, druhé jsou bez výztuhy. Http 327, http 91. JK SCHANZA (cervical collar, neck brace) syn. ko³nierz ortopedyczny Opatrunek unieruchamiaj¹cy krêgos³up szyjny, w postaci szerokiej obrêczy. Stosowany w przykurczach miêœni szyi, w podwichniêciach krêgos³upa szyjnego i w innych chorobach wymagaj¹cych unieruchomienia. MEM1 1982. Schanzùv obvaz syn. límec slang. šanzák, šancák Obvaz krku pouûívaný k odlehèení krèní páteøe. VLS 2009. JK KO£NIERZ

(rescue circle) Ko³o ratunkowe jest podstawowym sprzêtem ratunkowym na wielu k¹pieliskach, p³ywalniach i ró¿nych jednostkach p³ywaj¹cych. Mo¿na je podzieliæ na stosowane na œródl¹dziu i stosowane na morzu. Te ostatnie wymagaj¹ atestu. Badanie to polega na w³o¿eniu ko³a do wody i obci¹¿eniu go ciê¿arem 15 kg przez 24 godziny. Je¿eli ko³o nie tonie – uzyskuje atest. Wykonane jest ono ze sprasowanego styropianu obszytego pomarañczowym materia³em i linki chwytowej o wiêkszej d³ugoœci ni¿ obwód, przymocowanej opaskami w czterech miejscach. Ko³o mo¿e byæ u¿ywane samodzielnie lub z link¹, któr¹ powinno siê przywi¹zaæ bezpoœrednio do ko³a i porz¹dnie zbuchtowaæ. Atestowane ko³a morskie posiadaj¹ równie¿ odblaskowe nak³adki u³atwiaj¹ce dostrze¿enie w nocy i w trudnych warunkach atmosferycznych. Wystêpuj¹ rówKO£O RATUNKOWE

163

komenda

nie¿ ko³a ratunkowe w kszta³cie podkowy, wykonane z pianki polietylenowej, lekkiej i bardziej wytrzyma³ej ni¿ styropian. Konserwacja polega na wymyciu i wysuszeniu. W ostatnich czasach pojawi³y siê sztywne ko³a plastikowe, wewn¹trz puste, ze specjalnymi pojemnikami na linkê o ergonomicznych kszta³tach usytuowanymi wewn¹trz ko³a. Http 319. záchranný kruh Plavecká pomùcka podobná bìûnému plaveckému kruhu. Poskytuje se jako podpùrný prostøedek tonoucím se neplavcùm. Je tvoøen rùznými odolnými plasty (polyethylen, polyuretan, atd.), popø. døevem. Obvykle je èervenobíle pruhovaný. Http 11. ST (command) syn. rozkaz, nakaz Polecenie bezwarunkowego wykonania zaniechania okreœlonej czynnoœci b¹dŸ innego zachowania (tj. akt indywidualny i konkretny), wydane przez osobê dysponuj¹c¹ w³adz¹ (dowódca, prze³o¿ony) nad osob¹, której wydano polecenie (podw³adny, pe³ni¹cy s³u¿bê). Rozkazy (dyktaty) wydawane s¹ ustnie b¹dŸ pisemnie lub za pomoc¹ sygna³u, przepisy nie przewiduj¹ mo¿liwoœci ich zaskar¿enia, co nie wy³¹cza mo¿liwoœci odmowy wykonania rozkazu sprzecznego z prawem. Rozkaz podlega natychmiastowemu wykonaniu, chyba ¿e wyraŸnie wskazano inny termin na jego realizacjê. Http 235. povel syn. rozkaz, pøíkaz Rozkaz, jehoû znìní a provedení je v pøíslušném cvièebním øádu pøesnì pøedepsáno pro urèité úkony a jehoû výkon následuje ihned, jakmile byl dán. Povely jsou: ústní povely, znamení paûí, signály píšÙalkou, signály polnicí. Povel je tedy s tohoto hlediska speciální pøípad rozkazu, závazné vyjádøení vùle velitelovy vykoKOMENDA

komin

navatelùm, obsahující údaje nutné k provedení daného úkolu. Cejp 1939, s. 78. ST (chimney) Murowana, betonowa lub stalowa konstrukcja zawieraj¹ca pionowe przewody (przewód) do odprowadzania zanieczyszczonego powietrza lub spalin na zewn¹trz budynku. Http 190. komín Svislá konstrukce s prùduchem, jehoû èást od sopouchu po ústí komína je urèena pro odvod spalin a èást od sopouchu po pùdici je urèena pro jímání kondenzátu nebo tuhých èástí spalin. Komín mùûe obsahovat více prùduchù. Http 191. JM-B KOMIN

(chimney) Podstawowa formacja skalna, forma wklês³a, najczêœciej pionowe, wklês³e zag³êbienie na tyle szerokie, ¿e mo¿e siê w nim zmieœciæ cz³owiek. Jest zbudowana z dwóch przeciwleg³ych œcian, najczêœciej zamkniête w g³êbi trzeci¹ œcian¹. Treter 2005. skalní komín V geomorfologické i horolezecké terminologii je to úzký prostor omezený dvìma svislými skalními stìnami nebo stìnou a skalní vìûí, popøípadì dvìma skalními vìûemi. Šíøka odstupu protilehlých stìn je taková, ûe umoûòuje výstup nebo sestup komínem zvláštní horolezeckou technikou. Výška se pohybuje od 2 do 10 metrù (výjimeènì i více). Skalní komíny vznikají postupným rozšiøováním vertikálních puklin a trhlin ve skalním masívu. Nejèastìji se vyskytují na okrajích sedimentární tabule, kde dochází k odsedání skalních stìn. Typické jsou pro reliéf skalních mìst. Specifickou formou s èásteènì odlišnou genezí jsou krasové komíny. Http 24. JK KOMIN SKALNY

164

kompas magnetyczny

HIPERBARYCZNA (hyperbaric chamber) syn. worek Gamowa, komora ciœnieniowa To ma³e pomieszczenie (w postaci nadmuchiwanego worka lub metalowego tunelu) przystosowane do wdychania tlenu pod okreœlonym ciœnieniem. Http 39. hyperbarická komora syn. dekompresní komora slang. komora Pozvolná zmìna tlaku v komoøe umoûòuje, aby se v ní lidé pøipravili na pùsobení vysokého atmosférického tlaku, anebo naopak aby snesli dekompresi èili pøechod z vysokého na normální tlak ovzduší, aniû by je postihla dekompresní nemoc. VLS 2009. JK

KOMORA

(compass) Przyrz¹d nawigacyjny s³u¿¹cy do wyznaczania kierunku po³udnika magnetycznego. W kompasie wykorzystywane jest zjawisko ustawiania siê swobodnie zawieszonego magnesu wzd³u¿ linii pola magnetycznego. Kompas sk³ada siê z w¹skiego, d³ugiego i lekkiego magnesu (tzw. ig³y magnetycznej) u³o¿yskowanego na pionowej osi oraz tarczy z podzia³k¹ k¹tow¹ (tzw. ró¿y wiatrów). Wspó³czesne kompasy wype³nione s¹ p³ynem (zwykle alkoholem), co zapobiega drganiu ig³y utrudniaj¹cemu odczyt. Http 235. kompas Zaøízení urèující svìtové strany. Typický kompas obsahuje volnì pohyblivou magnetickou støelku, která si zachovává smìr sever–jih podle zemského magnetického pole. Dnes ale existují i kompasy zaloûené na mnoha dalších fyzikálních principech. Zdokonalenou verzí kompasu, která pouûívá azimut, je buzola. Jednoduchý kompas se dá vyrobit tak, ûe šicí jehlu asi 20krát podélnì pøejedeme magnetem. Pak ji poloûíme na malý plovoucí nekovový pøedmìt (napø. víèko od

KOMPAS MAGNETYCZNY

kompres

PET lahve, korek, kus polystyrenu) a ten na klidnou vodní hladinu. Zmagnetizovaná jehla se svými konci natoèí na sever a jih. Http 11. JK (compress) Zimny lub gor¹cy ok³ad stosowany w celach leczniczych. Ustawa 2001/18.07. náèinek Obklad pro oteplování nebo ochlazování tìla. Pøikládá se pøímo na postiûené místo. ST KOMPRES

(public transport) Zbiorowa komunikacja miejska, gminne przewozy pasa¿erskie wykonywane w granicach administracyjnych miasta albo miasta i gminy, miast, miast i gmin s¹siaduj¹cych, je¿eli zosta³o zawarte porozumienie lub zosta³ utworzony zwi¹zek miêdzygminny w celu wspólnej realizacji publicznego transportu zbiorowego. SPT 2011. mìstská hromadná doprava syn. MHD 1. Èinnost dopravce spoèívající v pravidelné pøepravì osob, ruèních zavazadel, spoluzavazadel a ûivých zvíøat vozidly veøejné dráûní osobní dopravy a veøejné silnièní osobní dopravy, je-li doprava uskuteèòována pro poskytování obecných pøepravních potøeb na území mìsta, pøípadnì jeho pøímìstských oblastí. Zákon è. 175/2000, § 2. 2. Souèástí mìstské hromadné dopravy (MHD) jsou napø. autobusy, trolejbusy, tramvaje, metro aj. Souèástí mìstské dopravy je však i napø. taxisluûba a neveøejná (individuální) doprava, zejména silnièní (po pozemních komunikacích). V nìkterých mìstech jsou souèástí systému veøejné dopravy i jiné druhy nehromadné dopravy, napø. radiobus nebo mikrobusy. Http 11. JM-B KOMUNIKACJA MIEJSKA

165

kontuzja

(coniotomy) syn. krikotyreotomia Zabieg laryngologiczny polegaj¹cy na przeciêciu wiêzad³a pierœcienno-tarczowego, umieszczonego miêdzy dolnym brzegiem blaszki chrz¹stki tarczowatej krtani oraz górnym brzegiem ³uku chrz¹stki pierœcieniowatej krtani. Stosowany jako szybki i doraŸny sposób udro¿nienia dróg oddechowych, które zosta³y zablokowane na wysokoœci lub powy¿ej szpary g³oœni. Http 235. koniotomie syn. konikotomie Protìtí vazivové membrány hrtanu mezi štítnou a prstencovou chrupavkou. Provádí se akutnì spíše v nouzových podmínkách k doèasnému zabezpeèení prùchodnosti dýchacích cest, není-li moûná jejich intubace, napø. v rámci první pomoci pøi rozsáhlém, èasto alergickém otoku dýchacích cest v oblasti koøene jazyka èi hlasivek. Po protìtí membrány se do dýchacích cest zavádí kanyla (trubièka). VLS 2009. JK

KONIKOTOMIA

(counterpuch) W celu przyhamowania kajaka stosuje siê kontrowanie. Manewr ten wykonuje siê, wios³uj¹c do ty³u obustronnie, prowadz¹c wios³o od rufy do dzioba kajaka. Stron¹ pracuj¹c¹ wios³a jest w tym przypadku strona wypuk³a.Poniewa¿ kontrowanie silnie hamuje bieg ³odzi, mo¿na w³o¿yæ pióro wios³a ukoœnie z ty³u i pos³ugiwaæ siê nim jak sterem. Http 281. kontrování Zpìtný chod, èili zábìr pádlem proti normálnímu smìru plavby. Pro háèka zábìr témìø neuûívaný (brzdí loï), pro kormidelníka pomìrnì èastý. Http 311. ST KONTROWANIE

KONTUZJA (contusion, injury) syn. st³uczenie ¿arg. uraz Uszkodzenie tkanek w wyniku urazów

konwekcja

166

przedmiotami têpymi. Kontuzja mo¿e dotyczyæ tylko skóry (obra¿enia najl¿ejsze), mo¿e tak¿e obejmowaæ tkanki po³o¿one g³êbiej: miêœnie, nerwy, naczynia, a nawet narz¹dy wewnêtrzne. MEM1 1982. kontuze syn. zhmoûdìní, pohmoûdìní Tupé, nepronikající poranìní. Kontuze kùûe, kloubù, svalù, vnitøních orgánù, hrudníku, mozku atd. VLS 2009. JK (convection) Przenoszenie ciep³a na skutek ruchu gazu lub cieczy. W meteorologii konwekcja oznacza w przewa¿aj¹cym stopniu pionowy ruch ogrzanego powietrza. Konwekcja wystêpuj¹ca w czasie po¿aru mo¿e doprowadziæ do powstania po¿arów punktowych. ESDPL 2013, s. 37. šíøení tepla proudìním syn. konvekcí Jeden ze zpùsobù šíøení tepla, kdy dochází k proudìní hmoty o rùzné teplotì. Šíøení tepla proudìním není moûné u pevných látek, uplatòuje se pouze u tekutin (kapalin a plynù), pøípadnì u plazmatu. Pohybem hmoty dochází k vzájemnému pohybu jednotlivých èástí, které mají odlišnou teplotu a tedy rùznou hustotu vnitøní energie, a tím se pøenáší teplo. Http 11. GB KONWEKCJA

KOÑCZYNA (extremity, limb) Czêœæ cia³a krêgowców, parzyste narz¹dy ruchu. Wyró¿niamy koñczyny górne i dolne. MEM1 1982. konèetina syn. extremitas Kloubovitý nebo chápavý výènìlek ûivoèišného tìla. Rozlišujeme konèetinu horní a dolní. VLS 2009. JK KOÑCZYNA

DOLNA

(lower extremity,

lower limb) Po³¹czona jest z tu³owiem za pomoc¹ obrêczy koñczyny dolnej w stawie biodrowym. Koñczyny dolne s¹ przystosowane do chodzenia, biegania i skakania. MEM1 1982.

kostka

dolní konèetina Párový orgán opory, díky kterému je zajištìn pohyb vzpøímeného tìla. Vyznaèuje se mohutnìjší strukturou a obecnì menším rozpìtím pohybù kloubù, neû je tomu u konèetiny horní. Http 11. JK (upper extremity, upper limb) Po³¹czona jest z tu³owiem za pomoc¹ obrêczy koñczyny górnej w stawie barkowym. sk³adaj¹ siê z okolicy naramiennej, okolicy pachowej, ramienia, ³okcia, przedramienia, nadgarstka, rêki i d³oni. MEM1 1982. horní konèetina Oblast od ramene po koneèky prstù. Anatomicky se horní konèetina skládá z následujících èástí: paûe, rameno, loket, pøedloktí, zápìstí, ruka, dlaò. Http 11. JK KOÑCZYNA GÓRNA

KOREK PNEUMATYCZNY USZCZELNIA-

(portable manhole cover) Sprzêt pneumatyczny uszczelniaj¹cy, s³u¿¹cy do szybkiego uszczelniania studzienek, kana³ów i ruroci¹gów, ochrony przed ska¿eniem po wypadkach z udzia³em substancji niebezpiecznych, zabezpieczania kana³ów i przepustów podczas powodzi, spiêtrzania wody oraz testowania szczelnoœci kana³ów. Http 99. pøenosný kryt vpusti Kryt slouûící k zamezení vniknutí zneèišÙující látky do kanalizaèního systému. VSPO 3.3.7. GB J¥CY

nut) Element sprzêtu wspinaczkowego, u¿ywany do tworzenia punktów asekuracyjnych demontowanych po zakoñczeniu wspinaczki. Osadzenie kostki jest mo¿liwe dziêki odpowiedniemu uk³adowi rzeŸby skalnej poprzez klinowanie w rysach, szczelinach lub dziurkach. Zak³adanie kostek jest uznawane za jedn¹ z najelegantKOSTKA (

kosz smoka ssawnego

szych metod asekuracji, gdy¿ jest nieinwazyjne – nie niszcz¹c ska³y, pozwala zachowaæ jej naturalny charakter dla kolejnych wspinaczy i turystów. Koœci, które zosta³y silnie obci¹¿one, maj¹ tendencjê do „zacierania siê” w skale (ze wzglêdu na miêkki metal z którego s¹ wykonane) i czêsto do ich wyjêcia niezbêdny jest specjalny przyrz¹d, nazywany jebade³kiem. Http 235. vklínìnec slang. èok Osobní ochranný prostøedek. Je urèen pro postupové jištìní pøi lezení na pískovcových skalách a na skalách s dostateèným tøením. Jsou to kovové jehlanovité pøedmìty rùzné velikosti, slouûící k doèasnému postupovému jištìní. Vhodné pro úzké spáry a trhliny. ZBLII 2013. JK (suction hose strainer) Sprzêt po¿arniczy do zak³adania na smok ssawny w celu zabezpieczenia przed dostawaniem siê wiêkszych zanieczyszczeñ do wê¿y ssawnych i wnêtrza pompy podczas pobierania wody ze stawu, rzeki lub innego otwartego zbiornika wodnego. MSP 1990, s. 209. sací koš syn. sací síto Filtr na konci sací hadice, zabraòující vniknutí neèistot do èerpadla. VSPO 3.7.8. GB KOSZ SMOKA SSAWNEGO

(bones) Twory ró¿nej wielkoœci i kszta³tu, zbudowane z tkanki kostnej. Rozró¿nia siê koœci d³ugie, krótkie, p³askie, ró¿nokszta³tne. Ka¿da koœæ pokryta jest okostn¹, a powierzchnie koœci przylegaj¹ce do siebie warstw¹ chrz¹stki. Zewnêtrzna czêœæ koœci zbudowana jest z istoty zbitej, wewnêtrzna zaœ z g¹bczastej. Niektóre koœci maj¹ wewn¹trz jamy szpikowe (koœci d³ugie), inne zawieraj¹ jamy wype³nione KOŒCI

167

kotlina

powietrzem, komunikuj¹cym siê z powietrzem atmosferycznym. S¹ to tzw. koœci pneumatyczne (koœæ czo³owa, sitowa, klinowa). Wszystkie koœci po³¹czone stawami i wiêzad³ami tworz¹ koœciec (szkielet). MEM1 1982. kost Orgán tvoøený tvrdým pojivem kostní tkánì. Po zubu nejtvrdší tkáò lidského tìla. Obsahuje kostní buòky, bílkoviny (zejména kolagen) a anorganickou hmotu soli vápníku a fosforu. Toto sloûení dodává kosti kromì tvrdosti i znaènou pruûnost. Kost je ûivý orgán, který kromì podpùrné funkce má i èetné funkce v metabolismu – tomu odpovídá i èilá látková výmìna mezi kostí a okolím. Kost prodìlává neustálou pøemìnu, kterou reaguje na míru zatíûení. Uvnitø kosti je kostní døeò. Rozlišujeme následující kosti: èelní, èichová, hlezenní, holenní, hrudní, klíèní, klínová, klínovitá, køíûová, kyèelní, lícní, loketní, lýtková, nosní, patní, patrová, paûní, radlièná, sedací, skalní, slzní, spánková, stehenní, stydká, temenní, týlní, vøetenní. VLS 2009. JK KOŒÆ SKRONIOWA (temporal bone) Jest elementem sk³adowym wchodz¹cym w sk³ad podstawy i bocznej czêœci czaszki. Znajduje siê pomiêdzy koœci¹ potyliczn¹ a koœci¹ klinow¹. Http 5. kost spánková Kost tvoøená šupinou tvoøící èást klenby lebeèní (squama temporalis), kostí skalní (os petrosum) neboli pyramidou, kostí bubínkovou (os tympanicum), výbìûkem bradavkovým a bodcovitým (processus mastoideus, styloideus). Http 41. ST

structural basin, valley) Rozleg³a, niezbyt mocno wyd³u¿ona, wklês³a forma terenu, ze wszystkich stron otoczona wzniesieniami. Mo¿e byæ w po-

KOTLINA (

kotwa

staci zamkniêtej (bezodp³ywowej) lub otwartej. Kotliny powstaj¹ na skutek ruchów górotwórczych (czyli orogenezy) lub w wyniku erozji. Kotliny dzielimy m.in. na: denudacyjne, erozyjne, wulkaniczne i zapadliskowe. Http 235. kotlina Rozlehlá oblast, která je ze všech stran obklopena vyvýšeninami. Kotlina mùûe být zcela uzavøená (bezodtoková) nebo mùûe mít odtok. Kotlina mùûe vzniknout dùsledkem horotvorných pohybù (orogeneze) nebo pùsobením eroze. Http 11. JK bolt) Rodzaj stalowego ko³ka (nitu) osadzanego w skale, stanowi¹cego potem sta³y punkt zaczepienia dla stanowiska lub asekuracji. Kotwy mo¿na osadzaæ w otworach wierconych za pomoc¹ wiertarki lub rêcznie z wykorzystaniem samej kotwy podobnie jak spit. Kotwa trzyma siê w otworze przez rozklinowanie fragmentu koronki lub z pomoc¹ specjalnego kleju. Ró¿nica pomiêdzy kotw¹ a spitem, bior¹c pod uwagê ich budowê, czêsto jest prawie niezauwa¿alna. Jednak kotwy inaczej przenosz¹ si³y i w odró¿nieniu do spitów s¹ bardziej wytrzyma³e na si³y dzia³aj¹ce poosiowo. Http 322. kotva Èasto pouûívaný a praktický jisticí prostøedek do snìhu. Jsou deskové kotvy (tzv. deadman) a „kolíkové” kotvy. Http 166. JK KOTWA (

(deadman) syn. deadman Rodzaj kotwy, wykonana zosta³a z anodyzowanego duraluminium. Znajduje zastosowanie przy budowaniu stanowisk i punktów asekuracyjnych w terenie œnie¿nym. Wyposa¿ona w wytrzyma³¹ linkê stalow¹ oraz liczne otwory u³atwiaj¹ce szybki monta¿. Dodatkowe otwory po-

KOTWA DMM

168

Krajowy Rejestr Karny

zwalaj¹ na mocowanie pomocniczych repów i innego szpeju oraz zmniejszaj¹ wagê ca³ego zestawu do 360 g. Boczne zagiêcia i szpic u³atwiaj¹ kopanie w œniegu w sytuacjach awaryjnych. Deadman jest najlepszym rozwi¹zaniem asekuracyjnym, szczególnie w sypkim i niezwi¹zanym œniegu lub kruchym mikœcie, niepozwalaj¹cym na zak³adanie klasycznej asekuracji. Http 240. kotva desková syn. kotva DDM Deskovou kotvu lze pouûít do mìkkého snìhu. Deska se do snìhu ukládá tak, aby svírala se snìhovým povrchem úhel 40 °, a musí být v mìkkém snìhu zahrabána pod alespoò zhruba pùlmetrovou vrstvou. Ten je dobré nad kotvou udusat, aby zhutnìl. Ocelové lanko vedené od kotvy musí být trochu delší (tak 1 m), aby ze snìhu vyúsÙovalo znatelnì níû, neû je kotva ve snìhu uloûena. Díky tomu bude pøi zatíûení deska kotvy taûena shodnìji se sklonem svahu, a tím i proti mocnìjší vrstvì snìhu. Http 166. JK KRAJOWY REJESTR KARNY (National Criminal Register) syn. KRK Jest to instytucja, której zadaniem jest prowadzenie stale aktualizowanej bazy danych dotycz¹cej karanych osób i podmiotów zbiorowych. Powo³ana zosta³a na podstawie ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o Krajowym Rejestrze Karnym (Dz.U. z 2000 r. Nr 50, poz. 580, z póŸn. zm.) i zast¹pi³a wczeœniej dzia³aj¹cy Centralny Rejestr Skazanych (CRS). Dotychczasowa praktyka potwierdzi³a zasadnoœæ prowadzenia podobnych rejestrów. W toku postêpowañ prowadzonych wobec ró¿nych osób odpowiadaj¹cych na podstawie kodeksu karnego, a tak¿e nieletnich, konieczne jest ustalenie, czy sprawca dopuœci³ siê przestêpstwa po raz pierwszy, czy mia³ ju¿ do czynienia z wymiarem

Krajowy Rejestr S¹dowy

sprawiedliwoœci. Ma to te¿ du¿e znaczenie dla s¹dów – uprzednie karanie jest traktowane jako okolicznoœæ obci¹¿aj¹ca i ma znaczenie w przypadku wykonywania orzeczeñ w postêpowaniu karnym. Od 2013 mo¿liwa jest automatyczna wymiana danych pomiêdzy Krajowym Rejestrem Karnym a Krajowym Rejestrem S¹dowym (KRS), dziêki czemu s¹dy rejestrowe mog¹ na bie¿¹co weryfikowaæ informacje, czy zg³oszona do KRS osoba nie jest skazana za jedno z przestêpstw, które uniemo¿liwia wpisanie jej do rejestru. Http 235. Rejstøík trestù Organizaèní sloûka státu (døíve rozpoètová organizace) podøízená Ministerstvu spravedlnosti, která vede evidenci osob pravomocnì odsouzených soudy v trestním øízení a dále evidenci jiných skuteèností významných pro trestní øízení. Údaje z evidence slouûí pro potøebu trestního, obèanskoprávního nebo správního øízení a k prokazování bezúhonnosti. Rejstøík trestù má sídlo v Praze, v jeho èele je øeditel, kterého jmenuje a odvolává ministr spravedlnosti. Rejstøík trestù byl zøízen zákonem è. 269/1994 Sb., který také upravuje jeho fungování. […] Souèástí evidence Rejstøíku trestù jsou i údaje o osobách pravomocnì odsouzených soudy, které byly shromáûdìny podle døíve platných pøedpisù, a údaje pøedané Rejstøíku trestù na základì mezinárodní smlouvy se Slovenskou republikou. Údaje o osobách pravomocnì odsouzených soudy se uchovávají 100 let od narození osoby, které se týkají. Do evidence Rejstøíku trestù se zaznamenávají také údaje o odsouzení cizozemským soudem, jestliûe o uznání rozhodnutí takového soudu rozhodl pøíslušný soud v Èeské republice. Http 11. MB

169

Krajowy Rejestr S¹dowy

KRAJOWY REJESTR S¥DOWY (National Court Register) Jest to rodzaj rejestru publicznego prowadzony przez wybrane s¹dy rejonowe i Ministerstwo Sprawiedliwoœci. Sk³ada siê z trzech osobnych rejestrów, w których prowadzi siê spis: przedsiêbiorców, stowarzyszeñ, innych organizacji spo³ecznych i zawodowych, fundacji oraz samodzielnych publicznych zak³adów opieki zdrowotnej oraz d³u¿ników niewyp³acalnych. KRS dzia³a od 1 stycznia 2001 r. na podstawie ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze S¹dowym (Dz.U. z 2001 r. Nr 17, poz. 209 z póŸniejszymi zmianami). Zast¹pi³ istniej¹cy poprzednio rejestr handlowy. KRS pe³ni dwie zasadnicze funkcje: informacyjn¹ i legalizacyjn¹. Funkcja informacyjna polega na tym, ¿e KRS stanowi ogólnopolsk¹ bazê danych o podmiotach uczestnicz¹cych w obrocie gospodarczym. Funkcja legalizacyjna polega na tym, ¿e dopiero wpis do rejestru pozwala na dokonywanie dalszych czynnoœci prawnych (czêsto jest to jednoznaczne z uzyskaniem osobowoœci prawnej). Http 235. Obchodní rejstøík Veøejný rejstøík, do kterého se zapisují zákonem stanovené údaje o podnikatelích, jako je napø. firma, sídlo, pøedmìt podnikání nebo spoleèníci. Kaûdý do nìj mùûe nahlíûet a poøizovat si z nìj výpisy. Do obchodního rejstøíku se zapisují: obchodní spoleènosti a druûstva, nìkteré podnikající zahranièní osoby, fyzické osoby, které jsou podnikateli, mající bydlištì v Èeské republice a které o zápis poûádají (povinný je zápis v pøípadì prùmìrné výše výnosù nebo pøíjmù sníûených o DPH za poslední dvì úèetní období pøesahující 120 mil. Kè) a další osoby, stanoví-li povinnost jejich zápisu zvláštní právní pøed-

Krajowy System Ratowniczo-Gaœniczy

pis. Rejstøík také obsahuje sbírku listin, která obsahuje dùleûité listiny týkající se jednotlivých subjektù (napø. zakladatelskou listinu spoleènosti nebo spoleèenskou smlouvu, úèetní závìrky, podpisové vzory statutárních orgánù atd.) Http 11. MB KRAJOWY SYSTEM RATOWNICZO-GAsyn. KSRG Powsta³ w 1991 roku. Od 1995 roku zacz¹³ funkcjonowaæ w Polsce, zorganizowany przez Pañstwow¹ Stra¿ Po¿arn¹, Krajowy System Ratowniczo-Gaœniczy, którego podstawowym celem jest ochrona ¿ycia, zdrowia, mienia lub œrodowiska poprzez: walkê z po¿arami i innymi klêskami ¿ywio³owymi, ratownictwo techniczne, chemiczne i od 1997 roku równie¿ poprzez ratownictwo ekologiczne i medyczne. Podstawowym za³o¿eniem w budowie systemu ratowniczo-gaœniczego by³o stworzenie jednolitego i spójnego uk³adu, skupiaj¹cego powi¹zane ze sob¹ ró¿ne podmioty ratownicze, tak aby mo¿na by³o podj¹æ skutecznie ka¿de dzia³anie ratownicze. Krajowy System Ratowniczo-Gaœniczy stanowi integraln¹ czêœæ bezpieczeñstwa wewnêtrznego pañstwa, obejmuj¹c¹ w celu ratowania ¿ycia, zdrowia, mienia lub œrodowiska, prognozowanie, rozpoznawanie i zwalczanie po¿arów, klêsk ¿ywio³owych lub innych miejscowych zagro¿eñ. Konstrukcja systemu zak³ada, ¿e zasady realizacji podstawowych zadañ ratowniczych s¹ niezmienne i dostosowane do specyfiki wszelkiego rodzaju zdarzeñ, równie¿ zdarzeñ masowych lub klêsk ¿ywio³owych, kiedy si³y i œrodki ratownicze s¹ niewystarczaj¹ce, a organizacja dzia³añ ratowniczych wymaga modyfikacji priorytetów oraz dokonania uproszczeñ w procedurach dzia³ania. RMSWiA 2011, http 176.

ŒNICZY

170

kras

Integrovaný záchranný systém syn. IZS Koordinovaný postup jeho sloûek pøi pøípravì na mimoøádné události a pøi provádìní záchranných a likvidaèních prací. Integrovaný záchranný systém je efektivní systém vazeb, pravidel spolupráce a koordinace záchranných a bezpeènostních sloûek, orgánù státní správy a samosprávy, fyzických a právnických osob pøi spoleèném provádìní záchranných a likvidaèních prací a pøípravì na mimoøádné události. Tak aby struènì øeèeno „nikdo nebyl opomenut, kdo pomoci mùûe a vzájemnì si nikdo z nich nepøekáûel”. Základním právním pøedpisem je zákon 239/2000 Sb. o integrovaném záchranném systému. Integrovaný záchranný systém existuje v Èesku od roku 2001, aèkoliv jeho základy vznikly jiû v roce 1993. Hlavním koordinátorem integrovaného záchranného systému v Èesku je Hasièský záchranný sbor Èeské republiky. Pokud na místì neštìstí zasahuje více sloûek IZS, velitelem zásahu se stává vedoucí èlen sloûky, jejíû èinnost je na místì pøevaûující. Základní sloûky IZS zajišÙují nepøetrûitou pohotovost pro pøíjem ohlášení vzniku mimoøádné události, její vyhodnocení a neodkladný zásah v místì mimoøádné události. Tvoøí jej: a) Hasièský záchranný sbor Èeské republiky, b) jednotky poûární ochrany zaøazené do plošného pokrytí kraje jednotkami poûární ochrany, c) poskytovatelé zdravotnické záchranné sluûby, d) Policie Èeské republiky. Http 176, http 11. GB (karst) syn. procesy krasowe, krasowienie Procesy rozpuszczania ska³ przez wody powierzchniowe i podziemne, jeden z rodzajów wietrzenia chemicznego. Krasowieniu podlegaj¹ ska³y krasowiej¹ce, przede wszystkim wapienie, a tak¿e doloKRAS

krem

mity, margle, gips, anhydryt, halit (potocznie sól kamienna). Mianem krasu okreœla siê równie¿ formy powierzchni Ziemi powsta³e w wyniku powy¿szych procesów, a tak¿e obszar, na jakim te procesy i formy wystêpuj¹. Http 235. kras Geologické oznaèení pro soubor osobitých tvarù a jevù vznikajících èinností povrchové a podzemní vody (erozí a zejména korozí) v krajinì, jejíû podklad tvoøí rozpustné horniny (vápenec èi dolomit, sádrovec, halit). Voda vsakující z povrchu do podzemí rozšiøuje pùvodní puklinové systémy a vytváøí jeskynní komplexy. Http 11. JK (cream) Preparat kosmetyczny do pielêgnacji i ochrony skóry oraz w³osów, stosowane bezpoœrednio na skórê w celach pielêgnacyjnych. Wystêpuj¹ w formie sta³ej lub pó³t³ustej emulsji wodno t³uszczowe. Http 235. krém Druh emulze pouûívaný v koûním lékaøství a kosmetice. Pùsobí povrchnìji neû mast, ale je obvykle výhodnìjší z hlediska aplikace. Http 41. ST KREM

(blood) P³yn ustrojowy, który za poœrednictwem uk³adu kr¹¿enia pe³ni funkcjê transportow¹ oraz zapewnia komunikacjê pomiêdzy poszczególnymi uk³adami organizmu. Krew jest p³ynn¹ tkank¹ ³¹czn¹, kr¹¿¹c¹ w naczyniach krwionoœnych (uk³ad krwionoœny zamkniêty) lub w jamie cia³a (uk³ad krwionoœny otwarty). W szerokiej definicji obejmuje krew obwodow¹ i tkankê krwiotwórcz¹, a w w¹skiej tylko tê pierwsz¹. Jako jedyna (wraz z limf¹) wystêpuje w stanie p³ynnym. Dziedzina medycyny zajmuj¹ca siê krwi¹ to hematoloKREW

171

krêgi

gia. Http 235. krev Tìlesná tekutina kolující v krevních cévách, tepnách, kapilárách a ûilách, skládá se z plasmy a krevních tìlísek bunìk. Plasmu tvoøí pøedevším voda, elektrolyty a krevní bílkoviny (albumin, globuliny, øada speciálních bílkovin). Ke krevním tìlískùm patøí èervené krvinky (erytrocyty), bílé krvinky (leukocyty) a krevní destièky (trombocyty). Krev pøenáší velké mnoûství látek – kyslík, oxid uhlièitý, ûiviny, hormony, odpadní látky, popø. léky apod., má význam pøi udrûování stálosti vnitøního prostøedí (homeostázy), chemického sloûení i teploty a pøi obranyschopnosti organismu (bílé krvinky, protilátky). Http 41. ST KRÊGI (vertebrae) Jednostki strukturalne krêgos³upa, po³¹czone ze sob¹ mniej lub bardziej œciœle za pomoc¹ wi¹zade³, chrz¹stkozrostów oraz stawów. Sk³adaj¹ siê z dwóch g³ównych czêœci: trzonu i ³uku. Trzon w kszta³cie niskiego walca kostnego sk³ada siê z warstwy zbitej i g¹bczastej wype³nionym czerwonym szpikiem kostnym. Po³o¿ony jest od strony brzusznej krêgos³upa, jego powierzchnia górna i dolna s¹ g³adkie. £uk krêgowy po³o¿ony jest od strony grzbietowej. Miêdzy trzonem a ³ukiem znajduje siê otwór krêgowy dla rdzenia krêgowego. Od ³uku krêgowego odchodzi 7 wyrostków. Wyró¿niamy: krêgi szyjne, piersiowe, lêdŸwiowe, koœæ krzy¿ow¹ oraz jednolit¹ koœæ ogonow¹. MEM1 1982. obratel Základní kostìná souèást páteøe. Nejvìtší èástí, smìøující ventrálnì, je tìlo, dozadu smìøuje oblouk, uprostøed mezi nimi je otvor, kterým prochází mícha. Z oblouku dozadu vystupuje trnový výbìûek a do stran dva pøíèné výbìûky. Obratle

krêgos³up

jsou navzájem spojeny klouby (kloubními výbìûky vystupujícími z oblouku) a meziobratlovou ploténkou (diskem) mezi tìly obratlù. Mezi sousedními obratly jsou otvory, jimiû vystupují míšní koøeny. Páteø je tvoøena 7 obratli krèními, 12 hrudními, 5 bederními, 5 køíûovými, spojenými v kost køíûovou a 4–5 kostrèními. VLS 2009. JK (backbone, spine) Ruchomy koœciec osiowy tu³owia, sk³adaj¹cy siê z 33–34 krêgów. Na przekroju tu³owia le¿y po stronie grzbietowej. Koniec górny krêgos³upa dŸwiga czaszkê, dolny ³¹czy siê z obrêcz¹ koñczyny dolnej (miednicz¹). Krêgos³up ochrania rdzeñ krêgowy i stanowi miejsce przyczepów miêœni poruszaj¹cych g³ow¹, tu³owiem i koñczynami. MEM1 1982. páteø Souèást osového skeletu, souèást kostry obratlovcù. Páteøí probíhá mícha. Je sloûena z øady obratlù (u èlovìka je jich 33–34), mezi kterými jsou mìkké meziobratlové ploténky. Páteø sahá od spodiny lebeèní aû do dolní èásti zad. Nese hmotnost hlavy i dalších èástí trupu a pøenáší ji na pánev a dolní konèetiny. VLS 2009. JK

KRÊGOS£UP

KROPLÓWKA (drip, drip infusion) syn. infuzja, wlew kroplowy Sposób powolnego wlewania metod¹ kroplow¹: krwi i jej preparatów, p³ynów krwiozastêpczych, innych p³ynów infuzyjnych lub leków rozpuszczonych w wiêkszej iloœci p³ynu. Do kroplówek u¿ywa siê zestawu do przetaczania, przeznaczonego do jednorazowego u¿ytku, sk³adaj¹cego siê z pojemnika z p³ynem, uk³adu rurek z tworzyw sztucznych, kroplomierza umo¿liwiaj¹cego za poœrednictwem zacisku regulowanie szybkoœci kropel

172

krwawienie

oraz z ig³y. Zestaw do przetaczania krwi zaopatrzony jest dodatkowo w siatkê filtracyjn¹. W zale¿noœci od drogi przetaczania kroplowego, rozró¿nia siê kroplówki: do¿yln¹, podskórn¹ i doodbytnicz¹. MEM1 1982. infuze slang. kapaèka Podávání tekutin do ûíly. Mùûe slouûit k dodání tekutin a ûivin (nemùûe-li pacient jíst, napø. po bøišní operaci) nebo k podávání lékù. K infuzi mùûe být pouûita povrchová ûíla horní konèetiny (napø. v loketní jamce) nebo hluboká ûíla zejména k dlouhodobým infuzím velkého mnoûství tekutiny a výûivných látek. VLS 2009. JK (larynx) Górny odcinek w³aœciwego przewodu oddechowego, po³o¿ony miêdzy gard³em i tchawic¹, stanowi¹cy narz¹d g³osotwórczy. Zbudowana jest ze szkieletu chrzêstnego, wiêzade³ i miêœni. MEM1 1982. hrtan Souèást horních cest dýchacích, slouûí k tvorbì hlasu. Je uloûen na pøední stranì krku a u muûù je zevnì patrný jako tzv. ohryzek èili Adamovo jablko. Tvoøí ho soustava chrupavek, vazy a svaly. VLS 2009. JK KRTAÑ

(bleeding) Wydostawanie siê krwi poza obrêb naczyñ krwionoœnych. Uszkodzenie du¿ych naczyñ têtniczych i ¿ylnych powoduje krwotok. MEM1 1982. krvácení syn. hemoragie Mùûe mít pøíèinu v poškození nebo porušené funkci krevních cév (nìkteré vaskulitidy èi vaskulopatie), krevních destièek nebo krevních bílkovin zodpovìdných za krevní sráûení (koagulopatie). Velké krvácení ohroûuje postiûeného vznikem šoku a vykrvácením, opakovaná drobná krváKRWAWIENIE

krwawienie z jamy ustnej

173

cení vedou k anemii z nedostatku ûeleza. Rozlišujeme tøi základní typy krvácení: vláseènicové, ûilní a tepenné. VLS 2009. JK (mouth bleeding, stoma bleeding) Wyp³yw krwi z uszkodzonych naczyñ krwionoœnych, znajduj¹cych siê w jamie ustnej. krvácení z dutiny ústní Krev vytéká z dutiny ústní. Vìtšinou to bývá zpùsobeno pokousáním jazyka èi jiné vnitøní tkánì úst, pøípadnì vylomením zubu. ST KRWAWIENIE Z JAMY USTNEJ

KRWAWIENIE Z NOSA

(nosebleed, epi-

staxis) Czêsto wystêpuj¹cy objaw chorobowy polegaj¹cy na utracie krwi, kiedy Ÿród³o krwawienia znajduje siê w obrêbie jamy nosowej. Krwawienie z nosa mo¿e mieæ ró¿ne nasilenie: od niewielkiego plamienia do powa¿nego, zagra¿aj¹cego ¿yciu krwotoku. Http 235. krvácení z nosu Vytok krve z nosní dutiny nejèastìji pøi narušení cév v pøední èásti nosní pøepáûky, v tzv. locus Kiesselbachi, kde je sliznice velmi tenká a tudíû snadno zranitelná. Samotné krvácení je snadno pozorovatelný jev: krev vytéká z nosních dírek a pøi záklonu hlavy zatéká i do nosohltanu a následnì do úst. Http 307. AW (bleeding from ear) Wyp³yw krwi z uszkodzonych naczyñ krwionoœnych, znajduj¹cych siê w kanale s³uchowym. krvácení ze zvukovodu Krev vytéká z ušního kanálku. Ke krvácení ze zvukovodù dochází nejèastìji pøi poranìní hlavy a mùûe tedy signalizovat velice váûné zranìní. ST KRWAWIENIE Z UCHA

krwioplucie

(haematoma) 1. Wynaczyniona krew zbieraj¹ca siê w rozwarstwionych tkankach, do których nacieka z uszkodzonych naczyñ. 2. Wynaczyniona krew zbieraj¹ca siê w jamach cia³a, np. krwiak op³ucnej, krwiak wewn¹trzczaszkowy. MEM1 1982. hematom syn. krevní výron slang. modøina Rozsáhlý uzavøený krevní výron v hlubších tkáních podkoûí; nahromadìní krve ve tkáni v prostoru mimo krevní cévy. K pøíèinám patøí zejména úrazy a krvácivé poruchy. VLS 2009. JK KRWIAK

(haematuria) syn. hematuria Obecnoœæ krwi w moczu, œwiadcz¹ca o schorzeniu narz¹du moczowego. Krwinki czerwone mog¹ pochodziæ z ka¿dego odcinka uk³adu moczowego. Najczêstsze przyczyny obfitego krwiomoczu to: kamica dróg moczowych, urazy, gruŸlica, nowotwory, zapalenia, zawa³ nerki. MEM1 1982. krvavá moè syn. hematurie Pøítomnost krve v moèi. Pøíèinou jsou nemoci ledvin, glomerulární hematurie moèových cest, zánìty, poranìní, nádory, krvácivé poruchy. Nìkdy je patrná pouhým okem jako naèervenalé zbarvení moèi (makroskopická hematurie), jindy jen pøi mikroskopickém vyšetøení moèi (mikroskopická hematurie). Z glomeulárních pøíèin mùûe jít napø. o akutní, rychle progredující èi chronickou glomerulonefritidu. Ne zcela vzácná je hematurie arteficiální. VLS 2009. JK

KRWIOMOCZ

(haemoptysis) 1. Odpluwanie wydzieliny zmieszanej z krwi¹ pochodz¹c¹ z górnych dróg oddechowych, wystêpuje g³ównie w gruŸlicy, nowotworach narz¹du oddechowego, KRWIOPLUCIE

krwotok

174

stanach zapalnych p³uc, po urazach klatki piersiowej po³¹czonych ze z³amaniem ¿eber. MEM1 1982. 2. Odkaszliwanie lub odpluwanie krwi pochodz¹ce z dróg oddechowych lub p³uc. Wein-Coc-Man 2011, s. 278. hemoptýza syn. vykašlávání krve slang. kašel s pøímìsí krve Vykašlávání nebo plivání krve z dýchacích cest (plic), nìkdy se proti pojmu hemoptoe zdùrazòuje jen malá pøímìs krve ve sputu (obvykle však synonymum). V minulosti bývala závaûnou komplikací tuberkulózy, nyní je nutné uvaûovat zejména o plicních nádorech. Kromì tìchto pøíèin je nìkdy vyvolána i jinými nemocemi plic èi srdce (napø. chronickým zánìtem prùdušek, mitrální stenózou). VLS 2009. JK (haemorrhage) Wydostanie siê krwi poza œwiat³o naczynia krwionoœnego lub poza serce wskutek przerwania ci¹g³oœci ich œcian. Krwotok mo¿e byæ nastêpstwem urazu lub pêkniêcia zmienionego chorobowo naczynia. MEM1 1982. krvácení syn. hemoragie Mùûe mít pøíèinu v poškození nebo porušené funkci krevních cév, krevních destièek nebo krevních bílkovin zodpovìdných za krevní sráûení. VLS 2009. JK KRWOTOK

KRWOTOK

P£UCNY

(pulmonary hae-

morrhage) Masywne krwioplucie oznacza wykrztuszanie ponad 100 ml krwi na godzinê lub ponad 300–500 ml w ciagu doby. Przyczyny: przewlek³e zapalenie oskrzeli, zapalenie p³uc, gruŸlica, zaka¿enie grzybicze, rozstrzenie oskrzeli, mukowiscydoza, p³ucne choroby paso¿ytnicze, ropieñ p³uca, rak p³uca, zastoinowa niewydolnoœæ kr¹¿enia, zwê¿enie zastawki dwu-

krzepniêcie krwi

dzielnej, zatorowoœæ p³uca, przetoka têtniczo-¿ylna, nadciœnienie p³ucne, ziarniak Wegnera, zespó³ Goodpasture, zach³yœniêcie siê cia³em obcym i uraz. Zaburzenia krzepniêcia i ma³op³ytkowoœæ mog¹ sprzyjaæ krwiopluciem w ka¿dym z tych stanów. Plantz-Wip 2010. difuzní krvácení do plic ûivot ohroûující stav, èasto zpùsobený nìkterou z autoimunitních chorob poškozujících plicní kapiláry (lupus erythematodes, Goodpastureùv syndrom, Wegenerova granulomatóza aj.), infekcí (legionáøská nemoc) nebo vdechnutím toxické látky (isokyanát), v souèasnosti je také popisována u pøíjemcù transplantátu kostní døenì. Vykašlávání krve je vìtšinou jedním z pøíznakù, není ale podmínkou pro stanovení diagnózy. Léèba je podpùrná, pøi závaûném krvácení lze provést selektivní embolizaci krvácející cévy nebo chirurgický zákrok. VLS 2009. JK (coagulation) Zespó³ reakcji enzymatycznych i zjawisk fizykochemicznych prowadz¹cych do powstania skrzepu krwi. W procesie krzepniêcia krwi bior¹ udzia³ osoczowe czynniki krzepniêcia krwi, fosfolipidy krwinek p³ytkowych i jony wapnia. Kolejnoœæ dzia³ania poszczególnych czynników w procesie krzepniêcia ujmuje tzw. kaskadowy schemat krzepniêcie krwi. Krzepniêcie krwi jest procesem dynamicznym, w którym czynniki u³atwiaj¹ce krzepniêcie s¹ równowa¿one przez czynniki hamuj¹ce. W procesie krzepniêcia krwi rozró¿nia siê g³ówne fazy: a) tworzenie tromboplastyny osoczowej, b) przejœcie protrombiny w trombinê pod wp³ywem tromboplastyny, c) proteoliza fibrynogenu przez trombinê na monomery fibryny i dwa polipeptydy, polimeryzacja monomerów fibryny i ich utrwalenie poprzecznymi wi¹KRZEPNIÊCIE KRWI

kubek

zaniami pod wp³ywem dzia³ania tzw. czynnika XIII. W wyniku krzepniêcia krwi powstaje skrzep w³óknikowy, który zatrzymuje krwawienie z uszkodzonego naczynia. Optymalne krzepniêcie krwi zale¿y od prawid³owego uk³adu naczyniowego, odpowiedniej liczby krwinek p³ytkowych i w³aœciwego stê¿enia osoczowych czynników krzepniêcia. W zaburzeniach tych uk³adów pojawiaj¹ siê objawy krwotocznej skazy. Prawid³owy czas krzepniêcia krwi od momentu jej pobrania do utworzenia skrzepu wynosi 5–12 minut. Jest on znacznie wyd³u¿ony przy niedoborach osoczowych czynników krzepniêcia. MEM1 1982. hemokoagulace syn. krevní sráûení Proces, pøi nìmû krev pøechází z kapalného do tuhého stavu a vzniká krevní sraûenina (krevní koláè, koagulum) a sérum. Je dùleûitou souèástí zástavy krvácení (hemostázy). Podstatou jsou kaskádovité reakce speciálních krevních bílkovin. Kromì koagulaèních faktorù vèetnì iontù kalcia jsou dùleûité i faktory z trombocytù. Klasicky se dìlí na systém vnitøní, zevní a spoleèný. Celý systém má sloûku negativní zpìtné vazby (antikoagulaèní), k níû patøí zejména antitrombin, proteiny C a S, TFPI. Porucha krvácení se nazývá koagulopatie a projevuje se zvýšeným krvácením (hemoragií). Nadmìrná krvácení (hyperkoagulace, trombofilie) zvyšuje riziko trombóz. Testy na vyšetøení krvácení jsou napø. Quickùv test, APTT, trombinový èas. Krev odebraná z tìla se za nìkolik málo minut sráûí. Je-li tøeba tomuto sráûení zabránit (napø. pøi vyšetøení krevního obrazu nebo pøi odbìrech krve u dárcù k transfuzi), pøidává se do krve ihned látka, která z ní odstraní vápník, jenû je pro sráûení nezbytný. VLS 2009. JK

175

kwasica

(belay device, ATC) syn. ATC Przyrz¹d s³u¿¹cy do asekuracji podczas wspinaczki. Jest podobny do p³ytki Stichta, jednak nie posiada sprê¿ynki. Ponadto zamiast sznurka ograniczaj¹cego oddalanie siê przyrz¹du od karabinka producenci kubków asekuracyjnych czêsto stosuj¹ stalowe linki lub kab³¹ki (eliminuje to jedn¹ z wad p³ytki Stichta, jak¹ jest pl¹tanie siê sznurka). Sposób u¿ycia, dzia³anie i obs³uga kubka nie ró¿ni siê od p³ytki Stichta. W wiêkszoœci kubków, szczególnie przy pracy z linami o wiêkszych œrednicach, zablokowanie liny jest ³atwiejsze ni¿ w przypadku p³ytki Stichta, w zwi¹zku z czym asekuracja ma charakter statyczny. W celu u³atwienia asekuracji dynamicznej, niektóre kubki posiadaj¹ mo¿liwoœæ wpiêcia liny na dwa sposoby, ró¿ni¹ce siê stopniem hamowania liny. Http 235. stichtovka syn. ATC, tube slang. kyblík Jedna z nejpopulárnìjších jisticích pomùcek. V horolezectví se pak jisticí pomùcka bìûnì také pouûívá ke slaòovaní z vrcholu, po dokonèení výstupu. Takûe kyblík není jen jisticí pomùcka, ale také slaòovací pomùcka. Kyblík má u vìtšiny typù této pomùcky dva otvory, coû se mimochodem hodí i pro jištìní dvoupramennými lany, ale také se to hodí pro slaòování po dvou pramenech lana, coû je obvyklý zpùsob, jak se lano pøi slaòování instaluje, protoûe pak jej dole ze zemì máme moûnost stáhnout dolù k sobì a vzít na další akci. Lano se do kyblíku vkládá tak, ûe do jednoho otvoru vloûíme vûdy jeden pramen lana a oba takto vzniklé ohyby lana procvakneme karabinou HMS. Http 12. JK KUBEK

(acidosis) Wzrost stê¿enia jonów wodorowych w p³ynach ustrojowych, spowodowany zwiêkKWASICA

kwasica metaboliczna

szeniem zawartoœci kwasów lub utrat¹ zasad. Kwasica mo¿e byæ wyrównana, jeœli odczyn pH krwi nie ulega zmianie, oraz niewyrównana, je¿eli zawiod¹ mechanizmy regulacyjne i dojdzie do spadku pH krwi. Ze wzglêdu na mechanizm powstawania rozró¿nia siê kwasicê oddechow¹ i metaboliczn¹. Niezale¿nie od pochodzenia kwasica prowadzi do pobudzenia oœrodka oddechowego w mózgu i chemoreceptorów, co objawia siê przyspieszeniem i pog³êbieniem oddechu (tzw. oddech Kussmaula). Najczêœciej wystêpuje kwasica mocznicowa w przebiegu niewydolnoœci nerek i kwasica cukrzycowa bêd¹ca wynikiem niedoboru insuliny. MEM1 1982. acidóza Porucha acidobazické rovnováhy ve prospìch kyselin, tj. jejich zvýšená tvorba èi jejich zadrûení pøi sníûeném vyluèování, popø. zvýšené ztráty èi diluce látek zásaditých s tendencí k poklesu pH. Dìlí se na acidózu metabolickou a respiraèní. Kromì celkové acidózy mùûe docházet k acidóze lokální, èasto spojené s ischemií dané oblasti (napø. v loûisku infarktu). Organismus obecnì toleruje acidózu lépe neû alkalózu, zejména postupnì vznikající acidóza mùûe být dobøe snášena. Tìûší acidóza zhoršuje funkce organismu, dochází k narušení metabolismu, k pøesunùm iontù (zejména hyperkalemii, ovšem s tendencí k depleci kalia), zhoršení funkce orgánù (napø. srdeèní kontraktility), objevuje se slabost, únava aû poruchy vìdomí v tìûkých stavech. Pøi akutnì vzniklé acidóze klesá pH (acidemie), organismus se snaûí acidózu kompenzovat, èímû pøibliûuje pH normálním hodnotám. K hodnocení stavu acidózy proto nestaèí pouhé stanovení pH (pouûívá se Astrupovo vyšetøení, rùzné nomogramy, koncentrace

176

kwasica oddechowa

iontù a anion gap apod.). Léèebná korekce acidózy musí být opatrná a musí pøihlíûet k etiologii acidózy. V zásadì se podává hydrogenuhlièitan (bikarbonát), a to postupnì. VLS 2009. JK KWASICA

METABOLICZNA

(metabolic

acidosis) Powstaje wskutek nadmiernego wytwarzania kwasów organicznych (cukrzyca, g³odzenie, upoœledzona czynnoœæ w¹troby, nadmierny wysi³ek fizyczny i drgawki, wstrz¹s), zatruæ salicylanami i alkoholem metylowym, nadmiernej utraty kationów (biegunki, przetoki jelitowe, niewydolnoœæ nerek), zatrzymywania anionów (niewydolnoœæ nerek z ka¿dej przyczyny, odwodnienie), podawania œrodków zakwaszaj¹cych (chlorek amonu, kwas solny). MEM1 1982. acidóza metabolická Acidóza zpùsobená metabolickými dìji, tj. nadmìrnou tvorbou a retencí kyselin èi úbytkem alkalických látek. Hlavními kyselinami jsou ketolátky (ketoacidóza), mléèná kyselina (laktátová acidóza), sulfáty, fosfáty aj. pøi selhání ledvin. Exogennì vznikají èi se retinují kyseliny, napø. pøi intoxikaci ethanolem a methanolem, salicyláty, ethylenglykolem. Ztráty bikarbonátu jsou napø. pøi proximální renální tubulární acidóze èi tìûších prùjmech. Tyto dvì skupiny acidóz lze odlišit pomocí anion gapu, resp. chloremie (srov. acidóza hyperchloremická, normochloremická). Pøi acidóze metabolické je negativní base excess (base deficit), pH klesá, pCO2 je normální. Pøi kompenzaci dochází k hyperventilaci a poklesu CO2. VLS 2009. JK KWASICA ODDECHOWA (aspiratory acidosis) Rozwija siê w nastêpstwie upoœledzone-

kwasica oddechowa

go wydalania dwutlenku wêgla przez p³uca, co powoduje wzrost stê¿enia kwasu wêglowego (H2CO3) w p³ynie miêdzykomórkowym i obni¿enie pH krwi. Kwasica oddechowa wystêpuje w zahamowaniu czynnoœci oœrodka oddechowego (uszkodzenie, dzia³anie leków), chorobach p³uc (dychawica oskrzelowa, rozedma p³uc, rozstrzenie oskrzeli, zapalenie, obrzêki), w sercu p³ucnym i znieczuleniu ogólnym w chirurgii. Klinicznie mo¿e objawiaæ siê (poza objawami choroby podstawowej) os³abieniem, bólami g³owy, zobojêtnieniem, a w ciê¿szych przypadkach sennoœci¹ i œpi¹czk¹. MEM1 1982.

177

kwasica oddechowa

acidóza respiraèní Acidóza vzniklá zadrûením oxidu uhlièitého pøi alveolární hypoventilaci. Je hyperkapnie, klesá pH (acidemie), dochází k vzestupu bikarbonátù. Dochází k ní pøi respiraèní insuficienci II. typu, napø. pøi tìûkém astmatickém záchvatu, plicní obstrukèní nemoci, otravách s útlumem dechového centra, poruchách nervového a nervosvalového pøenosu aj. Èasto je kombinována s jinou poruchou (napø. metabolickou laktátovou acidózou v dùsledku souèasné hypoxemie). Kompenzací je zvýšení acidity moèi a retence bikarbonátù. VLS 2009. JK

laryngoskop

178

latarka czo³owa

L (laryngoscope) syn. wziernik krtani Przyrz¹d do bezpoœredniego ogl¹dania krtani, z³o¿ony z ³y¿ki prostej lub wygiêtej osadzonej na rêkojeœci oraz Ÿród³a œwiat³a. Laryngoskop mo¿e posiadaæ dodatkowe wyposa¿enie optyczne: lupê powiêkszaj¹c¹, aparat fotograficzny. Oprócz badania umo¿liwia on tak¿e wykonywanie zabiegów leczniczych i bezpoœrednie wprowadzenie leków do krtani. MEM1 1982. laryngoskop Pøístroj, který umoûòuje pohled do hrtanu buï pøi jeho vyšetøení, nebo pøi intubaci. Na laryngoskop se nasazuje laryngoskopická lûíce, buï rovná, nebo zahnutá. VLS 2009. JK LARYNGOSKOP

(laryngoscopy) syn. wziernikowanie krtani Ogl¹danie krtani maj¹ce istotne znaczenie w rozpoznawaniu chorób krtani. MEM1 1982. laryngoskopie Endoskopická metoda vyšetøení hrtanu. VLS 2009. JK

LARYNGOSKOPIA

(headlight, headlamp, headtorch) ¿arg. czo³ówka Latarka mocowana bezpoœrednio na czole lub kasku za pomoc¹ specjalnych pasków. W porównaniu z latarkami rêcznymi czo³ówki maj¹ nastêpuj¹ce zalety: nie zajmuj¹ r¹k, snop œwiat³a w naturalny sposób pokrywa siê z kierunkiem zwrócenia g³owy, œwiat³o rozproszone przez reflektor i obudowê czo³ówki nie razi oczu, dziêki korzystnemu usytuowaniu Ÿród³a œwiat³a, czo³ówka pozwala na optymalne oœwietlenie przedmiotów widziaLATARKA CZO£OWA

nych z bliska (np. map), nawet przy stosunkowo niewielkiej intensywnoœci œwiecenia. Ze wzglêdu na swobodê pos³ugiwania siê rêkami czo³ówki s¹ szczególnie czêsto wykorzystywane przez s³u¿by ratownicze, wspinaczy, groto³azów, wêdkarzy oraz inne osoby licz¹ce siê z mo¿liwoœci¹ wykonywania jakiejkolwiek pracy w ciemnoœci. Nowoczesne latarki czo³owe s¹ zasilane z baterii (najczêœciej 3 x AAA lub 3 x AA) lub akumulatorów (np. specjalnych pakietów akumulatorów litowych). S¹ lekkie i bardzo wydajne. Wœród produkowanych obecnie czo³ówek, wiêkszoœæ posiada mo¿liwoœæ regulacji k¹ta emisji w p³aszczyŸnie pionowej, a tak¿e stopniow¹ lub p³ynn¹ regulacjê natê¿enia œwiat³a. Czêœæ czo³ówek posiada kilka niezale¿nych Ÿróde³ œwiat³a: diody LED do umiarkowanego oœwietlenia bliskiego obszaru w szerokim zakresie k¹tów oraz silne ¿arówki (lub nowoczesne, kilkuwatowe diody LED) do celów krótkotrwa³ego oœwietlenia obszarów oddalonych o kilkadziesi¹t i wiêcej metrów. Konstrukcja latarek czo³owych jest równie¿ odporna na wilgoæ (czy wrêcz zanurzenie w wodzie) oraz umo¿liwia pracê w szerokim zakresie temperatury. Http 235. èelová lampa slang. èelovka Lehká miniaturní svítilna uèená k pøipevnìní na hlavu gumovým páskem, coû umoûòuje svítit ve smìru natoèení hlavy, pøièemû uûivatel má volné ruce. Baterie jsou pøitom buï pøímo spojené s reflektorem, nebo jsou umístìné ve zvláštním pouzdøe na opaèné stranì gumového pásku. U výkonnìjších èelovek bývají baterie v samostatném pouzdøe u pasu a do

latarka diagnostyczna

179

reflektoru vede kablík. Èelová lampa bývá obvykle robustní konstrukce, odolná vùèi vlivùm poèasí, modely pro jeskyòáøe bývají vodotìsné. Jako baterie se nejèastìji pouûívají minituûkové èlánky AAA nebo klasické tuûkové baterie, vyskytují se ale i akumulátory. Zdrojem svìtla byly zpoèátku ûárovky, u nejvýkonnìjších modelù halogenové. V souèasné dobì jsou nahrazovány stále výkonnìjšími modely LED diod, které mají sice menší svítivost, ale daleko delší výdrû neû klasické ûárovky. Èelové lampy LED Lenser osazené diodou H7 se jiû svítivostí vyrovnají halogenovým ûárovkám. U èelových lamp pro speleologii se jako zdroj svìtla pouûívá acetylénový hoøák, acetylén se vyvíjí ve vyvíjeèi v pouzdøe u pasu. Karbidová èelovka se téû kombinuje s elektrickou. Http 11. JK LATARKA DIAGNOSTYCZNA

(examina-

tion torch) Ma³y, przenoœny sprzêt wykorzystywany przez lekarzy, ratowników medycznych, pracowników s³u¿by zdrowia. Http 280. diagnostická svítilna Svítilna urèená pro lékaøe, záchranáøe a zdravotníky. Je to malý pøenosný zdroj svìtla s vlastním zdrojem elektrické energie. Http 332. JK LAWINA (avalanche) ¿arg. deska Gwa³towna utrata stabilnoœci i przemieszczanie siê: spadanie, staczanie lub zeœlizgiwanie siê ze stoku górskiego mas œniegu, lodu, gleby, gruntu, materia³u skalnego b¹dŸ ich mieszaniny (ruch jednego typu materia³u z regu³y powoduje ruch innego typu materia³u znajduj¹cego siê na zboczu). Lawina jest najgwa³towniejsz¹ postaci¹ ruchów masowych i stanowi olbrzymie zagro¿enie dla ludzi i ich otoczenia oraz infrastruktury. Http 160.

lek

lavina Náhlé uvolnìní a následný rychlý sesuv snìhové hmoty po dráze delší neû 50 m a minimálním objemu 1000 m3. Laviny pøedstavují váûné nebezpeèí pøedevším v horských oblastech, kde je jak dostatek strmých svahù, tak dostateèná mohutnost snìhové pokrývky. Http 171. JK (treatment, therapy) syn. terapia Dzia³ medycyny obejmuj¹cy wszelkie metody postêpowania, maj¹ce na celu przywrócenie zdrowia. Istnieje kilka podzia³ów metod terapii: leczenie przyczynowe, objawowe, zachowawcze, chirurgiczne, swoiste, nieswoiste, uzupe³niaj¹ce i substytucyjne. MEM1 1982. léèba syn. terapie, léèení Postup, který má odstranit chorobu, chorobný proces nebo jinou poruchu zdraví a odstranit nebo zmírnit jejich projevy. Léèba se rozdìluje podle kvality zásahu chorobného procesu na kauzální, symptomatickou a paliativní. Podle metody postupu lze dále rozlišovat léèbu konzervativní, chirurgickou, rehabilitaèní, farmakologickou, psychologickou, biologickou. VLS 2009. JK

LECZENIE

LEK (drug, medicine) Zwi¹zek chemiczny, œrodek roœlinny lub zwierzêcy pobudzaj¹cy, albo hamuj¹cy fizjologiczne czynnoœci komórek, tkanek i narz¹dów, stosowany w celach leczniczych, w diagnostyce i zapobiegawczo. Nauk¹ o produkcji leków i ich dzia³aniu w najszerszym ujêciu jest farmacja. Natomiast farmakologia jest nauk¹ o terapeutycznym zastosowaniu leków, mechanizmach i skutkach ich dzia³ania na organizm. MEM1 1982. lék Léèivá látka a léèivý pøípravek upravený

lekka woda

180

k pouûití a vydání nemocnému. Studiem jejich úèinkù a pùsobení na lidský organismus se zabývá farmakologie, jejich pøípravou farmacie. VLS 2009. JK LEKKA WODA (light water, aqueous film forming foam, AFFF) syn. AFFF, œrodek pianotwórczy syntetyczny, tworz¹cy film wodny 1. Œrodek pianotwórczy, przeznaczony praktycznie tylko do gaszenia ciek³ych wêglowodorów. Przy jego zastosowaniu, oprócz izoluj¹cej warstwy piany, tworzy siê na powierzchni cieczy film wodny, szybko rozp³ywaj¹cy siê po niej i odcinaj¹cy dop³yw tlenu i emisjê par, a tak¿e ch³odz¹cy tê ciecz. Http 235. 2. Piana wytwarzana z œrodków typu FFFP lub AFFF tworzy film wodny, który w krótkim czasie odcina dop³yw tlenu, zduszaj¹c poprzez to p³omienie. Http 235. 3. Koncentrat ciek³y zawieraj¹cy syntetyczne fluorowe œrodki powierzchniowo czynne, wodny roztwór lekkiej wody podany na menisk cieczy palnej tworzy cienki film i powstaje w ten sposób szczególny rodzaj piany. MSP1990, s. 115. lehká voda Pìnidlo vytváøející vodní film plovoucí po hladinì uhlovodíkù za urèitých podmínek (viz ISO 8421-4). VSPO 3.8.2. GB LICZBA

SPIENIENIA

(foam expansion

ratio) Stosunek objêtoœci wytworzonej piany do objêtoœci wodnego roztworu zawieraj¹cego pianotwórczy œrodek gaœniczy, z którego zosta³a wytworzona piana gaœnicza. W zale¿noœci od liczby spienienia rozró¿nia siê pianê gaœnicz¹ ciê¿k¹, pianê gaœnicz¹ œredni¹ i pianê gaœnicz¹ lekk¹. MSP 1990, s. 116. èíslo napìnìní Pomìr objemu pìny k objemu pìnotvor-

lina dynamiczna

ného roztoku, ze kterého vznikla (viz ISO 8421-4). VSPO 3.8.7. GB LIGNINA (wood-wool, xylogen) 1. Bia³a wata stosowana do dezynfekcji ran. To potoczne okreœlenie waty celulozowej – bardzo ch³onnego, miêkkiego papieru u¿ywanego do celów sanitarnych i opatrunkowych. 2. Jeden z podstawowych sk³adników drewna (obok celulozy i hemiceluloz), w którym wystêpuje w iloœci oko³o 20%. Jest substancj¹ lepiszczow¹, powoduj¹c¹ zwartoœæ struktury komórek drewna. Http 235. lignin Amorfní polymer koniferylalkoholu, sinapylalkoholu a kumarylalkoholu pøíbuzný s celulosou, který spoleènì s ní tvoøí rostlinná vlákna a bunìèné stìny døevin. Obsah ligninu tvoøí zhruba 26 % aû 35 % hmotnosti døeva a je vyšší u jehliènanù neû u listnáèù. Http 41, http 11. ST

(line, rope, cable, hawser) Rodzaj sznura dowolnej d³ugoœci, u¿ywanego m.in. przez stra¿aków. lano Libovolnì dlouhá šòura pro pouûití v extrémnì nároèných podmínkách, pouûívaná hasièi. VSPO 3.11.6. GB LINA

(dynamic rope) Jej konstrukcja gwarantuje, ¿e podczas hamowania upadku wspinacza przeci¹¿enia dzia³aj¹ce na niego nie przekrocz¹ 12 g. Liny dynamiczne dzieli siê na: a) linê pojedyncz¹ – ma zwykle 50 do 70 m d³ugoœci i oko³o 9–12 mm œrednicy, asekuracja odbywa siê na jednej ¿yle liny. Jej g³ówne zalety to ³atwoœæ u¿ywania i niska waga; b) linê podwójn¹ – zwana te¿ po³ówkow¹, jest cieñsza (oko³o 8–9 mm). U¿ywa siê z³o¿onej na pó³ jednej ¿y³y d³ugoœci do 120 m lub dwóch lin o d³uLINA DYNAMICZNA

lina górska

goœciach do 60 m. W pewnych szczególnych przypadkach mo¿na asekurowaæ siê jedn¹ ¿y³¹ liny podwójnej. Liny te zapewniaj¹ wiêksze bezpieczeñstwo oraz umo¿liwiaj¹ szybsz¹ ewakuacjê, zwykle u¿ywane s¹ w rejonach wspinaczkowych o górskim charakterze; c) linê bliŸniacz¹ – jeszcze cieñsze (oko³o 7–8 mm) dwie ¿y³y o sumarycznej d³ugoœci do 120 m u¿ywane zawsze razem, podwójnie. Obecnie trac¹ na popularnoœci; d) linê lodowcow¹ – przeznaczona do asekuracji w terenie, gdzie potencjalne odpadniêcie nie bêdzie ciê¿kie (wspó³czynnik odpadniêcia 1). Http 235. dynamické lano Má prùtaûnost 5–15 % (pro lezecké úèely však obvykle do 8 %). Je urèeno pro horolezectví. Pøi výrobì dynamických lan je snaha o maximální pevnost a pruûnost – odolnost proti rázovým silám. Jsou urèena zejména k zachycení lezce pøi pádu, kdy pohlcují pádovou energii aû do úplného zastavení. Jejich pruûnost totiû postupnì pohlcuje kinetickou energii horolezce a tím zabraòuje rizikùm zpùsobeným velkým pøetíûením v okamûiku zachycení pádu. Tìmito riziky mohou být váûná vnitøní zranìní, poškození páteøe pøi uvázání lana pouze na sedací úvazek nebo selhání nìkterých èástí jisticího systému. Dynamická lana obvykle rozlišujeme na „málopádová” a „mnohopádová”, tedy podle toho, kolik lano snese tzv. normových pádù, aniû by jeho vlastnosti (napø. schopnost pohlcovat pádovou energii) klesly pod kritickou mez. HA 2010. JK (rope, climbing rope) Element sprzêtu wspinaczkowego; ma zapewniæ wspinaczowi bezpieczeñstwo w razie odpadniêcia od œciany. Poza tym po zamocowanej linie mo¿na podejœæ do góry lub zjechaæ ze œciany. Sama lina nie LINA GÓRSKA

181

linia wiecznego œniegu

stanowi jeszcze pe³nego zabezpieczenia – w po³¹czeniu z innymi elementami sprzêtu wspinaczkowego tworzy ona system asekuracyjny zwany ³añcuchem asekuracyjnym. Http 324. horolezecké lano Slouûí lezci k jištìní pøi výstupu v tìûkém horském terénu, pøi sportovním lezení na cvièných stìnách, lezení na ledu a pro další outdoorové aktivity, kde je nutné chránit osoby proti pádu. Jsou vyuûívána i pro slanìní (sestup pomocí lana) v místech, kde nelze pouûít klasický sestup z výšky napø. skalní (nebo jinou) stìnou. Http 11. JK LINA STATYCZNA (static rope) Lina charakteryzuj¹ca siê niewielkimi w³aœciwoœciami dynamicznymi (wyd³u¿enie rzêdu 2–5%), przez co ma zastosowanie tam, gdzie wyd³u¿anie siê pod wp³ywem obci¹¿enia jest niepo¿¹dane. Ma³o elastyczna, posiada bardzo ma³e w³asnoœci dynamiczne zdolnoœci do poch³aniania energii upadku. U¿ywana przewa¿nie w speleologii do celów komunikacyjnych i transportowych, d³ugoœci do 200 m. Http 235. statické lano Má prùtaûnost nepøesahující 5 %. Pouûívá se pøedevším pro speleologické a záchranáøské úèely a pro práce ve výškách. U tìchto lan je ûádoucí co nejmenší prùtaûnost, neboÙ zejména pøi zdolávání hlubokých vertikál pùsobí podélné pruûení dynamického lana znaèné problémy – èím pruûnìjší je lano, tím vìtší je amplituda kmitavého pohybu, který lezec nedobrovolnì vykonává. Jev, jenû je nejen nepøíjemný, ale i nebezpeèný. HA 2010. JK

(snow line) syn. granica wiecznego œniegu Wysokoœæ, wyra¿ona w metrach n.p.m., LINIA WIECZNEGO ŒNIEGU

linka

powy¿ej której opad œniegu przewy¿sza jego topnienie w bilansie rocznym. W sprzyjaj¹cych warunkach topograficznych powy¿ej tej granicy mog¹ powstawaæ pola firnowe lodowców (zobacz te¿: linia równowagi bilansowej), w tym wypadku stanowi ona doln¹ granicê pola firnowego. Po³o¿enie granicy wieloletniego œniegu zale¿y g³ównie od czynników: klimatycznych, zw³aszcza œredniej temperatury lata i iloœci opadów atmosferycznych (klimatyczna granica wieloletniego œniegu), pogodowych (sezonowa granica wieloletniego œniegu), geomorfologicznych: rzeŸba terenu, nachylenie, ekspozycja itp. (orograficzna granica wieloletniego œniegu). Wysokoœæ, na której przebiega ta granica, jest zró¿nicowana. […] W strefie umiarkowanej wystêpuje na wysokoœci ok. 800–3200 m n.p.m. Http 235. èára vìèného snìhu Nad touto èárou sníh ani v létì neroztaje. Jako snìhovou èáru oznaèujeme hranici, která vymezuje plochu zemského povrchu se souvislou snìhovou pokrývkou. Výška snìhové èáry je urèena klimatickými podmínkami, zejména negativní tepelnou bilancí i mnoûstvím sráûek, zejména pevných. Rozlišujeme: a) èáru vìèného snìhu, nad níû sníh nikdy zcela neroztává, b) doèasnou snìhovou èáru u doèasné snìhové pokrývky. Http 25. JK (line, rope, cable, hawser) Elastyczne ciêgno mog¹ce przenosiæ g³ównie si³y rozci¹gaj¹ce. W niektórych przypadkach przenosi si³y poprzeczne. U¿ywana przez stra¿aków. Http 235. lano Libovolnì dlouhá šòura pro pouûití v extrémnì nároèných podmínkách, pouûívaná hasièi. VSPO 3.11.6. GB LINKA

182

linka ratownicza

DO WʯY SSAWNYCH (hose securing line) Sprzêt po¿arniczy pomocniczy, s³u¿¹cy do: a) podwi¹zania celem zabezpieczenia linii ssawnej przed obci¹¿eniem, przypadkowym od³¹czeniem od pompy i spadniêciem do zbiornika wodnego, z którego pobierana jest woda, b) odwodnienia linii ssawnej przez zawór smoka ssawnego po zakoñczeniu pobierania wody. Linka do wê¿y ssawnych jest zakoñczona z jednej strony pêtl¹, a z drugiej stalowym zatrzaœnikiem owalnym. MSP 1990, s. 120. lano záchytné sacích hadic Slouûí pro spouštìní sacích hadic do vodního zdroje a k jejich upevnìní nebo jako vodicí lano v zakouøených místnostech apod. Lano záchytné je vyrobeno z polyesterového technického vlákna se dvìma oky a karabinou v jednom oku. Http 255. GB LINKA

LINKA RATOWNICZA 1 (rescue line) syn. linka stra¿acka Specjalna lina stra¿acka u¿ywana do zabezpieczenia siê stra¿aka przed spadniêciem z du¿ej wysokoœci. záchranné lano Speciální lano vèetnì technických prostøedkù k záchranì z výšek, resp. s výškovou technikou. VSPO 3.11.12. GB LINKA RATOWNICZA 2 (safety line, lifeline) syn. linka stra¿acka Rodzaj linki stra¿ackiej, s³u¿¹cej do utrzymywania ³¹cznoœci ze stra¿akiem wchodz¹cym do zadymionych pomieszczeñ. bezpeènostní lano Provaz vybavený dvìma typu uzlù, které indikují smìr cesty ukazateli smìru, pouûívaný jako pomoc nositele dýchací techniky k nalezení zpáteèní cesty ze zakouøeného prostøedí. VSPO 3.2.9. GB

linka stra¿acka

(halyard, rescue line) syn. linka ratownicza Sprzêt ratowniczy, u¿ywany do: a) ratowania ludzi w ograniczonym zakresie, b) samoratowania siê stra¿aka z wy¿szej kondygnacji, c) zabezpieczania siê stra¿aka, wykonuj¹cego zadania bojowe na wysokoœci, przed spadniêciem, d) utrzymywania ³¹cznoœci za pomoc¹ sygna³ów sygnalizacji czuciowej oraz zabezpieczenia stra¿aka wchodz¹cego (np.) do zadymionej piwnicy i innych pomieszczeñ. Linka stra¿acka u¿ywana jest równie¿ podczas wykonywania ró¿nego rodzaju zadañ w ramach ratownictwa technicznego, powodzi itp. MSP 1990, s. 117. poûární lano Pouûívají ho hasièi a záchranáøi nejen k záchranì osob, ale i k vytaûení èi upevnìní pøedmìtù – tøeba i hadic nebo støíkaèek. [...] najdete poûární lana záchytná, ventilová, záchranná nebo „vazáky”. Http 254. GB LINKA STRA¯ACKA

ledge) Podstawowa formacja skalna, forma wypuk³a, poziome lub lekko pochy³e wystaj¹ce miejsce w œcianie. Treter 2005. skalní øímsy Úzké horizontální skalní výstupky šíøek centimetrù aû decimetrù, taky se mùûe jednat o metry, v takovém pøípadì se v horolezecké terminologii hovoøí o skalních policích. HA 2010. JK LISTWA (

(glacier) Lodowiec, którego forma jest œciœle uwarunkowana lokaln¹ morfologi¹ pod³o¿a. Lodowce górskie wystêpuj¹ w górach wszystkich stref klimatycznych, jeœli góry te osi¹gaj¹ wysokoœæ lokalnej granicy wieloletniego œniegu. W zale¿noœci od uwarunkowañ topograficznych oraz klimatycznych, lodowce górskie mog¹ przyLODOWIEC GÓRSKI

183

lodowiec górski

bieraæ ró¿ne formy. [...] Jeœli lodowce górskie, wyp³ywaj¹c poza obrêb masywu górskiego, ³¹cz¹ siê w postaci czap lodowych, mówimy o lodowcach piedmontowych. Http 235. ledovec horský Nehomogenní pøírodní tìleso tvoøené ledem. [...] Horský ledovec se vyskytuje v nìkolika typech. Náhorní ledovec se nachází na nìjaké horské plošinì (plató) a splazy z nìj vytékají do vícero smìrù. [...] Karový ledovec se nachází v horském kotli a nemá, kam by odtékal. Je jak jezero sevøený skalami, jen místo vody je led. Visutý ledovec je takový, jenû dotekl na okraj velkého terénního srázu a dalším pohybem dolù se z jeho èela ulamují velké kusy ledu, které se pak øítí dolù horským úboèím. Mnohdy tak vznikají celé ledopády plné sérakù (ledovcové bloky, vìûe), které spojují visutý ledovec s ledovcem údolním. Mùûe ale taky být, ûe kusy ledu z visutého ledovce se zøítí dolù do suchého údolí jen jako ledová lavina. A tam pak roztají. Údolní ledovec protéká horským údolím a je podobný øece. Je to vlastnì dlouhý ledovcový splaz, pomalu se sunoucí vpøed. […] Ledovce vznikají snìûením. Ve vysokých polohách hor napadnou takové vrstvy snìhu, ûe se spodní vrstvy snìhu za stálého støídaní teplot a tlaku stlaèí, snìhové vloèky ztratí svou krystalickou podobu a vznikne nejprve ledovcový firn (velmi hrubozrnný sníh) a z nìj pak ledovcový led. Jeho masa pro svou obrovskou hmotnost zaène ve smìru nejmenšího odporu silou gravitace stékat dolù. Led ledovce je hrubozrnný a prostoupený mnoûstvím malých bublinek vzduchu. V místech chladnìjšího klimatu se na povrchu ledovce vyskytuje sníh èi firn. V niûších polohách, kde je pøes den tepleji, bývá povrch ledovce tvoøen právì

lokalizacja po¿aru

hrubozrnným ledem. Na ledovci mùûeme pozorovat øadu tvarù a jevù. Pro horolezectví hrají nejvìtší roli ledovcové trhliny. Http 165. JK PO¯ARU (fire localization) 1. Powstrzymanie rozprzestrzeniania siê po¿aru i ograniczenie intensywnoœci procesu spalania. Http 128. 2. Czas trwaj¹cy od chwili rozpoczêcia dzia³añ gaœniczych do momentu ograniczenia rozprzestrzeniania siê po¿aru. Http 128. lokalizace poûáru Zastavení šíøení poûáru do okolních prostor. Je to první fáze hasièského zásahu, kdy se hasièi snaûí spíše neû hasit ohnisko poûáru zabránit šíøení poûáru tam, kde dosud ûádné škody nenapáchal, nebo jen minimálnì. [...] Provádí se hašením vnìjšího okraje poûáøištì, ochlazováním a vlhèením okolních prostor apod. Http 362. GB LOKALIZACJA

LON¯A (lanyard, twin leg lanyard) Sprzêt stosowany do autoasekuracji na drogach wspinaczkowych typu via ferrata. Sk³ada siê z liny dynamicznej, karabinków, za pomoc¹ których wpina siê lon¿ê do liny asekuruj¹cej, p³ytki hamuj¹cej lub zszywanej pêtli, które powoduj¹ absorbowanie energii upadku na zestawie asekuracyjnym. Http 235. ferratový set Základní jisticí pomùcka pro lezení zajištìných cest; lezecké vybavení, které zaruèí bezpeèný pohyb na zajištìných cestách. Je vybaven karabinami a slouûí pøedevším k lezení na ferratových cestách. Obvykle se skládá z brzdy a z karabin, které jsou spojené smyèkami. Nejdùleûitìjší souèást setu je samotná brzda neboli tlu-

184

Lotnicze Pogotowie Ratunkowe

miè. Ten mùûe být buï kovový, kterým se provléká lano, nebo tkaný. Http 267. JK LORNETKA (binocular) Przyrz¹d optyczny w postaci dwóch lunet, sprzê¿onych równolegle. Umo¿liwia obuoczn¹ obserwacjê odleg³ych obiektów. Rozstawienie lunet wp³ywa tak¿e na wra¿enie plastycznoœci obrazu, daj¹c efekt stereoskopowy. Lornetka jest tak skonstruowana, aby dawa³a obraz prosty, czyli nieodwrócony. Jej zalet¹ w porównaniu z lunetk¹ (przy tej samej œrednicy obiektywu) jest jaœniejszy obraz o wiêkszej rozdzielczoœci. Http 235. triedr syn. binokulár, dalekohled, kukátko Pøenosný dalekohled, tvoøený soustavou èoèek a hranolù. V principu se jedná o Keplerùv dalekohled se dvìma spojnými èoèkami. Mezi nì je navíc vloûena soustava dvou optických hranolù, které obraz ètyøikrát odrazí (nastává zde totální odraz). Hranoly jsou vzájemnì pootoèeny o 90 °. Tím je pùvodnì pøevrácený obraz narovnán a navíc se tak zkrátí konstrukèní délka dalekohledu, takûe lze pouûít objektiv s delší ohniskovou vzdáleností a tím i zvìtšením. Http 11. AW LOTNICZE

POGOTOWIE

RATUNKOWE

(helicopter emergency medical service, HEMS) syn. LPR, Œmig³owcowa S³u¿ba Ratownictwa Medycznego ¿arg. HEMS S³u¿ba ratownictwa medycznego, wykonuj¹ca w polskim systemie opieki zdrowotnej zadania z zakresu lotniczego transportu ratowniczego i sanitarnego. Pogotowie powsta³o w 2000 roku jako samodzielny publiczny zak³ad opieki zdrowotnej podleg³y ministrowi zdrowia. Wykonuje zadania zwi¹zane z medycyn¹ i lotnictwem: ratownictwo medyczne – medyczne czynnoœci ratunkowe (loty do wy-

lód

padków i nag³ych zachorowañ i udzielanie pomocy ich ofiarom), lotniczy transport sanitarny (transport pacjentów wymagaj¹cych opieki medycznej pomiêdzy zak³adami opieki zdrowotnej), lotniczy transport medyczny spoza granic kraju (np. transport do Polski obywateli naszego kraju, ofiar wypadków lub nag³ych zachorowañ, do których dosz³o poza granicami Polski), lotniczy transport medyczny poza granice kraju. Bazy LPR w Polsce nosz¹ nazwê HEMS. Http 199. Letecká záchranná sluûba syn. LZS slang. Letecká Nedílná souèást záchranných sluûeb i celého integrovaného záchranného systému. Je vyuûívána v zásadì ve tøech typech situací: primární lety – zásahy v obtíûnì pøístupném místì (nepøístupný terén, velká vzdálenost od stanovištì ZZS, neprùjezdná komunikace apod.), sekundární lety – potøeba transportovat pacienta do vzdáleného specializovaného centra (napø. u závaûných úrazù do traumacentra), kdy pacienta primárnì ošetøí pozemní posádka a vrtulník pøebírá pacienta k transportu do vzdálenìjší nemocnice, ambulanèní lety – v situacích, kdy dominuje potøeba šetrného transportu (tato indikace je však povaûována za relativní a neexistují data, která by potvrzovala prospìch této indikace). Nejèastìji jsou k záchranným akcím uûívány vrtulníky, ale v nìkterých zemích se mùûeme setkat také se speciálními letadly. Http 11. JK

185

lód

(ice) Minera³ z gromady tlenków o wzorze chemicznym H2O. Jest to stan sta³y wody. Zamarzanie czystej wody, przy ciœnieniu atmosferycznym wynosz¹cym 101 325 Pa, zachodzi w temperaturze 0°C. Przy zamarzaniu objêtoœæ lodu jest wiêksza, ni¿ tworz¹cej go wody, przez co gêstoœæ lodu jest o blisko 10% mniejsza (w temperaturze 0°C gêstoœæ wody wynosi 0,9998 g/cm2, a lodu 0,9167 g/cm2). Dziêki temu lód p³ywa na wodzie, a zbiorniki wodne zamarzaj¹ od powierzchni w dó³. Lód jest kryszta³em dwój³omnym, jednak jego wspó³czynniki za³amania ró¿ni¹ siê niewiele: wynosz¹ no = 1,309 i ne = 1,313 dla fali o d³ugoœci oko³o 590 nm. Http 235. led Chemický vzorec H2O, je šestereèný minerál. Led má své specifické místo mezi ostatními minerály, i kdyû se vìtšinou v mineralogických systémech neuvádí vùbec nebo pouze okrajovì. Vznik: Pøi bìûném atmosférickém tlaku tekutá voda tuhne v led pøi teplotì 0 °C (273,15 K, 32 °F). Jestliûe jsou ve vodì rozpuštìny další látky (napø. sùl kamenná), mùûe voda zùstat tekutá i pøi teplotách pod bodem mrazu. Led existuje v mnoha formách, napø.: sníh, ledové krystaly, kroupy, jinovatka, námraza, kra, rampouch. Svìtová meteorologická organizace definuje rùzné druhy ledu v závislosti na pùvodu, velikosti, tvaru, váze atd. Http 11. JK LÓD

³añcuch górski

186

³opatka lawinowa

£ mountain range) Teren górski o równolegle u³o¿onych pasmach wraz z kotlinami i przylegaj¹cymi doñ pogórzami. Górotwór w postaci wyd³u¿onego pasma, zwykle z³o¿onego z szeregu równoleg³ych do siebie grzbietów, oddzielonych kotlinami górskimi, pod³u¿nymi dolinami i obni¿eniami. £añcuchy górskie s¹ czêsto poprzecinane, w ca³oœci lub czêœciowo, poprzecznymi dolinami rzecznymi (prze³omami). Http 235. høeben horský syn. høbet Geomorfologické oznaèení protáhlého kopce èi hory, zejména jeho protáhlé vrcholové hrany èi plošiny, pøípadnì i rozsáhlejšího protáhlého horského pásma. Høeben mùûe spojovat pøes sedlo èi sedla dva èi více vrcholù nebo mùûe být tvoøen pomìrnì rovným vrcholovým pásmem, na jehoû konci výška prudèeji klesá. Ostøejší skalnaté høebeny èasto vznikají erozivními silami, jako napø. ledovcovou èinností, kdy ledovec obrousí dvì strany pohoøí, èímû vznikají po obou stranách údolí a mezi nimi zvláštní druh horského høebenu v podobì arety. Mnohé høebeny jsou pomìrnì oblé a pozvolné, napø. brdské høebeny. V obecném jazyce a názvosloví je termín høeben pøibliûným synonymem slova høbet, v odborné terminologii se høbet pravdìpodobnì pouûívá èastìji pro oblejší høebeny. Http 11. JK £AÑCUCH GÓRSKI (

(hose coupling) Elementy stanowi¹ce zakoñczenie odcinków wê¿y t³ocznych i ssawnych. S³u¿¹ do […] ³¹czenia wê¿y po¿arniczych o jednakowych œrednicach wewnêtrznych oraz do ³¹czenia wê¿y po¿arniczych z nasadami innych urz¹dzeñ gaœniczych (np. £¥CZNIK WʯOWY

hydrant, pompa, rozdzielacz). Zgodnie z polsk¹ norm¹ (PN) ³¹czniki pod wzglêdem wielkoœci dzielimy na: A – 110; B – 75; C – 52; D – 25. […] W Polsce stosowane s¹ ³¹czniki typu Storz. MSP 1990, s. 119. hadicová pùlspojka Prostøedek pro spojení dvou dílù hadic nebo pro pøipojení jiného zaøízení k hadici. VSPO 3.7.7. GB £¥CZNOŒÆ RADIOWA

(radio-communi-

cation) Komunikowanie siê urz¹dzeñ za pomoc¹ fal radiowych (wysy³ane i odbierane sygna³y maj¹ postaæ fal radiowych), umo¿liwiaj¹ce wymianê danych miêdzy nimi. Warunkiem pomyœlnego wspó³dzia³ania tych¿e urz¹dzeñ jest pozostawanie w zasiêgu dzia³ania. Gdy ze wzglêdu na odleg³oœæ czy ukszta³towanie terenu jest to niemo¿liwe, stosuje siê ró¿ne „wspomagacze”, jak maszty antenowe, zaawansowane anteny odbiorcze itp. Http 83. rádiová komunikace Typ bezdrátové komunikace, který spoèívá ve spojení dvou subjektù jiným zpùsobem neû mechanicky (kabelem). Http 11. JM-B £OPATKA LAWINOWA (rescue shovel, avalanche shovel) Sk³adana ³opata (by mieœci³a siê w plecaku), bez której nie da siê kopaæ w twardym œniegu, jaki tworzy siê po zejœciu lawiny. Dyl¹g 2010. lavinová lopata Pomùcka, která efektivnì odstraòuje sníh díky speciálnímu tvaru a velikosti. Má rychlé a bezproblémové skládání. Http 171. JK

³ódŸ motorowa

£ÓD MOTOROWA (motor-boat) syn. motorówka Statek o mo¿liwoœciach szybkiego przemieszczania siê po akwenie napêdzanego silnikiem zaburtowym z napêdem œrubowym i strugowodnym. Http 319. motorová loï Malé plavidlo s motorovým pohybem (pohon benzínový nebo naftový). ST £ÓD PODWÓJNA (debl-kánoe) £ódŸ przeznaczona do transportu maksymalnie dla dwóch osób. deblovka Loï pro dvì osoby, napø. klasická kánoe. Http 311. ST

(rescue boat, fire-boat) Sprzêt ratowniczy, lekki œrodek do poruszania siê na wodzie, z regu³y za pomoc¹ wiose³ lub specjalnego silnika zaburtowego. Stanowi wyposa¿enie wiêkszoœci jednostek stra¿y po¿arnej. MSP 1990, s. 120. poûární èlunPO¯ Motorový èlun, který je dodateènì vybaven technikou pro zdolávání poûárù. VSPO 2.10. GB £ÓD RATOWNICZA PO¯

£ÓD RATUNKOWAwopr (rescue boat) Sprzêt p³ywaj¹cy, s³u¿¹cy do ratowania ton¹cego lub jego transportu z wody na brzeg i przygotowany do bardzo szybkiej reakcji, gdy potrzebna jest natychmiastowa pomoc. Stosowana równie¿ w przypadku powodzi. Wówczas mo¿na ni¹ bardzo szybko dotrzeæ do osób poszkodowanych czy podtopionych, aby jak najszybciej nieœæ im pomoc. záchranný èlun Pevný nebo nafukovací èlun urèený k záchranì lidí na vodní hladinì. Tyto èluny jsou zakotveny v pøístavech nebo v jejich blízkosti, ve speciálních budovách na po-

187

³uk elektryczny

bøeûních plošinách nebo na palubách velkých lodí. Http 11. ST (rowing boat) Ma³y bezpok³adowy statek, który napêdzany jest wios³ami, umieszczonymi symetrycznie po obu burtach dulek lub z rêki. Na niektórych ³odziach mo¿na wios³owaæ pojedynczym wios³em, o ile jednostka jest wyposa¿ona w uchwyt do wios³a na rufie. Jest to tzw. wios³owanie na œrubkê. veslová loï Loï, která má pohon lidskou silou pomocí vesel. Bývá jednoveselní nebo dvouveslová. Veslaøská loï jede pouze takovou rychlostí, jakou ji udìlí lopatka vesla bìhem zátahu a ûádný jiný impuls síly tuto rychlost nezvìtšuje. Http 148. ST £ÓD WIOS£OWA

(electric arc) Wy³adowanie elektryczne, najczêœciej wystêpuj¹ce w gazie, charakteryzuj¹ce siê du¿¹ gêstoœci¹ pr¹du oraz niewielk¹ rezystancj¹. W wiêkszoœci przypadków jest to zjawisko niepo¿¹dane i nios¹ce ze sob¹ zagro¿enia zarówno dla urz¹dzeñ, jak i dla ludzi przypadkowo znajduj¹cych siê w pobli¿u. […] NajgroŸniejszy nie jest sam przep³yw pr¹du zwarcia ³ukowego, ale zjawiska temu towarzysz¹ce. £uk wytwarza ciœnieniow¹ falê uderzeniow¹, która gwa³townie nagrzewa powietrze wzd³u¿ osi ³uku. Powstaj¹cy gor¹cy strumieñ gazów unosi z powierzchni przewodnika roztopione cz¹steczki metali, mog¹ce powodowaæ oparzenia. Osoby wystawione na zagro¿enia towarzysz¹ce wy³adowaniu ³ukowemu nara¿one s¹, oprócz oparzeñ, na czêœciow¹ lub ca³kowit¹ utratê wzroku, s³uchu, szok, efekty dzia³ania fali uderzeniowej itp. Http 145. záøení elektrického oblouku Elektrický oblouk pøi svaøování je dlou£UK ELEKTRYCZNY

³upek

hodobý elektrický výboj v plynném prostøedí, který vzniká mezi elektrodou a základním materiálem. V elektrickém oblouku vzniká teplo a záøení. Teplota v oblouku je rozdìlena nerovnomìrnì a nejvyšší je uprostøed oblouku, kde dosahuje 4500 aû 6000 °C. Výše teploty je závislá na pouûitém prùmìru elektrody a na intenzitì proudu. SBAHPAOP 1985, s. 421. GB (slate, shale) Szeroka grupa ska³ wykazuj¹cych wyraŸn¹ ³upkowatoœæ, która jest wynikiem procesów metamorficznych (rzadszym przy£UPEK

188

³upek

padkiem s¹ ³upki osadowe). Sk³ad mineralny ³upek jest bardzo zró¿nicowany, dlatego wyró¿nia siê wiele ich rodzajów, które ró¿ni¹ siê kolorem, w³aœciwoœciami tarciowymi i sposobem erodowania, czyli w praktyce rzeŸb¹ ska³y. Dro¿d¿ 2011. bøidlice Oznaèení pro usazené èásteènì metamorfované horniny s jemnou zrnitostí vzniklé z jílovcù a prachovcù. Obsahuje pøedevším minerály biotit, muskovit a andalusit. Bøidlice mívají èernou aû šedou barvu a vyznaèují se dobrou rovinnou štìpností. Http 11. JK

mandat karny

189

manewr Esmarcha

M (fine) ¿arg. bon, faktura, kwit Rodzaj rozstrzygniêcia zapadaj¹cego w postêpowaniu mandatowym. Za pomoc¹ mandatu karnego funkcjonariusze policji oraz innych uprawnionych organów mog¹ na³o¿yæ grzywnê [...] za wykroczenie okreœlone w kodeksie postêpowania w sprawach o wykroczenia. Istniej¹ trzy rodzaje mandatów karnych: gotówkowy – wydawany ukaranemu bezpoœrednio po uiszczeniu grzywny funkcjonariuszowi, kredytowany – wydawany za potwierdzeniem odbioru oraz zaoczny – wydawany pod nieobecnoœæ sprawcy, je¿eli nie zachodzi w¹tpliwoœæ co do jego osoby. Mandatem gotówkowym mo¿e byæ na³o¿ona grzywna wy³¹cznie na osobê czasowo tylko przebywaj¹c¹ na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub niemaj¹c¹ sta³ego miejsca zamieszkania albo pobytu. Mandat karny gotówkowy staje siê prawomocny z chwil¹ uiszczenia grzywny funkcjonariuszowi, który j¹ na³o¿y³. Natomiast mandat kredytowy oraz mandat zaoczny powinien zostaæ uiszczony w terminie 7 dni od daty potwierdzenia odbioru (mandat kredytowy) b¹dŸ wystawienia (mandat zaoczny). LP 2001, http 81. pokuta Forma penìûité sankce, která mùûe být udìlena ve stanovených pøípadech porušení zákonné povinnosti. V èeském pøestupkovém právu se tak nazývá finanèní postih, který mùûe být uloûen orgánem veøejné moci zejména pøi spáchání pøestupku nebo jiného správní deliktu. V aktuálním trestním právu se pokuta nazývá penìûitý trest. Rozdílná je smluvní pokuMANDAT KARNY

ta, která není veøejnoprávní sankcí, ale soukromoprávním zajišÙovacím institutem. Jako sankce také nevystupuje poøádková pokuta, která je procesním opatøením. Pokuty za èernou jízdu nebo jiná porušení pøepravního øádu a pøepravních podmínek ve veøejné dopravì jsou v souèasné èeské legislativì nazývané pøiráûka, jejich výši stanoví smluvní pøepravní podmínky nebo tarif, pøièemû horní hranici výše èástky stanoví zákon o silnièní dopravì [...] a zákon o dráhách [...]. Pokuta za pøestupky nebo správní delikty mùûe být udìlena jak fyzické osobì, tak i právnické osobì (a to i státu). Nejèastìjší a nejznámìjší pokutou jsou ale pokuty za pøestupky v dopravì pøi porušení pravidel silnièního provozu, kdy je úèastník, který je poruší, trestán zaplacením penìûní èástky. Další oblastí, kde jsou pokuty èasto vyuûívány, je napø. ekologie. Http 38, SSÈpŠaV 2001. JM-B MANEKIN SZKOLENIOWY

(phantom)

syn. fantom Umo¿liwia realistyczny trening podstawowych czynnoœci z zakresu resuscytacji kr¹¿eniowo-oddechowej osób we wszystkich grupach wiekowych. Rus 2002. fantom slang. model, Andula, Anèa Umìlé zaøízení simulující tvar nebo polohu lidského tìla vyuûívané ve zdravotnictví pro výuku zdravotníkù. Http 332. JK ESMARCHA (Esmarch maneouver) syn. rêkoczyn Esmarcha Wykonywany w celu udro¿nienia górnych dróg oddechowych. Stoj¹c za g³ow¹ pacjenta, nale¿y chwyciæ ¿uchwê pacjen-

MANEWR

manewr Heimlicha

ta w okolicy jej k¹tów, a nastêpnie przemieœciæ j¹ do przodu i ku górze. Ruch ten powoduje jednoczesne uniesienie jêzyka i nag³oœni. Manewr ten stanowi zalecan¹ metodê u pacjentów z podejrzeniem uszkodzenia krêgos³upa szyjnego. PlantzWip 2010. Esmarchùv hmat Hmat pouûívaný k uvolnìní dýchacích cest. Hlava pacienta se uchopí zezadu tak, ûe prsty obejmou po obou stranách èelist a palce se pøiloûí na bradu. Tlakem prstù se docílí pøedsunutí èelisti, tlakem palcù otevøení úst. VLS 2009. JK HEIMLICHA (Heimlich maneouver, abdominal thrust) syn. chwyt Heimlicha, rêkoczyn Heimlicha Technika pomocy przedlekarskiej stosowana przy zad³awieniach. Polega na wywarciu nacisku na przeponê w celu sprê¿enia powietrza znajduj¹cego siê w drogach oddechowych i „wypchniêcia” obiektu znajduj¹cego siê w tchawicy. Manewr Heimlicha z racji na potencjaln¹ mo¿liwoœæ uszkodzenia trzewi jamy brzusznej stosowany jest zwykle tylko wtedy, gdy inne metody zawiod³y (takie, jak np. opukiwanie po plecach). Wykonuje siê go zale¿nie od wieku poszkodowanego – kluczowe znaczenie ma tutaj wielkoœæ cia³a pacjenta. W przypadku osób doros³ych ratownik staje za ofiar¹ wypadku i obejmie j¹ rêkoma na wysokoœci pasa, uk³ada obie swoje rêce w piêœæ miêdzy pêpkiem a ¿ebrami poszkodowanego tak, aby mo¿liwe by³o uciskanie przepony ku górze, po czym energicznie i szybko uciska przeponê. U dzieci przeponê uciska siê jedn¹ rêk¹ (z palcami zwiniêtymi w piêœæ), a drug¹, otwart¹ przytrzymuje siê dziecko na plecach. Zalecane jest stosowanie manewru Heimlicha wobec w³asnej osoby w przypadku, gdy niemo¿liwe jest

MANEWR

190

mankiet

uzyskanie pomocy od drugiego cz³owieka. Przy uciskaniu przepony mo¿na wykorzystaæ kant blatu lub innego sprzêtu bêd¹cego w pobli¿u. Przy niepodjêtej pomocy przedmedycznej ofiara mo¿e umrzeæ w ci¹gu 5 minut od momentu zad³awienia. Rus 2002. Heimlichùv manévr slang. vypuzovací manévr Manévr urèený k vypuzení pøedmìtu, který ucpal dýchací cesty, nejèastìji sousta, které bylo vdechnuto. Osoba provádìjící Heimlichùv manévr se postaví za postiûeného, obejme jeho hrudník, spojí ruce nad epigastriem a krátce a intenzivnì stlaèí tuto oblast smìrem dovnitø a nahoru. Vzniklý pøetlak v oblasti hrudníku mùûe vdechnutý pøedmìt vytlaèit. K vdechnutí sousta dochází vìtšinou ve výdechu, proto postiûený má v plicích málo vzduchu k vytvoøení pøetlaku dostateèného ke kašli. Heimlichùv manévr mùûe zachránit ûivot, i kdyû je nìkdy provázen komplikacemi poranìní ûeber, jater apod. Je-li postiûený jiû v bezvìdomí, poloûí se na záda a silnì se stlaèuje epigastrium. Pøed Heimlichovým manévrem se však zásadnì mají nejprve zkusit silné údery mezi lopatky i opakovanì, vûdy série cca 4 úderù, stejnì tak pøi neúspìchu Heimlichova manévru; po nich se manévr zkouší znovu; pøi opakovaném neúspìchu lze také zkusit ukazovákem pøedmìt nahmátnout (mùûe být za koøenem jazyka) a pohnout s ním. VLS 2009. JK (button of an oar) Skórzane lub blaszane zabezpieczenie wios³a osadzonego w dulce przed œcieraniem siê trzonu wios³a. vìneèek Èást vesla, která je zapøená o havlinku. Http 11. ST MANKIET

mapa

(map) Pewien model rzeczywistoœci, który jest dwuwymiarowym rysunkiem przedstawiaj¹cym zmniejszony i uogólniony obraz Ziemi. Wykonuje siê j¹ wed³ug okreœlonych zasad, stosuj¹c przyjête umowne œrodki graficzne. Zawiera elementy matematyczne (skalê, siatkê, podzia³kê, ramkê z podzia³em stopniowym), geograficzne (znaki topograficzne) i legendê. Charakterystyczn¹ w³aœciwoœci¹ mapy jest kartometrycznoœæ, czyli mo¿liwoœæ wykonywania pomiarów odleg³oœci lub powierzchni. Http 158. mapa Zmenšený generalizovaný konvenèní obraz Zemì, nebeských tìles, kosmu èi jejich èástí pøevedený do roviny pomocí matematicky definovaných vztahù (kartografickým zobrazením), ukazující podle zvolených hledisek polohu, stav a vztahy pøírodních, socioekonomických a technických objektù a jevù. Http 57, HA 2010. JM-B MAPA

(synoptic chart, weather map) syn. mapa pogody Mapa obrazuj¹ca aktualny stan pogody na du¿ym obszarze, np. kontynencie. Rozró¿nia siê mapy synoptyczne: a) dolne – zawieraj¹ce dane meteorologiczne, takie jak: temperatura, ciœnienie zredukowane do poziomu morza, wilgotnoœæ powietrza, zachmurzenie oraz rodzaje chmur, prêdkoœæ i kierunek wiatru, które umieszczono na mapie przy pomocy umownych symboli z wykreœlonymi izobarami i frontami atmosferycznymi. b) górne – zawieraj¹ dane meteorologiczne uzyskane przy pomocy obserwacji aerologicznych (radiosonda¿owych). Porównanie map synoptycznych aktualnych z poprzednimi sprzed kilku godzin MAPA SYNOPTYCZNA

191

marmur

pozwala z pewnym prawdopodobieñstwem postawiæ prognozê dalszego przebiegu pogody. Mapa synoptyczna jest podstaw¹ pracy meteorologa-synoptyka. Http 70. synoptická mapa Meteorologická mapa, na níû je ve smluvených znaèkách znázornìno poèasí na velkém území v urèitém okamûiku. Znázornìné údaje vyjadøují výsledky pozorování meteorologických stanic v dané oblasti. Po analýze tìchto údajù, kterou provádí meteorolog za pomoci dalších nezbytných informací (výškových map, údajù z druûic Meteosat), jsou do mapy zakresleny izobary, tlakové útvary, atmosférické fronty, oblasti sráûek mlh a bouøek. Synoptické mapy jsou základem rozboru pro pøedpovìdi poèasí. HA 2010. JK TOPOGRAFICZNA (topographic map) Mapa szczegó³owa, przedstawiaj¹ca powierzchniowe elementy Ziemi (topografiê terenu). Http 235. topografická mapa Mapa místopisná, podrobná, zobrazující zejména geografickou realitu co nejpodrobnìji. Http 11. JM-B MAPA

(marble) Ska³a metamorficzna powsta³a z przeobra¿enia wapieni lub rzadziej dolomitów. Sk³ada siê g³ównie z krystalicznego kalcytu lub dolomitu (marmur dolomitowy). Niewielka czêœæ geologów jako marmur definiuje wy³¹cznie ska³y wêglanowe, przeobra¿one w warunkach g³êbokiego metamorfizmu strefy kata (temperatury 500°C do 700°C, wysokie ciœnienie), nazywaj¹c ska³y przeobra¿one w strefach ni¿szego metamorfizmu (epi i mezo) wapieniem krystalicznym. Przewa¿nie jednak terminu wapieñ krystaliczny u¿ywa siê w przyMARMUR

masa¿

padku ska³ metamorficznych jako synonimu marmuru dla ka¿dej ska³y wêglanowej, poddanej metamorfizmowi. Dro¿d¿ 2011. mramor syn. krystalický vápenec Hornina, která obsahuje více neû 95 % kalcitu. Pøimíšeny mohou být jílové hmoty, rùzné nerosty (grafit, limonit, hematyt aj.) i organické látky, které bílý mramor zabarvují. V širším slova smyslu se slovem mramor oznaèuje kaûdý vápenec, který se dá leštit. Mramor vzniká pøemìnou (metamorfózou) vápencù. Vlivem vysokého tlaku a teploty v zemské kùøe došlo k pøekrystalování kalcitu pùvodní horniny – vìtšinou organogenního vápence. Http 11. JK (massage) Zabieg leczniczy usprawniaj¹cy lub kosmetyczny, polegaj¹cy na g³askaniu, ugniataniu, rozcieraniu, oklepywaniu wstrz¹saniu tkanek, g³ównie miêœni. Wykonywany jest przez kwalifikowanego masa¿ystê najczêœciej rêcznie, niekiedy za pomoc¹ strumienia wody lub specjalnych mechanicznych urz¹dzeñ. MEM1 1982. masáû Léèebný výkon spoèívající v pùsobení rukou (popøípadì speciálního pøístroje) na mìkké èásti tìla (kùûi, podkoûí, svaly). Masáû zlepšuje místní prokrvení a odtok lymfy, pøíznivì ovlivòuje nervové funkce i metabolismus pøíslušných tkání, zmíròuje svalové napìtí, spasmy apod. VLS 2009. JK MASA¯

(heart massage, cardiac massage) Jeden z zabiegów postêpowania reanimacyjnego (resuscytacyjnego) stosowany w przypadkach zatrzymania kr¹¿enia krwi spowodowanego bezruchem serca (asystolia) lub migotaniem komór. Celem ma-

MASA¯ SERCA

192

maska do aparatu powietrznego...

sa¿u serca jest spowodowanie kr¹¿enia krwi dla przywrócenia kr¹¿enia mózgowego i wieñcowego. MEM1 1982. masáû srdce Souèást kardiopulmonální resuscitace (tzv. nepøímá masáû srdce provádìná na zavøeném hrudníku rytmickým stlaèováním støední èásti hrudní kosti proti podloûce). Pøímou masáû srdce lze provádìt napø. pøi srdeèních operacích pøímým stlaèováním srdce. VLS 2009. JK MASKA DO APARATU POWIETRZNEGO Z

MO¯LIWOŒCI¥

HE£MOWEGO

POD£¥CZENIA POD-

SYSTEMU

£¥CZNOŒCI

(breathing apparatus with communication device) Czêœæ sprzêtu ochrony dróg oddechowych ³¹cz¹ca uk³ad oddechowy u¿ytkownika z innymi elementami sprzêtu i izoluj¹ca uk³ad oddechowy od otaczaj¹cej atmosfery. Do niektórych typów masek mo¿na pod³¹czyæ podhe³mowy system ³¹cznoœci bezprzewodowej, umo¿liwiaj¹cy komunikacjê z dowódc¹ i innymi ratownikami w zastêpie. Standardowo podhe³mowy system ³¹cznoœci bezprzewodowej sk³ada siê z: a) mikrofonu kostnego, którego dŸwiêk przekazywany jest do ucha œrodkowego za pomoc¹ rezonansu koœci czaszki, b) pojedynczej s³uchawki, c) przycisku wielkopowierzchniowego do nadawania, d) z³¹cza do radiotelefonu. MSP 1990, s. 123. dýchací pøístroj umoûòující komunikaci Standardní dýchací pøístroj obsahující prostøedky pro komunikaci mezi hasièi a jejich velitelem pøi pouûití dýchací techniky. VSPO 3.2.2. GB BEZPRZEWODOWEJ

maska krtaniowa

(LMA, laryngeal mask airway) syn. LMA Przyrz¹d przeznaczony do utrzymania dro¿noœci dróg oddechowych. Sk³ada siê z maski o nadmuchiwanym brzegu, przymocowanej do rurki d³ugoœci 15–20 cm. Maska krtaniowa zapewnia szczelnoœæ, obejmuj¹c wejœcie do krtani, podobnie jak maska twarzowa obejmuje nos i usta. Rurka bêd¹ca czêœci¹ maski umo¿liwia bezpoœrednie wprowadzenie powietrza do krtani i tchawicy. Jej u¿ycie jest zalecane u nieprzytomnych pacjentów, gdy nie jest mo¿liwe zabezpieczenie dro¿noœci dróg oddechowych przez intubacjê tchawicy. Maska krtaniowa nie zabezpiecza dróg oddechowych przed aspiracj¹ i powinna byæ zast¹piona rurk¹ dotchawiczn¹ tak szybko, jak jest to mo¿liwe. PlantzWip 2010. laryngeální maska Pomùcka pouûívaná pøi resuscitaci. Zavádí se do hrtanu, umoûòuje zabezpeèení prùchodnosti dýchacích cest, nezabraòuje však nebezpeèí aspirace. VLS 2009. JK

MASKA KRTANIOWA

MASKA NURKOWA (diving mask, swim mask) Sprzêt, który umo¿liwia ostre (prawid³owe) widzenie pod wod¹ (w trakcie nurkowania), dziêki wytworzeniu przestrzeni powietrznej przed oczami. Bez maski widzimy bardzo niewyraŸnie, kontury przedmiotów s¹ rozmyte, chroni oczy i nos przed kontaktem z wod¹, umo¿liwia wyrównanie ciœnienia w masce (przez nos) do ciœnienia otoczenia zmieniaj¹cego siê wraz z g³êbokoœci¹ nurkowania. Wyrównywane ciœnienia jest niezmiernie wa¿ne, okularki p³ywackie, które nie obejmuj¹ nosa, nie nadaj¹ siê do nurkowania. Http 220. potápìèská maska Souèást základního vybavení potápìèe.

193

mata sorpcyjna hydrofobowa

Skládá se z tìla masky z mìkké gumy nebo silikonu, ve kterém je vpøedu vsazený rovný prùzor (zorník). Na tváø potápìèe dosedá lícnice se zdvojeným okrajem, která brání vnikání vody do vnitøního prostoru masky. Http 11. ST (breathing mask) Wyrób medyczny s³u¿¹cy do przetransportowania tlenu ze zbiornika do p³uc pacjenta. Mo¿e przylegaæ do ust i nosa b¹dŸ ca³ej twarzy. Pozwala uzyskaæ 40–60% stê¿enia tlenu w powietrzu wdychanym. Maski tlenowe wykorzystywane s¹ w medycynie przy przewlek³ej obturacyjnej chorobie p³uc, tlenoterapii, przy udzielaniu pierwszej pomocy. kyslíková maska Pomùcka pro aplikaci kyslíku (oxygenoterapii) u pacienta pøi vìdomí. Mnoûství pøivedeného kyslíku je moûno velmi pøesnì regulovat. Pacienti masku èasto špatnì tolerují, nemohou s ní mluvit, zvyšuje se nebezpeèí aspirace a také hrozí nebezpeèí zpìtného vdechování oxidu uhlièitého. VLS 2009. JK MASKA TLENOWA

MATA SORPCYJNA HYDROFOBOWA (oil absorbent blanket) Mata charakteryzuj¹ca siê doskona³¹ sorpcj¹ szerokiej gamy hydrofobowych substancji ropopochodnych, selektywnoœci¹ (sorpcja cieczy niemieszaj¹cych siê z wod¹) oraz niezatapialnoœci¹ nawet w stanie najwy¿szego nasycenia maty. Mata mo¿e byæ umieszczana w ka¿dych warunkach pogodowych bezpoœrednio na powierzchni wody, a tak¿e na […] powierzchniach sta³ych, np. betonu czy asfaltu Https 7. olejový sorpèní prostøedek Materiál pohlcující olej a odpuzující vodu, pouûívaný k absorpci zneèišÙující látky. VSPO 3.3.6. GB

materac pró¿niowy

PRÓ¯NIOWY (vacmat, vacuum mattres) Produkt wielokrotnego u¿ytku. S³u¿y do unieruchomienia uszkodzonej czêœci cia³a w po¿¹danej pozycji w celu udzielenia pierwszej pomocy przedmedycznej. Materac pró¿niowy s³u¿y do unieruchomienia pacjenta w warunkach dzia³añ ratowniczych przedszpitalnych, jak i w czasie transportu w ambulansie. Jest zaprojektowany w taki sposób aby umo¿liwiæ wydobycie pacjenta z miejsca wypadku o ograniczonym dostêpie do niego, w miejscach zamkniêtych lub w¹skich. Stanowi niezast¹piony sprzêt w karetkach pogotowia ratunkowego. Wykonany jest z p³ótna o w³aœciwoœciach zmywalnych, ³atwego w dezynfekcji, nie absorbuj¹cego wydzielin i p³ynów, krwi, brudu z dodatkow¹ ochronn¹ pod³oga odpinan¹ zabezpieczaj¹c¹ przed uszkodzeniami. Http 116. vakuová matrace Zajistí dokonalou fixaci celého tìla, která je nutná pøi poranìní páteøe, pánve, tak, ûe zranìný je transportován jako v sádrovém lùûku. JK MATERAC

MATERIA£ WYBUCHOWY (explosive, blasting material) Pojedynczy zwi¹zek chemiczny lub mieszanina kilku zwi¹zków chemicznych, która jest zdolna w odpowiednich warunkach do gwa³townej reakcji chemicznej o charakterze egzotermicznym, której towarzyszy wydzielenie wielkiej iloœci produktów gazowych w postaci wybuchu (detonacji lub deflagracji). Inicjacja reakcji, której ulega materia³ wybuchowy, wymaga bodŸców zewnêtrznych. Mog¹ one byæ rozmaite w zale¿noœci od charakteru materia³u wybuchowego. Mo¿e to byæ, np. dzia³anie mechaniczne (wybuch innego materia³u, uderzenie, potarcie, a czasem nawet lekki dotyk), ogrzanie, dop³yw œwia-

194

materia³y niebezpieczne po¿arowo

t³a, dop³yw pr¹du elektrycznego, kontakt z inn¹ substancj¹ chemiczn¹. Http 235. výbušnina Obecné oznaèení chemické látky nebo smìsi, která je schopna mimoøádnì rychlé exotermické reakce spojené s vývinem plynù o velkém objemu – výbuchu. Technické pojmenování takové látky nebo smìsi je výbušina. Slovo výbušnina zde znamená zaøízení pøipravené k výbuchu – bombu v kuføíku, granát, patronu prùmyslové trhaviny s rozbuškou a podobnì. Ke spuštìní chemické reakce výbušiny vedoucí k detonaci dochází mechanickým, termickým nebo elektrickým podnìtem. Souèástí smìsných výbušin je zpravidla oxidaèní èinidlo, které dodá chemické reakci potøebný kyslík. Http 11. JM-B MATERIA£Y £ATWO ZAPALNE (inflammable material, flammable material) Materia³y, których znormalizowane próbki w okreœlonych warunkach badañ, poddane dzia³aniu p³omienia lub promieniowania cieplnego zapal¹ siê p³omieniem, a po jego usuniêciu pal¹ siê dalej. Http 96. látky snadno hoølavé (tuhé) Látky, které jsou snadno zápalné nebo mohou zpùsobit vznícení pøi tøení èi k nìmu pøispìt. Snadno zápalné tuhé látky jsou práškové, granulární nebo mazlavé látky, které jsou nebezpeèné, jestliûe je lze snadno zapálit krátkým kontaktem se zdrojem zapálení, napø. hoøící zápalkou, a jestliûe se plamen rychle šíøí. Https 2. GB MATERIA£Y NIEBEZPIECZNE PO¯ARO-

(hazardous material) Materia³y typu: gazy palne, ciecze palne o temperaturze zap³onu poni¿ej 328,15 K (55oC), metaria³y wytwarzaj¹ce w zetkniêciu z wod¹ gazy palne, materia³y zapalaj¹ce siê samorzutnie na powietrzu, materia³y wybuchowe i wyroby pirotechWO

materia³y niepalne

niczne, materia³y ulegaj¹ce samorzutnemu rozk³adowi lub polimeryzacji, materia³y maj¹ce sk³onnoœæ do samozapalenia, materia³y inne [...], jeœli sposób ich sk³adowania, przetwarzania lub innnego wykorzystania mo¿e spowodowaæ powstanie po¿aru. RMSWiA 2010. poûárnì nebezpeèné látky syn. poûárnì nebezpeèné hmoty Nebezpeèné látky z hlediska poûární ochrany, bezpeènosti za normálních atmosférických podmínek, pøípadnì za podmínek, pøi kterých jsou tyto látky pouûívány nebo zpracovávány, tj. moûnosti jejich vznícení, intenzity hoøení, tvorby výbušných smìsí s okyslièovadly (kyslíkem, vzduchem atd.), tvorby zplodin hoøení, rychlosti šíøení plamene atd. SBAHPAOP 1985, s. 259. GB (nonflammable material) Materia³, którego próbki poddane w piecu dzia³aniu temperatury zbli¿onej do 750oC nie ulegaj¹ procesowi spalania i spe³niaj¹ wszystkie poni¿sze warunki: a) œredni przyrost temperatury pieca i powierzchni próbki nie przekracza 50oC; b) œredni czas trwania utrzymuj¹cego siê p³omieniowego spalania próbek nie przekracza 20 sekund; c) œredni ubytek masy próbek po badaniu nie przekracza 50%. Http 96. látky nehoølavé Za látky nehoølavé se povaûují takové látky, které pùsobením ohnì nebo vysoké teploty za normálního tlaku nehoøí, nedoutnají ani neuhelnatí (je to pøeváûná vìtšina anorganických látek – cihly, písek, hlína apod. Http 27. GB

MATERIA£Y NIEPALNE

(combustible material) 1. Materia³, którego próbki poddane bada-

MATERIA£Y PALNE

195

materia³y promieniotwórcze

niom w okreœlonych warunkach w ci¹gu ustalonego czasu zapalaj¹ siê, powoduj¹ wydzielanie palnych gazów mog¹cych zapaliæ siê za pomoc¹ p³omienia umieszczonego nad powierzchni¹ próbki oraz powoduj¹ wydzielanie ciep³a w takich iloœciach, by podnieœæ temperaturê do okreœlonych wartoœci. Http 96. 2. Materia³, którego próbki poddane w piecu dzia³aniu temperatury zbli¿onej do 750oC spe³niaj¹ przynajmniej jeden z poni¿szych warunków: a) œredni przyrost temperatury pieca i powierzchni próbki przekracza 50oC; b) œredni czas trwania utrzymuj¹cego siê p³omieniowego spalania próbek przekracza 20 sekund; c) œredni ubytek masy próbek po badaniu przekracza 50%. Http 96. látky hoølavé syn. hoølavé hmoty 1. Látka v tuhém, kapalném nebo plynném stavu, která je za pøedvídatelných podmínek schopna hoøet nebo pøi své látkové nebo fázové zmìnì vytváøet produkty schopné hoøet. VMV è. 246/2001. 2. Jsou to látky, které jsou schopny samostatnì hoøet, a to i po odstranìní zdroje zapálení. Podle skupenství se dìlí na hoølavé plyny, kapaliny a pevné hoølavé hmoty. Pro vypracování systému preventivních opatøení k zabránìní vzniku poûáru – výbuchu pøi jejich výrobì, dopravì, skladování a zpracování, je nezbytné znát jejich poûárnì-technické charakteristiky a princip jejich uplatnìní v návaznosti na platné normy a pøedpisy pro projektování, výstavbu a provoz. SBAHPAOP 1985, s. 96. GB MATERIA£Y PROMIENIOTWÓRCZE (radioactive material) Materia³em promieniotwórczym jest ka¿dy materia³ sta³y, ciek³y lub gazowy, zawieraj¹cy substancje (izotopy) promieniotwórcze lub ska¿ony nimi. Https 1.

materia³y trudno zapalne

196

radioaktivní látky 1. Jaderné materiály – látky obsahující pøírodní uran, uran ochuzený o izotop 235 U, uran obohacený o izotop 235U, uran obohacený o izotop 233U, thorium a látky obsahující izotop plutonia 239Pu, nebo smìsi uvedených látek. 2. Radioaktivní látky – látky obsahující radionuklidy o hmotnostní aktivitì i aktivitì pøevyšující meze hmotnostní aktivity pro vyjmutí látky i meze aktivity pro vyjmutí dodávky stanovené v pøíloze è. 3 Vyhlášky è. 317/2002 Sb. Https 10. AZ MATERIA£Y TRUDNO ZAPALNE (

flash

resistant material) Materia³y, których znormalizowane próbki w okreœlonych warunkach badañ poddane dzia³aniu p³omienia lub Ÿród³a promieniowania cieplnego pal¹ siê p³omieniem jedynie w zasiêgu dzia³ania Ÿród³a ciep³a, po usuniêciu zaœ tego Ÿród³a lub miejscowym zniszczeniu materia³u p³omieñ gaœnie. MSP 1990, s. 127. látky nesnadno hoølavé Látky, které pùsobením vysoké teploty za normálního tlaku jen nesnadno hoøí, doutnají nebo uhelnatí a po odstranìní tepelného zdroje dále jiû nehoøí ani nedoutnají (jsou to nìkteré plastické hmoty – polyvinylchlorid, vulkánfíbr apod.). Http 28. GB (loudspeaker) Rêczne urz¹dzenie do wzmacniania g³osu, s³u¿¹ce do szybkiego komunikowania siê z wiêksz¹ grup¹ osób m.in. na k¹pieliskach. megafon Ruèní trychtýøovité zaøízení, slouûící k zesílení lidského hlasu a smìrování ho do urèité oblasti. Lidský hlas má tendenci šíøit se stejnomìrnì do všech stran, zatímco kdyû je odesílán skrz megafon, je MEGAFON

metoda Sylwestra Broscha

jeho zvuk koncentrován do dané oblasti. Pokud èlovìk stojí mimo oblast do které je zvuk megafonem vysílán, je obtíûnìjší ho slyšet. Existují i elektronické megafony, které zvuk zesilují ještì mnohem silnìji. Ty se skládají z mikrofonu, zesilovaèe a reproduktoru. Http 11. ST MELDUNEK

O SYTUACJI

PO¯AROWEJ

(fire incident report) syn. meldunek o przebiegu po¿aru Zwiêz³e sprawozdanie sk³adane prze³o¿onemu (dowódcy) najczêœciej ustnie […], zawieraj¹ce informacje o prowadzonych dzia³aniach bojowych, przekazywane podczas ich trwania i po zakoñczeniu. MSP 1990, s. 127. prùbìûná zpráva o poûáru Situaèní zpráva o zdolávání poûáru, poskytující podrobnosti o události. VSPO 1.3.5. GB HOLGERA NIELSENA (Holger Nielsen method) Rodzaj sztucznego oddychania. Nale¿y u³o¿yæ poszkodowanego na brzuchu tak, aby jego policzek spoczywa³ na rêkach. Ratownik pochyla siê i wyprostowanymi rêkoma uciska lekko klatkê piersiow¹ na wysokoœci ³opatek (wydech). Ratownik ujmuje poszkodowanego za ramiona powy¿ej ³okci i przyci¹ga je ku sobie w górê i do ty³u (wdech). Http 235. Nielsenova metoda syn. Holger Nielsenova metoda Umìlé dýchání, pøi nìmû zachránce kleèí u hlavy obìti (ta je v poloze na bøiše) a provádí støídavì abdukci paûí (nádech) a jejich addukci se stlaèením hrudníku (výdech). VLS 2009. MB METODA

SYLWESTRA BROSCHA (Silvester-Brosch method) Nale¿y j¹ stosowaæ, je¿eli poszkodowany ma uszkodzon¹ twarz i stwierdza siê METODA

metodyka badañ przyczyn po¿aru

zatrzymanie kr¹¿enia. Metoda ta pozwala wprowadziæ jednorazowo oko³o 270 ml powietrza. Przy zastosowaniu tej metody mo¿na wykonywaæ poœredni masa¿ serca. Pora¿onego u³o¿yæ na plecach. Pod ³opatkami umieœciæ podk³ad zrolowany z miêkkiego materia³u. G³owa zwisa ku ty³owi. Ratownik klêczy na jednym kolanie umieszczonym za g³ow¹ pora¿onego. Stopa drugiej nogi dotyka barku. Chwyt za d³onie. Http 235. metoda podle Silvestra-Brosche Metoda umìlého dýchání. Lze jí provádìt jako alternativní mechanickou metodu pøi nemoûnosti dýchání z plic do plic ústy: a) pøi tìûkých krvavých poranìních oblièeje, b) pøi prokázaných otravách prudkými jedy, bojovými chemickými látkami, c) pøi pøítomnosti ûíraviny v oblièeji postiûeného, d) pøi prokázané nebezpeèné infekci. V pøípadì, ûe není zachován krevní obìh ani dýchání a nelze provádìt umìlé dýchání z plic do plic ústy, je potøeba provádìt alespoò nepøímou srdeèní masáû. Opakovanì se pøekládá pacientovi paûe za hlavu a pak se se stiskem vrací ji na hrudník. Vypadá to, jako byste postiûenému mávali pomyslnými køídly. Http 363. MB METODYKA BADAÑ PRZYCZYN PO¯ARU

(fire investigation methodology) Zbiór zasad dotycz¹cych sposobów przeprowadzania badañ pogorzeliska, urz¹dzeñ i instalacji technologicznych, elektrycznych, centralnego ogrzewania, warunków sk³adowania materia³ów budowlanych itp. oraz umiejêtnoœæ oceny i wyci¹gania wniosków dla ustalenia przyczyny po¿aru. MSP 1990, s. 129. metodika zjišÙování pøíèin poûárù Pøi poûáru je sloûitost situace znásobena tím, ûe zpravidla dochází ke znièení stop a dalších dùleûitých faktorù, které by

197

mg³a

jinak k objasòování pøíèiny mohly být pouûity. ZjišÙování pøíèin poûárù provádí podle zákonných ustanovení inspekce poûární ochrany obecních úøadù a v závaûných pøípadech téû hlavní správa poûární ochrany ministerstva vnitra. V tomto smìru mají pøíslušní pracovníci poûární ochrany oprávnìní èinit všechna opatøení, jeû mohou vést ke zjištìní pøíèin poûárù, zejména mohou poûadovat od kohokoliv vysvìtlení nutná k objasnìní pøíèiny poûáru. [...] Zjištìní pøíèiny poûáru pøedpokládá objasnit zejména situaci pøed vznikem poûáru, vyhodnotit objekt z poûárnì technického hlediska, vyhodnotit charakter, mnoûství, stav a rozmístìní hoølavých materiálù, charakter technologického procesu, jeho funkci a zvláštnosti, místní specifické podmínky apod. a dále pøíznaky a okolnosti potøebné pro urèení ohniska a èasu vzniku poûáru, jako napø. vyhodnotit ohniskové pøíznaky na konstrukcích, zaøízeních a materiálech, vyhodnotit smìr, rychlost a zpùsob šíøení poûáru, záznamy rùzných technických zaøízení, registrù, èidel apod., vyhodnotit poznatky získané z ohledání místa poûáru ve vztahu k výpovìdím svìdkù a osob znalých atd. Dalším neménì dùleûitým úkolem pøi zjišÙování pøíèiny poûáru je stanovení a provìrka verzí základních pøedpokladù o pøíèinì a okolnostech vzniku poûáru. Na základì získaných poznatkù, zjištìných faktù a pomocí dalších úkolù – objasòování, expertizy, zkoušky, rekonstrukce, výslechy atd., se provìøuje oprávnìnost jednotlivých verzí. SBAHPAOP 1985, s. 149. GB MG£A (haze, mist, fog) Krople wody (lub kryszta³y lodu) zawieszone w powietrzu. Mg³y ró¿ni¹ siê od chmur tym, ¿e ich dolna podstawa styka siê z powierzchni¹ ziemi, podczas gdy

miejsce do k¹pieli

podstawa chmur jest ponad powierzchni¹ ziemi. Mg³a powoduje ograniczenie widzialnoœci poni¿ej 1 km. Jest to czêste zjawisko w górach, nieraz przejœciowo, nawet przy dobrej pogodzie. W czasie d³ugiego okresu pogody bywa, ¿e mg³y zjawiaj¹ siê na szczytach ko³o po³udnia, przes³aniaj¹c widok, a po po³udniu lub pod wieczór znów siê rozchodz¹. Kiedy indziej mog¹ pojawiæ siê z samego rana, a przed po³udniem znikn¹æ. Nieraz mg³y znajduj¹ siê tylko na pewnym poziomie, powy¿ej nich zaœ œwieci s³oñce i niebo jest bezchmurne. […] Mg³y bywaj¹ suche lub mokre, maj¹ te¿ ró¿n¹ gêstoœæ. Rad-Par-Par 2004, http 235. mlha Oblak, který leûí bezprostøednì nad zemí a výraznì omezuje viditelnost na vzdálenost niûší neû 1 km. Vzniká kondenzací vodní páry v pøízemní vrstvì vzduchu. Skládá se z malých vodních kapièek nebo drobných ledových krystalkù rozptýlených ve vzduchu. Mlha se od oblaku odlišuje pouze tím, ûe se dotýká zemského povrchu, zatímco oblak nikoliv. Ochlazování vzduchu nad zemským povrchem, které zpùsobuje vznik mlhy, mùûe být vyvoláno rùznými faktory. Mlha vzniká jako dùsledek kondenzace v pøízemní vrstvì vzduchu. Vzniká tehdy, poklesne-li teplota vzduchu na teplotu rosného bodu. Http 11. JK (bathing beach) Wydzielony i oznakowany fragment wód powierzchniowych, niebêd¹cy k¹pieliskiem i wykorzystywany do k¹pieli. Ustawa 2001/18.07. místo ke koupání Vodní nádrû (oddìlené a oznaèené místo), která se pouûívá pro koupání a plavání. ST MIEJSCE DO K¥PIELI

198

miejscowy plan zagospodarowania...

(scene of the event, site) Okreœlony obszar powierzchni, gruntu, zbiornika wodnego, obiektu ruchomego lub nieruchomoœci, podziemia lub okreœlonego obszaru powietrza, na którym powsta³y zmiany w rzeczywistoœci spowodowane dzia³aniem przestêpczym lub te¿ istnieje uzasadnione podejrzanie, i¿ zmiany takie tam siê znajduj¹. Http 135. místo èinu 1. Místem spáchání trestného èinu je místo, kde došlo k jednání pachatele, které naplòuje objektivní stránku trestného èinu podle § 18 odst. 1 trestního øadu. Dále se také mùûe jednat o místo, kde nastal, pøíp. mìl nastat následek daného trestného øádu ve smyslu rozhodnutí è. 12/1972 Sb. rozhodnutí trestu. Místo spáchání trestného èinu je prvotní hledisko pro urèení místní pøíslušnosti. TØ § 18 odst. 1. a 2. 2. Místo èinu dìlíme na: a) místo èinu v uûším slova smyslu – místo, kde trestná èinnost pachatele byla dokonána (napø. místo, kde došlo ke znásilnìní, vraûdì, vloupání); b) místo èinu v širším slova smyslu – všechna místa, kde pachatel vykonal cokoliv, co je v pøíèinné souvislosti s vyšetøovaným pøípadem (napø. místo, kde upravoval nástroje, èekal na obìÙ, odhodil zbraò, zahrabal mrtvolu, ukryl koøist apod.). Http 277. AZ MIEJSCE ZDARZENIA

MIEJSCOWY

PLAN

ZAGOSPODAROWA-

(local land development plan, local spatial plan) syn. plan miejscowy, MPZP Akt prawa miejscowego przyjmowany w formie uchwa³y rady gminy, okreœlaj¹cy przeznaczenie, warunki zagospodarowania i zabudowy terenu, a tak¿e rozmieszczenie inwestycji celu publicznego. NIA PRZESTRZENNEGO

mienie

Sk³ada siê z czêœci tekstowej (uchwa³a) oraz graficznej (za³¹cznik do uchwa³y). Ustalenia planu miejscowego wraz z innymi przepisami kszta³tuj¹ sposób wykonywania prawa w³asnoœci nieruchomoœci. Http 235. územní plán syn. ÚP Urèitý druh územnìplánovací dokumentace, která si klade za cíl racionalizaci prostorového a funkèního uspoøádání území v krajinì a jejího vyuûití. Územní plán si klade za cíl nalézt takové pøedpoklady, které by umoûnily další výstavbu a trvale udrûitelný rozvoj spoèívající v nalezení vyváûeného stavu mezi zájmy ûivotního prostøedí, hospodáøství a spoleèenství lidí obývajících dané území. Územní plán by se mìl snaûit naplnit potøeby souèasné generace tak, aby umoûnil existenci a pøeûití i generací pøíštích. Http 11. JM-B. (possessions, property) Termin oznaczaj¹cy w zale¿noœci od kontekstu: w znaczeniu ogólnym – ogó³ rzeczy bêd¹cych czyj¹œ w³asnoœci¹, w polskim jêzyku prawnym – w³asnoœæ i inne prawa maj¹tkowe (art. 44 kodeksu cywilnego), w ekonomii – aktywa maj¹tkowe. Mienie obejmuje wszystkie prawa podmiotowe maj¹tkowe. Pasywa nie wchodz¹ w sk³ad mienia, ale ci¹¿¹ na maj¹tku. Ka¿dy podmiot ma w zasadzie jeden maj¹tek. Http 235. majetek To, co èlovìk nebo instituce má èili vlastní. Majetek je souhrn veškerých statkù, se kterými daný majitel (fyzická nebo právnická osoba) mùûe volnì nakládat a kterými také ruèí za své pøípadné závazky. Majetek tvoøí fyzické (hmotné) nebo duševní (nehmotné) statky vlastnìné urèitou konkrétní osobou, firmou nebo institucí, s nimiû mùûe skuteèný majitel volnì nakládat. Http 11. JM-B MIENIE

199

miêsieñ

(international driving licence) Jest dokumentem uniwersalnym, który powinien byæ honorowany na ca³ym œwiecie. W obrêbie Unii Europejskiej obywatel kraju cz³onkowskiego mo¿e pos³ugiwaæ siê prawem jazdy wydanym w kraju pochodzenia (lub w ka¿dym innym kraju cz³onkowskim). St¹d nie ma potrzeby uzyskiwania miêdzynarodowego prawa jazdy w przypadku poruszania siê wy³¹cznie w Unii Europejskiej (ale te¿ m.in. w Szwajcarii i innych pañstwach Europy Zachodniej, nienale¿¹cych do struktur UE). Miêdzynarodowe prawo jazdy jest konieczne podczas podró¿y na wschód Europy, a tak¿e gdy chcemy poruszaæ siê samochodem na innych kontynentach. Http 50. mezinárodní øidièský prùkaz Doplòkový doklad k národnímu øidièskému prùkazu. V Èeské republice se vydávají dva vzory mezinárodních øidièských prùkazù podle úmluv o silnièním provozu, a to vzor podle vídeòské Úmluvy a vzor podle ûenevské Úmluvy. Mezinárodní øidièský prùkaz vydaný Èeskou republikou neopravòuje k øízení vozidel na území Èeské republiky. Http 202. AZ

MIÊDZYNARODOWE PRAWO JAZDY

(muscle) Kurczliwy narz¹d, jeden ze strukturalnych i funkcjonalnych elementów narz¹du ruchu, stanowi¹cy jego element czynny. Wystêpuje u wy¿szych bezkrêgowców i u krêgowców. Jego kszta³t i budowa zale¿y od roli pe³nionej w organizmie. Miêœnie zbudowane s¹ z tkanki miêœniowej. Po³¹czone z elementami szkieletu, w wyniku skurczów miêœniowych kurcz¹ siê i rozkurczaj¹, powoduj¹c ruchy poszczególnych elementów szkieletu wzglêdem siebie. Energi¹, z której miêsieñ korzysta, jest zmagazynowany w nim glikoMIÊSIEÑ

miêœnie oddechowe

gen lub glukoza dostarczona przez krew. Dzia³anie miêœnia uzale¿nione jest od oporu stawianego przez szkielet (hydrostatyczny lub twardy). Ze wzglêdu na budowê i spe³niane funkcje w organizmie wyró¿niane s¹ trzy g³ówne typy miêœni: miêsieñ g³adki, miêsieñ szkieletowy (poprzecznie pr¹¿kowany), miêsieñ sercowy (poprzecznie pr¹¿kowany serca). G³ówn¹ funkcj¹ miêœnia jest ruch cia³a i koñczyn. MEM1 1982. sval Orgán, resp. jedna z hlavních tkání lidského tìla (svalová tkáò), který má schopnost kontrakce (staûení). Staûení svalu je zdrojem pohybu a síly. Svaly zabezpeèují pohyb organismu a jeho vzpøímené postavení, vyvolávají pohyb vnitøních orgánù, vyvíjejí tlaky a napìtí, vytváøejí teplo. V organismu se rozeznávají tøi typy svalù. Kosterní (pøíènì pruhované) svaly zabezpeèují pohyb lidského tìla, pohyb konèetin, mimiku, dýchání, udrûují vzpøímenou polohu apod. Jejich èinnost podléhá vùli, jsou ovládány míšními nebo hlavovými nervy. Hladké svaly tvoøí souèást stìny øady vnitøních orgánù (trávicí trubice, moèového ústrojí, pohlavních orgánù, cév). Nepodléhají vùli a jsou øízeny autonomním nervovým systémem. Zabezpeèují pohyb tìchto orgánù. Srdeèní sval (myokard) je zvláštní typ svalu, který má vzhled a nìkteré další vlastnosti podobné svalu kosternímu, nepodléhá vùli, má schopnost automacie (obsahuje specializované buòky, které jsou samy schopny vyvolat ve zbývajících èástech srdce stah – pøevodní systém srdeèní). VLS 2009. JK ODDECHOWE (respiratory muscles) Miêœnie szkieletowe powoduj¹ce ruchy oddechowe klatki piersiowej. W spokojMIʌNIE

200

migotanie i trzepotanie komór

nym wdechu uczestnicz¹ g³ównie przepona i miêœnie miêdzy¿ebrowe zewnêtrzne, które wspólnie zwiêkszaj¹ objêtoœæ klatki piersiowej. Pobudzenia do rytmicznych skurczów docieraj¹ do miêœni oddechowych z oœrodków oddechowych przez nerw przeponowy i nerwy rdzeniowe. Przy g³êbokim oddychaniu wdech wspomagany jest przez dodatkowe miêœnie oddechowe. Spokojny wydech jest aktem biernym (powrót elastycznej tkanki p³uc do postaci wyjœciowej). W nasilonym wydechu uczestnicz¹ miêœnie brzucha i czêœæ miêœni miêdzy¿ebrowych wewnêtrznych. MEM1 1982. dýchací svaly Svaly podílející se na dýchání. Na nádechu se uplatòuje zejména bránice a zevní meziûeberní svaly. Klidný výdech je pasivní (elasticita plicní tkánì). Pøi usilovném nádechu se uplatòují i svaly pletence (pektorální svaly), musculus sternocleidomastoideus, pøi fixovaném pletenci i další svaly paûní (nápadné napø. pøi dušnosti). Pøi usilovném výdechu se výraznì uplatòují i bøišní svaly, eventuálnì vnitøní interkostální svaly. VLS 2009. JK MIGOTANIE

I

TRZEPOTANIE

KOMÓR

(ventricular fibrillation and flutter) Stan polegaj¹cy na szybkich, niemiarowych skurczach poszczególnych grup w³ókien miêœnia komór serca, prowadz¹cych do drgaj¹cych, nieskutecznych skurczów komór, wskutek czego kr¹¿enie ustaje i w ci¹gu kilku minut nastêpuje zgon, je¿eli nie zastosuje siê zabiegów reanimacyjnych. MEM1 1982. fibrilace komor syn. míhání komor Porucha rytmu, která vede bìhem nìkolika sekund k bezvìdomí a bez náleûité léèby (resuscitace a defibrilace) k smrti. Pøi této arytmii komory nevypuzují ûád-

migotanie i trzepotanie przedsionków

201

nou krev a krevní obìh se zastavuje. Fibrilace komor je èasto komplikací akutního infarktu myokardu a bezprostøední pøíèinou úmrtí. Po jejím vèasném odstranìní se pacient mùûe uzdravit. VLS 2009. JK MIGOTANIE SIONKÓW

I

TRZEPOTANIE

(atrial

PRZED-

fibrillation

and

flutter) Zaburzenie rytmu polegaj¹ce na bardzo szybkich i czêstych skurczach przedsionków (240–340 skurczów na minutê w trzepotaniu i 340–600 skurczów na minutê w migotaniu). MEM1 1982. fibrilace síní syn. FS, míhání síní Relativnì èastá arytmie s chaotickou elektrickou aktivitou v síních projevující se na EKG místo P vln drobnými nestejnými vlnkami o frekvenci aû 300 za minutu oznaèovanými „f”. Pøevod na komory je zcela nepravidelný, z èehoû vyplývá naprostá nepravidelnost srdeèního pulsu a s ohledem na nestejné naplnìní komor bìhem rùznì dlouhé diastoly i rozdílný tepový objem. VLS 2009. JK (supplementary migration, additional migration) Migracja z w³asnej inicjatywy samych migrantów. Migracj¹ powrotn¹ lub reemigracj¹ nazywa siê powrót migrantów do pierwotnego miejsca pobytu po okresie nieobecnoœci. Mówi siê o repatriacji, gdy te ruchy powrotne s¹ organizowane przez w³adze publiczne, np. w przypadku wymiany ludnoœci lub zmiany granicy. Http 77. dobrovolná migrace syn. chtìná migrace Takové stìhování, které vyplývá z vlastní iniciativy migranta. Protiproudem emigrace – obvykle slabším – je reemigrace, kdy døívìjší emigranti se po urèité dobì MIGRACJA DOBROWOLNA

MSWiA

nepøítomnosti vracejí do své mateøské zemì. Je-li takováto akce organizována státní mocí, mluví se obvykle o repatriaci. Repatriace mívají ráz hromadných pøesidlovacích akcí provádìných na náklady státu (na rozdíl od reemigrace). Http 360. MB (migraine) Zespó³ chorobowy, którego g³ównym objawem s¹ napadowe, nawracaj¹ce bóle g³owy, zwykle jednostronne, o rozmaitym nasileniu, czasie trwania i czêstoœci wystêpowania. Zwykle towarzysz¹ im nudnoœci i wymioty. Napad nierzadko poprzedzany bywa zwiastunami w postaci objawów czuciowych, zw³aszcza wzrokowych. Pod³o¿em napadu migreny s¹ zaburzenia naczynioruchowe polegaj¹ce pocz¹tkowo na zwê¿eniu, a nastêpnie zwiotczeniu tetnic. Wyodrêbnia siê kilka postaci migren: oczn¹, pora¿enn¹, okoporaŸn¹ i gromadn¹. MEM1 1982. migréna Záchvatovitá bolest hlavy obvykle doprovázená nevolností, zvracením a psychickými pøíznaky. V klasické formì postihuje polovinu hlavy (hemikranie), ale existují rùzné formy s pøechodnými obrnami, závratìmi, poruchami zraku, vázané na menstruaci atd. Nìkdy záchvatu pøedchází aura. Pøíèina migrény není jednoznaènì objasnìna, uvaûuje se zejména o zmìnìné reaktivitì mozkových cév a zmìnì v metabolismu nìkterých neurotransmiterù. K léèbì se uûívá øada lékù. Kromì léèby záchvatu je dùleûitá i ûivotospráva v období mezi záchvaty. VLS 2009. JK MIGRENA

MINISTERSTWO

SPRAW

WEWNÊTRZ-

(Ministry of the Interior and Administration) Urz¹d administracji rz¹dowej, obs³uguj¹cy Ministra Spraw Wewnêtrznych i AdNYCH

I ADMINISTRACJI

m³odociany

ministracji, w³aœciwego do spraw czterech dzia³ów administracji rz¹dowej: administracji, informatyzacji, spraw wewnêtrznych, mniejszoœci narodowych oraz wyznañ religijnych i etnicznych. Ministerstwo zosta³o utworzone z dniem 1 stycznia 1997 r., w ramach reformy centrum administracyjno-gospodarczego. Ministerstwo zniesiono 21 listopada 2011 r., z moc¹ od 18 listopada 2011 r. Na jego miejsce utworzono: Ministerstwo Spraw Wewnêtrznych i Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. Http 235. Ministerstvo vnitra Ústøední orgán státní správy pro vnitøní vìci. Ministerstvo bylo zøízeno zákonem è. 2/1969 Sb., o zøízení ministerstev a jiných ústøedních orgánù státní správy Èeské republiky. Tento kompetenèní zákon (ve znìní pozdìjších pøedpisù) vymezuje základní pùsobnost ministerstva. Http 11. AZ (juvenile) M³odocianym jest sprawca, który w chwili pope³nienia czynu zabronionego nie ukoñczy³ 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat. KK, art. 115 § 10. mladistvý syn. nezletilý V èeském prostøedí v nejobecnìjším smyslu èlovìk, který dovršil patnáctý rok a nepøekroèil osmnáctý rok svého vìku. Tento pojem se pouûívá zejména v trestním právu, kde mladistvým je ten, který se v uvedeném vìkovém rozpìtí dopustil trestného èinu (mladistvý delikvent). Trestný èin mladistvého se oznaèuje jako provinìní. Http 11. AZ M£ODOCIANY

(electric hammer) Rodzaj narzêdzia elektrycznego, s³u¿¹cego do kucia i kruszenia materia³ów budowlanych, którego obs³uga i dzia³anie s¹ podobne do obs³ugi i dzia³ania m³ota M£OT ELEKTRYCZNY

202

m³otek skalny

pneumatycznego. M³ot elektryczny dzia³a na zasadzie udaru mechanicznego (zêbatka popychaj¹ca wrzeciono). Http 112. elektrické kladivo Tìûký elektrický technický prostøedek, jehoû pouûívání a provoz jsou podobné jako u pneumatické sbíjeèky. VSPO 3.10.5. GB (pneumatic drill, jackhammer, demolition hammer) Ciê¿kie przenoœne urz¹dzenie mechaniczne, […] zasilane sprê¿onym powietrzem, poruszaj¹cym bijak ruchem posuwisto-zwrotnym. Bijak uderza w koñcówkê w kszta³cie d³uta. M³ot pneumatyczny ma podobn¹ obs³ugê i dzia³anie co m³ot elektryczny i podobnie jak on s³u¿y do kruszenia ró¿nych materia³ów. Http 235. pneumatická sbíjeèka Tìûký technický prostøedek na stlaèený vzduch s výmìnnými nástroji, pracující na principu kladiva, pouûívaný pro rozbíjení betonu, zdiva atd. VSPO 3.10. 11. GB M£OT PNEUMATYCZNY

(rock climbing hammer) Motek wykonany z utwardzanej na gor¹co stali. Posiada stalowy trzonek pokryty gum¹ o bardzo dobrej przyczepnoœci, dziêki czemu doskonale trzyma siê d³oni. Doskona³y do osadzania punktów asekuracyjnych. Otwór w g³ówce m³otka u³atwia wybijanie haków ze œciany. skalní kladivo Nezbytné pøi technickém lezení. Je pouûívané pøi zatloukání a vytloukání skob k osazování fixního jištìní. Pouûívá se i pøi vrtání pomocí ruèních vrtákù, trubkových vrtákù (tzv. rourákù) atd. Klasické skalní kladivo mívá delší zobák, èasto opatøený háèky pro usnadnìní vytahování postupového jištìní, a nìkdy i otvor v hlaM£OTEK SKALNY

mobilne stanowisko dowodzenia

203

morena

(wet dress) Kombinezon neoprenowy o gruboœci od 2 do 3 mm, chroni¹cy nurka przed utrat¹ ciep³a. mokrý oblek Tenký oblek z neoprenu do 3 mm. Nemá našity gumové manûety a voda jím protéká. Hodí se do potápìní v teplých vodách a v bazénu. Http 19. ST

rów i obserwacji, unifikacja interpretacji wyników. Http 235. 2. Zaprogramowany proces pobierania próbek, dokonywania pomiarów i póŸniejszego ich rejestrowania oraz (lub) sygnalizowania ró¿nego rodzaju charakterystycznych cech elementów œrodowiska, którego celem jest ocena stanu œrodowiska i jego zmian w odniesieniu do okreœlonych celów. Http 144. monitoring Opakované, vìtšinou dlouhodobé a systematické mìøení (pozorování) vybraných fyzikálních, chemických (i jiných, napø. biologických) ukazatelù pro zjišÙování zmìn charakteristik [...] v èase a predikce tìchto charakteristik nebo jejich dalšího vývoje. Komplexnì jde o nìkolikastupòový a víceúèelový informaèní systém poèínající standardními mìøicími metodami (analýzami), pokraèujích sbìrem dat a konèící jejích sloûitým statistickým a poèítaèovým zpracování. Http 118. JM-B

(monitoring) 1. Regularne jakoœciowe i iloœciowe pomiary lub obserwacje zjawiska czy obecnoœci np. substancji, przeprowadzane przez z góry okreœlony czas. Programy monitoringu s¹ czêsto stosowane w celu gromadzenia informacji na temat stanu iloœciowego oraz jakoœciowego atmosfery i hydrosfery lub rozprzestrzeniania siê zanieczyszczeñ w czasie i przestrzeni. Zgromadzone dane u³atwiaj¹ wybór w³aœciwych dzia³añ w przypadku szkodliwego wp³ywu tego stanu na ¿ycie i mienie cz³owieka czy stan œrodowiska. Pozwalaj¹ tak¿e na podjêcie akcji naprawczych lub usuwania skutków w ju¿ istniej¹cej sytuacji, np. zagro¿enia powodziowego czy ekologicznego. Zasady monitoringu to: cyklicznoœæ pomiarów; unifikacja sprzêtu i metodyk wykorzystywanych do pomia-

(moraine) Wszelki materia³ skalny sk³adaj¹cy siê z przemieszanych frakcji ró¿nej wielkoœci (bloki skalne, g³azy, ¿wiry, piaski, py³y), gliny, transportowanych i osadzanych przez lodowiec, pochodz¹cych g³ównie z niszczenia jego pod³o¿a, ze zboczy wznosz¹cych siê ponad powierzchniê lodowca, jak równie¿ przynoszonych przez lawiny i wiatr. Drugie rozumienie moreny to forma ukszta³towania powierzchni Ziemi o charakterze akumulacyjnym wzniesienie (ró¿nego rodzaju pagórki, pagóry, wzgórza, ci¹gi wzgórz, wa³y itp.) utworzone z materia³u skalnego osadzonego przez lodowiec lub przemieszczonego pod jego naciskiem. Http 235. moréna Odborný termín z geologie, kterým se oznaèuje kamenný val vzniklý ledovco-

vici, který usnadòuje vytahování skob. HA 2010. JK MOBILNE STANOWISKO DOWODZENIA

(mobile command unit) Pojazd stra¿acki s³u¿¹cy jako operacyjne stanowisko dowodzenia, wyposa¿ony w sprzêt ³¹cznoœci. mobilní velitelské stanovištì Hasièské vozidlo vybavené jako mobilní operaèní stanovištì pro velitele zásahu u velkých událostí. Obvykle je vybaveno radiostanicí a dalšími telekomunikaèními systémy. VSPO 1.3.2. GB MOKRA PIANKA

MONITORING

MORENA

morena czo³owa

vou èinností. Morény jsou tvoøeny pøeváûnì ze špatnì vytøídìného materiálu, který se skládá z velkých balvanù aû po malé jílové èásti. Sediment, který vzniká v morénì, se nazývá till. Moréna mùûe být buï stále ledovcem transportována, èi jiû uloûena v urèité oblasti, kudy ledovec tekl èi kam aû zasahoval. Http 11. JK (terminal moraine) Rodzaj moreny powstaj¹cej wzd³u¿ czo³a lodowca lub l¹dolodu w czasie stagnacji w okresie jego etapowego zaniku. Zbudowana jest z gliny zwa³owej, bloków, g³azów, ma ona charakter wa³u, garbu, wzgórza lub ci¹gu wzgórz, czêsto o znacznych rozmiarach, powstaj¹cego w wyniku: a) akumulacji materia³u skalnego transportowanego wewn¹trz i w stopie lodowca, a tak¿e materia³u moreny powierzchniowej (morena czo³owa recesyjna); b) wyciœniêcia utworów pod³o¿a przez czo³o lodowca (morena czo³owa wyciœniêta, morena czo³owa wyciœniêcia); c) spiêtrzenia osadów przedpola lodowca wskutek zdzierania utworów przedpola i pod³o¿a lodowca, a nastêpnie ich pchniêcia (sfa³dowania i nasuniêcia na siebie) spowodowanego przez postêpowy ruch mas lodu (morena czo³owa spiêtrzona). Http 235. pøední moréna syn. èelní moréna, terminální moréna Moréna, která vzniká v pøedpolí ledovce, který tlaèí pøed sebou horninový materiál. Materiál se hromadí vlivem tlaku ledovce, který „ryje” podloûí, kde získává prvotní materiál. Pøední moréna je zpravidla nejmocnìjší a nejlépe zachovanou. Po odtání ledovce je pøední moréna èasto zachována jako hráz. Je pomìrnì èasté, ûe se oblast za morénou, kde kdysi býval ledovec, zaène zaplòovat vodou a vzniká MORENA CZO£OWA

204

mrowienie

tak hloubeno-hrazené jezero (zvané morénové jezero). Http 11. JK (hose bridge) syn. pomost wê¿owy, estakada Mostek do zabezpieczenia przed zgnieceniem przez ko³a pojazdów odcinków wê¿owych u³o¿onych w poprzek drogi przejazdowej. Zbudowany jest z drewnianych lub gumowych belek po³¹czonych miêdzy sob¹ taœm¹ z jedwabiu polipropylenowego. W zale¿noœci od wielkoœci mostka chroni on ró¿ne wielkoœci i iloœci wê¿y. Konstrukcja stosowana do zabezpieczenia wê¿y W 52 i W 75, u³o¿onych w poprzek dróg przejazdowych. pøejezdový mùstek Nízká dvojitá rampa s dráûkou, do níû se pokládá hadice, aby se zabránilo jejímu poškození pøejíûdìjícími vozidly. VSPO 3.5.6. GB MOSTEK PRZEJAZDOWY

PRZENOŒNA (portable pump) Urz¹dzenie sk³adaj¹ce siê z silnika spalinowego i pompy po¿arniczej, wyposa¿one w uchwyty do przenoszenia. MSP 1990, s. 131. pøenosné èerpadlo Èerpadlo s pohonnou jednotkou uzpùsobené k pøenášení. VSPO 3.4.2. GB MOTOPOMPA

MOTOPOMPA

PRZEWONA

(trailer

pump) Urz¹dzenie sk³adaj¹ce siê z silnika spalinowego i pompy po¿arniczej, przeznaczone do zamontowania na przyczepie dwuko³owej. MSP 1990, s. 131–132. pøívìsná støíkaèka Èerpadlo s pohonnou jednotkou osazené na podvozku uzpùsobeném jako pøívìs. VSPO 3.4.9. GB (tingling sensation, formication) Rodzaj parestezji, wra¿enia „biegaj¹cych MROWIENIE

mróz

mrówek”, nietypowe i nieokreœlone uczucie polegaj¹ce na odczuwaniu k³ucia, spowodowane uciskiem nerwu podczas d³ugotrwa³ego braku zmiany po³o¿enia cia³a. Przyczyn¹ mrowieñ (parestezji) mog¹ byæ tak¿e zaburzenia elektrolitowe (hipokaliemia, hipomagnezemia). mravenèení syn. parentezie, HCOOH Je to abnormální pocit brnìní bez podráûdìní nervu vnìjšími pøíèinami (napø. dotykem, tlakem apod.). Mùûe vzniknout na podkladì útlaku nervu (napø. syndrom karpálního tunelu – lidovì øeèeno kaprál, nebo ještì èastìjší mravenèení pøi „bròavce”, ke které dochází traumatizací nervu v lokti, kdyû se o nìj uhodíme), dále na podkladì epilepsie, otravy chemickými látkami, lymfatického otoku, neuropatií (poruch nervù) pøi komplikované cukrovce, alkoholismu (nedostatek vitaminu B1 a toxický vliv alkoholu), nádorového onemocnìní nebo v dùsledku nedokrvení (ischémie), které velmi dobøe známe, kdyû déle sedíme a máme „nohu pøes nohu”. Takovéto pøesezení není ne-

205

mróz

mocí, krev se po rozchození do nohou zase vrací a pocit mravenèení po chvíli ustává, mùûe však pùsobit nepøíjemnì. Http 342. ST (frost) Stan pogody, kiedy temperatura powietrza na otwartej przestrzeni (na wysokoœci 2 metrów nad gruntem) jest ni¿sza od temperatury zamarzania wody (0°C) w normalnych warunkach. Wystêpuje kilka stopni nasilenia mrozu: przymrozek: 0 do -3,5°C (32–25,7°F), umiarkowany mróz: -3,6 do -6,5°C (25,6–20,3°F), mróz: -6,6 do -11,5°C (20,2–11,3°F), bardzo ostry mróz: poni¿ej -11,5°C (11,3°F). Http 235. mráz Stav, kdy teplota v prostøedí klesne pod 0 °C, èili pod bod mrazu. Voda mìní skupenství z kapalného na pevné, tedy tuhne, coû vede k významným zmìnám. DešÙové sráûky nahrazují snìhové. Voda pøi dotyku s pevným promrzlým povrchem se mìní v led, rostou ledové krystaly. Http 11. JK MRÓZ

nadciœnienie têtnicze

206

nag³e zatrzymanie kr¹¿enia

N (arterial hypertension) syn. hipertonia, hipertensja Zespó³ objawów klinicznych towarzysz¹cy podwy¿szonemu ciœnieniu krwi têtniczemu (skurczowemu lub/i rozkurczowemu) powy¿ej normy ustalonej dla wieku i p³ci. Do obrazu chorobowego nale¿¹ równie¿ nastêpstwa nadciœnienia w narz¹dach g³ównych, w sercu, nerkach i mózgu. Za hipertensjê uwa¿a siê sta³e utrzymywanie siê podstawowego ciœnienia têtniczego krwi, niezale¿nie od p³ci i wieku, powy¿ej 160 mmHg dla ciœnienia skurczowego i powy¿ej 95 mmHg dla ciœnienia rozkurczowego, bez wzglêdu na to, czy nieprawid³owoœæ dotyczy tylko jednego z ciœnieñ, czy równoczeœnie skurczowego i rozkurczowego. Hipertensja dzieli siê na na tzw. hipertensjê pierwotn¹ (samoistn¹), której przyczyna nie jest znana (nadciœnieniowa choroba) i na hipertensjê wtórn¹ (objawow¹), wystêpuj¹c¹ jako objaw w przebiegi innych chorób. Hipertensja objawowa stanowi oko³o 30% wszystkich przypadków nadciœnienia. Wystêpuje ona w przebiegu chorób nerek (k³êbkowe zapalenie, odmiedniczkowe zapalenie, torbielowatoœæ, zwyrodnienie cukrzycowe itp.), chorób gruczo³ów wewnêtrznego wydzielania (pierwotny aldosteronizm, zespó³ Cushinga, guz chromoch³onny nadnerczy), zwê¿enia cieœni aorty, zatrucia ci¹¿owego, chorób uk³adu nerwowego (zwiêkszone ciœnienie œródczaszkowe), stwardnienie zatoki szyjnej, zatrucia o³owiem. MEM2 1982. hypertenze syn. hypertenzní nemoc Vysoký tlak krve v tepnách. Hodnoty arNADCIŒNIENIE TÊTNICZE

teriálního krevního tlaku: 140 a více mm rtuÙového sloupce u systolického tlaku a 90 a více mm rtuÙového sloupce u diastolického tlaku jsou povaûovány za patologické (chorobné) a je tøeba je léèit (Widimský 1998). Arteriální hypertenze je onemocnìní charakterizované zvýšeným tepenným tlakem ve velkém krevním obìhu. Jedno z nejèastìjších onemocnìní, jehoû pøíèina vìtšinou není známa (tzv. esenciální hypertenze, u níû existuje øada teorií vysvìtlujících její vznik). V malém poètu pøípadù je vysoký krevní tlak zpùsoben jinou chorobou (tzv. sekundární hypertenze), zejména onemocnìním ledvin (napø. glomerulonefritida, renální insuficience) èi nadledvin (Connùv syndrom, feochromocytom), popøípadì koarktací aorty aj. Levá srdeèní komora musí u hypertenze èerpat krev proti vysokému tlaku, coû vede k jejímu zatìûování a hypertrofii a postupnému poškození. Vysoký krevní tlak se nemusí zejména zpoèátku projevovat ûádnými nápadnými pøíznaky, ale pozdìji se mohou dostavit závaûné komplikace (srdeèní selhání, urychlení aterosklerózy, ICHS, cévní mozkové pøíhody, postiûení ledvin). VLS 2009. JK NAG£E

ZATRZYMANIE

KR¥¯ENIA

(sudden circulatory arrest) syn. NZK Nag³y stan chorobowy, w którym dochodzi do zatrzymania czynnoœci mechanicznej serca powoduj¹cego ustanie kr¹¿enia krwi. Nastêpnie wystêpuje wtórne zatrzymanie oddechu i w konsekwencji dochodzi do nieodwracalnego uszkodzenia mózgu. W³aœciwym postêpowaniem po rozpoznaniu nag³ym zatrzymaniu kr¹¿enia jest rozpoczêcie resuscytacji. SN 2009.

najaœnica

srdeèní zástava Zástava èinnosti srdce jakoûto pumpy. Vede k pøerušení krevního obìhu (srdeèní výdej klesá k nule) s následnou tìûkou hypoxií ve všech orgánech tìla. Nejcitlivìjším orgánem je mozek, který je jiû po pìti minutách znaènì poškozen. Jde o akutní stav s náhlým vznikem bezvìdomí, vymizením pulsu, zástavou dechu a smrtí, která nastává, není-li ihned zahájena pøimìøená léèba, tj. resuscitace. Správnì vedená kardiopulmonální resuscitace, a to v první fázi i laiky, však mùûe nemocného v øadì pøípadù zachránit. VLS 2009. JK (incident lighting) Rodzaj mobilnego, przenoœnego lub umieszczonego na wózku zestawu oœwietleniowego, sk³adaj¹cy siê zazwyczaj z generatora pr¹du napêdzanego silnikiem spalinowym […], masztu i zestawu lamp halogenowych. Stra¿ po¿arna wykorzystuje najaœnice […] do oœwietlania miejsca prowadzonych dzia³añ. Znajduj¹ one zastosowanie wszêdzie tam, gdzie nie ma innego rodzaju oœwietlenia. Http 235. osvìtlení místa havárie Reflektor, pøenosný nebo upevnìný na poûárním vozidle, pouûívaný pro osvìtlení èinnosti poûární jednotky. VSPO 3.11.2. GB NAJAŒNICA

(payment order) Orzeczenie s¹dowe wydawane na posiedzeniu niejawnym bez udzia³u stron wy³¹cznie na podstawie treœci pozwu oraz za³¹czonych do niego dokumentów. Istot¹ nakazu zap³aty jest: a) w postêpowaniu upominawczym – propozycja rozstrzygniêcia sporu w sposób zgodny w ca³oœci z ¿¹daniem powoda, która w przypadku niezaskar¿enia jej w terminie przez pozwanego – staje siê NAKAZ ZAP£ATY

207

namiot œcianowy

wi¹¿¹ca dla obu stron; b) w przypadku postêpowania nakazowego – skrócenie postêpowania i wzmocnienie ochrony interesów powoda, gdy przedstawione przez niego dowody nale¿¹ do okreœlonych w ustawie kategorii dokumentów, b¹dŸ to maj¹cych walor silnego dowodu, b¹dŸ uzasadniaj¹cych interes spo³eczny w udzieleniu powodowi szczególnej ochrony. Orzeczenie przesy³a siê powodowi oraz pozwanemu, który w wyznaczonym terminie mo¿e wnieœæ œrodek zaskar¿enia. Niezaskar¿ony nakaz zap³aty ma skutki prawomocnego wyroku. Czynnikami, które maj¹ zachêciæ pozwanego d³u¿nika do wykonania nakazu s¹ skrócenie postêpowania i mniejsze koszty procesu (w nakazie orzeka siê obowi¹zek zwrotu na rzecz powoda tylko 1/4 op³aty s¹dowej od pozwu). Http 235. trestní pøíkaz syn. platební rozkaz Rozhodnutí v trestním øízení, které mùûe vydat samosoudce i bez projednání vìci v hlavním líèení, pokud byl skutkový stav spolehlivì prokázán opatøenými dùkazy. Jeho obdobou v obèanském soudním øízení je platební rozkaz. Http 11. AZ NAMIOT ŒCIANOWY (portaledge) syn. platforma œcianowa Specyficzny rodzaj namiotu s³u¿¹cy do biwakowania podczas przebywania d³ugich dróg wspinaczkowych. Po zdjêciu œcianek zewnêtrznych tworzy platformê, z której mo¿na asekurowaæ wspinaj¹c¹ siê osobê, odpoczywaæ czy te¿ przygotowywaæ posi³ki. Http 235. závìsný stan Stan vyrobený speciálnì pro ty, kteøí chtìjí strávit jednu a více nocí ve stìnì. Závìsné lùûko muûe být vyuûito odkryté nebo zastøešené v pøípadì nepøíznivého poèasí. JK

napiêcie dotykowe

208

narty

(voltage, tension) Napiêcie pojawiaj¹ce siê w przypadku uszkodzenia izolacji miêdzy dwoma punktami jednoczeœnie dostêpnymi, nienale¿¹cymi do obwodu elektrycznego, których mo¿na dotkn¹æ dwoma czêœciami cia³a, np. dwiema rêkami lub rêk¹ i stop¹. Napiêcie dotykowe dopuszczalne d³ugotrwale (napiêcie dotykowe bezpieczne) – najwy¿sza dopuszczalna wartoœæ napiêcia dotykowego, które mo¿e siê d³ugotrwale utrzymywaæ w okreœlonych warunkach œrodowiskowych. Http 146. dotykové napìtí NapìÙový rozdíl potenciálù, který ûivý subjekt mùûe pøi dotyku s ûivými nebo neûivými èástmi pøeklenout. Nebezpeèné dotykové napìtí je napìtí, které je schopno poškodit zdraví subjektu elektrickým proudem. Elektrotechnické pøedpisy vyûadují, aby výše dotykového napìtí do doby, neû pøedøazené jistièe nebo vypínací prvky porušený obvod odpojí, nepøestoupila maximálnì pøípustné hodnoty, tzv. dovolená dotyková napìtí, stanovená s ohledem na nebezpeènost prostøedí, provozovací napìtí, pøístupnost neûivých èástí i rychlost vypnutí. SBAHPAOP 1985, s. 61. GB

krokové napìtí Rozdíl elektrických potenciálù pøeklenutý krokem èlovìka v okolí místa, kudy elektrický proud protéká do zemì. Pøi prùchodu proudu zemnièem nebo jiným vodivým pøedmìtem spojeným se zemí, napø. uzemnìním, ocelovým stoûárem, vodièem leûícím na zemi, na který se pøivádí napìtí, vznikají okolo nìho místa se stejným nebo s rozdílným potenciálem. SBAHPAOP 1985, s. 136. GB

(step voltage) 1. Ró¿nica potencja³ów dwóch punktów pod³o¿a odleg³ych od siebie o d³ugoœæ kroku (0,8–1,0 m). Je¿eli wartoœæ tej ró¿nicy przekroczy wartoœæ napiêcia bezpiecznego, wyst¹pi realna groŸba pora¿enia pr¹dem elektrycznym. 2. Napiêcie wystêpuj¹ce miêdzy punktami ziemi dotykanymi przez stopy cz³owieka przechodz¹cego w miejscu naelektryzowanym, wskutek zetkniêcia przewodu wysokiego napiêcia z ziemi¹ (np. w nastêpstwie zerwania przewodu przez burzê i uziemienia go). MSP 1990, s. 138.

NARTY

NAPIÊCIE DOTYKOWE

NAPIÊCIE KROKOWE

NARODOWE S£U¯BY METEOROLOGICZ-

(national meteorological services) S³u¿by powo³ane do prowadzenia os³ony meteorologicznej kraju, zbieraj¹ce, archiwizuj¹ce i przetwarzaj¹ce dane niezbêdne do opracowania prognoz w ró¿nych skalach czasowych i przestrzennych. Http 239. hydrologická sluûba Menší èást Èeského hydrometeorologického ústavu; pøímo v hydrologických útvarech pracuje asi 140 lidí a na pøedpovìdních pracovištích dalších 20 hydrologù (celkem necelých 20 % zamìstnancù ústavu). Jsou rozmístìni v centrálních útvarech v Praze a v poboèkách ústavu. Http 9. JM-B NE

(ski) D³ugie, p³askie p³ozy mocowane do nóg poprzez system butów i wi¹zañ, które umo¿liwiaj¹ œlizganie siê po powierzchni œniegu, poniewa¿ ciep³o wytworzone tarciem nart powoduje, ¿e topi siê œnieg znajduj¹cy siê bezpoœrednio pod nart¹, co wytwarza bardzo cienk¹ warstwê wody, na powierzchni której mog¹ œlizgaæ siê narty. Specjalne smary, które s¹ u¿ywane do smarowania nart obni¿aj¹ temperaturê topnienia œniegu znajduj¹cego siê w stycznoœci z nart¹, u³atwiaj¹c tworzenie warstwy wody. Narty montowane s¹ do bu-

natarcie

tów narciarskich za pomoc¹ specjalnych wi¹zañ. Http 235. lyûe Dvì podlouhlé desky se zvednutou špièkou, které se pouûívají k lyûování. Pùvodnì døevìné, nyní obvykle ze sklolaminátù a nebo jiných kompozitních materiálù. Pøipevòují se k nohám pomocí lyûaøského vázání. Http 11. JK (attack) Zasadnicza forma dzia³ania taktycznego polegaj¹ca na bezpoœrednim dzia³aniu œrodkami gaœniczymi na po¿ar w celu przerwania procesu palenia. Cechy charakterystyczne natarcia: a) du¿e tempo dzia³añ pozwalaj¹ce na uratowanie pal¹cego siê obiektu i ograniczenie strat, b) œcis³a zale¿noœæ miêdzy powodzeniem dzia³añ a intensywnoœci¹ podawania œrodka gaœniczego, czyli iloœci¹ œrodka gaœniczego podawanego w jednostce czasu na jednostkê powierzchni lub kubatury obiektu. Https 13. poûární útok Jeden ze zpùsobù zdolávání poûáru jednotkami. Je to organizované nasazení potøebných sil a prostøedkù v urèitém smìru podle situace na místì zásahu. Pøedpokladem provedení úèinného poûárního útoku je dostatek sil a prostøedkù. Úèinný poûární útok musí zajistit: a) záchranu osob, zvíøat a majetku, b) lokalizaci a likvidaci poûáru, vèetnì ochrany okolí. BØJPO 2001. GB NATARCIE

(direct attack) Ofensywna taktyka gaszenia po¿aru, polegaj¹ca na natarciu na krawêdŸ po¿aru lub w jej pobli¿u. Technika ta zwykle opiera siê na u¿yciu narzêdzi rêcznych i wody. ESDPL 2012, s. 59. pøímý útok Tato metoda vyuûívá úzkého vodního NATARCIE BEZPOŒREDNIE

209

natarcie frontalne

proudu, který je tvoøen malými kapièkami vody. Proud kapièek je aplikován do prostoru plamenù a na ohnisko pøímo pøi postupu zasahujících hasièù. Metoda pøímého útoku je vhodná pøedevším pro poèáteèní úsek první fáze volného rozvoje poûáru. Http 348. GB (flank attack) Metoda gaszenia po¿aru polegaj¹ca na atakowaniu po¿aru wzd³u¿ skrzyd³a lub obu skrzyde³ jednoczeœnie. ESDPL 2012, s. 62. boèní útok Je veden tehdy, znemoûòuji-li podmínky na místì zásahu (zpravidla stavební, bezpeènostní a klimatické) vést èelní útok. Boèní útok se vede zpravidla ze dvou stran souèasnì. BØJPO 2001. GB NATARCIE BOCZNE

(head attack) Atak jednostek stra¿y po¿arnej na czo³o po¿aru w celu ograniczenia rozprzestrzeniania siê po¿aru na jego froncie. Natarcie to skierowane jest tylko w jedn¹ stronê i trwa do momentu zd³awienia po¿aru. èelní útok Je veden ve smìru proti postupující frontì poûáru, pøi èemû se soustøedí všechny síly a prostøedky v klínu nebo øadì podle povahy poûáru. Klínem se proniká k místu nejintenzivnìjšího hoøení. V øadì se postupuje, kdyû pro velkou intenzitu hoøení nelze proniknout k místu nejintenzivnìjšího hoøení. BØJPO 2001. GB NATARCIE CZO£OWE

(head attack) Metoda gaszenia po¿aru, polegaj¹ca na atakowaniu frontu po¿aru. Taktyka ta nie jest czêsto stosowana, ze wzglêdu na wiêksze zagro¿enie dla stra¿aków. ESDPL 2012, s. 62. frontální útok Je veden naráz všemi silami a prostøedky na celé frontì poûáru nebo jeho ploše. NATARCIE FRONTALNE

natarcie poœrednie

210

Tento poûární útok se pouûívá tam, kde by postupné nasazování proudù nevedlo k likvidaci poûáru vzhledem k potøebné intenzitì dodávky hasebních látek (napø. u poûárù nádrûí hoølavých kapalin by postupné nasazování proudù zapøíèinilo rozlití, vzkypìní nebo vyvrûení kapaliny z nádrûe, a tím i rozšíøení poûáru). BØJPO 2001. GB (indirect attack) Wszelkie metody gaszenia wykonywane z dala od krawêdzi po¿aru. ESDPL 2012, s. 62. nepøímý útok Spoèívá v aplikaci vodního proudu na rozûhavené povrchy. Po dopadu vody na ûhavý povrch dojde k jejímu odpaøení a vzniku páry, která pùsobí inertizaèním úèinkem a dochází ke sníûení intenzity hoøení, vlivem omezeného pøístupu kyslíku. Metoda nepøímého útoku je preferována hlavnì pro plnì rozvinuté poûáry. Http 348. GB NATARCIE POŒREDNIE

NAWIJARKA

RÊCZNA

(hand-operated

wind-up reel) Rêcznie obs³ugiwana nawijarka z rêcznym napêdem korbowym, s³u¿¹ca do podnoszenia, opuszczania lub przesuwania luŸnych ³adunków, z regu³y o udŸwigu do 1000 kg. ruèní naviják Ruènì ovládaný naviják s moûností velmi jemného nastavení, pouûívaný pøi záchranných akcích, jako je uvolnìní volantu, sedadel nebo stabilizování vozidla. VSPO 3.10.15. GB (kidneys) Parzyste narz¹dy wytwarzaj¹ce mocz, po³o¿one zaotrzewnowo w jamie brzusznej obok krêgos³upa. Nerka ma kszta³t ziarna fasoli, jej d³ugoœæ wynosi 11–12 cm, szerokoœæ 5–6 cm, gruboœæ 3–4 cm, ciê¿ar NERKI

nerki

120–200 g. Brzeg boczny nerki jest jest wypuk³y, przyœrodkowy wklês³y z zag³êbion¹ wnêk¹ nerkow¹, przez któr¹ wnikaj¹ do narz¹du têtnica nerkowa i nerwy, a opuszczaj¹ go ¿y³y nerkowe, naczynia limfatyczne i moczowód. Wnêka przechodzi w g³êbok¹ szczelinê zatokê nerkow¹. Nerka otoczona jest torebk¹ w³óknist¹, któr¹ otacza z zewn¹trz torebka t³uszczowa. Ca³y narz¹d objêty jest powiêzi¹ nerkow¹, zroœniêta od góry z przepon¹, od do³u i przyœrodkowo z powiêzi¹ lêdŸwiow¹. Nerka prawa jest po³o¿ona nieco ni¿ej ni¿ lewa. Czynnoœæ nerki mo¿e byæ okreœlona jako wydalnicza, regulacyjna i wewn¹trzwydzielnicza. Czynnoœæ wydalnicza polega na usuwaniu z moczem koñcowych produktów przemiany materii. Czynnoœæ regulacyjna, zapewniaj¹ca homeostazê ustroju, obejmuje regulacjê objêtoœci p³ynów ustrojowych, regulacjê ciœnienia osmotycznego i sk³adu p³ynów ustrojowych. Czynnoœæ wewn¹trzwydzielnicza obejmuje wydzielanie enzymueniny aktywuj¹cego angiotensynê, ponadto czynnika aktywuj¹cego erytropoetynê. Rdzeñ nerki zawiera znaczne iloœci prostaglandyn. MEM1 1982. ledviny Párový orgán uloûený podél páteøe na pøechodu jejího hrudního úseku v úsek bederní. Je souèástí moèového ústrojí, podílí se na „oèišÙování” krve a vyluèování neûádoucích zplodin z tìla, na regulaci mnoûství tekutin a solí v tìle, krevního tlaku, krvetvorby, acidobazické rovnováhy, aktivaci vitaminu D aj. Základní funkèní jednotkou ledviny je nefron (glomerulus a soustava tubulù), v nìmû se tvoøí a upravuje moè. Ledvina je tvoøena parenchymem (pøedevším nefrony, sbìrné kanálky) a cévami a ledvinnou pánvièkou. Na povrchu je jemné pevné pouzdro. Cév-

niebezpieczna dzia³alnoœæ

ní zásobení tvoøí Arteria renalis a Vena renalis. Na øezu ledviny lze rozlišit vnìjší èást parenchymu – kùru, zde jsou umístìny hlavnì glomeruly, a jeho vnitøní èást – døeò (tvoøenou hlavnì tubuly). Ta je makroskopicky rozdìlena do jehlanovitých útvarù – ledvinných pyramid. Ledviny mají znaènou rezervu pro svou èinnost, navíc jsou schopné kompenzovat úbytek ledvinné tkánì hypertrofií zbylého parenchymu. Proto èlovìk mùûe ûít pouze s jednou ledvinou. Pøi tìûkém onemocnìní, kdy ledviny jiû nemohou plnit svou funkci, je však k pøeûití tøeba oèišÙovat krev umìle „umìlou ledvinou” – hemodialýzou nebo ledvinu transplantovat. VLS 2009. JK NIEBEZPIECZNA DZIA£ALNOŒÆ (hazardous activity) Jakakolwiek dzia³alnoœæ, w trakcie której wystêpuje lub mo¿e wyst¹piæ (jest obecna lub mo¿e byæ obecna) jedna lub wiêcej substancji niebezpiecznych w iloœciach równych wartoœciom progowym (wielkoœciom granicznym) lub wiêkszych od nich, podanych w za³¹czniku 1 do konwencji Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ, i która mo¿e spowodowaæ skutki transgraniczne. Http 4. nebezpeèná èinnost Jakákoli èinnost, pøi níû je pøítomna nebo mùûe být pøítomna jedna nebo více nebezpeèných látek v mnoûstvích rovnajících se nebo pøesahujících mezní mnoûství uvedená v pøíloze I Úmluvy o úèincích prùmyslových havárií pøesahujících hranice státù a která by mohla mít úèinky pøesahující hranice státù. Http 273. JM-B

(restricted visibility, limited visibility, poor visibility) Widocznoœæ wystêpuj¹c¹ od zmierzchu NIEDOSTATECZNA

WIDOCZNOή

211

niedyspozycja p³ywaj¹cego

do œwitu, a tak¿e w warunkach zmniejszonej przejrzystoœci powietrza od œwitu do zmierzchu. Ustawa 1997/20.06., dz.1, art. 2, pkt 25. sníûená viditelnost Situace, kdy úèastníci provozu na pozemních komunikacích dostateènì zøetelnì nerozeznají jiná vozidla, osoby, zvíøata nebo pøedmìty na pozemní komunikaci, napø. od soumraku do svítání, za mlhy, snìûení, hustého deštì nebo v tunelu. Zákon è. 13/1997, r. 1, § 2, pkt. Ff. JM-B NIEDRO¯NOŒÆ

(obstruction, occlusion)

syn. obturacja Zamkniêcie œwiat³a narz¹dów przewodowych, prowadz¹ce do zahamowania przesuwania siê w nich w³aœciwej dla nich zawartoœci. Mo¿e dotyczyæ jelit, prze³yku, dróg ¿ó³ciowych, dróg moczowych, przewodów trzustkowych, naczyñ krwionoœnych i limfatycznych, dróg oddechowych, przewodów slinowych, tr¹bki s³uchowej itp. MEM1 1982. obturace Ucpání, uzavøení, závaûný zdravotní stav. VLS 2009. JK NIEDYSPOZYCJA

P£YWAJ¥CEGO

(swimmer’s indisposition) W p³ywaniu oznacza to stan, w którym zawodnik nie jest w stanie pokonaæ przeszkody wodnej z powodu kontuzji, wyczerpania, skurczy, problemów psychicznych i innych. Jednak jest w pe³ni œwiadomy, nie panikuje, postrzega i mo¿na siê z nim komunikowaæ. W tym momencie wymaga on pomocy ratownika. Jeœli taka pomoc nie nadejdzie, mo¿e uton¹æ. indispozice plavce V plavání se tím rozumí stav, kdy plavec není schopen sám pøekonat vodní pøekáûku z dùvodu zranìní, vysílení, postiûení

niepokój

køeèí, psychických komplikací aj. Je však pøi plném vìdomí, nepropadá panice, vnímá a lze s ním komunikovat. Pokud není v této fázi dopomoc poskytnuta, pøechází indispozice èasto do fáze tonutí. Http 350. AW (anxiety) Stan emocjonalny charakteryzuj¹cy siê poczuciem braku bezpieczeñstwa, nieokreœlonego dyskomfortu. Uto¿samiany czêsto z lêkiem, ró¿ni siê jednak od niego brakiem zmian fizjologicznych (uczucie dusznoœci, pocenie siê, przyspieszony puls), które zawsze towarzysz¹ lêkowi. Http 235. úzkost Z lékaøského (psychiatrického) pohledu sloûitá kombinace emocí, zahrnující strach, zlé pøedtuchy a obavy. Èasto je doprovázena fyzickými pøíznaky, jako je bušení srdce, pocit nevolnosti, bolest na hrudi a zkrácené dýchání. Úzkost je nepøíjemný emoèní stav, jehoû pøíèinu není moûné definovat. Strach je urèitou odpovìdí na konkrétní nebezpeèí. Úzkost mùûe trvat velmi krátce, akutnì, nebo dlouhodobì. Intenzita úzkosti je rùzná, od lehkého neklidu aû po stav výrazné paniky. Http 41. AW NIEPOKÓJ

NIESIENIE POMOCY PRZEZ DWÓCH LUB

(help by two or more lifeguards) Czynnoœæ wykonywana wówczas, gdy w wodzie zagro¿ona jest wiêcej ni¿ jedna osoba. W pewnych przypadkach do jednego ton¹cego podp³ywa dwóch ratowników, gdy jeden z nich ma mniejsze doœwiadczenie w ratowaniu. Ratownicy podp³ywaj¹ do ton¹cego i podtrzymuj¹ go jednym ramieniem tak, ¿e ton¹cy znajduje siê miêdzy nimi. Dalej p³yn¹ wszyscy trzej plecami do góry. WIÊCEJ RATOWNIKÓW

212

niewydolnoϾ

dopomoc dvìma a více plavci Unavený plavec je uprostøed mezi dvìma plavci, všichni jsou v poloze na prsou. Postiûený plavec se drûí nataûenými horními konèetinami za vnitøní ramena odpomáhajících. Ti plavou prsa, musí udrûovat stejnou rychlost a nesmí se od sebe vzdalovat. Http 339. ST NIESIENIE POMOCY ZMÊCZONEMU P£Y-

(helping tired swimminer) Czynnoœæ wykonywana przez jednego ratownika wodnego najczêœciej bez u¿ycia sprzêtu, gdy potrzebna jest nag³a interwencja. Do czynnoœci tych zalicza siê: wejœcie lub skok do wody, dop³yniêcie, uchwycenie p³ywaka, holowanie do brzegu. Tej pomocy udziela siê, gdy p³ywak mo¿e siê komunikowaæ i jest œwiadomy wykonywanych dzia³añ. dopomoc unavenému plavci Pøi dopomoci unavenému plavci nejde ještì o vlastní záchranu tonoucího. Plavec je vysílený, postiûený køeèí apod., anebo jeho psychický stav vyluèuje další pohyb bez pomoci. Je však pøi plném vìdomí, vnímá a lze s ním komunikovat. Pokud není v této fázi poskytnuta dopomoc, pøechází tento stav do fáze tonutí. Http 339. ST WAKOWI

(weak heartbeat) Brak mo¿liwoœci czucia ruchu falistego naczynia krwionoœnego. Niewyczuwalnoœæ pulsu w têtnicy. nehmatný puls Není moûné hmatat puls na vìtších tepnách blízkých povrchu tìla. Http 41. ST NIEWYCZUWALNE TÊTNO

(failure, insuficiency) Stan upoœledzonej czynnoœci narz¹du, gruczo³u lub uk³adu, kiedy nie jest on w stanie pe³niæ swych normalnych czynnoœci. MEM1 1982.

NIEWYDOLNOή

niewydolnoœæ kr¹¿enia

selhání Neschopnost orgánu èi orgánového systému plnit základní funkce. Vzniká obvykle jako následek tìûších onemocnìní daného orgánu. VLS 2009. JK NIEWYDOLNOŒÆ KR¥¯ENIA (circulatory failure, circulatory insuficiency) Mo¿e byæ pochodzenia sercowego lub obwodowego. Uk³ad kr¹¿enia nie spe³nia w tym stanie swych zasadniczych czynnoœci dostarczenia tlenu i materia³ów od¿ywczych tkankom i komórkom oraz usuwania z nich dwutlenku wêgla i innych produktów przemiany materii. Niewydolnoœæ kr¹¿enia pochodzenia sercowego polega na niezdolnoœci do utrzymania dostatecznego kr¹¿enia krwi w zale¿noœci od potrzeb ustroju. Mo¿e dotyczyæ jednej lub obu komór serca. W zwi¹zku z tym rozró¿nia siê niewydolnoœæ lewokomorow¹, prowadz¹c¹ do wzrostu ciœnienia w lewym przedsionku i zastoju w kr¹¿eniu p³ucnym, co objawia siê dusznoœci¹, oraz prawokomorow¹, prowadz¹c¹ do wzrostu ciœnienia w ¿y³ach obwodowych i obrzêków. Najczêœciej obie postacie kojarz¹ siê ze sob¹. Do niewydolnoœci prowadz¹ wady serca, nadciœnienie, choroby miêœnia sercowego (wieñcowa choroba, zawa³ serca). Obwodowa niewydolnoœæ kr¹¿enia wystêpuje zwykle w nastêpstwie niedoboru objêtoœci krwi kr¹¿¹cej, co prowadzi do zmniejszenia pojemnoœci serca minutowej i objawów wstrz¹su. MEM1 1982. srdeèní selhání Stav, kdy srdce není schopno plnit svou funkci (tj. pøeèerpávat, „pumpovat” krev) v mnoûství pøimìøeném nárokùm organismu. K pøíèinám se øadí porucha myokardu (zejména ischemie), objemové a tlakové pøetìûování srdce (napø. chlopenní vady, hypertenze). Pøevaûuje-li porucha

213

niewydolnoœæ kr¹¿enia

„levého” srdce, vzniká levostranné selhání projevující se zejména hromadìním krve v plicích s dušností aû vznikem plicního edému. Porucha „pravého” srdce (pravostranné selhání) se projeví pøedevším mìstnáním krve ve velkém obìhu s otoky (zejména dolních konèetin) aû vznikem transudátu v tìlních dutinách, zvìtšením jater, zaûívacími obtíûemi aj. Nikoliv vzácné je selhání oboustranné s kombinací pøíznakù. K levostrannému srdeènímu selhání vedou zejména ICHS, chlopenní vady, tìûká hypertenze; pravostranné selhání je zpùsobeno pøedevším závaûnými chorobami plic a plicní embolií. Srdeèní selhání mùûe být akutní nebo chronické s rùznì dramatickými pøíznaky a s rùznì zapojenými kompenzaèními mechanismy. K nim patøí zejména zvyšování preloadu (dilatace komory), retence tekutin a soli, tachykardie a aktivace sympatoadrenálního systému (vazokonstrikce). Nìkteré zmìny se vyvíjejí rychle (napø. tachykardie), jiné po delší dobu (retence tekutin), rozvoj nìkterých trvá i mìsíce (hypertrofie a strukturální zmìny myokardu). Vznik otokù, transudátù vede k obrazu tzv. mìstnavého (kongestivního) srdeèního selhání. Kompenzaèní mechanismy samy o sobì mohou z dlouhodobého hlediska srdce poškozovat (tachykardie zvyšuje potøebu kyslíku, zhoršuje prokrvení, vazokonstrikce vede k zvýšení afterloadu atp.). Patofyziologicky se rozlišuje selhání backward, forward. Na nedostateènosti se podílí systolická dysfunkce (špatná kontraktilní schopnost) i dysfunkce diastolická (sníûená poddajnost komory v diastole se vzestupem enddiastolického tlaku). V léèbì se v souèasnosti pouûívají zejména IACE vazodilatace, diuretika, betablokátory, klasicky kardiotonika. Dùleûitá je rovnìû správná ûi-

niewydolnoϾ nerek

votospráva, omezení solení, dostatek fyzického i psychického odpoèinku. VLS 2009. JK (renal failure, renal insuficiency) Ostra lub przewlek³a, prowadzi do zatrzymania w organizmie produktów przemiany materii wydalanych normalnie z moczem. Ostra niewydolnoœæ nerek mo¿e byæ spowodowana przyczynami nerkowymi (zapalne albo toksyczne uszkodzenie nerek), lub pozanerkowymi (mechaniczne utrudnienie odp³ywu moczu, wstrz¹s). Przewlek³a niewydolnoœæ nerek jest stanem zejœciowym wielu chorób nerek, najczêœciej przewlek³ego k³êbkowego zapalenia nerek, odmiedniczkowego zapalenia nerek, torbielowatoœci nerek, nadciœnienia têtniczego itp. Ostatnim stadium niewydolnoœci nerek jest mocznica. MEM1 1982. selhání ledvin Ledviny nemohou plnit své základní funkce. V zásadì se její pøíèiny dìlí na prerenální (zejména závaûné poruchy prokrvení), renální a postrenální (zejména obstrukce moèových cest). Akutní renální insuficienèní selhání ledvin bývá zpùsobeno šokem, otravou nebo prudce probíhajícím ledvinným onemocnìním. Obvykle je provázeno sníûenou tvorbou moèi (oligurií, anurií). Závaûné jsou zejména poruchy hospodaøení s vodou a ionty (napø. hyperhydrace, hyperkalemie), obìhové a srdeèní selhání, otok mozku. Nejdùleûitìjší léèbou je hemodialýza, péèe o vnitøní prostøedí, krevní obìh, léèba pøíèiny atd. Chronická renální insuficience je výsledkem postupného zhoršování funkce ledvin pøi øadì onemocnìní ledvin (glomerulonefritida, chronická pyelonefritida, rùzné nefropatie vèetnì diabetické, poNIEWYDOLNOŒÆ NEREK

214

niewydolnoœæ w¹troby

lycystické ledviny, hepatorenální syndrom aj.). K pøíznakùm patøí hypertenze, anemie, kostní zmìny, renální osteodystrofie a poruchy fosfokalciového metabolismu, poruchy hemostázy, neuropatie, poruchy vnitøního prostøedí, metabolická acidóza, narušení metabolismu, trávicího ústrojí aj. Podle stupnì poruchy a kompenzace mùûe být chronická renální insuficience provázena polyurií èi v terminální fázi oligurií aû anurií s rizikem hypervolemie a hyperkalemie. Tìûkým stavem s èetnými orgánovými komplikacemi je uremie. Pro stanovení renálních funkcí se pouûívá vyšetøení glomerulární filtrace èi stanovení sérové koncentrace kreatininu a moèoviny. Terapie spoèívá v léèbì pøíèin i komplikací: diuretika, antihypertenziva, rekombinantní erytropoetin, dieta s omezením bílkovin èi soli, fosfátù, kalcium, kalcitriol, korekce poruch vnitøního prostøedí atd. V pokroèilejších stadiích je nutná hemodialýza, peritoneální dialýza èi transplantace ren. VLS 2009. JK W¥TROBY (hepatic failure, liver failure) Spowodowana znacznym zniszczeniem w¹troby, najczêœciej w przebiegu jej marskoœci, wirusowego zapalenia, zatruæ, w koñowej swej fazie objawia siê œpi¹czk¹ w¹trobow¹. Do wyzwolenia œpi¹czki w tych stanach mog¹ przyczyniæ siê zaka¿enia, krwawienia do przewodu pokarmowego, zabiegi operacyjne. Wystêpuj¹ znaczne zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej, bia³kowej i aminokwasowej, zatrucie amoniakiem, skaza krwotoczna, ¿ó³taczka, tzw. cuchniêcie w¹trobowe, kwasica, zaburzenia w uk³adach enzymatycznych oraz ró¿ne postacie zaburzenia œwiadomoœci, a¿ do g³êbokiej œpi¹czki. MEM1 1982. NIEWYDOLNOŒÆ

nie¿yt

jaterní selhání Závaûný stav vznikající selháváním funkce jater. Akutní jaterní selhání vzniká napø. pøi tìûkém prùbìhu zánìtu jater, pøi nìkterých otravách napø. faloidinem, ale i po pøedávkování paracetamolu, Reyeovì syndromu, šoku. Chronické jaterní selhání se vyvíjí zejména na podkladì tìûké cirhózy. K projevùm èi komplikacím patøí únava, hubnutí, nevolnost, ûloutenka, nervové a psychické zmìny (jaterní encefalopatie aû kóma), flapping tremor, portální hypertenze sascitem a jícnovými varixy, otoky, obìhové a krvácivé poruchy, hormonální zmìny, metabolické zmìny, poruchy vnitøního prostøedí, selhání ledvin aj. Játra mají velkou funkèní rezervu, pøíznaky selhání se projeví vìtšinou aû pøi poklesu funkceschopného parenchymu pod 10 %. VLS 2009. JK (catarrh, rhinitis) syn. katar, zapalenie nie¿ytowe Zapalenie b³ony œluzowej, w przebiegu którego do wysiêku zapalnego do³¹cza siê œluz produkowany w nadmiarze przez komórki nab³onka b³ony sluzowej na skutek dzia³ania czynników dra¿ni¹cych. MEM1 1982. katar Typ povrchového zánìtu sliznic, provázený znaènou tvorbou sekretu, èasto hlenovitého charakteru. Katar postihuje zejména horní cesty dýchací (rýma, zánìt hltanu, prùdušek) èi spojivky (konjunktivitida). VLS 2009. JK

NIE¯YT

NIE¯YT ¯O£¥DKA (gastritis) syn. katar ¿o³¹dka, zapalenie ¿o³¹dka Ostre lub przewlek³e zapalenie b³ony œluzowej ¿o³¹dka. Ostry nie¿yt ¿o³¹dka wystêpuje po spo¿yciu cia³ dra¿ni¹cych. Ostre, krwotoczne zapalenie b³ony œluzowej ¿o³adka mo¿e wyst¹piæ w przebiegu cho-

215

nimbostratus

rób zakaŸnych. Objawem ostrego nie¿ytu ¿o³¹dka s¹ bóle w nadbrzuszu, nudnoœci, wymioty, bóle i zawroty g³owy, ogólne os³abienie i wyczerpanie, gor¹czka, utrata ³aknienia, uczucie pe³noœci w nadbrzuszu. Przewlek³y nie¿yt ¿o³¹dka cechuje przewlek³y proces zapalno-zanikowy b³ony sluzowej. Wystêpuje w chorobie Addisona-Biermera (niedokrwistoœæ), awitaminozach, niedoborze ¿elaza, w stanach przewlek³ego dra¿nienia ¿o³¹dka przez czynniki szkodliwe, w chorobach gruczo³ów wydzielania wewnêtrznego. MEM1 1982. gastritida syn. zánìt ûaludku Akutní gastritida vzniká vìtšinou jako souèást infekce nebo následkem dietní chyby. Èasto je spojena i se støevními projevy (gastroenteritida). Bývá znaèná nevolnost, zvracení, prùjmy. Jde o bìûné onemocnìní, nìkdy se však za podobnými pøíznaky mohou skrývat závaûnìjší stavy. Chronická gastritida je onemocnìní, které lze zjistit jen histologicky (biopsie pøi gastroskopii). Nemá typické pøíznaky a mùûe probíhat i zcela bezpøíznakovì. U chronické gastritidy se rozlišuje nìkolik typù. Typ A je autoimunitní gastritida spojená s achlorhydrií a eventuálnì perniciózní anemií, uvádí se vyšší riziko vzniku nádoru. Typ B je antrální gastritida vznikající v souvislosti s infekcí H pylori. Typ C se nìkdy uvádí jako chemická gastritida. VLS 2009. JK (Nimbostratus cloud) syn. Ns, chmura warstwowa deszczowa Chmura w postaci ciemnoszarej jednolitej warstwy, zazwyczaj ca³kowicie zas³aniaj¹cej niebo. Z³o¿ona jest z kropel wody oraz kryszta³ków lodu. Jej wystêpowaniu towarzysz¹ ci¹g³e opady deszczu lub œniegu. Jest to chmura daj¹ca najd³u¿ej trwaj¹ce opady. Dolna podstawa chmury wystêpuje na wysokoœci 200–500 m NIMBOSTRATUS

nitrogliceryna

(czêsto pod podstaw¹ wystêpuj¹ jeszcze postrzêpione chmury stratus fractus (St fra) na wysokoœci rzêdu 100–200 m, a nawet ni¿ej). Gruboœæ chmury jest bardzo du¿a i dochodzi do 4–6 km. Czêsto te¿ ³¹czy siê z wy¿ej po³o¿on¹ chmur¹ altostratus (As). Z tych powodów nimbostratus zawsze ca³kowicie przes³ania tarczê s³oneczn¹. Obserwujemy wówczas pochmurn¹ i deszczow¹ pogodê, a zim¹ obfite opady œniegu. Czasem wystêpuje te¿ opad deszczu lodowego, podobnego do gradu, ale tylko w ch³odnych porach roku. Nimbostratus powstaje na froncie ciep³ym wskutek unoszenia siê ciep³ego powietrza ponad ch³odne pod stosunkowo niewielkim k¹tem i kondensacji zawartej w nim pary wodnej. Chmura te¿ pojawia siê na froncie ch³odnym razem z cumulonimbusami oraz na froncie okluzji. Nimbostratus wystêpuje zwykle w ch³odnych wycinkach ni¿u atmosferycznego. Jest to typowa chmura frontalna. Chmura nimbostratus nie daje zjawiska burzy, aczkolwiek, jeœli wbudowane s¹ w ni¹ chmury cumulonimbus (Cb) mog¹ teoretycznie powstawaæ ³adunki elektrostatyczne na zasadzie indukcji elektrostatycznej. Jeœli ró¿nice pomiêdzy nimi s¹ du¿e, to mog¹ wyst¹piæ wewnêtrzchmurowe wy³adowania atmosferyczne, jednak¿e jest to ma³o prawdopodobne. Mieszanka chmur Ns i Cb daje ulewne i d³ugotrwa³e opady deszczu lub œniegu. Http 235. nimbostratus syn. Ns DešÙová sloha, má horizontální rozmìry tisíce kilometrù, vertikální mohutnost aû nìkolik kilometrù a vypadávají z ní trvalé sráûky, déšÙ, snìûení nebo jejich kombinace. Sráûky nemusí dopadat na zem a vzniká tak virga, v tomto pøípadì se mrak zdá být ze spoda rozostøený a modrý. Èasto se pod nimbostraty tvoøí nízké cáry

216

ni¿ baryczny

oblakù, které se spojí v celkem souvislou vrstvu. Tìmto cárùm se øíká fractostraty nebo fractocumuly, podle toho, zda se víc podobají cumulùm nebo stratùm. Témìø vûdy zaène pršet, aû kdyû se tyto oblaky utvoøí. Vìtšinou je tento mrak špatného poèasí smíšený, tj. skládá se jak z vodních kapek, tak z ledových krystalkù. Obvykle zatahuje celou oblohu, má barvu temnì šedou a vzhledem k velké mohutnosti jím slunce neprosvítá. Jelikoû je oblak vertikálnì hodnì rozsáhlý, èasto zasahuje do vysokého nebo nízkého patra, i kdyû patøí k oblakùm støedního patra. Http 11, HA 2010. JK NITROGLICERYNA (nitroglycerin) ¿arg. nitro Trójazaotan gliceryny, lek rozszerzaj¹cy naczynia krwionoœne, równie¿ wieñcowe. Dzia³a szybko, lecz krótkotrwale, dobrze wch³ania siê z b³on œluzowych, zw³aszcza jamy ustnej. Obni¿a ciœnienie têtnicze, zmniejsza zapotrzebowanie miêœnia sercowego na tlen. MEM1 1982. nitroglycerin syn. NTG slang. nitráty Lék ze skupiny nitrátù uûívaný k léèbì ICHS, zejména záchvatù, k jejich profylaxi, k akutní vazodilataèní léèbì srdeèního selhání èi k léèbì nestabilní anginy pectoris. Úèinkuje stimulací guanylátcyklázy, pùsobí vazodilataci koronárních tepen a sníûením ûilního návratu. K neûádoucím úèinkùm patøí bolesti hlavy, nìkdy mùûe dojít k hypotenzi. VLS 2009. JK

(low pressure area, depression) syn. cyklon Jeden z uk³adów barycznych, system ni¿owy, w którym wystêpuj¹ zazwyczaj uk³ady frontalne. Nacisk jest tutaj po³o¿ony na to, ¿e ni¿ baryczny jest zjawiskiem pogodowym, a nie po prostu obszarem niskiego ciœnienia. Wraz z przyjœ-

NI¯ BARYCZNY

nos

ciem centrum ni¿u obserwuje siê spadek ciœnienia i zazwyczaj zmianê innych parametrów, takich jak temperatura czy zachmurzenie. Wbrew potocznym oczekiwaniom wiar w rozwiniêtym (czasowo) ni¿u barycznym nie wieje od obszaru ciœnienia wysokiego do niskiego, lecz równolegle do linii sta³ego ciœnienia. W ni¿u wiatry wiej¹ cyklonalnie, czyli na pó³kuli pó³nocnej przeciwnie do wskazówek zegara. Http 235. tlaková níûe syn. cyklóna Oblast se sníûeným tlakem vzduchu, pøièemû tlak vzduchu v jejím okolí je vyšší neû tlak uvnitø oblasti. Na synoptických mapách musí mít alespoò jednu uzavøenou izobaru. Vlivem rotace Zemì pak na severní polokouli probíhá cirkulace vzduchu v cyklónì vûdy proti smìru pohybu hodinových ruèièek, zatímco na jiûní polokouli probíhá cirkulace vzduchu vûdy po smìru pohybu hodinových ruèièek. Http 11, HA 2010. JK (nose) Czêœæ twarzy stanowi¹ca pocz¹tek dróg oddechowych i zawieraj¹ca receptory narz¹du powonienia. Sk³ada siê z koœci, chrz¹stek i skóry. MEM1 1982. nos Nepárový lidský smyslový orgán, který urèuje vùni. ZajišÙuje jeden z pìti lidských smyslù, a to èich. Pøi dýchání také slouûí k ohøívání a zvlhèování vzduchu vstupujícího do prùdušnice a do plic. Http 11. JK NOS

(stretcher) ¿arg. prycza Rodzaj urz¹dzenia medycznego, umo¿liwiaj¹ce transportowanie chorego lub rannego w pozycji le¿¹cej. Stosowane przez ró¿ne s³u¿by ratownicze, stanowi¹ podstawowe wyposa¿enie ambulansu sanitarnego. Tradycyjne nosze sk³adaj¹ siê

NOSZE

217

nosze podbierakowe SCOOP

z dwóch pod³u¿nych elementów (czêsto drewnianych), których koñce stanowi¹ uchwyty transportowe. Pomiêdzy elementami znajduje siê p³achta z materia³u, na której uk³ada siê osobê transportowan¹. Nosze takie najczêœciej posiadaj¹ podpórki lub kó³ka, czêsto s¹ sk³adane. Do transportu przy ich u¿yciu jest potrzebnych dwóch lub wiêcej ratowników. Http 235, MEM1 1982, Wo³oszyn 2007. nosítka Zaøízení urèené k ruènímu a pìšímu pøenášení osob, pøípadnì vìcí. Jsou nositka zdravotnická, urèená k pøenášení zranìných nebo jinak nemohoucích osob, zejména je-li tøeba fixovat jejich polohu. Nakládání na nosítka vyûaduje nácvik, pøi nakládání velí vûdy zachránce u hlavy poranìného. Zpùsob: a) navalením: tøi nebo ètyøi zachránci uchopí poranìného a navalí ho na bok oblièejem k sobì, další zachránce pøiloûí nosítka k zádùm zranìného a sklápí je do vodorovné polohy; b) podsunutím: tøi zachránci stojí obkroèmo nad poranìným a ètvrtý má pøipravená nosítka tak, aby byla za hlavou zranìného, dále tøi zachránci zvednou poranìného, první jistí hlavu a ètvrtý podsune pod zranìného nosítka; c) ve stabilizované poloze: první zachránce drûí ranìného za bérec pokrèené dolní konèetiny, druhý podsune své ruce pod pánev zranìného a uchopí jeho ramena, vûdy jedna noha krajních zachráncù musí být mezi ûerdìmi nosítek. Na ni pøenesou pøi zvedání poranìného svoji váhu. VLS 2009, Http 11. JK SCOOP (scoop stretcher) Pozwalaj¹ na podnoszenie ofiary bez manipulacji. Sk³adane na d³ugoœæ i szerokoœæ. Specjalnie zaprojektowane, aby przetransportowaæ pacjenta bez koniecznoœci NOSZE PODBIERAKOWE

nosze Sked

poruszania go. scoop rám syn. scoop nosítka Speciální nosítka urèená pro šetrný transport pacienta, a to zejména v pøípadech, kdy má zachránce podezøení na poranìní míchy nebo páteøe. Scoop rám neslouûí jako imobilizaèní zaøízení, ale jako pomùcka ke zvednutí pacienta tak, aby se minimalizoval jeho pohyb pøi manipulaci. Rám bývá nejèastìji vyroben z hliníku nebo odolného plastu. Http 11. JK SKED (reeves stretcher, SKED, flexible stretcher) Uniwersalny system transportu poszkodowanego i transportu sprzêtu zarówno na l¹dzie, na wodzie, jak i w powietrzu. Odpowiednie ukszta³towanie noszy i pasy stabilizuj¹ce pozwalaj¹ transportowaæ poszkodowanego poziomo jak na zwyk³ych noszach, ale tak¿e w pozycji pionowej jest to szczególnie przydatne przy transporcie np. w grotach skalnych, szybach górniczych i studniach. Taœmy pozwalaj¹ stosowaæ nosze w ratownictwie wysokoœciowym a nawet jako nosze podwieszane do œmig³owca ratowniczego. nosítka SKED Záchranná nosítka pro pouûití v uzavøených a omezených prostorech, moûnost pouûití ve vertikální i v horizontální poloze. Moûnost závìsu pod vrtulník. Transport pomocí tohoto prostøedku je moûno provádìt po trávì, snìhu, ledu i kamenech, protoûe je vyroben z velice odolného plastu. Sked je moûné pouûít jako transportní prostøedek pro vytahování a spouštìní ve strmých terénech, má také atest pro pouûití pod vrtulníkem. JK NOSZE

(neoplasm, new growth, newgrowth tumor) syn. neoplasma, tumor Z³o¿ony proces patologiczny, œciœle zwi¹NOWOTWÓR

218

nowotwór

zany z organizmem gospodarza, najczêœciej wyra¿aj¹cy siê rozwojem guza, nacieku, owrzodzenia. Powstaje przy wspó³udziale czynników ustrojowych i zewn¹trzpochodnych, ale bezpoœrednia przyczyna istoty ich dzia³ania jest nieznana. Nowotwór cechuje siê niekontrolowanym, nadmiernym rozmna¿aniem nienormalnych odmian w³asnych komórek organizmu. Jest to proces nieodwracalny, przejawiaj¹cy spaczone cechy ró¿nicowania, dojrzewania i nawet czynnoœci tkanki, z której siê rozwin¹³. Nowotwory dzieli siê na niez³oœliwe, z³oœliwe i pó³z³oœliwe. Nowotwory niez³oœliwe, ³agodne, utworzone z tkanek o niemal prawid³owym wygl¹dzie, s¹ otorbione, ró¿nie rozprê¿aj¹co, uciskaj¹ otoczenie, ale go nie niszcz¹. Usuniête nie daj¹ nawrotów ani przerzutów, s¹ ca³kowicie wyleczalne. Nowotowory z³oœliwe, nieotorbione, naciekaj¹ bez ograniczenia tkanki otaczaj¹ce, wnikaj¹ do naczyñ, daj¹ odleg³e przerzuty drog¹ krwi lub limfy, usuniêtê mog¹ dawaæ wznowy. Rozró¿nia siê nowotwory z³oœliwe z tkanki nab³onkowej – raki i z tkanek nienab³onkowych – miêsaki. […] Nowotwory pó³z³oœliwe ³¹cz¹ w sobie cechy guzów niez³oœliwych i niektóre cechy z³oœliwych, np. wykazuj¹ uporczyw¹ nawrotowoœæ, naciekanie otoczenia, wszczepianie do otoczenia itp. Wielokrotne nawroty mog¹ prowadziæ do zez³oœliwienia procesu. MEM1 1982. nádor Patologický útvar tvoøený tkání, jejíû rùst se vymkl kontrole organismu a roste na nìm nezávisle. Maligní (zhoubný) nádor pøi svém rùstu nièí okolní tkánì, zakládá dceøiná loûiska (metastázy) a má rovnìû celkové úèinky na organismus. Benigní (nezhoubný) nádor roste ohranièenì a metastázy nezakládá; mùûe však utlaèovat

no¿yce hydrauliczne

okolní struktury (nebezpeèné napø. v mozku). Nìkteré benigní nádory se mohou po èase zvrhnout v nádory zhoubné (malignizace). Nádory mohou vzniknout v jakékoliv tkáni a orgánu, pøièemû nejèastìjší jsou v oblastech, kde dochází i za normálních okolností ke znaènému mnoûení bunìk èi k jejich stimulaci, napø. pohlavními hormony (trávicí ústrojí, prùdušky, prsy, ûenské pohlavní ústrojí, prostata apod.). Nádory se oznaèují pøíponou -om a nazývají se podle tkánì, z níû vznikají. Zhoubné epitelové nádory (karcinomy) patøí k nejdùleûitìjším nádorùm u lidí. Nezhoubný nádor ze ûlázového epitelu je adenom, zhoubný nádor se nazývá adenokarcinom. Zhoubné nádory vycházející z pojiva, svalu, cév krvetvorné a lymfatické tkánì se oznaèují jako sarkomy. Pøíèina vzniku nádoru byla do znaèné míry objasnìna, stejnì jako jejich klonální pùvod. Primární nádor je nádor vzniklý prvotnì v urèitém orgánu (primárním nádorem plic je bronchogenní karcinom), jako sekundární nádor urèitého orgánu se oznaèují metastázy. Nádory se rozeznávají histologickým vyšetøením, které mùûe ve vìtšinì pøípadù urèit pùvod nádoru i jeho druh. Zhoubné nádory pøipomínají svým mikroskopickým vzhledem nezralé tkánì, nezhoubné nádory jsou obvykle podobnìjší pùvodní tkáni. VLS 2009. JK (hydraulic cutters, life shears, hydraulic cutting shears) Narzêdzia ratownicze, s³u¿¹ce do wycinania i przecinania elementów konstrukcyjnych budynków oraz pojazdów, takich jak: kraty, prêty, s³upki karoserii itd. No¿yce hydrauliczne s³u¿¹ do ciêcia prêtów, krat, s³upków karoserii samochodowych, stalowych profili budowlanych. Cylindry si³owników hydraulicznych zwykle wyNO¯YCE

HYDRAULICZNE

219

no¿yczki opatrunkowe

konane s¹ ze stopów aluminium, natomiast ostrza z wysokogatunkowej stali. […] Poniewa¿ ostrza posiadaj¹ du¿¹ twardoœæ, nara¿one s¹ na pêkniêcia podczas ciêcia. Z tego powodu nale¿y staraæ siê, aby elementy ciête by³y ustawione prostopadle do p³aszczyzny ostrzy. Si³y ciêcia uzyskiwane w stosowanych aktualnie no¿ycach dochodz¹ do 950 kN, a œrednice ciêtych prêtów stalowych do 41 mm. Masa no¿yc zawiera siê w przedziale od 9 do 15 kg. No¿yce o ostrzach trójk¹tnych posiadaj¹ równie¿ funkcjê rozpierania. Http 192. hydraulické nùûky Hydraulický technický prostøedek, který na principu nùûek støíhá kovy, plasty atd. VSPO 3.10.7. GB (scissors) Narzêdzie o ró¿nym przeznaczeniu operacyjnym w chirurgii: nozyczki proste s³u¿¹ zwykle do obcinania szwów lub przecinania skóry, no¿yczki zagiête s³u¿¹ do rozwarstwiania i preparowania tkanek. MEM1 1982. nùûky Lékaøský pøístroj. Nìkteré nùûky uûívané v chirurgii mají tupé a ostré branûe, slouûí ke støíhání tkání, šicího materiálu apod. Nùûky jsou rovné, zahnuté, rùzných tvarù a typù ostøí. VLS 2009. JK NO¯YCZKI

OPATRUNKOWE (bandage scissors) Masywne no¿yczki o jednym ostrzu têpo zakoñczonym, a drugim o p³askowyklepanym zaokr¹glonym zakoñczeniu, prostopad³ym do p³aszczyzny no¿yczek, s³u¿¹cym do podsuwania pod opatrunek. S³u¿¹ do przecinania opatrunków, krojenia gazy i ligniny. MEM1 1982. nùûky pøevazové Slouûí ke støíhání obvazového materiálu, NO¯YCZKI

nó¿

mají zakulacenou spodní špièku – ochrana klienta pøed poranìním. VLS 2009. JK (knife) Urz¹dzenie z metalowym ostrzem, s³u¿¹ce do krojenia i ciêcia, niezbêdny przyrz¹d w górach. Wyró¿niamy: a) scyzoryki – uniwersalne i praktyczne. W zale¿noœci od modelu ró¿ni¹ siê wielkoœci¹ ostrzy i wyposa¿eniem [...]; b) no¿e sk³adane – bardzo wygodne, z regu³y maj¹ znacznie wiêksze ostrza ni¿ scyzoryki. Oferuj¹ lepszy i pewniejszy chwyt – wa¿ne przy ciê¿szych zadaniach; c) no¿e klasyczne – typu rescue i survival, klasyczne finki lub no¿e myœliwskie. No¿e do najciê¿szych zadañ, ale ciê¿kie i ma³o porêczne. Http 293. nùû Velmi uûiteèný pomocník zejména v horách a pøi sloûitìjších výstupech. Pro záchranáøe, ale i speleoalpinisty se jedná pøímo o povinnou výbavu, která nejednou zachránila ûivot. Noûe se pro tyto úèely pouûívají vûdy zavírací. Nejvíc se osvìdèily buï speciální noûíky pøímo urèené na „sedák”, nebo noûíky otevíratelné jednou rukou – tedy takové, které se otevírají palcem pomocí nýtu umístìného na èepeli. Vûdy je dobré dát pro tyto úèely pøednost pilovitému ostøí nebo alespoò jeho èásti, neboÙ právì pilka si lépe poradí s lany a popruhy. HA 2010. JK NÓ¯

NUDNOŒCI (nausea) syn. md³oœci Zespó³ objawów poprzedzaj¹cy najczêœciej wymioty. Nudnoœci wi¹¿¹ siê ze z³ym samopoczuciem, ogólnym os³abieniem (obni¿enie ciœnienia krwi), zawrotami g³owy, silnym poceniem siê, œlinotokiem i charakterystycznym, g³êbokim dechem. Przyczyn¹ nudnoœci s¹ wszystkie czynniki, które wywo³uj¹ wymioty. MEM1 1982.

220

numer alarmowy

nauzea syn. nevolnost Pocit na zvracení. Objevuje se pøi moøské nemoci a jiných kinetózách, zaûívacích obtíûích rùzného pùvodu, metabolických poruchách, na poèátku tìhotenství, pøi závrati aj. VLS 2009. JK NUMER ALARMOWY (emergency telephone number) syn. telefon alarmowy 1. Numer telefonu ustalony w prawie telekomunikacyjnym danego kraju lub regionu, udostêpniany s³u¿bom ustawowo powo³anym do niesienia pomocy. [...] Trzycyfrowe numery skrócone wybiera siê bez ¿adnych poprzedzaj¹cych je cyfr, np. numeru operatora (NDS) czy numeru kierunkowego – wskaŸnika strefy numeracyjnej (WSN). Na mocy ustawy Prawo telekomunikacyjne dostawca publicznie dostêpnych us³ug telekomunikacyjnych jest obowi¹zany zapewniæ u¿ytkownikom koñcowym swojej sieci, w tym korzystaj¹cym z aparatów publicznych, bezp³atne po³¹czenia z numerami alarmowymi. Wszystkie te numery musz¹ byæ czynne i ich obs³uga musi przyjmowaæ zg³oszenia ca³odobowo. Http 235. 2. U¿ywane telefony alarmowe: 112 – Europejski numer s³u¿b ratowniczych 999 – Pogotowie Ratunkowe 998 – Stra¿ Po¿arna 997 – Policja Telefony alarmowe s³u¿b komunalnych: 991 – Pogotowie Energetyczne 992 – Pogotowie Gazowe 993 – Pogotowie Ciep³ownicze 994 – Pogotowie Wodoci¹gowo-Kanalizacyjne. Http 123. tísòové volání Tísòovým voláním se rozumí bezplatná volba èísel, která jsou stanovena v èíslovacím plánu a uvedena v telefonních seznamech a která je nutno pro záchranu lid-

numer alarmowy 112

221

ských ûivotù, zdraví nebo majetku zpøístupnit. Èísla tísòového volání jsou stanovena takto: 150 – Hasièský záchranný sbor ÈR 155 – Zdravotní záchranná sluûba 158 – Policie Èeské republiky 156 – Mìstská policie 112 – Jednotné evropské èíslo tísòového volání. TSPzOKRaPOS 2009. JM-B NUMER ALARMOWY 112

(112 emergen-

cy telephone number) Jednolity ogólnoeuropejski numer alarmowy u¿ywany w sieci telefonów stacjonarnych w Unii Europejskiej jak równie¿ w sieci GSM (telefonów komórkowych) na ca³ym œwiecie. Zosta³ wprowadzony w 1991 r., a jest regulowany przez europejsk¹ dyrektywê o us³udze powszechnej. Nieskutecznoœæ oraz zaniedbania we wprowadzeniu tej dyrektywy sta³y siê przyczyn¹ procesów s¹dowych, które Komisja Europejska wystosowa³a przeciwko 14 pañstwom. Wybranie numeru 112 nie wymaga odblokowania klawiatury telefonu komórkowego. Ponadto numer 112 mo¿na wybraæ w telefonie nie posiadaj¹cym karty SIM. Numer 112 w Polsce: docelowo wybranie numeru 112 z jakiegokolwiek telefonu spowoduje po³¹czenie z Centrum Powiadamiania Ratunkowego (CPR). Do czasu pe³nego wdro¿enia CPR mo¿liwe jest przekierowanie po³¹czenia z numerem 112 do jednostek Stra¿y Po¿arnej lub Policji. Numer 112 wspó³dzia³a z systemem lokalizacji, a po pracach udoskonalenia systemu lokalizacji (platforma lokalizacyjnoinformacyjna) w 2010 r. powsta³ system Centrów Powiadamiania Ratunkowego. Zachowane zostan¹ telefony alarmowe s³u¿b 997, 998 i 999 m.in. po to, by nie obci¹¿aæ nadmiernie numeru 112, który ma s³u¿yæ do celów ratowniczych, a nie

numer identyfikacyjny REGON

do zg³aszania np. kradzie¿y. Http 235. Jednotné evropské èíslo tísòového volání 112 Tísòová linka fungující ve všech státech evropského hospodáøského prostoru, v Chorvatsku a ve Švýcarsku. Tísòová linka byla zavedena na základì rozhodnutí Rady Evropských spoleèenství o zavedení jednotného evropského èísla tísòového volání. Stalo se tak pøedevším z dùvodu usnadnìní komunikace s tísòovými sluûbami v rámci Evropské unie, protoûe došlo k výraznému nárùstu soukromých i sluûebních cest v rámci Evropy, kde kaûdý stát pouûívá svá vlastní tísòová èísla, která cizinec mnohdy nezná, navíc pøi zavolání má vìtšinou jazykové problémy. Pro pøístup k tomuto tísòovému volání bylo stanoveno telefonní èíslo 112. Rozhodnutí Rady jako pøímo aplikovatelný závazný pøedpis stanovilo èlenským státùm povinnost toto èíslo zavést nejpozdìji do 31. prosince 1996. Bylo ponecháno na rozhodnutí kaûdého státu, zda bude èíslo 112 jediným tísòovým èíslem, nebo zda si zároveò ponechá svá stávající národní èísla. Další úprava podmínek fungování jednotného evropského èísla tísòového volání byla provedena èlánkem èíslo 26 Smìrnice o univerzální sluûbì. Èlenským státùm je uloûena povinnost zajistit bezplatný pøístup k tísòovému volání prostøednictvím èísla 112 na celém území; zajistit, aby tato volání byla zodpovìzena co nejkvalitnìji a aby provozovatelé telekomunikaèních sítí poskytli informace o poloze volajícího pracovišti pro pøíjem tísòového volání; zajistit odpovídající informovanost obèanù o existenci a zpùsobu pouûití èísla 112. Http 11. JK IDENTYFIKACYJNY REGON (identification number) Dziewiêciocyfrowy numer podmiotu goNUMER

numer identyfikacyjny REGON

spodarki narodowej w Krajowym Rejestrze Urzêdowym Podmiotów Gospodarki Narodowej (2 cyfry wyró¿nika województwa + 6 cyfr „numeru seryjnego” + 1 cyfra kontrolna). Rejestr numerów identyfikacyjnych REGON jest bie¿¹co aktualizowanym zbiorem informacji o podmiotach gospodarki narodowej prowadzonym w systemie informatycznym w postaci centralnej bazy danych oraz terenowych baz danych posadowionych w 16 urzêdach statystycznych. Wpisowi do rejestru numerów identyfikacyjnych REGON podlegaj¹ nastêpuj¹ce podmioty: a) osoby prawne, b) jednostki organizacyjne nie maj¹ce osobowoœci prawnej, c) osoby fizyczne prowadz¹ce dzia³alnoœæ gospodarcz¹, w tym prowadz¹ce indywidualne gospodarstwa rolne, d) jednostki lokalne wy¿ej wymienionych podmiotów. Http 235. identifikaèní èíslo osoby syn. IÈO Unikátní osmimístné identifikaèní èíslo právnické osoby, podnikající fyzické osoby nebo organizaèní sloûky státu (starší èísla s ménì èíslicemi jsou odpøedu doplnìna nulami). Èeský statistický úøad jako hlavní autorita v oblasti statistické evidence ekonomických subjektù pouûívá na základì vnitøní normy zkratku IÈO, ale protoûe zákon ûádnou oficiální zkratku do roku 2010 nestanovoval, prosadila se

222

numer identyfikacyjny REGON

v jiných úøadech zkratka IÈ. Od 1. èervence 2010 je oficiální zkratkou dle zákona o základních registrech IÈO. IÈO je v Èeské republice osmimístné èíslo. Podle § 26 zákona ÈNR è. 278/1992 Sb. bylo IÈO nevýznamový (poøadový) kód. V souèasné dobì není zveøejnìn ûádný systém, podle nìjû by v èísle byl zakódován napøíklad typ subjektu nebo orgán, který èíslo pøidìlil. Poslední èíslice IÈO je kontrolní. IÈO pøidìluje: a) právnickým osobám zapsaným do obchodního rejstøíku rejstøíkový soud, b) zahranièním osobám a organizaèním sloûkám zahranièních osob rejstøíkový soud, c) nadacím, nadaèním fondùm a obecnì prospìšným spoleènostem rejstøíkový soud, d) fyzickým osobám provozujícím ûivnost ûivnostenský úøad, e) sdruûením, politickým stranám a politickým hnutím Ministerstvo vnitra, f) církvím a náboûenským spoleènostem a jejich evidovaným právnickým osobám Ministerstvo kultury, g) školským právnickým osobám a veøejným výzkumným institucím Ministerstvo školství, mládeûe a tìlovýchovy, h) veøejným neziskovým ústavním zdravotnickým zaøízením Ministerstvo zdravotnictví, i) ostatním ekonomickým subjektùm Èeský statistický úøad. Http 11. MB

obci¹¿enie ogniowe

223

objaw Blumberga

O (fire load) Obci¹¿enie ogniowe (Q) jest to okreœlona w megad¿ulach (MJ) œrednia wartoœæ cieplna wszystkich materia³ów palnych zgromadzonych na 1 m2 budynku lub wydzielonych w nim poszczególnych strefach po¿arowych. Zasady, wed³ug których oblicza siê wartoœæ obci¹¿enia ogniowego, okreœla Polska Norma PN-70/B02852 „Ochrona przeciwpo¿arowa w budownictwie. Obliczanie obci¹¿enia ogniowego oraz wyznaczanie wzglêdnego czasu trwania po¿aru”. Jednostk¹ obci¹¿enia ogniowego jest 1 MJ/m2. Obci¹¿enie ogniowe oblicza siê w celu ustalenia: a) wzglêdnego czasu trwania po¿aru, b) klasy odpornoœci ogniowej budynku, c) odleg³oœci pomiêdzy obiektami budowlanymi, d) obliczenia przeciwpo¿arowego zaopatrzenia wodnego. MSP 1990, s. 143. poûární zatíûení Pomyslné mnoûství døeva, vyjádøené v kg na jednotce plochy v m2, jehoû normová výhøevnost je ekvivalentní normové výhøevnosti všech hoølavých látek, které se za normálních podmínek nebo uûívání vyskytují v posuzovaném poûárním úseku, napø. hoølavé zaøizovací pøedmìty, nábytek, technologické zaøízení, náplnì, zpracovávané a skladované hoølavé suroviny a výrobky a hoølavé látky stavebních konstrukcích, kromì látek v nosných stavebních konstrukcích zajišÙujících stabilitu objektu nebo jeho èásti a v poûárnì dìlicích nebo poûárnì ohranièujících konstrukcích. SBAHPAOP 1985, s. 265. GB

OBCI¥¯ENIE OGNIOWE

(building, complex) syn. budynek Pojedynczy budynek lub zespó³ pomieszczeñ w budynku, zespó³ zabudowañ stanowi¹cy integraln¹ ca³oœæ, urz¹dzenia terenowego. Wyró¿nia siê obiekty przemys³owe, sportowe, turystyczne, wojskowe, policyjne, administracji pañstwowej, organizacji politycznych i spo³ecznych, jak równie¿ pomieszczenia administrowane lub zajmowana przez jednostki organizacyjne oraz przyleg³e do nich tereny podlegaj¹ce ochronie. LP 2001. budova Nadzemní stavba prostorovì soustøedìná a navenek pøeváûnì uzavøená obvodovými stìnami a støešní konstrukcí. Http 274. JM-B

OBIEKT

BLUMBERGA (Blumberg sign) Objaw stwierdzany w badaniu przedmiotowym u chorych z ostrym zapaleniem otrzewnej. Objaw charakteryzuje siê brakiem lub s³abo nasilon¹ bolesnoœci¹ podczas delikatnego i powolnego wpuklania pow³ok brzusznych, z charakterystycznym wywo³aniem ostrego, silnego bólu w momencie gwa³townego zwolnienia ucisku. Proponowany mechanizm patofizjologiczny objawu to rozklejanie siê blaszek otrzewnej, bolesne w wyniku zapalenia oraz nag³a zmiana ciœnienia w jamie brzusznej. Http 235. Blumbergovo znamení Pøíznak peritoneálního dráûdìní. Nemocný udává pøi palpaci bøicha bolest pøi tlaku i oddálení ruky, bývá pøi apendicitidì. VLS 2009. JK OBJAW

objaw Cullena

(Cullen’s sign) Wybroczyny wokó³ pêpka. Konsekwencja krwawienia pozaotrzewnego w wyniku zpalenia trzustki lub urazu. Plantz-Wip 2010. Cullenovo znamení Nafialovìlé skvrny v okolí pupku vzniklé v dùsledku krvácení v bøišní dutinì, bývá pøi mimodìloûním tìhotenství èi pøi akutní pankreatitidì. VLS 2009. JK OBJAW CULLENA

(Grey-Turner’s sign) Rokowniczo niekorzystny, bardzo rzadki objaw ostrego zapalenia trzustki. W dodatnich objawach Greya Turnera obserwuje siê brunatnosine plamy podskórnej martwicy tkanki t³uszczowej, zlokalizowane, inaczej ni¿ w objawie Cullena w okolicy lêdŸwiowej, zwykle lewostronnie. Http 235. Grey Turnerovo znamení syn. Turnerovo znamení Nafialovìlé skvrny v oblasti tøísel a hypogastria vzniklé v dùsledku krvácení pøi akutní pankreatitidì. VLS 2009. JK OBJAW GREYA TURNERA

KUSSMAULA (Kussmaul’s sign) Zwiêkszenie stopnia poszerzania ¿y³ szyjnych w czasie wdechu. Plantz-Wip 2010. Kussmaulovo znamení Vzestup jugulárního tlaku a náplnì krèních ûil pøi inspiraci. JK

OBJAW

MURPHY’EGO (Murphy’s sign) Ostre zatrzymanie wdechu podczas ucisku przez badaj¹cego okolicy prawego górnego kwadrantu jamy brzusznej. PlantzWip 2010. Murphyho pøíznak Pacient je vyzván k nádechu pøi hluboké palpaci pod pravým ûeberním okrajem, pøi cholecystitidì ucítí bolest. Pøi perinefrickém abscesu je citlivost na tlak nad kostovertebrálním rohem. VLS 2009. JK OBJAW

224

obra¿enia oczu

(refugee camp) syn. obóz dla osób przemieszczonych Obóz przeznaczony dla osób, które musia³y opuœciæ miejsce sta³ego zamieszkania ze wzglêdu na zagro¿enie ¿ycia, zdrowia b¹dŸ wolnoœci. Zagro¿enie to jest najczêœciej zwi¹zane z walkami zbrojnymi, klêskami ¿ywio³owymi, przeœladowaniami z powodu religii, rasy lub przekonañ politycznych. Http 235. azylové zaøízení Azylovým zaøízením se […] rozumí pøijímací støedisko, pobytové støedisko a integraèní azylové støedisko. Azylová zaøízení slouûí k hromadnému ubytování ûadatelù o udìlení mezinárodní ochrany, azylantù a osob poûívajících doplòkové ochrany za podmínek zaruèujících zachování lidské dùstojnosti. […] Pobytové støedisko slouûí k ubytování ûadatele o udìlení mezinárodní ochrany do doby nabytí právní moci rozhodnutí o jeho ûádosti o udìlení mezinárodní ochrany. Integraèní azylové støedisko slouûí k pøechodnému ubytování azylantù a osob poûívajících doplòkové ochrany. Ubytování podle vìty první se poskytuje nejdéle na dobu 18 mìsícù. Ministerstvo mùûe výjimeènì povolit ubytování podle vìty první i na dobu delší neû 18 mìsícù. Zákon è. 325/1999, hl. 11. MB OBÓZ DLA UCHODCÓW

(eye injury) Uszkodzenie oka, w wyniku którego odczuwa siê ból, ³zawienie, gorsz¹ widocznoœæ. Jeœli poszkodowany dozna niewielkiego urazu oka, np. zaprószenia, to zazwyczaj wystarcza przemycie czyst¹ wod¹. Jeœli jednak zabiegi te nie przynosz¹ poprawy, a poszkodowany nadal odczuwa ból, to nale¿y os³oniæ oba oczodo³y opatrunkiem i umocowaæ je banda¿em. Zawsze opatrujemy oba oczodo³y, by poszkodowany mimowolnie nie rusza³ OBRA¯ENIA OCZU

obrona cywilna

oczami i nie pog³êbia³ urazu. Dro¿d¿ 2011. poranìní oèí Poškození oèí, jehoû pøíznaky jsou: bolest, slzení, zhoršení vidìní. Opatøení: pøiloûení obvazu, zakrytí obou oèí, uloûení vleûe nebo v sedì, transport pìšky je moûný jen v krajním pøípadì. HA 2010. JK OBRONA CYWILNA (civil defence) syn. OC 1. Element systemu obronnego pañstwa, zespolony ze wszystkimi szczeblami administracji rz¹dowej i samorz¹dowej, podmiotami gospodarczymi, organizacjami spo³ecznymi oraz spo³eczeñstwem. Ma na celu ochronê ludnoœci, zak³adów pracy i urz¹dzeñ u¿ytecznoœci publicznej, dóbr kultury, ratowanie i udzielanie pomocy poszkodowanym w czasie wojny, organizowanie ewakuacji ludnoœci, udzielanie poszkodowanym pomocy medycznej, likwidacja ska¿eñ i zaka¿eñ. W czasie pokoju do zadañ obrony cywilnej nale¿y wspó³dzia³anie w zwalczaniu klêsk ¿ywio³owych i zagro¿eñ œrodowiska oraz usuwanie ich skutków, tak¿e planowanie, organizowanie, szkolenie i upowszechnianie problematyki obrony cywilnej. EW 2007, t. 2. 2. System organizacyjny dzia³ania, planowania, szkolenia, prewencji i gotowoœci w nag³ych wypadkach na szczeblu lokalnym i krajowym, nastawiony na obronê ludnoœci cywilnej w przypadkach katastrof naturalnych spowodowanych przez cz³owieka lub wynikaj¹cych z dzia³añ zbrojnych. POS 2001, s. 104. 3. Jedno z ogniw uk³adu pozamilitarnego w systemie obronnym pañstwa. Przeznaczona jest do przygotowania i koordynowania przedsiêwziêæ planistycznych, zapobiegawczo-ochronnych i ratunkowych, maj¹cych na celu ochronê ludnoœci cywi-

225

obrona cywilna

lnej przed niebezpieczeñstwami wynikaj¹cymi z dzia³añ zbrojnych i klêsk ¿ywio³owych oraz przezwyciê¿anie ich bezpoœrednich nastêpstw, a tak¿e zapewnienie warunków koniecznych do przetrwania. STzZBN 2002. civilní obrana 1. Souhrn èinností a postupù vìcnì pøíslušných orgánù a dalších zainteresovaných orgánù, organizací, sloûek a obyvatelstva, provádìných s cílem minimalizace negativních dopadù moûných mimoøádných událostí a krizových situací na zdraví a ûivoty lidí a jejich ûivotní podmínky. Civilní obrana se stává za váleèného stavu souèástí systému obrany státu a zabezpeèuje výkon humanitárních úkolù uvedených v èlanku 61 Dodatkového protokolu k ûenevským úmluvám o ochranì obìtí mezinárodních ozbrojených konfliktù ze dne 12. 8. 1949, pøijatého v ¦enevì dne 8. 6. 1977. Zákon è. 239/2000, TSPzOKØaPOS 2009. 2. Plnìní nìkterých nebo všech níûe uvedených humanitárních úkolù, jehoû cílem je chránit civilní obyvatelstvo pøed nebezpeèím, pomoci mu odstranit bezprostøední úèinky nepøátelských akcí nebo pohrom, vytvoøit nezbytné podmínky pro pøeûití. Tìmito úkoly jsou: hlásné sluûby, evakuace, organizování a poskytování úkrytù, zatemòování, záchranné práce, zdravotnické sluûby vèetnì první pomoci a také náboûenská pomoc, boj s poûáry, zjišÙování a oznaèování nebezpeèných oblastí, dekontaminace a podobná ochranná opatøení, poskytování nouzového ubytování a zásobování, okamûitá pomoc pøi obnovì a udrûování poøádku v postiûených oblastech, okamûitá oprava nezbytných veøejných zaøízení, bezodkladné pohøební sluûby, pomoc pøi ochranì pøedmìtù nezbytných k pøeûití, doplòující

obrona konieczna

èinnost nezbytná ke splnìní výše uvedených úkolù, vèetnì plánování a organizování, ale neomezující se pouze na tuto èinnost. Http 261. JM-B (lawful defence, right of self-defense) Okolicznoœæ wy³¹czaj¹ca bezprawnoœæ czynu zabronionego. Obrona konieczna jest wiêc jednym z kontratypów. Dokonanie czynu w sytuacji obrony koniecznej oznacza, ¿e sprawca nie bêdzie zañ œcigany – czyn nie by³ bowiem bezprawny. Obrona przed bezprawnym zamachem (atakiem) jest prawem gwarantowanym przez obowi¹zuj¹cy w Polsce Kodeks karny z 1997 roku. Prawo to jest natomiast jednym z podstawowych praw podmiotowych cz³owieka. A¿eby uznaæ jakiœ czyn za zamach (atak), to czyn ten musi mieæ charakter czynu bezprawnego. Bezprawnoœæ czynu polega na tym, ¿e czyn ten jest sprzeczny z obowi¹zuj¹cym prawem (norm¹ prawn¹). Nie chodzi tu o bezprawnoœæ w ogóle, lecz wy³¹cznie o bezprawnoœæ (sprzecznoœæ z norm¹ prawn¹), która jest elementem przestêpstwa i poci¹ga za sob¹ odpowiedzialnoœæ karn¹. Bezprawnie mo¿e dzia³aæ tylko cz³owiek odpowiadaj¹cy za swoje czyny, tak wiêc np. atak zwierzêcia lub osoby niepoczytalnej nie jest zamachem, a zabicie takiego napastnika we w³asnej obronie nie jest dzia³aniem w obronie koniecznej, lecz dzia³aniem w stanie wy¿szej koniecznoœci. Http 235. nutná obrana Obrana, která se nevztahuje jen na situace, kdy se obránce brání útoèníkovi, ale platí i tehdy, kdy nìkdo brání jiného napadeného. Vûdy však musí jít buï o bezprostøednì hrozící útok, nebo o útok, který zatím trvá. Pokud obránce zasáhne proti útoèníkovi v dobì, kdy jeho útok jiû

OBRONA KONIECZNA

226

obrzêk

skonèil, nemùûe se uû jednat o nutnou obranu. Obrana zároveò nesmí být v hrubém nepomìru ke zpùsobu daného útoku. Mùûe sice být dùraznìjší neû útok, nìkdy i musí, aby byla skuteènì úèinná, nikoli však jej øádovì pøesahující. Pøi jejím posuzování se ale nepøihlíûí ke zpùsobeným následkùm, ale pouze ke zvolenému zpùsobu obrany. V trestním právu patøí nutná obrana mezi okolnosti vyluèující protiprávnost, protoûe èin, který by byl jinak trestný a kterým nìkdo odvrací pøímo hrozící nebo trvající útok na zájem, který chrání trestní zákoník, není trestným èinem. Obrana ale nesmí být zcela zjevnì nepøimìøená zpùsobu útoku, jinak o nutnou obranu nepùjde. Http 11. MB OBRZÊK (oedema, swelling) syn. opuchlizna Nagromadzenie p³ynu surowiczego w tkankach, g³ównie w luŸnej tkance ³¹cznej. Objaw wielu chorób. Przyczyny powstawania obrzêku mog¹ byæ mechaniczne lub fizyko-chemiczne. Fizyko-chemiczne przyczyny obrzêku mog¹ mieæ charakter miejscowy: zapalenie typu zakaŸnego, urazowego lub alergicznego, albo ogólny: choroby nerek powoduj¹ce zmniejszenie zdolnoœci wydalania z organizmu chlorku sodu lub zaburzenia wewn¹trzwydzielnicze upoœledzaj¹ce czynnoœæ wydzielnicz¹ nerek. MEM1 1982. otok syn. edém Nadmìrné hromadìní tekutiny v buòkách, tkáních a orgánech, které mùûe vést k jejich zvìtšení a poruše funkce. Otok vzniká jako dùsledek zvýšeného úniku a hromadìní tekutiny v mimocévním prostoru. K tomu vede zejména zvýšený tlak na ûilním konci kapiláry pøi ztíûeném odtoku krve, zvýšená propustnost stìny kapiláry pøi zánìtu èi alergii, nízký obsah

obrzêk p³uc

krevních bílkovin a špatný odtok lymfy z tkání. Podle pøíèiny se proto hovoøí o otoku venostatickém, zánìtlivém, hypalbuminemickém a olymfedému. Otok mùûe být místní (lokální) nebo celkový (generalizovaný). Otoky provázejí øadu chorobných stavù. Otokem bývají postiûeny i vnitøní orgány. VLS 2009. JK (pulmonary oedema) Stan chorobowy, w trakcie którego w pêcherzykach p³ucnych zamiast powietrza zaczyna gromadziæ siê p³yn przesiêkowy, który utrudnia wymianê gazow¹ w p³ucach. Do takiej sytuacji dochodzi najczêœciej w przebiegu niewydolnoœci kr¹¿enia (lewokomorowej niewydolnoœci serca), ale tak¿e w przypadku utrudnienia odp³ywu krwi z p³uc (w przypadku wad serca), jak równie¿ w przypadku zaburzeñ toksycznych lub przemiany materii, w trakcie których dochodzi do uszkodzenia pêcherzyków p³ucnych (mocznica, zespó³ nerczycowy). Obrzêk p³uc jest jednym z objawów ostrej choroby wysokoœciowej. Najczêstsz¹ jego przyczyn¹ jest skrajnie ciê¿ka zastoinowa niewydolnoœæ kr¹¿enia, w trakcie której – zgodnie z gradientem ciœnienia – dochodzi do przesiêkania p³ynów z naczyñ krwionoœnych do œwiat³a pêcherzyków p³ucnych. Http 235. plicní edém syn. otok plic Nahromadìní tekutiny v plicích. Tekutina se hromadí nejprve obvykle v intersticiu (intersticiální plicní edém), pozdìji i v plicních sklípcích (alveolární plicní edém). Vzniká zejména pøi tìûkém levostranném srdeèním selhání (kardiální plicní edém). Jinou pøíèinou mùûe být toxické poškození, selhání ledvin, šok, ARDS aj. Nekardiální plicní edém. Plicní edém znesnadòuje dýchání a výmìnu plynù v pliOBRZÊK P£UC

227

obszar chroniony

cích, v tìûkých pøípadech mùûe vést aû k úmrtí. VLS 2009. JK (cross-border observation) Forma dzia³añ, których istot¹ jest uprawnienie funkcjonariuszy organów œcigania pañstw Obszaru Schengen do kontynuowania dzia³añ obserwacyjnych okreœlonych osób poprzez granice innego pañstwa Schengen, które zosta³y zapocz¹tkowane na terytorium w³asnego pañstwa. Safjañski 2007. pøeshranièní sledování V souladu s podmínkami vyhlášené mezinárodní smlouvy, kterou je Èeská republika vázána, mohou pøíslušníci policejních orgánù pøi sledování vstoupit na území cizího státu a pokraèovat ve sledování osoby a vìcí i na území tohoto státu a stejnì tak orgány cizího státu mohou pøi sledování vstoupit na území Èeské republiky a pokraèovat zde ve sledování osoby a vìcí. Pøi provádìní tìchto úkonù na území Èeské republiky jsou orgány cizího státu vázány právním øádem Èeské republiky a pokyny policejního orgánu Èeské republiky. TØ, è. 4, hl. XXV, § 436. JM-B

OBSERWACJA TRANSGRANICZNA

OBSZAR CHRONIONY 1 (fire area) syn. rejon dzia³ania Obszar wyznaczony na rozmieszczenie si³ i œrodków danej jednostki stra¿y po¿arnej. Rozró¿nia siê rejon dzia³ania w³asny i rejon dzia³ania pomocy wzajemnej. MSP 1990, s. 190. hasební obvod Územní plocha pùsobnosti hasièského sboru nebo jednotky, za kterou odpovídají. VSPO 1.2.9. GB

(fire-fighting circuit) Obszar w³¹czony do rejonu dzia³ania jed-

OBSZAR CHRONIONY 2

obszar wodny

nostki PSP z s¹siedniego miasta, powiatu ze wzglêdu na fakt, ¿e czas dojazdu w³aœciwej miejscowo jednostki Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej do danego obszaru jest d³u¿szy ni¿ czas dojazdu jednostki z s¹siedniego miasta, powiatu. hasební obvod Oblast spadající do oblasti provozu poûární jednotky ze sousedního mìsta, okresu vzhledem k tomu, ûe doba jízdy místnì pøíslušné jednotky hasièského záchranného sboru do tohoto prostoru je delší neû je doba jízdy jednotek z pøilehlého mìsto, okresu. GB (water area, water basin) Wody œródl¹dowe oraz wody przybrze¿ne, a tak¿e k¹pielisko, miejsce wykorzystywane do k¹pieli, p³ywalniê oraz inne obiekty dysponuj¹ce nieckami basenowymi o ³¹cznej powierzchni powy¿ej 100 m2 i g³êbokoœci ponad 0,4 m w najg³êbszym miejscu lub g³êbokoœci powy¿ej 1,2 m. Ustawa 2011/18.08. vodní plocha Pøirozené nádrûe, kde dochází k akumulaci vody, jeû se vyuûívají pro hospodáøské úèely (rybolov, chov ryb atd.) èi pro vodohospodáøské úèely (vodárenství atd.) nebo i pro rekreaèní. [...] Jako vodní plocha se tak èasto oznaèují rùzné tùòky, rybníky, jezera, pøehradní nádrûe, moøe a oceány (útvary jak pøírodní, tak i vytvoøené èlovìkem). Http 11. ST

OBSZAR WODNY

OBSZAR ZALEWOWY (floodland, floodplain, inundation area) syn. terasa zalewowa, koryto powodziowe, równina zalewowa, równia zalewowa, teren zalewowy 1. Czêœæ doliny rzecznej, po³o¿ona bezpoœrednio wzd³u¿ koryta rzeki, p³aska i szeroka, zalewana w okresach wezbrañ i powodzi. Stanowi najczêœciej nieu¿y-

228

obwiniony

tek, porastany przez las ³êgowy lub wykorzystywany jako pastwisko. Http 76. 2. Obszar po jednej lub obu stronach koryta rzecznego okresowo zalewany wodami rzeki. Http 180. záplavové území syn. záplavová èára 1. Území vymezené záplavovou èárou. VMûP 236. 2. Køivka odpovídající prùseènici hladiny vody se zemským povrchem pøi zaplavení území povodní. VMûP 236, TSPzOKRaPOS 2009. JM-B (accused) Zodnie z kodeksem postêpowania w sprawach o wykroczenia obwinionym jest osoba, przeciwko której wniesiono wniosek o ukaranie w sprawie o wykroczenie. Sprawy przeciwko obwinionym rozpatrywane by³y dawniej w pierwszej instancji przez kolegia do spraw wykroczeñ oraz wydzia³y grodzkie s¹dów rejonowych. Od 2010 roku rozpatrywane s¹ przez wydzia³y karne s¹dów rejonowych. Http 235. obvinìný Nejobecnìjší oznaèení osoby, proti které se vede trestní stíhání, stojí stranou trestního øízení. Obvinìný je procesnìprávní pojem, který je tøeba odlišovat od pachatele trestného èinu, coû je pojem hmotnìprávní. Trestný èin je objektivnì spáchán urèitým pachatelem, bez ohledu na to, zda tato osoba nìkdy bude zjištìna orgány èinnými v trestním øízení a zda bude ze spáchání daného trestného èinu obvinìna, bude proti ní vedeno trestní stíhání a bude odsouzena. Podle souèasného trestního øádu se obvinìným stane osoba podezøelá ze spáchání trestného èinu doruèením usnesení o zahájení trestního stíhání, které vydává zásadnì policejní orgán nebo výjimeènì státní zástupce. Proti usnesení o zahájení trestního stíhání je pøípustná stíûnost, která nemá odkladOBWINIONY

ochraniacze na ³ydki

ný úèinek. Po naøízení hlavního líèení se obvinìný oznaèuje jako obûalovaný. Odsouzeným je pak ten, proti nìmuû byl vydán odsuzující rozsudek, který jiû nabyl právní moci. Http 11. MB (gaiters) ¿arg. stuptuty Przeznaczone s¹ do poruszania w trudnym terenie. Idealnie chroni¹ przed wod¹, ros¹, œniegiem czy b³otem. Wykonane s¹ z mocnej i odpornej na rozdarcia kordury. Stuptuty s¹ zapinane na ³ydce przy pomocy zamka b³yskawicznego i zabezpieczone rzepem. U do³u znajduje siê nap, który dodatkowo chroni zamek. Pod butem znajduje siê mocna stalowa linka, która utrzymuje stuptut na swoim miejscu. Na boku umieszczono zapinany na klamrê pasek umo¿liwiaj¹cy regulacjê linki. W trzech punktach, czyli u do³u, u góry i nad kostk¹ s¹ wszyte gumy, dziêki czemu materia³ przylega do nogi. Z przodu znajduje siê tak¿e haczyk umo¿liwiaj¹cy zabezpieczenie stuptuta na sznurówkach. Http 110. kamaše syn. návleky Trubka ze silné tkaniny navlékaná na lýtka a kryjící mezeru mezi botou a nohavicí. Jejich hlavním úèelem je zabránit pronikání vlhkosti nebo snìhu do bot shora. Brání však i zapadnutí štìrku, písku a jiných pøedmìtù do bot. Pro pohyb ve snìhu a ledu se pouûívají pevné návleky, èasto zcela nepropustné nebo membránové (z materiálu Gore Tex), mnohdy s rozpínacím zipem po celé své délce, pøekrytým ještì záloûkou se suchým zipem. Návleky musí dobøe drûet na lýtku pod kolenem a být dobøe pøipevnìné k botì. Pøipevnìní na botu je obvykle øešeno popruhem vedeným pod botou, kde se zaráûí o podpatek, a háèkem, který se zaklesává do tkanièek nad spodní èástí jaOCHRANIACZE NA £YDKI

229

ochrona ludnoœci

zyka boty, takûe chrání pøed vniknutím snìhu èi vody i do stahování bot. HA 2010. JK (protection of population) 1. Zintegrowana dzia³alnoœæ organów administracji publicznej i podmiotów realizuj¹cych zadania ochrony ludnoœci maj¹c¹ na celu zapewnienie bezpieczeñstwa obywateli, porz¹dku publicznego, ochronê ¿ycia i zdrowia osób przebywaj¹cych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz ochronê mienia, œrodowiska i dziedzictwa kulturowego na wypadek wyst¹pienia sytuacji zagro¿enia, poprzez: zapewnienie warunków niezbêdnych dla ochrony ¿ycia i zdrowia ludzi oraz zapewnienie podstawowych warunków przetrwania w sytuacjach zagro¿enia; zapewnienie wspó³pracy wszystkich systemów ratowniczych, monitorowania, ostrzegania i alarmowania, powiadamiania o zagro¿eniach, a tak¿e organów, s³u¿b i innych podmiotów realizuj¹cych zadania z zakresu ochrony ludnoœci; merytoryczne, organizacyjne, rzeczowe i finansowe wsparcie organizacji pozarz¹dowych w zakresie wykonywania zadañ z zakresu ochrony ludnoœci, a w szczególnoœci spo³ecznych organizacji ratowniczych, humanitarnych i wolontariatu; organizowanie i koordynowanie pomocy humanitarnej; zapewnienie zasobów, które mog¹ byæ wykorzystane w celu realizacji zadañ ochrony ludnoœci; edukacjê spo³eczeñstwa w zakresie kszta³towania œwiadomoœci zagro¿eñ i odpowiednich zachowañ na wypadek ich wyst¹pienia. Celem ochrony ludnoœci jest tak¿e wspieranie przedsiêwziêæ ochrony ludnoœci poza granicami kraju w ramach pomocy humanitarnej, ratowniczej, technicznej i eksperckiej, w trybie i na zasadach wynikaj¹-

OCHRONA LUDNOŒCI

ochrona przeciwpora¿eniowa

cych z prawa miêdzynarodowego i zawartych umów. Ustawa 2014. 2. Ca³okszta³t dzia³añ wszystkich podmiotów prawa pañstwowego, ka¿dego w zale¿noœci od jego statusu prawnego, maj¹cych na celu zapewnienie bezpieczeñstwa spo³eczeñstwa, mienia, dóbr dziedzictwa narodowego i œrodowiska w sytuacji klêsk i katastrof naturalnych oraz spowodowanych przez cz³owieka, z wojn¹ w³¹cznie. Kitler 2001, nr 1. 3. Jedno z zadañ obrony cywilnej, które obejmuje przedsiêwziêcia umo¿liwiaj¹ce przetrwanie ludzi w czasie kataklizmu i na wypadek wojny. STzZBN 2002. ochrana obyvatelstva syn. civilní obrana Plnìní úkolù civilní ochrany pøi ozbrojeném konfliktu i mimo nìj, zejména varování, vyrozumìní, evakuace, ukrytí a nouzové pøeûití obyvatelstva a další opatøení k zabezpeèení ochrany jeho ûivota, zdraví a majetku. Výklad ochrany obyvatelstva není jednotný, v nìkterých zemích, které nemají systém krizového øízení, je termín ochrana obyvatelstva uûíván v širším výkladu jako systém nevojenské ochrany – øeší napø. i ochranu vnitøní bezpeènosti a ekonomiky. Zákon è. 239/2000. JM-B OCHRONA

PRZECIWPORA¯ENIOWA

(protection) Cykl dzia³añ i instalacji maj¹cych na celu zwiêkszenie bezpieczeñstwa cz³owieka podczas pracy z urz¹dzeniami zasilanymi elektrycznie. Odpowiednie rozwi¹zania techniczne, zwane œrodkami ochrony, stosuje siê w odniesieniu do ca³ej instalacji, jej czêœci lub tylko jednego urz¹dzenia. […] W³aœciwie zastosowana ochrona przeciwpora¿eniowa powinna skutecznie przeciwdzia³aæ groŸnym skutkom ra¿enia pr¹dem elektrycznym równoczeœnie: a) w warunkach normalnej pracy urz¹dzenia, tj.

230

ochrona przeciwpo¿arowa

przy braku uszkodzeñ; b) w warunkach zak³óceniowej pracy urz¹dzenia, tj. przy wyst¹pieniu uszkodzenia. Http 340. krytí elektrického zaøízení Kaûdé konstrukèní opatøení tvoøící nedílnou èást elektrického zaøízení, které chrání pøed nebezpeèným dotykem ûivých èástí nebo pohybujících se èástí elektrického zaøízení, pøípadnì které chrání elektrické zaøízení pøed poškozením cizími tìlesy nebo vodou, která by mohla vniknout do vnitøku zaøízení. Krytí elektrických zaøízení vyjadøuje jejich konstrukèní zabezpeèení proti vniknutí vody, nebezpeènému dotyku a vniknutí cizích pøedmìtù. Stupeò zabezpeèení se oznaèuje písmeny IP (International Protection) a je normalizován podle ÈSN EN 60529. Za písmeny IP je dvojèíslí, pøípadnì pøídavné a doplòkové písmeno, které popisuje zpùsob zkoušky. Http 17. GB (firefighting and fire prevention) Ochrona przeciwpo¿arowa polega na realizacji przedsiêwziêæ maj¹cych na celu ochronê ¿ycia, zdrowia i mienia przed po¿arem, klêsk¹ ¿ywio³ow¹ lub innym miejscowym zagro¿eniem, poprzez: a) zapobieganie powstawaniu i rozprzestrzenianiu siê po¿aru, klêski ¿ywio³owej lub innego miejscowego zagro¿enia; b) zapewnienie si³ i œrodków do zwalczania po¿aru, klêski ¿ywio³owej lub innego miejscowego zagro¿enia; c) prowadzenie dzia³añ ratowniczych. Ustawa 1991/24.08. poûární ochrana Souhrn opatøení zamìøených na pøedcházení poûárùm a jejich zdolávání, na záchranu lidských ûivotù, zdraví a majetku pøed poûáry a jinými ûivelními pohromami a nehodami. Poûární ochrana se v základním èlenìní dìlí na poûární prevenci

OCHRONA PRZECIWPO¯AROWA

ochrona œrodowiska

a poûární represi. Poûární ochrana patøí do pùsobnosti republikových ministerstev vnitra. Základním úkolem poûární ochrany je organizování a zabezpeèování poûární prevence a operativnì taktické pøipravenosti poûárních jednotek poûární represe, zamìøené na urychlené a úèinné zdolávání vzniklých poûárù. Poûární ochranu zajišÙují ve své pùsobnosti všechny ústøední orgány, orgány støedního èlánku øízení, organizace a spoleèenské organizace. Za zabezpeèení poûární ochrany v orgánech a organizacích odpovídají jejich vedoucí. Vedoucí organizace odpovídá zejména za provádìní potøebných protipoûárních bezpeènostních opatøení, za dodrûování poûárních pøedpisù, za obstarávání, udrûování a zkoušení poûární techniky, zejména hasicích pøístrojù, stabilních hasicích zaøízení, elektrické poûární signalizace, za vedení poûární dokumentace, za provádìní odborné pøípravy pracovníkù organizace, vèetnì pracovníkù na úseku poûární ochrany. Pro zdolávání poûárù, následkù ûivelních pohrom a nehod se ustavují jednotky poûární ochrany, poûární represe. V organizacích zøizuje vedení závodu poûární sbory, a kde situace vyûaduje trvalé ochrany, jsou zøizovány závodní poûární útvary. Výkonné orgány národních výborù øídí, organizují a kontrolují poûární ochranu ve svých obvodech. SBAHPAOP 1985, s. 259. GB (environmental security) Ca³okszta³t dzia³añ zmierzaj¹cych do naprawienia wyrz¹dzonych szkód lub zapobiegaj¹cych wyrz¹dzeniu szkód fizycznemu otoczeniu lub zasobom naturalnym, jak te¿ dzia³ania zmierzaj¹ce do zmniejszenia ryzyka wyst¹pienia takich szkód b¹dŸ zachêcaj¹ce do bardziej efektywOCHRONA ŒRODOWISKA

231

odbudowa

nego wykorzystywania zasobów naturalnych, w tym œrodki s³u¿¹ce oszczêdzaniu energii i stosowania odnawialnych Ÿróde³ energii. Http 235. environmentální bezpeènost Stav, kdy lidská spoleènost a ekologický systém na sebe vzájemnì pùsobí trvale udrûitelným zpùsobem, jednotlivci mají dostateèný pøístup ke všem pøírodním zdrojùm a existují mechanismy na zvládání krizí a konfliktù pøímo èi nepøímo spojených s ûivotním prostøedím. V tomto stavu jsou minimalizovány hrozby spojené s ûivotním prostøedím a zpùsobené pøírodními nebo spoleèností vyvolanými procesy (popø. jejich kombinací) aÙ uû zámìrnì, nezámìrnì nebo následkem nehody. Tyto hrozby mohou zapøíèinit nebo zhoršovat jiû existující sociální napìtí nebo ozbrojený konflikt. Absolutní vìtšina z nich navíc nerespektuje státní hranice a èasto mùûe pùsobit globálnì. TSPzOKØaPOS 2009. MB (renovation works) Koñcowa faza reagowania kryzysowego, w ramach której s¹ realizowane przedsiêwziêcia natychmiast po fazie reagowania (nawet ju¿ w trakcie je trwania), maj¹ce na celu usuniêcie skutków kryzysu i zapewnienie podstawowych warunków ¿ycia poszkodowanym ludziom, a tak¿e przywrócenie funkcjonowania newralgicznych instytucji i urz¹dzeñ u¿ytecznoœci publicznej oraz wype³niania wszystkich podstawowych funkcji przez administracjê publiczn¹ PwSK 2006. obnovovací práce Èinnosti spoèívající v revitalizaci ûivotního prostøedí a smìøující k únosné obnovì ûivotního prostøedí, spoleèenského ûivota a materiálních hodnot. Obecnì jde o èinnosti smìøující k obnovì území, kteODBUDOWA

oddychanie brzuszne

ré neodstraòují riziko ohroûení ûivota a ûivotního prostøedí a nemají charakter záchranných a likvidaèních prací (bezprostøedních opatøení). TSPzOKRaPOS 2009. JM-B BRZUSZNE (abdominal breathing) Rodzaj oddychania odbywaj¹cego siê z u¿yciem przepony. Podczas oddychania brzusznego porusza siê nie klatka piersiowa, a brzuch. Http 162. bøišní dýchání syn. bøišní ventilace, bránièní dýchání Dýchání, pøi kterém je nádech vyvoláván stahem bránice a jehoû zevním projevem je vyklenování a zatahování bøišní stìny. Podílí se na bìûném dýchání spolu s kostálním dýcháním, èistì bøišní dýchání je fyziologické u kojencù, patologicky se vyskytuje u interkostální paralýzy, napø. u poliomyelitidy, nebo pøi celkové anestezii. U muûù pøevaûuje fyziologicky bøišní dýchání, u ûen kostální dýchání. Http 41. ST ODDYCHANIE

(smoke venting) Czynnoœæ zwi¹zana z usuwaniem dymu (produktów spalania) z pal¹cego siê obiektu w celu umo¿liwienia przeprowadzenia ewakuacji i u³atwienia prowadzenia dzia³añ bojowych. MSP 1990, s. 146. odvod kouøe Postupy smìøující k odvìtrání, popø. k vytvoøení otvorù v budovì a umoûòující odvod kouøe a horkých plynù bìhem hašení (ISO 8421-5). VSPO 1.2.24. GB ODDYMIANIE

(degassing, outgassing) Proces technologiczny polegaj¹cy na usuniêciu z materia³u jego sk³adników lotnych. Mo¿e to byæ zarówno proces polegaj¹cy na usuniêciu sk³adników lotnych, które ju¿ wczeœniej wystêpowa³y (np. by³y zokludowane w sieci krystalicznej),

ODGAZOWANIE

232

odleg³oœæ przeciwpo¿arowa

jak i poddawania materia³u procesowi jednoczesnego rozk³adu do sk³adników lotnych i ich usuniêciu. W tym drugim przypadku odgazowanie jest w zasadzie to¿same z piroliz¹. Http 235. odplynìní Postup, pøi nìmû se z plynového zaøízení vytlaèuje plyn vzduchem nebo inertním plynem. Odplyòuje se jenom ve zvlášÙ odùvodnìných pøípadech, zejména pøi odstavování plynového zaøízení z provozu za úèelem provádìní oprav nebo èištìní. Ta èást zaøízení, která se odplyòuje, musí být spolehlivì oddìlena od ostatního zaøízení, tj. napø. zaslepením nebo dvìma uzávìry s odvìtraným mezikusem. Postup odplynìní je obdobný jako je postup pøi odvzdušòování plynového zaøízení. Odplynìní se kontroluje pomocí analyzátoru nebo detektoru na plyn nebo u hoølavých plynù zapalováním vzorku z balónku. Odplynìní je skonèeno, kdyû koncentrace plynu ve smìsi se vzduchem nebo inertním plynem klesne na jednu desetinu spodní meze výbušnosti. SBAHPAOP 1985, s. 195. GB ODKA¯ANIE (decontamination) syn. dekontaminacja Zespó³ czynnoœci wykonywanych na terenie akcji ratownictwa chemiczno-ekologicznego zmierzaj¹cych do zneutralizowania szkodliwego oddzia³ywania substancji niebezpiecznych na ludzi i otoczenie. Http 127. odmoøení syn. dekontaminace Odstranìní nebo sníûení chemického nebo jiného zamoøení, kterému byla jednotka vystavena, na bezpeènou úroveò. VSPO 1.2.8. GB

(fire safety, minimum distance between buildings) Najmniejsza bezpieczna ze wzglêdów po-

ODLEG£OŒÆ PRZECIWPO¯AROWA1

odleg³oœæ przeciwpo¿arowa

¿arowych odleg³oœæ miêdzy dwoma budynkami lub urz¹dzeniami wolno stoj¹cymi, okreœlona w Rozporz¹dzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadaæ budynki i ich usytuowanie. MSP 1990, s. 147. odstupová vzdálenost Je to vzdálenost mezi vnìjším povrchem obvodové stìny posuzovaného objektu nebo zaøízení a hranicí poûárnì nebezpeèného prostoru, postaèující jednak k útlumu sálání tepla na hodnotu niûší neû je hodnota schopná zapálit hoølavé hmoty typu døeva (1,8 W/cm2), jednak k zabránìní dopadu hoøících èástí mimo poûárnì nebezpeèný prostor. SBAHPAOP 1985, s. 199–200. GB (fire safety, minimum distance between buildings) Minimalna odleg³oœæ od obiektów s¹siednich, wymagana z uwagi na bezpieczeñstwo po¿arowe, okreœlona przepisami przeciwpo¿arowymi. bezpeèná vzdálenost Pøedepsaná vzdálenost vnìjších obrysù spotøebièe nebo kouøovodu od hoølavých stavebních konstrukcí, vestavìného nábytku, zaøizovacích pøedmìtù, skladovaného nebo zpracovaného hoølavého materiálu apod. Pøi dodrûení bezpeèné vzdálenosti [...] a pøíslušných návodù k obsluze tepelných spotøebièù nesmí sálavé teplo spotøebièe kouøovodu zpùsobit vìtší oteplení hoølavých hmot v blízkosti spotøebièe neû 60 °C nad teplotu prostøedí 20 °C ± 5 °C. Toto ustanovení platí pro hoølavé hmoty stupnì hoølavosti B, C1, C2. U hoølavých hmot C3 nesmí sálavé teplo spotøebièe kouøovodu zpùsobit vìtší oteplení neû 35 °C nad uvedenou teplotu prostøedí. SBAHPAOP 1985, s. 25. GB ODLEG£OŒÆ PRZECIWPO¯AROWA2

233

odruch

(frostbite) Uszkodzenie cia³a wywo³ane dzia³aniem niskiej (ujemnej) temperatury otoczenia. Ciê¿koœæ odmro¿enia okreœla siê w stopniach: I stopieñ charakteryzuje siê przejœciowymi zaburzeniami w kr¹¿eniu krwi w skórze, bólem, czêsto silnym, bladoœci¹ lub sinoczerwonym zabarwieniem skóry, obrzêkiem, pieczeniem i œwi¹dem skóry; II stopieñ to pojawiaj¹ce siê na skórze pêcherze z p³ynem surowiczym; III stopieñ – martwica powierzchowna skóry; IV stopieñ – martwica g³êboka, której ulegaj¹ np. palce, uszy lub nos. W takim przypadku mo¿e dojœæ do samoistnej amputacji odmro¿onej czêœci cia³a. MEM1 1982. omrznutí syn. omrzlina Poranìní zpùsobené lokálnì pùsobícím ochlazením. Vlastní poškození tkánì je zprostøedkováno tím, ûe vlivem chladu dojde k staûení tepének a omezení krevního obìhu v postiûené oblasti; nedostateèné místní prokrvení vede k rùznì závaûné destrukci tkánì. Podle závaûnosti lokálního postiûení se dìlí na ètyøi stupnì: I. stupeò – šedobílé zbarvení, ztráta citlivosti, pozdìji zèervenání a bolest. II. stupeò – tvorba puchýøù. III. stupeò – krvácení do kùûe, vývoj modroèerného zbarvení. IV. stupeò – nezvratné znièení tkánì, která pøi zahøátí odpadá. VLS 2009. JK ODMRO¯ENIE

(reflex) OdpowiedŸ narz¹du wykonawczego (efektor) wywo³ana przez bodziec dzia³aj¹cy na narz¹d odbiorczy (receptory) i wyzwolona za poœrednictwem uk³adu nerwowego. Jest podstawow¹ form¹ czynnoœci uk³adu nerwowego.W receptorze energia dzia³aj¹cego bodŸca zostaje przekszta³cona w energiê procesu nerwowego, w wyniku czego powstaje impuls lub salwa ODRUCH

odruchy Ÿreniczne

impulsów przekazywana do efektora na drodze ³uku odruchowego. Stopieñ pobudzenia efektora zale¿y od si³y dzia³aj¹cego bodŸca oraz od pobudliwoœci neuronów oœrodka i neuronów odœrodkowych. Pobudliwoœæ oœrodka kierowana jest przez inne struktury nerwowe oraz wewn¹trzoœrodkowe mechanizmy samoregulacji utworzone przez neurony poœrednicz¹ce, tworz¹ce synapsy pobudzaj¹ce i hamulcowe z w³óknami odœrodkowymi. MEM1 1982. reflex Mimovolnì probíhající automatická odpovìï nervového systému na urèitý podnìt. K uskuteènìní reflexu je nezbytná funkce všech sloûek tzv. reflexního oblouku; u jednoduššího, napø. míšního refelexu je podnìt registrován receptorem, veden aferetními vlákny do míchy èi prodlouûené míchy v pøípadì hlavových nervù, kde je pøepojen na alfa-motoneurony a odpovìï je vedena eferentními vlákny k efektoru, napø. svalu. Pøíkladem takového reflexu jsou šlachové reflexy, napø. patelární, èi jednoduché reflexy nocicepèní. Princip reflexu se uplatòuje i u sloûitìjších dìjù v nervové soustavì. Vyšetøování reflexu je dùleûitou souèástí klinického vyšetøení v neurologii, hodnotí se napø. jejich výbavnost, symetriènost, intenzita odpovìdi. VLS 2009. JK (pupillary reflexes) Zwê¿anie siê Ÿrenic pod wp³ywem œwiat³a i przy zbieganiu siê oczu b¹dŸ rozszerzaniu siê Ÿrenic pod wp³ywem bodŸców bólowych. MEM1 1982. zornicový reflex syn. pupilární reflex Je vyvolán mìnící se intenzitou svìtla a je výsledkem spolupráce sympatiku a parasympatiku. Centrum zornicového reflexu je ve støedním mozku. Vyšetøení zornicového pupilárního reflexu: pøi nìm se vyODRUCHY RENICZNE

234

odurzenie

šetøovanému posvítí silným svìtlem do oka. U zdravého jedince dojde k zúûení zornice na obou oèích. Reflex je porušen napø. u nìkterých postiûení mozku. VLS 2009. JK ODRZUCENIE AGRESYWNEGO TON¥CE-

(rejection of an aggressive drowning man) Zasada, o której pamiêtaj¹ ratownicy wodni, ¿e do ton¹cego podp³ywa siê od ty³u, by nastêpnie podaæ mu przedmiot, który uniesie go na wodzie. W przypadku, gdy ton¹cy jest agresywny, ratownik musi go od siebie odrzuciæ, by potem znów podj¹æ akcjê ratowania, podp³ywaj¹c do ton¹cego od ty³u. odraûení agresivního tonoucího Pokud nás agresivní tonoucí uchopí, odrazíme jeho útok plochou nohy nebo ruky tlakem na hrudník tonoucího. Mùûe se stát, ûe odraûení je nedostaèující a tonoucí nás uchopí, v tomto okamûiku je nutné pouûít osvobozovací chvaty. Píša 2011. ST GO

(nozzle reaction) Si³a reakcji, wywo³ana przez wyp³yw wody z pyszczka pr¹downicy, […] dzia³aj¹ca w kierunku przeciwnym do kierunku strumienia wody. Wielkoœæ tej si³y zale¿y od prêdkoœci wyp³ywu wody wynikaj¹cej ze œrednicy pyszczka i od ciœnienia na pr¹downicy. W celu zmniejszenia si³y odrzutu pr¹downicy stosuje siê wsporniki i ³¹czniki k¹towe. Http 229. zpìtná reakce hubice syn. zpìtná reakce vodního proudu Síla pùsobící v opaèném smìru neû vodní proud vycházející z hubice. VSPO 3.5.16. GB ODRZUT PR¥DOWNICY

(intoxication, narcosis) Stan zaburzenia œwiadomoœci, charakteryzuj¹cy siê utrat¹ orientacji w czasie ODURZENIE

odwodnienie

235

i przestrzeni, obni¿eniem wra¿liwoœci na bodŸce otoczenia, upoœledzeniem zdolnoœci pojmowania. Czasami odurzeniu towarzysz¹ omamy wzrokowe i s³uchowe. Odurzenie mo¿e byæ wywo³ane dzia³aniem jadów bakteryjnych lub leków odurzaj¹cych. MEM1 1982. toxikomanie Stav periodické nebo chronické intoxikace (otravy) organismu, která škodí organismu jedince i celé spoleènosti. Je vyvolána neustálou touhou po opakovaném uûití „drogy”. JK (dehydration) syn. dehydratacja Stan powsta³y w wyniku utraty wody przez organizm, towarzyszy mu zwykle niedobór elektrolitów (janów sodu, potasu, chloru) oraz zaburzenia gospodarki kwasowo-zasadowej. Odwodnienie jest stanem zagra¿aj¹cym ¿yciu, zw³aszcza dzieci, dlatego wymaga natychmiastowego uzupe³nienia utraconych sk³adników. MEM1 1982. dehydratace Ztráta a nedostatek vody v organismu, buòkách. Vzniká ztrátami tekutiny pøi nadmìrných prùjmech a zvracení (cholera, prùjmy u malých dìtí), pocení, nedostateèný pøívod tekutin aj. Projevuje se ûízní, suchostí sliznic, obìhovými, eventuálnì i psychickými pøíznaky a horeèkou. Dehydratace je zvláštì nebezpeènou komplikací prùjmù u malých dìtí, které ještì nemají dostateènì vyvinuté zpùsoby její kompenzace. Kromì èisté vody se z tìla mohou ztrácet i ionty (sodík, draslík, chlor apod.). Ty je pak nutné s vodou léèebnì doplnit (iontové nápoje, infuze). VLS 2009. JK

ODWODNIENIE

ODZIE¯ PRZECIWCHEMICZNA

(chemi-

cal splash suit) Ubranie chroni¹ce stra¿aka przed szkod-

ognisko chorobowe

liwym dzia³aniem œrodków chemicznych i biologicznych. protichemický odìv Ochranný odìv vyrobený z chemicky odolného materiálu. VSPO 3.1.1. GB (inspection) Badania miejsca zdarzenia polegaj¹ce na dokonywaniu systematycznych i szczegó³owych badañ i analiz, zmierzaj¹cych m.in. do ujawnienia, utrwalenia i zabezpieczenia okreœlonych œladów. Kraw-Kam-Korz 2000. ohledání Specifická kriminalistická metoda, kterou se na základì bezprostøedního pozorování zjišÙuje, zkoumá, hodnotí a dokumentuje materiální situace nebo stav objektù majících vztah k provìøované události za úèelem jejího poznání a získání dùkazù i dalších informací dùleûitých pro trestní øízení. Http 156. JM-B OGLÊDZINY

CHOROBOWE (focus of inflammation) Miejscowe zmiany, które s¹ przyczyn¹ i punktem wyjœcia procesu chorobowego. W miejscu np. zadzia³ania czynnika chorobotwórczego (zapaleniotwórczego) wytwarzaj¹ siê miejscowe zmiany zapalne, nazywane ogniskiem zapalnym. W wyniku odczynu miejscowego proces chorobowy mo¿e ulec umiejscowieniu i ograniczeniu, czynnik szkodliwy zostaje wówczas usuniêty lub zniszczony, a uszkodzenie naprawione. W przeciwnym wypadku proces ulega uogólnieniu. MEM1 1982. ohnisko nákazy Tvoøí konkrétní nemocný, který má infekèní chorobu, pøièemû samozøejmì záleûí na její závaûnosti. V první øadì takového èlovìka izolujeme – buï doma, nebo na infekèním oddìlení. Pak provádíme OGNISKO

ognisko epidemiczne

šetøení v prostøedí, v nìmû se pacient pohyboval v dobì, kdy u nìj onemocnìní propuklo, a ještì pøedtím, v prùbìhu inkubaèní doby. Nejde o místo jako takové, ale hlavnì o lidi, s nimiû byl v kontaktu. JK OGNISKO EPIDEMICZNE (focus of epidemic) syn. ognisko epizootyczne Miejsce (œrodowisko, teren, zabudowania) wraz z przebywaj¹cymi w nim zaka¿onymi ludŸmi (lub zwierzêtami), w którym istniej¹ warunki do rozprzestrzeniania siê czynnika chorobotwórczego na innych osobników. Ognisko epidemiczne jest w zasadzie ograniczone w czasie. Istnieje dot¹d, dopóki trwaj¹ warunki sprzyjaj¹ce utrzymywaniu siê czynnika chorobotwórczego. Wykrywanie i likwidowanie ogniska epidemicznego jest jednym z najwa¿niejszych zadañ epidemiologii, zw³aszcza s³u¿by sanitarno-epidemiologicznej. MEM1 1982. ohnisko Místo, kde se vyskytuje etiologické agens infekèní nemoci, resp. místo, kde se vyskytuje nakaûlivé onemocnìní. Http 11. JK

(seat of fire) 1. Czêœæ terenu po¿aru, gdzie spalanie jest najbardziej intensywne. 2. Ogniska po¿aru powsta³e w trzeciej fazie po¿aru na skutek zawalenia siê konstrukcji budynku i przywalenia gruzem skupisk materia³ów palnych, które pal¹ siê przez ca³y czas lub zapalaj¹ siê po pewnym czasie od nowa (pal¹cy siê pieñ (pnie) drzewa (drzew), s¹gi, drewna itp.) na obszarze leœnym po przejœciu frontu po¿aru lub linii po¿aru przy rozprzestrzenianiu siê po¿aru w formie kolistej. MSP1990, s. 150. ohnisko poûáru 1. Místo s nejvìtší intenzitou hoøení. OGNISKO PO¯ARU

236

ok³ady gor¹ce

VSPO 3.11.16. 2. Místo, v nìmû došlo ke vzniku poûáru. GB (compress) syn. kompres Odmiana zabiegu wodoleczniczego wywieraj¹cego dzia³anie miejscowe, stosowanego na ograniczonej przestrzeni w wybranej okolicy cia³a. Rozró¿nia siê: a) ok³ady och³adzaj¹ce, których dzia³anie opiera siê na wywo³aniu skurczu naczyñ krwionoœnych pod wp³ywem zimna i zmniejszeniu przep³ywu krwi w obszarze zmienionym chorobowo; b) ok³ady rozgrzewaj¹ce, które wywo³uj¹ rozszerzenie naczyñ krwionoœnych i tym samym wzmagaj¹ przekrwienie miejscowe i powoduj¹ obni¿enie napiêcia miêœni; zalicza siê do nich ok³ady zimne wysychaj¹ce zwane ok³adami Priessnitza oraz ok³ady gor¹ce – kataplazmy. MEM1 1982. ovin syn. obk³ad slang. zábal Metoda vodoléèby spoèívající v cirkulárním ovinutí èásti tìla obvykle tøemi vrstvami látky. Vnitøní vlhká, napø. bavlna, len, støední obvykle plast, napø. „igelit”, zevní suchá, napø. flanel èi vlna. Bìhem aplikace ovinu probíhají 3 teplotní fáze: hypotermická, izotermická a hypertermická, podle úèelu se nechá ovin pùsobit do potøebné teplotní fáze. Klasickým ovinem je Priessnitzùv zábal. Pokrývá-li takto pøipravený ovin 2/3 tìla a více, pouûívá se termínu zábal, není-li vnitøní vrstva cirkulární, jde o obklad. VLS 2009. JK OK£AD

(hot compress) Stosowanie suchego lub wilgotnego ciep³a bezpoœrednio na skórê, w celu zwiêkszenia przep³ywu krwi têtniczej i limfy, co zmniejsza napiêcie miêœniowe i ból oraz pobudza wzrost i regeneracjê tkanek. Temperatura powy¿ej 48°C mo¿e uszkadzaæ komórki. MEM1 1982.

OK£ADY GOR¥CE

ok³ady zimne

teplé obklady Obklady, které se pouûívají k léèbì teplem. Zvyšují prokrvení, stimulují krevní obìh a uvolòují napìtí. Pouûívá se jich pøi bolestech v køíûi, svalù nebo zad, revmatických bolestech a celkovém napìtí. JK OK£ADY ZIMNE (cold compress) Stosowanie miejscowego och³adzania tkanek za pomoc¹ np. worka z lodem, zimnych wilgotnych kompresów, w celu zmniejszenia przep³ywu krwi i limfy, a tym samym z³agodzenia miejscowych stanów zapalnych. Zastosowanie: po urazach w pocz¹tkowych okresach (12–14 godz.) i w stanach zapalnych. MEM1 1982. studené obklady Obklady, které ochlazují a pùsobí protizánìtlivì. Vìtšinou je to gelový obklad s plovoucí vloûkou. Léèba chladem pomáhá pøi modøinách, pohmoûdìninách, otoku, tenisovém lokti, výronu, vykloubení, podvrtnutí, nataûení svalu, horeèce, zánìtech, bolestech hlavy, migrénách, bodnutí chmyzem, lehkých popáleninách, krvácení z nosu, bolesti zubu. JK OKNO SKALNE (window, window rock formation) Podstawowa formacja skalna, forma wklês³a, otwór albo otwarta szczelina w skale lub miêdzy ska³ami. Treter 2005. skalní okno Salní útvar menších rozmìrù. Jedná se o otvor skrz skálu nedosahující jejího úpatí (èímû se liší od skalní brány). Vzniká dlouhodobým pùsobením exogenních geologických èinitelù (vítr, voda, teplota atd.) na horninu tvoøenou nestejnì odolnými vrstvami a materiály, díky kterým se výraznì uplatòuje vliv selektivní eroze. Skalní okna jsou èetná pøedevším v pískovcových skalních mìstech, v kraso-

237

omdlenie

vých oblastech, ale vyskytují se i v odolnìjších horninách. Http 11. JK (eye) Narz¹d wzroku, który sk³ada siê z aparatu optycznego (ga³ki ocznej) oraz narz¹dów ochronnych i pomocniczych (powiek, spojówek, narz¹du ³zowego i miêœni). MEM1 1982. oko Párový orgán zraku pøibliûnì kulového tvaru, uzpùsobený k pøijímání svìtelných podnìtù a jejich pøemìnì na nervové impulsy, které jsou vedeny do mozku. VLS 2009. JK OKO

OLIGURIA (oliguria) syn. sk¹pomocz Zmniejszenie wydalania moczu. To mo¿e byæ fizjologiczny skutek ograniczenia przyjmowania p³ynów lub zwiêkszonego ich wydalania z potem w wysokiej temperaturze otoczenia. Jako objaw chorobowy oliguria wystêpuje w niewydolnoœci uk³adu moczowego, uk³adu kr¹¿enia, w zaburzeniach czynnoœci przysadki, przy znacznej utracie wody podczas biegunki lub w przypadkach zapalnych schorzeñ b³on surowiczych powoduj¹cych gromadzenie p³ynu w naturalnych jamach cia³a. Oliguria wymaga œcis³ego ustalenia przyczyny i usuniêcia jej ze wzglêdu na groŸbê zatrucia ustroju przez produkty przemiany materii. MEM1 1982. oligurie Malé mnoûství moèi vytvoøené za 24 hodin, ménì neû 500 ml. Objevuje se pøi selhání ledvin rùzného pùvodu vèetnì šoku. K nejèastìjším pøíèinám oligurie patøí: akutní selhání ledvin, akutní tubulární nekróza, tìûká dehydratace, šokový stav. VLS 2009. JK

(syncope) syn. zemdlenie ¿arg. zas³abniêcie Stan krótkotrwa³ej (kilka sekund do kil-

OMDLENIE

opad atmosferyczny

kunastu minut) utraty przytomnoœci, spowodowany zahamowaniem czynnoœci kory mózgowej lub tworu siatkowatego. Najczêstsz¹ przyczyn¹ omdlenia jest nag³e zmniejszenie dop³ywu krwi do mózgu (zaburzenie czynnoœci serca lub uk³adu naczyniowego). MEM1 1982. omdlení syn. synkopa slang. mdloba Krátkodobá ztráta vìdomí zpùsobená nedostateèným zásobením mozku kyslíkem v dùsledku jeho náhlého nedokrvení podmínìného obvykle poklesem krevního tlaku. Vyskytuje se i u zdravých lidí napø. pøi citovém vzrušení, strachu, dlouhém stání apod. Závaûnìjší omdlení mohou být vyvolána i nìkterými nervovými nebo srdeèními onemocnìními. VLS 2009. JK (fall, precipitation) Ogó³ ciek³ych lub sta³ych produktów kondensacji pary wodnej spadaj¹cych z chmur na powierzchniê Ziemi, unosz¹cych siê w powietrzu oraz osiadaj¹cych na powierzchni Ziemi i przedmiotach. Dzieli siê je na opady pionowe i poziome (osady atmosferyczne). Do opadów pionowych zalicza siê: deszcz, m¿awkê, œnieg, krupy oraz grad. Opad, który nie dociera do powierzchni Ziemi, nazywa siê virg¹. Http 235. sráûky V meteorologii definovány jako voda v pevném èi kapalném skupenství, která se tvoøí z vodní páry v atmosféøe a buï vypadává z oblaènosti na zem, nebo vzniká pøímo na zemském povrchu. Sráûky buï dopadají na zemský povrch (na zemi pak prší, snìûí èi registrujeme krupobití) a nebo se stihnou odpaøit èi vysublimovat ještì pøed tím, neû na zemi dopadnou, a my pak pozorujeme pouze takzvané sráûkové pruhy, kterým se øíká virga. Http 171. JK OPAD ATMOSFERYCZNY

238

opaska uciskowa

OPARZENIE (burn, scalding) syn. poparzenie Uszkodzenie cia³a (najczêœciej skóry i b³on œluzowych) w wyniku dzia³ania wysokiej temperatury, œrodków chemicznych, energii elektrycznej. W zale¿noœci od g³êbokoœci uszkodzeñ oparzenia dzieli siê na 4 stopnie: I stopieñ – rumieñ, II stopieñ – pêcherze i czêœciowa martwica skóry z mo¿liwoœci¹ regeneracji naskórka od dna, III stopieñ – ca³kowita martwica skóry i tkanki podskórnej, IV stopieñ – martwica narz¹dów g³êbiej le¿¹cych. MEM1 1982. popálení syn. popálenina, opaøení Poranìní zpùsobená úèinkem vysoké teploty (horké pøedmìty, plamen, horké plyny). Kromì místního poškození mùûe dojít k poruchám regulace a funkce vnitøních orgánù. V závislosti na výši teploty a dobì pùsobení vznikají zmìny na kùûi a v podkoûní tkáni. Rozlišují se 4 stupnì postiûení: I. – zèervenání, otok, II. – puchýøe, III. – pøíškvary, kùûe je postiûena ve všech vrstvách, IV. – je postiûena kùûe v celé tloušÙce a tkánì leûící pod ní. VLS 2009. JK

(Esmarch’s bandage) syn. krêpulec Stosowana w celu doraŸnego powstrzymania krwawienia z koñczyn oraz przy niektórych zabiegach. MEM1 1982. ESMARCHOVO OBINADLO slang. esmarch, zaškrcovadlo Pryûové obinadlo uûívané k zaškrcení, napø. paûe pøed odbìrem krve. VLS 2009. JK OPASKA ESMARCHA

OPASKA UCISKOWA (tourniquet) syn. krêpulec Nape³niany powietrzem mankiet z zegarem, okreœlaj¹cym w mm s³upa rtêci (Hg) wywierane ciœnienie. S³u¿y do wywo³ania okresowego niedokrwienia koñczyn

opatrunek

w przypadkach krwotoków i zabiegów operacyjnych wymagaj¹cych tzw. „suchego” pola operacyjnego. Opaskê uciskow¹ nak³ada siê na górn¹ czêœæ uda i górn¹ czêœæ ramienia. Nak³adanie opaski uciskowej w innych miejscach koñczyn jest niedopuszczalne. MEM1 1982. zaškrcovadlo slang. škrtidlo, turniket Pryûový nebo textilní pásek, urèený k zástavì krvácení, vìtšinou tepenného (arteriálního). Širší popularitu získalo bìhem první svìtové války pod názvem Esmarchovo obinadlo. Nyní je tento výraz pouûíván pro gumové nebo pryûové obinadlo (Martinovo). Pouûití zaškrcovadla je zpùsob zástavy masivního krvácení z konèetin, které je následkem rozsáhlého øezného, seèného, bodného nebo støelného zranìní èi amputace konèetiny. Pouûívá se doèasnì pøi nedostatku ošetøujících a masivním krvácení. Jde ale o agresivní zpùsob, protoûe dobøe utaûené zaškrcovadlo èasto poškozuje tkáò, na kterou tlaèí. Témìø vûdy je moûné jej nahradit tlakem v ránì nebo tlakovým obvazem. VLS 2009. JK (dressing) Struktura ochraniaj¹ca ranê lub skaleczenie przed œrodowiskiem zewnêtrznym i zapobiegaj¹ca dalszemu zaka¿eniu. Opatrunek mo¿e nie tylko os³aniaæ ranê, ale równie¿ zawieraæ substancje lecznicze, które dzia³aj¹ przeciwbakteryjnie lub przyspieszaj¹ gojenie. Wyró¿niamy: a) banda¿ usztywniaj¹cy (na kolano itp.), b) opatrunek tekstylny, c) opatrunek gipsowy, d) opatrunek kryj¹cy, e) opatrunek syntetyczny, f) opatrunek usztywniaj¹cy, g) opatrunek elastyczny, h) opatrunek œci¹gaj¹cy, i) opatrunek uciskowy. MEM1 1982. OPATRUNEK

239

opieka zdrowotna

obvaz syn. bandáû, fáè, obvazový materiál slang. obvazivo 1. Vhodným zpùsobem upravený sterilní materiál, urèený k pøekrytí rány, pøípadnì k fixaci poranìní. 2. Léèebné nebo preventivní ovinutí èastí tìla textilií eventuálnì v kombinaci s dalšími pøedmìty (napø. dlaha) nebo hmotami (napø. sádra, škrob, pryû, plast èi lepidlo). Podle materiálu rozlišujeme obvazy textilní, syntetické èi sádrové, podle urèení pak obvazy krycí, tubulární, fixaèní, elastické, tlakové èi napø. stahovací. a) fixaèní bandáû (napø. na koleno) b) textilní obvaz c) sádrový obvaz (slang. trubka) d) krycí obvaz e) syntetický obvaz f) tubulární obvaz g) elastický obvaz h) tlakový obvaz i) stahovací obvaz. VLS 2009. JK UCISKOWY (pressure dressing) Stosowany w celu zatrzymania krwawienia w przypadku wielkich zranieñ. Wykonuje siê go jak opatrunek ochronny: ja³owy p³at gazy, warstwa ligniny lub waty i opaska. MEM1 1982. tlakový obvaz syn. kompresní obvaz Slouûí k zastavení silnìjších krvácení, pokud nestaèí prostý krycí obvaz. Skládá se ze sterilní krycí vrstvy, na kterou je pøiloûena silná vrstva savého materiálu stlaèující cévu v ránì (sloûený ruèník, èást odìvu, nerozvinuté obinadlo apod.) a která je pøitlaèována k ránì a pøipevnìna obinadlem. VLS 2009. JK OPATRUNEK

(health care) Zorganizowane dzia³anie okreœlonego systemu œwiadczeñ zdrowotnych opartych na instytucjach s³u¿by zdrowia. Do zaOPIEKA ZDROWOTNA

opuchlizna

kresu dzia³ania opieki zdrowotnej nale¿y: zapobieganie chorobom, urazom i zatruciom, stosowanie zapobiegawczo kierunkowego leczenia (naprawa zdrowia), rehabilitacja lecznicza oraz wspó³dzia³anie w zaspokajaniu potrzeb medyczno-spo³ecznych. MEM1 1982. péèe o zdraví Široce pojatý souhrn všech sociálních, ekonomických, politických, kulturnì-výchovných a zdravotnických prostøedkù, opatøení a aktivit, jejichû smyslem je chránit, upevòovat, rozvíjet a navracet zdraví. Odbornou èástí péèe o zdraví je zdravotnictví. VLS 2009. JK (swelling) syn. obrzêk Wynik nadmiernego gromadzenia siê p³ynu w tkankach. Http 69. oteklina syn. otok Nadmìrné hromadìní tekutiny v buòkách, tkáních a orgánech, které mùûe vést k jejich zvìtšení a poruše funkce. Otok vzniká jako dùsledek zvýšeného úniku a hromadìní tekutiny v mimocévním prostoru. K tomu vede zejména zvýšený tlak na ûilním konci kapiláry vláseènice pøi ztíûeném odtoku krve, zvýšená propustnost stìny kapiláry pøi zánìtu èi alergii, nízký obsah krevních bílkovin, zejména albuminu, a špatný odtok lymfy z tkání. Podle pøíèiny se proto hovoøí o otoku venostatickém, zánìtlivém, hypalbuminemickém a olymfedému. Otok mùûe být místní (lokální) nebo celkový (generalizovaný). Http 41. ST

OPUCHLIZNA

sliding down the rope) Jedna z technik wspinaczkowych, która pozwala na zejœcie ze szczytu ska³y, ska³ki, jedna z najpopularniejszych metod schodzenia, w trakcie której asekuruj¹cy na dole ubezpiecza osobê schodz¹ca. Opuszczanie po linie przypomina zje¿d¿anie. OPUSZCZANIE PO LINIE (

240

oskar¿ony

Zje¿d¿aj¹cy musi upewniæ siê, ¿e urz¹dzenia s¹ prawid³owo umieszczone w wyznaczonych miejscach, a liny nie znajduj¹ siê pomiêdzy luŸnymi ska³kami i ostrymi krawêdziami. slanìní Zpùsob sestupu. Jedná se o spouštìní (posunování se) po lanì, pøi kterém je lezec buï tìlem, nebo pomocí slaòovací pomùcky ve stálém kontaktu s lanem, pøièemû mezi lanem a slaòovací pomùckou (èi tìlem) dochází k vìtšímu tøení, které brzdí rychlost spouštìní. Http 165. JK (defendant) W postêpowaniu karnym jest to osoba, przeciwko której wniesiono do s¹du akt oskar¿enia lub co do której prokurator z³o¿y³ do s¹du wniosek o warunkowe umorzenie postêpowania. Oskar¿onego uznaje siê za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem, co ma umocowanie nie tylko w kodeksie postêpowania karnego, ale przede wszystkim w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Oskar¿onego nale¿y odró¿niaæ od podejrzanego. Http 235. obûalovaný Osoba, o jejímû trestném èinu probíhá trestní øízení pøed soudem (nejprve u soudu I. stupnì hlavní líèení, pozdìji pøípadnì øízení o odvolání, dovolání nebo návrhu na obnovu øízení). Èeské trestní právo pouûívá pro oznaèení této osoby další termíny, které však nejsou synonymické: obvinìným se pøedpokládaný pachatel trestného èinu (do té doby podezøelý) stává sdìlením obvinìní a zùstává jím po celou dobu trestního øízení. Dnem, kdy soud naøídí hlavní líèení, se obvinìný stává obûalovaným. Po právní moci odsuzujícího rozsudku se z obûalovaného stává odsouzený. Laické veøejnosti (vèetnì noOSKAR¯ONY

oskrzela

vináøù) èiní znaèné potíûe odlišovat obûalovaného a ûalovaného, resp. obûalobu a ûalobu, a zvlášÙ poslední dobou se stává bìûným jevem oznaèovat státního zástupce chybnì jako ûalobce. Http 11. MB (bronchi, bronchia) Rozga³êzienia tchawicy, która dzieli siê na poziomie chrz¹stki pierœcieniowatej na dwa oskrzela g³ówne: prawe i lewe. Oskrzela prawe jest krótsze i biegnie bardziej stromo od lewego. Oskrzele lewe tworzy z tchawic¹ k¹t wiêkszy ni¿ 90° i jest d³u¿sze od prawego. Oskrzela wyœciela b³ona œluzowa pokryta nab³onkiem migawkowym. MEM1 1982. prùduška syn. bronchus Je to souèást dýchacích cest. Trubicový orgán, který vede vzduch do plic a z plic. Dvì hlavní prùdušky vznikají z prùdušnice a postupnì se vìtví do bronchiálního stromu na cca 20 generací stále menších prùdušek aû prùdušinek. Stìna je tvoøena hladkou svalovinou a sliznicí, ve vìtších prùduškách téû chrupavkou. Svalovina mùûe zúûit prùmìr prùdušky, sliznice obsahuje èetné ûlázky tvoøící hlen. VLS 2009. JK

OSKRZELA

(wanted person) Osoba w stosunku do której wydano dokument stanowi¹cy podstawê poszukiwania na obszarze Rzeczpospolitej Polskiej lub poza jej granicami. LP 2001. hledaná osoba Èlovìk, který je úèastníkem trestního øízení (má jiû co doèinìní se zákonem a orgány èinnými v trestním øízení – policie, státní zastupitelství, soudy). Jedná se o osoby, které policie hledá z nìjakého dùvodu, mohou to být osoby podezøelé z trestné èinnosti, na které vydal státní zástupce pøedchozí souhlas nebo pøíkaz k jejich OSOBA POSZUKIWANA

241

osoba zaginiona

zadrûení, odsouzení, kteøí nenastoupili do výkonu trestu, neplatièi výûivného, osoby, které se vyhýbají právním úkonùm, osoby, na které byl vydán evropský nebo mezinárodní rozkaz k zatèení, uprchlí odsouzení z výkonu trestu apod. Hledanou osobou mohou být také ti, kteøí uprchli ze zaøízení pro výkon ochranného léèení, do kterých byli umístìni na základì rozhodnutí soudu, nebo také vojáci v èinné sluûbì, kteøí se svévolnì vzdálili od útvarù, kteøí se vyhýbají plnìní vojenského úkolu, nevrátili se z vycházky nebo dovolené. Hledaným je také cizinec, který uprchl ze zaøízení pro zajištìní cizincù. Existuje také tzv. pátrání po pobytu. Jedná se o pátrání po osobách, které je nutno vyslechnout jako svìdky v rámci trestního øízení, ale není moûné je dostihnout na uvedených adresách. Http 246. JM-B (missing person) Obywatel polski lub cudzoziemiec przebywaj¹cy na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, którego nieobecnoœæ w ostatnim znanym miejscu pobytu uzasadnia podejrzenie, ¿e móg³ (mo¿e) przebywaæ albo znalaz³ siê w warunkach niebezpiecznych dla ¿ycia lub zdrowia, w szczególnoœci móg³ staæ siê ofiar¹ przestêpstwa, ulec nieszczêœliwemu wypadkowi, pope³niæ samobójstwo. Za osobê zaginion¹ uwa¿a siê równie¿ osobê, o której wiadomo, ¿e nie ¿yje, lecz jej zw³ok nie odnaleziono. W przypadku zg³oszenia zaginiêcie osoby jednostka przyjmuj¹ca zg³oszenie od osób najbli¿szych lub pozostaj¹cych w kontakcie z osob¹ zaginion¹ sporz¹dza dokument – zawiadomienie o zaginiêciu osoby. Dokument zawiera: dane personalne, rysopis, informacje o stanie fizycznym i psychicznym, zwyczajach, nawykach, planach i zamierzeniach oraz kontaktach zaginionego. LP 2001. OSOBA ZAGINIONA

ostra choroba górska

pohøešovaná osoba Èlovìk, kterého postrádá rodina, jeho nejbliûší, je to ten, který se nevrátil domù, do svého bydlištì, do dìtského domova apod., nebo ten, který zabloudil, osoby, které zmizely za podezøelých okolností a mohou se stát obìtí trestné èinnosti, které mohou být v nebezpeèí náhodné smrti, újmy na zdraví nebo jiné újmy. Pohøešovanou osobou je ten, k nìmuû bylo uèinìno oznámení o pohøešování a není známo, kde se zdrûuje nebo pohybuje. Pohøešovanou osobou kromì èlenù rodiny mohou být svìøenci dìtských a výchovných ústavù pro mládeû. Http 246. JM-B CHOROBA GÓRSKA (Acute Mountain Sickness) syn. choroba d’Acosty, AMS Nie jest jedn¹ konkretn¹ dolegliwoœci¹, a zespo³em chorobowym spowodowanym brakiem adaptacji do warunków panuj¹cych na du¿ych wysokoœciach. Z regu³y pojawia siê na wysokoœciach powy¿ej 2500 m n.p.m., gdzie dostêpnoœæ tlenu w powietrzu ze wzglêdu na rozrzedzenie atmosfery zaczyna byæ za ma³a na potrzeby organizmu cz³owieka. U osób wyj¹tkowo wra¿liwych i niezaaklimatyzowanych pierwsze objawy mog¹ pojawiæ siê ju¿ na wysokoœci oko³o 1500 m n.p.m. Z regu³y pierwszymi objawami s¹ ból g³owy, nudnoœci, wymioty. Czêsto tak¿e os³abienie, brak apetytu, zawroty g³owy, problemy z zaœniêciem. Pocz¹tkowo nastêpuje wzrost têtna i ciœnienia krwi, co jest reakcj¹ samoobronn¹ organizmu. Nastêpnie przychodzi os³abienie serca i spadek ciœnienia krwi, co prowadzi do omdlenia. Ponadto nastêpuje utrata szeregu podstawowych funkcji organizmu, m.in. zanika zdolnoœæ do rozmna¿ania (powy¿ej oko³o 4500 m n.p.m.), utrata wagi, niedaj¹ca siê skompensowaæ praOSTRA

242

osuwisko

wid³owym od¿ywianiem, nawet do 1 kilograma tygodniowo. Zwiêksza siê iloœæ erytrocytów we krwi, co powoduje jej zagêszczenie, a stosowanie du¿ych dawek aspiryny w celu jej rozrzedzenia mo¿e spowodowaæ owrzodzenie uk³adu pokarmowego. Klasycznymi objawami ostrego stanu s¹: obrzêk p³uc i obrzêk mózgu. Dro¿d¿ 2011. akutní horská nemoc syn. AHN Komplex symptomù vyskytujících se u èlovìka ve velkých výškách, zpùsobený je nedostatkem kyslíku. Mùûe postihnout kaûdého, kdo se pohybuje ve vyšších nadmoøských výškách, kde je niûší atmosférický tlak. Týká se to pøedevším letcù a horolezcù. Protiopatøením je aklimatizace nebo vdechování kyslíku z kyslíkové bomby. Ve vìtšinì pøípadù je AHN závislá na rychlosti výstupu. Mùûe se projevit jiû ve výšce kolem 3000 m. Akutní horské nemoci lze pøedejít dostateènou aklimatizací, pomalým výstupem (300–500 výškových metrù za jeden den a noc, po 1000 metrech se doporuèuje udìlat den pauzu) a vìnování pozornosti prvním pøíznakùm. V pøípadì pøetrvávajících problémù je nutné ihned zahájit sestup do niûších poloh. Pøi podcenìní akutní horské nemoci hrozí vysokohorský otok plic nebo vysokohorský otok mozku a následná smrt. Typické pøíznaky: nechutenství, zvracení, nespavost, únava nebo slabost, nejistota, malátnost, vrávoravá chùze, èasté moèení – doplòovat tekutiny – riziko dehydratace, neboÙ se ztrácí pocit ûíznì. Http 11. JK landslide, landslip) Nag³e przemieszczenie siê mas ziemnych, powierzchniowej zwietrzeliny i mas skalnych pod³o¿a spowodowane si³ami przyrody lub dzia³alnoœci¹ cz³owieka (podkopanie stoku lub jego znaczne obci¹¿e-

OSUWISKO (

osuwisko

nie). Jest to rodzaj ruchów masowych, polegaj¹cy na przesuwaniu siê materia³u skalnego lub zwietrzelinowego wzd³u¿ powierzchni poœlizgu (na której nast¹pi³o œciêcie), po³¹czone z obrotem. Ruch taki zachodzi pod wp³ywem si³y ciê¿koœci. Osuwiska s¹ szczególnie czêste w obszarach o sprzyjaj¹cej im budowie geologicznej, gdzie warstwy ska³ przepuszczalnych i nieprzepuszczalnych wystêpuj¹ naprzemiennie. Miejsca wystêpowania osuwisk to naturalne stoki i zbocza dolin i zbiorników wodnych, obszary Ÿród³owe rzek (gdzie erozja wsteczna zwiêksza spadek terenu), skarpy wykopów i nasypów oraz wyrobisk. Do zjawisk wywo³uj¹cych osuwisko nale¿¹: wzrost wilgotnoœci gruntu spowodowany d³ugotrwa³ymi opadami lub roztopami, podciêcie stoku przez erozjê, np. w dolinie rzecznej, lub w wyniku dzia³alnoœci cz³owieka, np. przy budowie drogi, nadmierne obci¹¿enie stoku, np. przez zabudowê, wibracje zwi¹zane np. z robotami ziemnymi, ruchem samochodowym, eksplozjami, trzêsienia ziemi, zachwianie mechanicznej równowagi mas skalnych na skutek odkrywkowej eksploatacji surowców. […] Podzia³ osuwisk: Ze wzglêdu na kszta³t powierzchni poœlizgu: – rotacyjne – o cylindrycznej powierzchni poœlizgu, masy koluwialne obracaj¹ siê, – zeœlizgowe – o p³askiej powierzchni poœlizgu (wystêpuj¹cej najczêœciej na kontakcie warstw), masy koluwialne przesuwaj¹ siê. Ze wzglêdu na uk³ad warstw pod³o¿a: – asekwentne – tworz¹ siê w jednorodnych, niewarstwowanych ska³ach (glinach, i³ach), – konsekwentne – powstaj¹ w wyniku ru-

243

osuwisko

chu mas skalnych po jakiejœ powierzchni strukturalnej, wyró¿nia siê osuwiska: – konsekwentno-strukturalne: wzd³u¿ powierzchni u³awicenia, – konsekwentno-zwietrzelinowe: wzd³u¿ powierzchni oddzielaj¹cej zwietrzelinê od pod³o¿a skalnego, – konsekwentno-szczelinowe: wzd³u¿ powierzchni zgodnej z przebiegiem szczelin (np. ciosowych), – insekwentne – tworz¹ siê, gdy osuniêcie nast¹pi w poprzek powierzchni strukturalnych, – obsekwentne – ruch poprzeczny do biegu warstw, – subsekwentne – ruch wzd³u¿ czo³owych powierzchni ³awic, – z³o¿one. III. Ze wzglêdu na czas wystêpowania: – periodyczne – wystêpuj¹ przy obfitych opadach – chroniczne – s¹ w ci¹g³ym ruchu dopóki nachylenie stoku nie stanie siê minimalne. Ze wzglêdu na sposób rozwoju: – delapsywne – rozwój od do³u w górê stoku, – detruzywne – rozwój od góry w dó³ stoku. Http 235. svahové pohyby Soubor pohybù a pochodù pùsobících na svahu. Dìlí se do nìkolika skupin v závislosti na rychlosti, typu a vedoucím procesu. I. Gravitaèní svahové pohyby. Skupina svahových pohybù, u nichû je pùvodcem gravitace. Napìtí ve svahu ovlivòuje vývoj svahu (zmìna výšky èi sklonu), jeho odlehèení a reûim podpovrchových vod. Gravitaèní síly následnì u svahù pùsobí smykové napìtí, èímû dochází k deformaci horniny nebo zeminy. V závislosti na rychlosti se gravitaèní svahové pohy-

oœwietlenie awaryjne

by dìlí (od nejpomalejšího k nejrychlejšímu): – Plouûení – velmi pomalý a dlouhodobý pohyb, pøi nìmû dochází k teèení zeminové nebo horninové hmoty. Dochází k deformaci, která ale nepøekraèuje mez pevnosti hmoty. Podle hloubky se plouûení dále dìlí na povrchové a podpovrchové (nìkdy taky hlubinné). – Sesouvání (téû sesuv) – pokud gravitaèní napìtí pøekroèí mez pevnosti horniny èi zeminy, dojde k náhlé deformaci svahu – sesouvání. Jde o rychlý, krátkodobý a klouzavý pohyb hmoty po svahu podél smykové plochy. Ta mùûe být jedna, ale mùûe jich být i víc. V závislosti na typu smykové plochy se sesuvy dále dìlí. – Øícení – náhlý a krátkodobý pohyb horninové hmoty na strmých svazích, která se zpravidla volným pádem pøesouvá do niûších poloh. II. Fluviální svahové pohyby. Skupina svahových pohybù podmínìných vodou. V pøípadì pùsobení povrchového odtoku vody, aÙ jiû sráûkové èi tavné (tj. zpùsobené táním), se hovoøí o ronu. Pøi nìm dochází k nesoustøedìnému stékání vody po povrchu terénu, která z sebou odnáší jemné èástice pùdy nebo zvìtralinového pláštì. Sráûková èi tavná voda, která se vsákne (infiltruje) do pùdy, na svah dále pùsobí mechanicky a chemicky. Podpovrchová voda pak mùûe zpùsobit následující svahové pohyby: – Sufoze – mechanický odnos drobných pùdních èi horninových èástic podzemní vodou, který vede k sesedání povrchu, vzniku výdutí a sníûenin. – Soliflukce (téû pùdotok) – pøi nasycení pùdy svahu mùûe dojít k plastickému pohybu materiálu. Na základì míry nasycení se rozlišuje (od nejpomalejšího): pomalá soliflukce, rychlá soliflukce, bahenní prou-

244

oœwietlenie awaryjne

dy a blokovobahenní proudy. – Teèení – za urèitých podmínek mùûe dojít ke ztekucení jílového podloûí. Svahový pohyb nejprve zaèíná jako sesuv, ale záhy se mìní v teèení rozbøedlých jílù. – Plíûivý pohyb zvìtralin – velmi pomalý pohyb hmoty po svahu v dùsledku rùzných pøíèin. Dále se dìlí na plíûivý pohyb pùd a plíûivý pohyb sutí. Na základì rychlosti se svahové pohyby dìlí do tøí skupin: – pomalé dlouhodobé svahové pohyby (mm/rok aû mm/den), – rychlé svahové pohyby (mm/h aû m/h), – katastroficky rychlé svahové pohyby (m/h, km/h aû 100 km/h). Http 11. JK AWARYJNE (emergency lighting) Rodzaj oœwietlenia miejscowego, którego zadaniem jest oœwietlenie pewnej czêœci pomieszczenia lub jakiegoœ elementu w przypadku awarii oœwietlenia podstawowego. Oœwietlenie awaryjne powinno zapalaæ siê automatycznie po ustaniu oœwietlenia podstawowego. Wed³ug normy PN-EN 13201 oœwietlenie awaryjne dzieli siê na: oœwietlenie ewakuacyjne i oœwietlenie zapasowe. MSP 1990, s. 154–155. osvìtlení umìlé poruchové Osvìtlení napájené z náhradního zdroje. Musí být uvedeno v èinnost nejpozdìji do 10 sekund po zhasnutí hlavního osvìtlení. Zahrnuje osvìtlení náhradní, coû je osvìtlení pro nezbytné dokonèení zapoèaté práce pøi poruše hlavního osvìtlení, a nouzové, únikové, coû je osvìtlení únikových cest a dùleûitých manipulaèních míst pøi pøerušení dodávky proudu z rozvodné soustavy. Náhradní osvìtlení se zøizuje v provozovnách a provozních budovách, v nichû pøi poruše hlavního osvìtlení mùûe nastat nebezpeèí poûáru, OŒWIETLENIE

otarcie

výbuchu, poškození technologického zaøízení, ohroûení technologického procesu nebo zásobování velkého poètu spotøebitelù. Zdrojem je obvykle druhý, svìtelný transformátor nebo dieselelektrické soustrojí. SBAHPAOP 1985, s. 229. GB (abrasion, excoriation) Jest to rana, która powstaje na skutek kontaktu skóry z szorstk¹ powierzchni¹ (œciana, asfalt, chodnik) lub w wyniku kontaktu z przedmiotem, który ociera skórê z warstwy zrogowacia³ej naskórka. Podczas otarcia dochodzi do obna¿enia brodawek skóry w³aœciwej i krwawienia mi¹¿szowego (zwykle niewielkiego) lub

OTARCIE

245

otarcie

wycieku p³ynu miêdzytkankowego. Rana mo¿e ulec zaka¿eniu i zropieniu (szczególnie w sytuacjach, gdy w ranie zostan¹ cia³a obce). Http 235. odøenina V dermatologii zranìní zpùsobené povrchovým poškozením kùûe, a to nanejvýš do hloubky epidermis. Je ménì hluboká neû trûná rána. Krvácení, pokud k nìmu vùbec dojde, je jen minimální. Mírné odøeniny, jako odìrky nebo škrábance, mohou po zahojení zùstat bez následkù, hlubší odøeniny však mohou na kùûi zanechat jizvu. Traumatiètìjší odøení, které naruší nebo odstraní všechny vrstvy kùûe, se nazývá avulze. Http 11. AW

ósemka

246

ósemka

Ó (figure eight) Urz¹dzenie do asekuracji w czasie wspinaczki o kszta³cie ósemki – dwa metalowe pierœcienie. Przeznaczone do kontrolowanego zjazdu na linie przy wspó³pracy z karabinkiem. Istniej¹ zarówno ósemki o klasycznym kszta³cie jak i bardziej kanciastym (np. Huit Petzla). Aktualnie nie zaleca siê stosowania ósemki jako g³ównego przyrz¹du asekuracyjnego z uwagi na jej tendencje do skrêcania liny. Zasady u¿ycia: wpinamy ósemkê za du¿e ucho do karabinka transportowego. Natomiast zak³adaj¹c zjazd, przek³adamy linê przez du¿e ucho i wypinamy karabinek z du¿ego ucha, wpinaj¹c go od razu w ma³e ucho. Po zakoñczeniu zjazdu wypinamy karabinek z ma³ego ucha i wpinamy go od razu do du¿ego ucha. Http 235. slaòovací osma Prostøedek pouûívaný v horolezectví pro slaòování na jednoduchém nebo zdvojeném lanì. Pouûívá se také k jištìní, v poslední dobì je stále více nahrazována novìjšími jisticími prostøedky. Slaòovací osma funguje na podobném principu jako ÓSEMKA

pásová brzda. Lano je vedeno pøes osmu tak, aby relativnì malou silou bylo moûno vyvozovat a regulovat relativnì vìtší brzdnou sílu. Pøi delších a rychlejších slanìních se osma zahøívá, tøením lana se vytváøí teplo. Slaòovací osma lano nemùûe pøetavit – nemá k tomu dostateènou tepelnou kapacitu, ale mùûe se spálit slaòující pøi snímání osmy z lana po dokonèeném slanìní. Nìkteøí výrobci opatøují proto osmu drûátkem potaûeným teflonem. Význam osmy jako kdysi jediného prostøedku pro slaòování a jištìní v souèasné dobì poklesl, ale stále má svùj význam. S osmou lze snadnìji jistit na starých ztvrdlých lanech nebo lanech s boulovatým a hýbajícím se opletem. Podobnì jako u tzv. kyblíkù nemá dostateènou brzdicí sílu pøi tahu lana pøímo dolù, proto je tøeba, aby ze stanovištì šlo lano k prvolezci alespoò pøes jedno postupové jištìní, i kdyû pøece jen v tomto pøípadì brzdí víc neû kyblíky. Osma se pouûívá na jištìní pøi závodech v lezení na obtíûnost, protoûe dovoluje nejrychlejší a nejhladší podávání lana. Http 11. JK

pacjent(ka)

247

panika

P (patient) Osoba korzystaj¹ca ze œwiadczeñ opieki zdrowotnej. MEM2 1982. pacient(ka) Nemocný, osoba v lékaøské péèi. VLS 2009. JK PACJENT(KA)

i výbušniny. Zvláštní kategorii paliva tvoøí jaderné palivo, které energii neuvolòuje chemicky. Skupenství paliv jsou: plynná paliva, kapalná paliva a pevná paliva. Http 11. JM-B (pandemia) Epidemia ogarniaj¹ca dany kraj lub kilka krajów, kontynent albo nawet wszystkie czêœci œwiata. Pandemiê cechuje zarówno zasiêg przestrzenny, jak i masowoœæ zachorowañ. MEM2 1982. pandemie Rozsáhlá epidemie. Infekèní onemocnìní postihuje velké skupiny lidí na rozsáhlém území v øadì zemí, popøípadì i na rùzných kontinentech. VLS 2009. JK PANDEMIA

PAGAJ

(paddle) syn. wios³o kanadyj-

skie Rêczny pêdnik ³odzi o jednym piórze. Wios³o do tzw. wios³owania z rêki na kajakach, kanadyjkach, ale tak¿e na ¿aglówkach i motorówkach. Stanowi raczej napêd pomocniczy. pagaj Veslo, pouûívané k ruènímu pohonu a kormidlování lodí, které má jednu zábìrovou èást. ST

(panic) Emocja towarzysz¹ca ludziom podczas sytuacji kryzysowych. Nag³y, niepohamowany i nieuzasadniony strach. Panikê t³umu wyjaœnia siê mechanizmem zaraŸliwoœci – jedna osoba przekazuje swoje doznania paniczne na inne osoby. Spanikowany t³um cechuje siê silnym pobudzeniem emocjonalnym, które jest o tyle niebezpieczne, ¿e nie pozwala myœleæ racjonalnie, a podejmowane przez ludzi dzia³ania s¹ instynktowne. Panika mo¿e wybuchn¹æ niekiedy nawet w sytuacji braku zagro¿enia, mo¿e j¹ spowodowaæ z³udzenie pojawienia siê zagro¿enia. Spanikowany t³um znacznie utrudnia przeprowadzenie szybkiej i skutecznej ewakuacji. Http 291. panika 1. Rychle vzniklé neorganizované, zmatené a silnì emotivní chování jednotlivce èi davu, které je následkem nebezpeèí èi informace o nìm bez ohledu na to, zda PANIKA

(fuel) Dowolna palna substancja sta³a, ciek³a lub gazowa, z wyj¹tkiem odpadów, która podczas spalania (lub innej przemiany) wydziela du¿e iloœci ciep³a, stosowana jako Ÿród³o energii cieplnej. Paliwem jest równie¿ biomasa rozumiana jako produkty sk³adaj¹ce siê w ca³oœci lub w czêœci z substancji roœlinnych pochodz¹cych z rolnictwa lub leœnictwa, u¿ywane w celu odzyskania zawartej w nich energii. RMŒ 2003, http 179. palivo Všeobecné oznaèení pro chemický prvek, chemickou látku nebo jejich smìs, mající schopnost za vhodných podmínek zaèít a udrûet chemickou reakci spalování. Pøi spalovaní se uvolòuje chemická energie obsaûená v palivu a pøemìòuje se hlavnì na tepelnou energii, kterou je moûné dál vyuûít. Specifická skupina paliv jsou pohonné hmoty. K palivùm jsou zaøazovány PALIWO

Pañstwowa Stra¿ Po¿arna

jsou pravdivé. Snadnìji vzniká v napjaté situaci, mùûe být vyvolána úmyslnì. Panika je sama o sobì skuteèným nebezpeèím, neboÙ eliminuje racionálních chování èlovìka. Http 312. 2. Prudký emoèní stav provázený výraznou úzkostí (anxietou) a ovlivòující chování, èasto iracionálním smìrem, a vznikající èasto jako reakce na intenzivní podnìt, napø. událost katastrofického charakteru. Http 41. JM-B PAÑSTWOWA STRA¯ PO¯ARNA (State Fire Service) syn. PSP 1. Zawodowa, umundurowana i wyposa¿ona w specjalistyczny sprzêt formacja, przeznaczona do walki z po¿arami, klêskami ¿ywio³owymi i innymi miejscowymi zagro¿eniami. Ustawa 1991/24.08. 2. Dawniej stra¿ ogniowa – zorganizowana formacja zajmuj¹ca siê prewencj¹ i walk¹ z po¿arami oraz pozosta³ymi zagro¿eniami (innymi ni¿ przestêpczoœæ) dla zdrowia i ¿ycia ludzkiego, dobytku oraz œrodowiska naturalnego. Do zadañ Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej nale¿y tak¿e usuwanie skutków klêsk ¿ywio³owych i katastrof. Pañstwowa Stra¿ Po¿arna posiada w³asny system kszta³cenia i szkolenia, który sk³ada siê z dwóch podsystemów: jeden odpowiada za podwy¿szanie kwalifikacji ogólnych, przygotowuj¹c m³odych ludzi do zawodu stra¿aka, technika po¿arnictwa lub in¿yniera po¿arnictwa, drugi zwi¹zany jest z podwy¿szaniem kwalifikacji zawodowych w strukturach stra¿y. System ten tworz¹: a) 16 oœrodków szkolenia w komendach wojewódzkich Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej, b) Szko³a Podoficerska Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej w Bydgoszczy, c) szko³y aspirantów Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej w Krakowie, Czêstochowie i Poznaniu (w randze szkó³ policealnych) kszta³c¹ce

248

pas graniczny

w zawodzie technik po¿arnictwa, d) Szko³a G³ówna S³u¿by Po¿arniczej w Warszawie, kszta³c¹ca na studiach pierwszego stopnia (in¿ynierów po¿arnictwa) oraz na studiach drugiego stopnia (magistrów in¿ynierów po¿arnictwa). Http 235. Hasièský záchranný sbor Èeské republiky syn. HZS ÈR Hasièský záchranný sbor ÈR v souèasnosti hraje stìûejní roli i v pøípravách státu na mimoøádné události. Od roku 2001, kdy došlo ke slouèení Hasièského záchranného sboru ÈR (HZS ÈR) s Hlavním úøadem civilní ochrany, má HZS ÈR ve své pùsobnosti i ochrany obyvatelstva – podobnì, jako tomu je i v nìkterých dalších evropských státech. Hasièský záchranný sbor ÈR (HZS ÈR) tvoøí generální øeditelství HZS ÈR, které je organizaèní souèástí Ministerstva vnitra, 14 hasièských záchranných sborù krajù, Støední odborná škola poûární ochrany a Vyšší odborná škola poûární ochrany ve Frýdku-Místku a Záchranný útvar HZS ÈR (dislokace Hluèín a Zbiroh). Souèástí Generálního øeditelství Hasièského záchranného sboru ÈR jsou také vzdìlávací, technická a úèelová zaøízení: Školní a výcvikové zaøízení HZS ÈR, Institut ochrany obyvatelstva Láznì Bohdaneè, Technický ústav poûární ochrany Praha a Skladovací a opravárenské zaøízení HZS ÈR. Http 176. GB (border area) Termin oznaczaj¹cy obszar le¿¹cy na granicy pañstw (rzadziej okrêgów wewn¹trz pañstwa), jest on w³asnoœci¹ danego pañstwa, czêsto mo¿na siê spotkaæ na jego obszarze z ró¿nego rodzaju umocnieniami jak bunkry, zasieki, pola minowe. Http 235. hranièní pásmo Pásmo, které se nachází v nìkterých zePAS GRANICZNY

pas ratowniczy

249

mích u jejich státních hranic. Jedná se o zakázanou oblast (èi oblast s omezeným pøístupem), slouûící k bezpeènostním úèelùm (tj. vojenská, policejní èi jiná bezpeènostní kontrola). Hranièní pásmo je viditelnì oznaèené a mùûe se táhnout jen stovky metrù, ale i desítky kilometrù daleko od hranic samotných, záleûí na politické situaci. Hranièní pásmo je pøísnì støeûeno pøíslušníky Pohranièní stráûe. Http 11. MB PAS

RATOWNICZY

(rescue belt) ¿arg.

wêgorz Pas, który sk³ada siê z elastycznego, nieton¹cego, pod³u¿nego p³ywaka z pianki polietylenowej obszytej jaskrawo pomarañczow¹ tkanin¹. Do jednego koñca doczepiony jest karabiñczyk, a do drugiego taœma z oczkami (co umo¿liwia zaczepienie karabiñczyka) przechodz¹ca w 2–4 m odcinek liny zakoñczonej szelk¹ ratownicz¹. W po³owie d³ugoœci pasa umocowany jest dodatkowy karabiñczyk, umo¿liwiaj¹cy w miarê potrzeby podczepienie liny do œci¹gniêcia ratowanego na brzeg. Konstrukcja pozwala na zapiêcie osoby o ka¿dych wymiarach (tuszy) i utrzymuje na powierzchni dwie osoby o przeciêtnej wadze (wypornoœæ 9 kg, a w przygotowaniu do 14,5 kg). D³ugoœæ linki pozwala ratownikowi zanurkowaæ do dna na standardowym k¹pielisku (max g³êbokoœæ do 4 m) bez potrzeby œci¹gania szelek. Op³ywowy kszta³t nie stawia prawie ¿adnego oporu i pozwala w ³atwy sposób pokonaæ fale czy nawet przybój. Http 319. záchranný pás Záchranný pás je z plovoucí pruûné hmoty, zhruba 95 cm dlouhý a 13 cm široký a 6 cm vysoký. Na jednom konci je opatøen karabinou, na druhém popruhem s ocelovými krouûky, na který je navázá-

pasmo górskie

no lano (nejlépe plovoucí), na jehoû konci je smyèka z popruhu (celková délka od vlastního pásu do 160 cm), jehoû velikost je urèena potøebou pøevléknout smyèku co nejrychleji pøes hlavu a pod jednu paûi. Funkènost pásu je závislá na jeho ohebnosti, schopnosti opìt se narovnat a na funkèních karabinách. Barva samotného pásu bývá výraznì èervená nebo oranûová pro lepší viditelnost ve vlnách a zpìnìné vodì. Http 103. ST (traffic lane) Ka¿dy z pod³u¿nych pasów jezdni wystarczaj¹cy do ruchu jednego rzêdu pojazdów wieloœladowych, oznaczony lub nieoznaczony znakami drogowymi. Ustawa 1997/20.06., dz. 1, art. 2, pkt 7. jízdní pruh Èást vozovky dovolující jízdu vozidel jiných neû dvoukolových (motocyklù) v jednom jízdním proudu za sebou. Zákon è. 13/1997, r. 1, § 2, pkt t. JM-B PAS RUCHU

PAS STRA¯ACKI BOJOWY (safety belt) Œrodek ochrony indywidualnej stra¿aka. S³u¿y do zabezpieczenia podczas dzia³añ bojowych w niebezpiecznych i trudnych warunkach oraz do samoratowania na lince stra¿ackiej. W sk³ad kompletu pasa stra¿ackiego bojowego wchodzi: toporek stra¿acki, pochewka, zatrzaœnik, podpinka linkowa. MSP 1990, s. 158. ochranný opasek Speciální opasek s karabinou, pouûívaný hasièi jako bezpeènostní opatøení pro ochranu pøed pádem. VSPO 3.1.10. GB

(mountain range) Pojêcie stosowane do opisu grupy gór o wyraŸnym grzbiecie i odchodz¹cych od niego grzbietach bocznych lub po³¹czonych z nim grzbietów równoleg³ych. Pasmo górskie czêsto stanowi fragment ³añcucha górskiego. AGŒ 2013. PASMO GÓRSKIE

paszport

pohoøí Skupina hor obklopených níûinou. Do pohoøí pøitom patøí celá èást krajiny pøesahující níûinu, tedy nejen vrcholky, ale i horská sedla, údolí a plošiny menšího rozsahu. Pohoøí mohou být vzájemnì oddìlena horskými prùsmyky, toky øek èi jinými výraznými útvary. Èasto je ale vymezení hranice pohoøí konvenèní. V obecném významu nemusí mít jedno pohoøí jednotný geologický pùvod. Http 11. JK (passport) Dokument paszportowy uprawniaj¹cy do przekraczania granicy i pobytu za granic¹ oraz poœwiadczaj¹cy obywatelstwo (np. polskie), a tak¿e to¿samoœæ osoby w nim wskazanej w zakresie danych, jakie ten dokument zawiera. Ustawa 2006/13.07. cestovní pas Cestovní dokument, který pro konkrétního èlovìka vydává vláda státu, jehoû je obèanem. Je základním dokumentem, který je potøeba pro vstup do jiného státu a projíûdìní jinými státy. Http 11. JM-B PASZPORT

(travel identity card) Dokument wydany przez przedstawicielstwo dyplomatyczne lub konsularne Rzeczypospolitej Polskiej jako dokument zastêpuj¹cy paszport na powrót do kraju. Umowa 1999/29.04. cestovní prùkaz totoûnosti Cestovní dokument, který vydá policie na ûádost cizince za úèelem jeho vycestování v pøípadì, ûe nemá platný cestovní doklad a nemùûe si z dùvodù nezávislých na jeho vùli opatøit cestovní doklad jiným zpùsobem, a v dalších pøípadech. Zákon è. 326/1999. TSPzOKØaPOS 2009, MB. PASZPORT BLANKIETOWY

(perfusion) Przep³yw p³ynu ustrojowego (najczêœciej krwi) przez tkankê lub narz¹d. Perfuzja PERFUZJA

250

PESEL

krwi przez narz¹d zwykle okreœlana jest jako procent pojemnoœci minutowej serca i zale¿y m.in. od zapotrzebowania narz¹du na tlen i sk³adniki od¿ywcze, stanu naczyñ krwionoœnych zaopatruj¹cych narz¹d, pojemnoœci minutowej serca, ciœnienia têtniczego krwi, w³aœciwoœci reologicznych krwi. Dostateczna perfuzja jest niezbêdna do prawid³owego funkcjonowania narz¹dów i tkanek. W wyniku zmniejszenia perfuzji dochodzi do hipoksji oraz zatrzymania produktów metabolizmu w obrêbie tkanki. Skutkuje to upoœledzeniem funkcji komórek, mo¿liwe jest równie¿ powstanie ogniska martwicy (czyli zawa³u niedokrwiennego). Objawy kliniczne zmniejszonej perfuzji s¹ zale¿ne od funkcji danego narz¹du (danej tkanki) oraz stopnia jego (jej) niedokrwienia. Http 235. perfuze Prùtok krve tkání, orgánem. Dostateèná perfuze je nezbytná pro jejich správnou funkci, zabezpeèuje zásobení kyslíkem a ûivinami a odplavení zplodin látkové výmìny. Je ovlivòována krevním tlakem, èinností srdce, mnoûstvím krve a tekutin v organismu, místním stavem a potøebami. Nedostateèná perfuze – hypoperfuze – zpùsobuje ischemii a je nápadná, napø. pøi šoku. VLS 2009. JK PESEL (Personal Identity Number) Powszechny Elektroniczny System Ewidencji Ludnoœci prowadzony [...] od 1979 roku zawiera dane osób zameldowanych na pobyt sta³y lub czasowy trwaj¹cy ponad 3 miesi¹ce, osób ubiegaj¹cych siê o wydanie dowodu osobistego lub paszportu, a tak¿e osób, dla których odrêbne przepisy przewiduj¹ potrzebê posiadania numeru PESEL. Numer PESEL jest to 11-cyfrowy, sta³y symbol numeryczny,

pêcherzyk ¿ó³ciowy

jednoznacznie identyfikuj¹cy okreœlon¹ osobê fizyczn¹. Zbudowany jest z nastêpuj¹cych elementów: a) zakodowanej daty urodzenia, b) liczby porz¹dkowej, c) zakodowanej p³ci, d) cyfry kontrolnej Https 6, http 235. rodné èíslo Jednoznaèný èíselný identifikátor pøidìlovaný obyvatelùm Èeské republiky. Lze z nìj vyèíst datum narození a pohlaví pøíslušné osoby. V Èesku patøí rodné èíslo mezi osobní údaje. Prvních šest èíslic popisuje datum narození ve formátu rrmmdd (napø. 701020 oznaèuje datum narození 20. øíjna 1970), pøièemû ûeny mají k mìsíci narození pøipoèteno 50 (tzn. 706020 oznaèuje ûenu narozenou 20. øíjna 1970). Od roku 2004 (zákonem è. 53/2004 Sb.) je zavedena moûnost v pøípadì, ûe jsou v nìjaký den vyèerpána všechna platná ètyøèíslí, pouûít alternativní rodné èíslo, u kterého mají muûi k èíslu mìsíce pøièteno 20 a ûeny 70. Zbytek rodného èísla (tzv. koncovka) odlišuje dvì fyzické osoby stejného pohlaví narozené ve stejný den a zpravidla se oddìluje lomítkem. Http 11. JM-B PÊCHERZYK ¯Ó£CIOWY (gallbladder, cholecyst) Czêœæ dróg ¿ó³ciowych, ma kszta³t gruszkowaty, przylega œciœle do dolnej powierzchni w¹troby. W pêcherzyku ¿ó³ciowym odró¿niamy szyjkê, trzon i dno. B³ona œluzowa pêherzyka ¿ó³ciowego ma liczne, niskie fa³dy. Pod b³on¹ œluzow¹ po³o¿one s¹ krzy¿uj¹ce siê skoœnie g³adkie w³ókna miêœniowe. Pêcherzyk ¿ó³ciowy jest zbiornikiem ¿ó³ci. ¯ó³æ z pêchrzeka ¿ó³ciowego odprowadzana jest przez przewód pêcherzykowy do przewodu w¹trobowego wspólnego. MEM2 1982. ûluèník Vakovitý orgán hruškovitého tvaru uloûe-

251

pêseta chirurgiczna

ný na spodinì jater, slouûící ke skladování a úpravì ûluèi, která vzniká v játrech. Spolu se ûluèovými vývody je ûluèník souèástí ûluèových cest. Jeho vývod ústí do spoleèného ûluèovodu, jímû se ûluè dostává do dvanáctníku. ûluèník se vyprázdní napø. po jídle, zejména tuèném. Není nezbytný k ûivotu ani k trávení potravy. VLS 2009. JK PÊKNIÊCIA (dermatorrhexis) syn. rozpadlina, szczelina Linijne ubytki naskórka i skóry wystêpuj¹ce tam, gdzie skóra jest napinana lub rozci¹gana. Do pêkiêcia usposabiaj¹: stan zapalny, obrzêk, nadmierna suchoœæ i wzmo¿one rogowacenie skóry. MEM2 1982. ragáda syn. trhlina slang. prasklina Je to štìrbinové rùznì hluboké poškození kùûe, vznikající obvykle v koûních rýhách, napø. pøi znaèném vysušení kùûe. VLS 2009. JK PÊSETA ANATOMICZNA (pincet, tweezer) syn. pinceta anatomiczna Instrument o sprê¿ystych ramionach, bez z¹bków i s³u¿y do chwytania i trzymania tkanek, które ³atwo uszkodziæ, jak naczynia, jelita, nerwy. Pêseta anatomiczna w zale¿noœci od potrzeb bywa ró¿nej wielkoœci i rozmaitego kszta³tu. MEM2 1982. anatomická pinzeta Je to kovový nástroj slouûící k zachycování, odstraòování apod. nejrùznìjších drobných èástí organismu, napø. èástí tkánì, cizích tìles aj. Anatomická pinzeta má vroubkované èelisti, které mohou být pøímé nebo zahnuté. Je s tupým zakonèením bez háèku. VLS 2009. JK

(surgical tweezers) syn. pinceta chirurgiczna Instrument o sprê¿ystych ramionach, s³u¿y do chwytania i przytrzymywania tkanek w ranie operacyjnej, gazy, igie³. PêPÊSETA CHIRURGICZNA

piana gaœnicza

seta chirurgiczna ma 1, 2, 3 lub 4 z¹bki, którymi ³atwo trzyma siê uchwyconej tkanki. Pêsety chirurgiczne w zale¿noœci od potrzeb bywaj¹ ró¿nej wielkoœci i rozmaitego kszta³tu. MEM2 1982. pinzeta chirurgická bìûná Lékaøský kovový nástroj, slouûící k manipulaci s tkání, zejména ke snazšímu zachycení tenkých a jemných struktur typu nervù èi cév. Typickým znakem chirurgické pinzety jsou kolmé èi šikmé do sebe zapadající ozubce. VLS 2009. JK (extinguishing foam) Œrodek chemiczny u¿ywany do celów gaœniczych, zbiór pêcherzyków wype³nionych powietrzem lub dwutlenkiem wêgla. Piana powstaje na skutek gwa³townego mieszania siê wodnego roztworu œrodka pianotwórczego i powietrza lub CO2 w specjalnie do tego celu przeznaczonych urz¹dzeniach lub sprzêcie po¿arniczym. Stosowana jest do gaszenia po¿arów cia³ sta³ych i cieczy niereaguj¹cych z wod¹. Piany gaœnicze dzieli siê przede wszystkim ze wzglêdu na liczbê spienienia na: pianê gaœnicz¹ ciê¿k¹, pianê gaœnicz¹ œredni¹ i pianê gaœnicz¹ lekk¹. MSP 1990, s. 159. hasicí pìna Je to hasební médium sestávající z bublin mechanicky nebo chemicky vytvoøených z kapaliny (viz ISO 8421-4). VSPO 3.8.3. GB PIANA GAŒNICZA

PIANKA (dry suit, drysuit) Ubiór ochraniaj¹cy przed utrat¹ ciep³a w czasie uprawiania sportów wodnych. Termiczny efekt pianki jest uzyskiwany poprzez zatrzymanie pêcherzyków gazu (zazwyczaj azot) w materia³ach, takich jak neopren lub polichlorek winylu. Http 235. neoprenová kombinéza Kombinéza, která chrání surfaøe a další

252

piarg

vyznavaèe vodních sportù pøed prochladnutím a sluneèním záøením. Protoûe voda spolu s vìtrem odebírají tìlu sportovce teplo odpaøováním, má smysl se chránit neoprenovou kombinézou pøed prochladnutím i pøi teplotách nad 20 stupòù Celsia. Ochrana pøed sluncem je také významná, kombinézy se uûívají pøi vodních sportech provozovaných na hladinì vody, kdy celé tìlo nebo jeho významná èást je vystavena pøímému sluneènímu záøení. Http 11. AW (scree) Rodzaj rumowiska skalnego. Jest to nagromadzenie u podnó¿a stoku ostrokrawêdzistych okruchów skalnych, które odpad³y od stromego zbocza górskiego, g³ównie w wyniku procesów wietrzenia fizycznego. Piargi czêsto wystêpuj¹ w postaci sto¿ka piargowego u wylotów ¿lebu. S³owo piarg pochodzi z gwary podhalañskiej. W taternictwie u¿ywa siê okreœlenia ruchomy piarg, oznaczaj¹cego taki piarg, który podczas chodzenia po nim obsuwa siê pod stopami. W Polsce piargi wystêpuj¹ w Tatrach i Karkonoszach. Piarg porastaj¹ specyficzne zespo³y gatunków roœlin, tzw. roœliny piargowe. Rozleg³y teren pokryty piarg nie bêd¹cy sto¿kiem okreœla siê jako piar¿ysko. Rad-Par-Par 2004; Http 235. osyp syn. talus Nahromadìní kamenné suti èi jiného materiálu, který vzniká nejèastìji jako výsledek gravitaèního pùsobení na obnaûené a zvìtralé skalní masívy. Jedná se o násyp hrubì vytøídìného materiálu, který se hromadí pøi úpatí skály èi svahu. Osyp je typický pro oblasti se strmými horami, které nejsou porostlé hojnou vegetací, jeû by zabraòovala øícení. Kamenný osyp vzniká jako výsledek eroze, kdy dochází vlivem nepøíznì poèasí, zmìn tePIARG

piaskowiec

plot, chemického zvìtrávání èi biologického faktoru k rozrušování skalního masívu na menší tìlesa, která se uvolòují a øítí se do níûe poloûených oblastí. Po uvolnìní kusù skály dochází k transportu materiálu k úpatí hory, kde se dále akumuluje a tøídí. Vìtší èástí kamenných blokù se dostávají dále od hory díky vìtší kinetické energii a malé èásti se udrûují v horních èástech. Dochází tak k jednoduchému tøídìní uvolnìného materiálu. Osyp by mìl v ideálním pøípadì pùdorys kuûelové výseèe, ale vìtšinou je deformován okolními èiniteli (skalním úpatím, pøekáûkami atd.). Jeho výška je závislá na mnoûství uvolnìného materiálu a na úhlu vnitøního tøení, který umoûòuje soudruûnost èástic. Http 11. JK (sandstone, arenite) Zwiêz³a, zwykle drobnoziarnista ska³a osadowa. Wyró¿nia siê nastêpuj¹ce jej typy: a) piaskowiec kwarcowy, ponad 80% kwarcu; b) piaskowiec arkozowy – odmiana bogata w skalenie, zazwyczaj szara, ró¿owa lub czerwonawa; c) piaskowiec szarog³azowy – odmiana bogata w okruchy ska³ magmowych. Barwa ciemna, szarozielona do niemal czarnej. Piaskowiec powstaje w wyniku lityfikacji (cementacji) piasku pochodz¹cego z wietrzenia ska³ za pomoc¹ spoiwa. Budowa od drobno- do gruboziarnistej, ziarna wielkoœci 0,1–2 mm. W sk³ad piaskowca wchodz¹ jako szkielet ziarnowy kwarc, ortoklaz, mikroklin, plagioklazy, muskowit, biotyt, minera³y ciê¿kie (magnetyt, ilmenit, cyrkon, granat, turmaliny i monacyt), glaukonit, okruchy ska³, szcz¹tki organiczne. Spoiwo mo¿e byæ kwarcowe, ilaste, ¿elaziste lub kalcytowe. Http 235. pískovec Zpevnìná, klastická usazená hornina. Zjednodušenì lze horninu oznaèit za pískovec PIASKOWIEC

253

pierwsza pomoc

tehdy, pokud podstatnou èást tvoøí zrna o velikosti 0,06 aû 2 mm. Velmi èasté jsou køemenné pískovce, kde podstatnou èást zrn tvoøí køemen. Pískovec vzniká stmelením zrn (odbornì øeèeno tzv. klastù – obvykle køemene, ûivcù a horninových úlomkù, jako jsou napø. silicity) tmelem. Tento tmel je velmi èasto karbonátový nebo ûelezitý. Mezerní hmotì (napø. jílovité) se øíká matrix. Sloûení pískovce se liší podle místa výskytu. Pískovec mívá velmi rùzné barvy: od šedé pøes ûlutou aû k èervené, nìkdy mùûe být i vícebarevný. Snadno se drolí a zvìtrává. Http 11. JK (pulmonary trunk, pulmonary artery) Rozpoczyna siê w przed³u¿eniu sto¿ka têtniczego prawej komory, w ujœciu prawej komory (tu¿ za zastawk¹ przedsionkowo-komorow¹ praw¹). Biegnie po lewej stronie aorty wstêpuj¹cej skoœnie ku górze, ty³owi i w stronê lew¹. Tu¿ po wyjœciu z serca pod wklês³ym brzegiem ³uku aorty dzieli siê na têtnicê p³ucn¹ praw¹ i têtnicê p³ucn¹ lew¹, które rozga³êziaj¹ siê z kolei na mniejsze têtnice i zaopatruj¹ pêcherzyki p³ucne odpowiednio prawego i lewego p³uca. Boch-Rei 1993, http 235. plicní kmen syn. plicnice Tepna, která vystupuje z pravé srdeèní komory a vede odkyslièenou krev z tìlního obìhu do plic. Vìtví se na pravou a levou plicní tepnu. Èihák 2004, http 11. AW PIEÑ P£UCNY

(first aid) 1. Czynnoœci maj¹ce na celu ratowanie zagro¿onego ¿ycia i zdrowia osób, które uleg³y nieszczêœliwym wypadkom czy nagle zachorowa³y. Udzielenie w³aœciwej pomocy – nim chory oddany zostanie pod opiekê lekarza – mo¿e w wielu wypadkach uratowaæ ¿ycie chorego, skróciæ PIERWSZA POMOC

pierwsza pomoc w lawinach

okres powrotu do zdrowia, zmniejszyæ niebezpieczeñstwo powik³añ czy kalectwa. MEM2 1982. 2. Zespó³ czynnoœci wykonywanych w razie wypadku, urazu lub nag³ego ataku choroby w celu ochrony ¿ycia lub zdrowia poszkodowanego oraz zminimalizowania niekorzystnych nastêpstw, zanim mo¿liwe bêdzie udzielenie specjalistycznej pomocy medycznej (po przewiezieniu do szpitala). Rozró¿nia siê: pierwsz¹ pomoc – definiowan¹ jako zespó³ czynnoœci ratunkowych wykonywanych przez osoby znajduj¹ce siê na miejscu zdarzenia; kwalifikowan¹ pierwsz¹ pomoc – prowadzon¹ przez Ratownika w ramach wykonywanej pracy lub ka¿dego innego przypadku zagro¿enia zdrowia lub ¿ycia jakiego by³ œwiadkiem; medyczne czynnoœci ratunkowe wykonywane przez lekarza lub ratownika medycznego najczêœciej w wyniku interwencji pogotowia ratunkowego lub na Szpitalnym Oddziale Ratunkowym. Http 235. první pomoc syn. PP Soubor jednoduchých a úèelných opatøení, která pøi náhlém ohroûení nebo postiûení zdraví èi ûivota cílevìdomì a úèinnì omezují rozsah a dùsledky ohroûení èi postiûení. Poskytnout první pomoc je povinen kaûdý obèan Èeské republiky starší 18 let, pokud tím neohrozí svoje zdraví èi ûivot. První pomoc lze rozdìlit na nìkolik typù: a) Laická první pomoc – soubor základních odborných a technických opatøení, která lze provést bez specializovaného vybavení. Do laické PP spadá zavolání odborné ZZS, péèe o postiûeného do pøíjezdu zdravotnické záchranné sluûby, pøípadnì improvizovaný transport. Úkolem laické PP je zachránit ûivot zranìnému, zabránit zhoršení jeho stavu a zajistit je-

254

pierwsza pomoc w lawinach

ho bezpeèí. Obecnì se doporuèují teplo, tekutiny, ticho, tišení bolesti a transport (zkratka 5T), tyto zásady však nelze beze zbytku aplikovat u mnoha stavù. b) Technická první pomoc – technickou první pomoc zpravidla zajišÙují speciálnì vycvièené týmy (hasièi, horská sluûba, ...). Úkolem technické první pomoci je vyproštìní zranìného a jeho transport na bezpeèné místo, pøípadnì odstranìní pøíèiny úrazu. V pøípadì, ûe není ohroûen zachráncùv ûivot, mùûe technickou PP poskytnout i laický zachránce (vyproštìní z vozidla). c) Odborná pøednemocnièní první pomoc – úkony provádìné zdravotnickým personálem (lékaøi, sestry, záchranáøi apod.). Spadá sem aplikace lékù, pouûití diagnostických (napø. EKG) a léèebných (napø. defibrilátor) pøístrojù. Úkolem pøednemocnièní PP je zlepšit zdravotní stav zranìného a pøípadnì jej stabilizovat. d) Nemocnièní péèe – do nemocnièní péèe spadají oddìlení JIP, ARO. Tyto úkony provádí zdravotnický personál. Jejich úkolem je zlepšit zdravotní stav pacienta a vyléèit pøíèiny onemocnìní. Http 11. JK (avalanche rescue) Czynnoœci maj¹ce na celu ratowanie zagro¿onego ¿ycia i zdrowia osób, które zabra³a lawina. Najwiêksze szanse na prze¿ycie w lawinie wystêpuje w ci¹gu osiemnastu pierwszych minut. A¿ dziewiêæ na 10 odkopanych w tym czasie osób prze¿ywa. Po przekroczeniu osiemnastu minut ka¿da kolejna minuta znacznie zmniejsza szanse na prze¿ycie. Po zejœciu lawiny i zasypaniu ludzi masami œniegu bardzo trudno jest zlokalizowaæ, w którym miejscu znajduje siê ofiara. Z tego powodu korzysta siê z urz¹dzeñ, które maj¹ pomóc w jak najszybszym od-

PIERWSZA POMOC W LAWINACH

pierwsza pomoc w lawinach

nalezieniu poszkodowanego (detektor lawinowy, sonda lawinowa). Kiedy ju¿ okreœlimy po³o¿enie poszkodowanego, siêgamy po ³opatkê lawinow¹. Niestety, zaraz po zejœciu lawiny warstwy œniegu twardniej¹ tworz¹c skorupê, której nie rozkopiemy go³ymi rêkami. Tak wiêc wydobycie poszkodowanego spod œniegu bez ³opatki jest niemal niemo¿liwe, a z pewnoœci¹ trwa³oby zbyt d³ugo. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e odkopywanie nigdy nie powinno odbywaæ siê prostopadle od góry. W ten sposób moglibyœmy bardzo ³atwo uszkodziæ cia³o poszkodowanego. Aby tego unikn¹æ nale¿y kopaæ skoœnie z boku. Nasze dzia³ania uzale¿nione s¹ od tego, jak d³ugo poszkodowany przebywa³ pod œniegiem. W ka¿dym przypadku odkopujemy przede wszystkim g³owê poszkodowanego i udra¿niamy jego drogi oddechowe. Jeœli czas zasypania by³ krótszy ni¿ 35 minut najwa¿niejsze jest jak najszybsze odkopanie, natomiast osoba udzielaj¹ca pomocy nie powinna koncentrowaæ siê na stworzeniu wolnej przestrzeni powietrznej. Po odkopaniu zabezpieczamy poszkodowanego przed dalszym wych³odzeniem i organizujemy transport do najbli¿szego szpitala. Po up³ywie 35 minut mo¿liwa jest ju¿ lekka hipotermia. Staramy siê delikatnie odkopywaæ resztê cia³a poszkodowanego, jednak za wszelk¹ cenê unikamy gwa³townych ruchów koñczynami ofiary, aby nie prowadziæ do wymieszania zimnej krwi z naczyñ obwodowych z ciep³¹ krwi¹ wokó³ narz¹dów wewnêtrznych. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e u poszkodowanego, który d³ugi czas przebywa³ pod œniegiem istnieje ryzyko wyst¹pienia bezdechu i zatrzymania kr¹¿enia. Musimy wiêc obserwowaæ poszkodowanego, a¿ do momentu przejêcia opieki

255

pierwsza pomoc w lawinach

nad nim przez personel medyczny. Http 253. první pomoc v lavinì Hlavní cíl: pouûít všechny dostupné prostøedky k vyhrabaní zasyapéhno bìhem prvních 15 minut. Do 18 minut po zasypání lavinou vìtšina pøeûívá pokud nejsou váûná zranìní (pøeûívá 90 %). Mezi 18 a 35 minutami je na køivce pøeûití dosaûeno ,,zlomu smrti”. Bìhem této periody všichni zasypaní bez vzduchové kapsy umírají rychle díky udušení (pøeûívá 30 %). Po 35 minutách pøeûívají pouze zasypaní se vzduchovou kapsou. (Šance na pøeûití je minimální.) Postup: a) Uklidni se! b) Sleduj zasaûeného v lavinì a oznaè si v duchu místo (pomocí spojnic výrazných bodu), kde jsi ho naposled spatøil. c) Zavolej pomoc vysílaèkou nebo mobilním telefonem, pokud je to moûné. d) Vytvoø si efektivní plán (vèetnì ústupu)! Pamatuj na svoji bezpeènost, pozor na další lavinu! e) Všichni nezasaûení kamarádi by mìli okamûitì prohledávat prostor pravdìpodobného zasypání nejménì 20 minut. f) Aû teprve po 20 minutách musí jít èlen skupiny ohlásit neštìstí (pokud to uû nešlo jiû døíve uèinit vysílaèkou èi mobilním telefonem). g) Pozor na zneèištìní prostoru laviništì pachy! Pokud neuspìjete vy, tak poslední reálnou šancí jsou lavinoví psi. h) Hledejte polohu zasypaného s pouûitím lavinových pøístrojù, sond, pøípadnì hùlek, ale nezapomeòte zároveò pouûívat k prohledávání svùj zrak i sluch. i) Pokud urèíte pozici zasypaného, upøesnìte ji pomocí lavinové sondy a urèete pøibliûnou hloubku zasypání. Pozitivní sondu nikdy nevytahujte! j) Okamûitì zaènìte vykopávat všemi lo-

pierwszy rzut

256

patami, co máte k dispozici. Ne pøímo dolù, ale bokem ze strany! Http 106. JK PIERWSZY RZUT

(first alarm) syn. pierw-

szy wyjazd Si³y dysponowane bezpoœrednio po przyjêciu zg³oszenia na podstawie jego treœci oraz procedur dysponowania i innych informacji zawartych w planach ratowniczych lub dokumentacji obiektów w iloœci i rodzaju, umo¿liwiaj¹cym podjêcie skutecznych dzia³añ ratowniczych. Http 53. první výjezd syn. pøedurèený výjezd První nasazení urèitého poètu sil a prostøedkù hasièského sboru vysílaných k poûáru nebo jiné mimoøádné události. VSPO 1.1.26, 1.1.28. GB (police dog) Pies na stanie etatowym jednostki organizacyjnej policji, w której wraz z przewodnikiem pe³ni s³u¿bê. U¿ywany do wykonywania zadañ zgodnie z kierunkiem odbywanej tresury po zdaniu egzaminu, a tak¿e maj¹cy aktualny atest wydany przez komendanta Centrum Szkolenia Policji w Legionowie. Jest œrodkiem kryminalistycznym przymusu bezpoœredniego, s³u¿¹cym wykonywaniu przez policjê jej zadañ. Psy s¹ tresowane jako patrolowo tropi¹ce z przeznaczeniem do s³u¿by patrolowej i tropienia œladem ludzi oraz jako psy specjalne do identyfikacji œladów zapachowych ludzi, dzia³añ antyterrorystycznych, wyszukiwania zapachu zw³ok ludzkich, wyszukiwania zapachu materia³ów wybuchowych, wyszukiwania zapachu broni palnej i ³usek nabojowych oraz wyszukiwania zapachu narkotyków. LP 2001. sluûební pes Policie ÈR Pes, který se pouûívá pro hledání drog, výbušnin, zadrûení pachatelù. Specifický PIES S£U¯BOWY

pilarka ³añcuchowa

právní prostøedek Policie ÈR, tzv. donucovací prostøedek. Http 32. JM-B (pedestrian) 1. Osoba znajduj¹c¹ siê poza pojazdem na drodze i niewykonuj¹c¹ na niej robót lub czynnoœci przewidzianych odrêbnymi przepisami. 2. Za pieszego uwa¿a siê równie¿ osobê prowadz¹c¹, ci¹gn¹c¹ lub pchaj¹c¹ rower, motorower, motocykl, wózek dzieciêcy, podrêczny lub inwalidzki, osobê poruszaj¹c¹ siê w wózku inwalidzkim, a tak¿e osobê w wieku do 10 lat kieruj¹c¹ rowerem pod opiek¹ osoby doros³ej. Ustawa 1997/20.06., dz. 1, akt. 2, pkt 18. chodec 1. Oznaèení pro osobu, která se pohybuje pomocí chùze. Slovo se pouûívá jako termín v silnièním provozu, kde je chodec definován v uûším významu jako úèastník provozu na pozemních komunikacích. 2. Osoba, která tlaèí nebo táhne sáòky, dìtský koèárek, vozík pro invalidy nebo ruèní vozík o celkové šíøce nepøevyšující 600 mm, pohybuje se na lyûích nebo koleèkových bruslích anebo pomocí ruèního nebo motorového vozíku pro invalidy, vede jízdní kolo, motocykl o objemu válcù do 50 cm3, psa a podobnì. Zákon è. 13/1997, r. 1, § 2, pkt j. JM-B PIESZY

(chain saw) Rodzaj ratowniczego sprzêtu mechanicznego, s³u¿¹cego do przecinania elementów drewnianych. Zasada pracy pilarki oparta jest na ruchu ³añcucha tn¹cego na prowadnicy. øetìzová pila Mechanický stroj s rùzným typem pohonu. Nejèastìjším pohonem je spalovací motor, dále pak elektrický, pneumatický nebo hydraulický. Je urèená ke kácení stromù, zkracování a opracování døeva, PILARKA £AÑCUCHOWA

pi³a pneumatyczna

také však i zdiva a kamene (speciální øetìz). […] Motor pohání øetìz, ozubené koleèko, které pak pohání øetìz, tvoøený èlánky, na kterých jsou umístìné zuby. […] Motorové pily se dále liší délkou øetìzové lišty, která se volí podle zruènosti pracovníka, poûadované práce a výkonu motoru. Pro bìûnou èinnost se pouûívají lišty s délkou do 40 cm. Http 11. GB PI£A PNEUMATYCZNA (air saw) Narzêdzie o napêdzie pneumatycznym do ciêcia drobnych elementów metalowych, drewnianych i z tworzyw sztucznych, u¿ywane przez ratowników. Http 217. pneumatická pila Pila na stlaèený vzduch, která slouûí k øezání plastù, døeva, hliníku, plexiskla, trubek a profilù z oceli, litiny, sklobetonu a umìlých hmot. VSPO 3.10.3. GB

(wet rising main) Piony stale nape³nione wod¹ z instalacji i bezpoœrednio z ni¹ po³¹czone. Woda do celów gaœniczych mo¿e byæ dostarczana bezpoœrednio z sieci b¹dŸ ze zbiornika przeciwpo¿arowego, który jest zlokalizowany w budynku o pojemnoœci zale¿nej od iloœci hydrantów. Wymagane ciœnienie wody w instalacji hydrantowej realizuje zespó³ hydroforowy. Http 185. stoupací mokré vedení V budovì pevnì instalované stoupací vedení, které je napojeno na tlakovou vodu, s jednotlivými výstupy (pùlspojkami) pro napojení poûární jednotky (viz ISO 8421-4). VSPO 5.11. GB PION MOKRY

PION SUCHY (dry riser) syn. suchy pion grawitacyjny Piony stosowane w budynkach o wysokoœci przekraczaj¹cej 15 m, ale nie wiêcej ni¿ 55 m, zbudowane z pionu o œrednicy 80–100 mm umieszczonego na klatce

257

piorun

schodowej budynku, na którym zamocowane s¹ zawory hydrantowe o œrednicy 52 mm. Zawory umieszcza siê w szafkach natynkowych lub podtynkowych na wysokoœci 1,35 m nad pod³og¹. Pion wyprowadzony jest na zewn¹trz budynku na wysokoœci 1 m nad terenem i zakoñczony nasad¹ po¿arnicz¹ (tzw. szybkoz³¹czem). W czasie po¿aru do nasady pod³¹czana jest pompa po¿arnicza z wozu stra¿ackiego i ca³y pion nape³niany jest wod¹. Http 185. stoupací suché vedení syn. suchovod 1. Stoupací vedení uloûené v budovì ve vìtraném svislém kanále a instalované s jednotlivými výstupy (pùlspojkami), které se závodní vodou v pøípadì poûáru (ISO 8421-4). VSPO 5.10. 2. Pevnì instalované svislé potrubí ve výškových budovách urèené k zásobování vodou pro zdolávání poûárù. VSPO 5.14. GB (thunderbolt, lightning) W meteorologii bardzo silne wy³adowanie elektrostatyczne w atmosferze powstaj¹ce naturalnie, zwykle towarzysz¹ce burzom. Piorunowi czêsto towarzyszy grom dŸwiêkowy oraz zjawisko œwietlne, zwane b³yskawic¹. Mo¿e ono przybieraæ rozmaite kszta³ty i rozci¹g³oœci, tworzyæ linie proste lub rozga³êziaæ siê do góry lub w dó³. Wystêpuj¹ b³yskawice, które widoczne s¹ jedynie jako rozjaœnienie powierzchni chmury, inne znów w ci¹gu u³amka sekundy przypominaj¹ swym kszta³tem œwiec¹cy sznur pere³. Podczas uderzenia pioruna wyzwala siê energia. G³ówna jej czêœæ zostaje rozproszona w postaci ciep³a w powietrzu tworz¹cym kana³ plazmy, tzn. ogrzanie i jonizacja sk³adników powietrza w kanale, energia cieplna w wiêkszoœci rozprasza siê, niewielka jej czêœæ przekszta³ca siê na b³ysk PIORUN

pióro

i grzmot, który s³ychaæ na odleg³oœæ do 16–24 km. Czêœæ pierwotnej energii elektrycznej zostaje roz³adowana w punkcie uderzenia ³uku elektrycznego w powierzchniê ziemi, co mo¿e byæ bardzo niebezpieczne dla znajduj¹cych siê w pobli¿u ludzi oraz urz¹dzeñ. Wewn¹trz chmury burzowej wiej¹ silne wiatry mieszaj¹ce krople wody i drobiny lodu, które tr¹ mocno o siebie. Lód przemieszcza siê ku górze chmury, po drodze oddaj¹c elektrony wodzie, wiêc szczyt chmury staje siê elektrododatni. Pioruny mog¹ powstawaæ tak¿e wskutek tarcia miêdzy drobinami py³u podczas burz py³owych lub w chmurach popio³ów i gazów powsta³ych podczas erupcji wulkanicznych i po¿arów lasów. Http 235. blesk Silný pøírodní elektrostatický výboj produkovaný bìhem bouøky. Bleskový elektrický výboj je provázen emisí svìtla. Elektøina procházející kanály výboje rychle zahøívá okolní vzduch, který díky expanzi produkuje charakteristický zvuk hromu. Na zemi mají blesky modrobílé zabarvení, coû je dáno velkým mnoûstvím dusíku v niûších vrstvách atmosféry. Vzduch se pøi úderu ohøeje aû na 30 000 °C. Nìkdy se výboj vydává nìkolika drahami – jedná se o „rozvìtvený blesk”. Blesky uvnitø jednoho mraku se nazývají plošné a ze zemì je lze vidìt jen jako svìtelné záblesky. Blesky mohou za bouøky v praxi nabývat velmi podivných tvarù i neobvyklých rozmìrù, vûdy záleûí na konkrétních fyzikálních a klimatických podmínkách. První proces pøi vzniku blesku je silná separace kladných a záporných nábojù v mraku nebo vzduchu. Tento mechanismus má 2 sloûky: první je, ûe padající kapky ledu a deštì se elektricky polarizují bìhem prùchodu

258

piroliza

pøírodním elektrickým polem atmosféry, a druhá je, ûe sráûející se ledové èástice se nabíjejí elektrostatickou indukcí. Po nabití èástic ledu nebo kapek jakýmkoli mechanismem protikladné náboje jsou oddìleny a energie je uloûena v elektrických polích mezi nimi. Kladnì nabité krystaly mají tendenci stoupat nahoru a vytváøí kladný náboj vrcholu mraku a zápornì nabité krystaly a kroupy padají do støedních a spodních vrstev mraku, èímû vzniká oblast se záporným nábojem. V této fázi mùûe vzniknout blesk mezi dvìma mraky. Http 11. MB (blade) P³aska i koñcowa czêœæ wios³a s³u¿¹ca do odpychania ³odzi w wodzie. list Zábìrová èást vesla. U sportovních lodí má dnes tvar podobný sekyøe, u starších modelù, ûákovských nebo rekreaèních vesel je tvar symetrický. Http 11. ST PIÓRO

(pyrolysis, thermal decomposition) syn. destylacja rozk³adowa Proces rozk³adu termicznego substancji prowadzony poprzez poddawanie ich dzia³aniu wysokiej temperatury, ale bez kontaktu z tlenem i innymi czynnikami utleniaj¹cymi. Jest procesem wysokotemperaturowym, bezkatalitycznym (katalizator obni¿a temperaturê procesu zaledwie o kilkadziesi¹t stopni). Http 235. pyrolýza Fyzikálnì-chemický dìj, øadící se do relativnì široké skupiny termických procesù. Termickými procesy jsou v praxi mínìny technologie, které pùsobí na odpad teplotou, jeû pøesahuje mez jeho chemické stability. Tato obecná definice zahrnuje velmi široké rozmezí teplot pouûívaných v jednotlivých technologiích (300 aû 2000 °C), pøièemû není brána v úvahu

PIROLIZA

pirometr

chemická povaha probíhajících dìjù. Http 11. GB (pyrometer) Przyrz¹d s³u¿¹cy do pomiaru temperatur cia³ sta³ych i cieczy metod¹ bezstykow¹, wykorzystuj¹cy zale¿noœæ natê¿enia promieniowania emitowanego przez nagrzane cia³o od jego temperatury. MSP 1990, s. 161. pyrometr syn. infraèervený teplomìr Èidlo pro mìøení teploty v hoøící místnosti nebo prostoru. VSPO 3.11.15. GB PIROMETR

PLAN AWARYJNY (emergency plan, onsite emergency plan, emergency rule, internal emergency plan, off-site emergency plan, external emergency plan) syn. plan operacyjno-ratowniczy wewnêtrzny, zewnêtrzny 1. Formalny sporz¹dzony na piœmie plan, w którym na podstawie danych o zidentyfikowanych mo¿liwych awariach instalacji niebezpiecznych oraz skutkach (nastêpstwach) tych awarii opisano sposób postêpowania w wypadku zaistnienia awarii oraz w odniesieniu do jej skutków zarówno wewn¹trz, jak i na zewn¹trz zak³adu (definicja Miêdzynarodowej Organizacji Pracy). Http 4. 2. Formalny, pisemny plan, w którym na podstawie identyfikacji/okreœlenia potencjalnych awarii oraz ich skutków, ustalono (opisano), jak nale¿y postêpowaæ w sytuacji awarii i w odniesieniu do skutków awarii zarówno wewn¹trz, jak i na zewn¹trz zak³adu (definicja Organizacji Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwoju). Http 4. havarijní plán Soubor plánovaných opatøení k likvidaci radiaèní nehody nebo radiaèní havárie a k omezení jejich následkù, který se zpracovává pro: a) prostory jaderného zaøízení nebo pra-

259

plan operacyjny ochrony...

covištì, kde se vykonávají radiaèní èinnosti (vnitøní havarijní plán); b) pøepravu jaderných materiálù nebo zdrojù ionizujícího záøení (havarijní plán); c) oblast v okolí jaderného zaøízení nebo pracovištì, kde se nachází zdroj ionizujícího záøení, v nìmû se na základì výsledkù rozborù moûných následkù radiaèní havárie uplatòují poûadavky z hlediska havarijního plánování, která se nazývá zóna havarijního plánování (vnìjší havarijní plán). Zákon è. 18/1997, Zákon è. 59/2006, TSPzOKRaPOS 2009. JM-B PLAN OPERACYJNY OCHRONY PRZED

(flood plan) Jedno z podstawowych narzêdzi [...] zespo³u reagowania kryzysowego [...] podczas dzia³añ w przypadku wyst¹pienia powodzi na skalê wymagaj¹c¹ koordynacji akcji ratowniczej i zaanga¿owania w ni¹ si³ i œrodków szczebla gminnego, powiatowego i wojewódzkiego. Plan stanowi aneks funkcyjny do „Planu Reagowania Kryzysowego” i nie zawiera tych procedur postêpowania, które opisano w planie reagowania lub w za³¹cznikach do tego planu. Dotyczy to przede wszystkim procedur postêpowania niezale¿nych od charakteru zagro¿enia (np. w zakresie ³¹cznoœci, ewakuacji, pomocy spo³ecznej, itp.), jak i dzia³añ specjalistycznych podejmowanych zgodnie z w³asnymi planami przez pañstwow¹ i ochotnicz¹ stra¿ po¿arn¹, wojsko, powiatowe inspekcje, s³u¿by i stra¿e oraz organy nadrzêdne administracji publicznej, a tak¿e inne jednostki organizacyjne, które mog¹ byæ w³¹czone do uczestnictwa w dzia³aniach ratowniczych. Plan ma zastosowanie g³ównie do operacyjnych dzia³añ przeciwpowodziowych w fazie reagowania. Http 115. POWODZI¥

plaster

povodòový plán syn. vodní hospodáøství, environmentální bezpeènost Dokumenty, jeû obsahují zpùsob zajištìní vèasných a spolehlivých informací o vývoji povodnì, moûnosti ovlivnìní odtokového reûimu, organizaci a pøípravu zabezpeèovacích prací. Obsahují zpùsob zajištìní vèasné aktivizace povodòových orgánù, zabezpeèení hlásné a hlídkové sluûby a ochrany objektù, pøípravy a organizace záchranných prací a zajištìní povodní narušených základních funkcí v objektech a v území a stanovené smìrodatné limity stupòù povodòové aktivity. TSPzOKRaPOS 2009. JM-B (patch) Kawa³ek materia³u, pokryty substancj¹ samoprzylepn¹, stosowany na rany. MEM2 1982. náplast syn. náplast na cívce Vhodným zpùsobem upravený zdravotnický materiál, slouûící k pøekrytí rány, fixaci obvaziva nebo k nouzové fixaci poranìní. Http 251. JK PLASTER

PLECAK (racksack, backpack) ¿arg. wór Ekwipunek turysty. Torba z dwoma paskami, noszona na plecach, plecak górski dodatkowo wzmocniony jest stela¿em. batoh syn. ruksak slang. horolezka Vak nošený na zádech èi pøes rameno, který je opatøen dvìma popruhy. Pøenosné zavazadlo urèené na cestování do pøírody se od 70. let 20. století stalo souèástí výbavy i ve mìstì. Obvykle je batoh vybaven i rùznými kapsami. Http 216. JK

ABS (ABS avalanche airbag system) Specjalny plecak z wmontowanymi, podobnie jak w samochodzie, poduszkami powietrznymi. Z chwil¹ porwania przez lawinê, turysta poci¹ga za specjaln¹ r¹czkê, otwieraj¹ siê i b³yskawicznie nape³PLECAK

260

p³etwy

niaj¹ specjalnym gazem poduszki o pojemnoœci oko³o 150 litrów. Plecak ten jest w stanie utrzymaæ na powierzchni lawiny porwanego turystê. Dyl¹g 2010. airbag syn. ABS Pomùcka se skládá ze dvou nafukovacích balónù, které jsou zabudovány v batohu pro pøípad laviny. Zatáhnutí za šòùru zapøíèiní jejich naplnìní 120–150 litry smìsi dusíku a vzduchu v nìkolika sekundách. Http 106. JK (fire department) Pododdzia³ w sile od trzech do czterech zastêpów, w tym dowódca, przeznaczony przede wszystkim do prowadzenia dzia³añ gaœniczych. RMSWiA 2011. hasièský záchranný sbor Organizaèní jednotka disponující muûstvem, technikou a technickými prostøedky pro zdolávání poûárù a jiných mimoøádných událostí. VSPO 1.1.18. GB

PLUTON GAŒNICZY

(fins) Obecnie u¿ywane s¹ trzy rodzaje p³etw: kaloszowe, na paski i monop³etwa. W praktyce ratowniczej mog¹ byæ stosowane tylko pierwsze dwa rodzaje. Natomiast monop³etwa u¿ywana jest przez zawodników sportowych nie zapewnia bezpiecznego poruszania siê podczas akcji ratowniczej. […] Przeciêtnie m³ody ratownik po kilku treningach mo¿e przep³yn¹æ w p³etwach dystans 100 m w czasie krótszym ni¿ 1 min., zachowuj¹c wystarczaj¹c¹ iloœæ si³ do przeprowadzenia akcji ratowniczej. W tym celu powinien oprócz przyzwyczajenie siê do p³ywania w p³etwach dobraæ je odpowiednio do w³asnych potrzeb w zale¿noœci od wytrenowania organizmu. P³etwa kaloszowa przeznaczana jest do zak³adania na go³¹ stopê i musi byæ dobrze dopasowana. […] Podczas p³ywañ d³ugodystansowych stasuje siê równie¿ p³etwy z kana³ami przep³yP£ETWY

p³omieñ

wowymi zwanymi dyszami. P³etwy z dyszami umo¿liwiaj¹ przeznaczenie wiêkszej czêœci energii na napêd przy jednoczesnym nieznacznym zmniejszeniu prêdkoœci. Http 319. ploutve Potápìèské ploutve jsou velmi dùleûité pro pohyb pod vodou. Jsou pomùckou pro posílení dolních konèetin. Slouûí napø. pøi nácviku správné plavecké techniky a umoûòují plavcùm rychlejší plavání. Ploutve dìlíme do dvou kategorií: s páskem, které jsou urèeny pro potápìní s neoprénovou botou, a s patièkou, které jsou urèeny pøedevším pro šnorchlování a do bazénu. Http 276. ST (flame) 1. Zjawisko spalania gazu, w którym zachodz¹ reakcje rozk³adu i spalania. Paliwem w p³omieniu jest zawsze gaz. P³omieñ nad ciecz¹ wystêpuje wskutek parowania tej cieczy, p³omieñ zaœ nad pal¹cym siê cia³em sta³ym œwiadczy o wydzielaniu siê palnego gazu wskutek rozk³adu paliwa (piroliza). Http 235. 2. Gazowa strefa reakcji spalania zachodz¹cej w przestrzeni, która ma znacznie wy¿sz¹ temperaturê ni¿ otoczenie i z regu³y emituje œwiat³o. MSP 1990, s. 163. plamen Zóna hoøení plynné nebo parní fáze hoølavé hmoty. Je charakteristický zejména vývinem tepla a emisí viditelného svìtla. V praxi se rozeznává plamen difúzní, kinetický, stabilní, nestabilní, horký, studený atd. Plamen difúzní je projevem hoøení v difúzní oblasti. Vnitøní vrstva je sloûená z plynù – par, které se tvoøí rozkladem nebo vypaøováním hoølavých hmot. V této vrstvièce probíhá tepelná degradace sloûitých molekul hoølavé hmoty na jednodušší. SBAHPAOP 1985, s. 244–245. GB P£OMIEÑ

261

p³onica

P£ONICA (scarlet fever, scarlatina) syn. szkarlatyna Ostra choroba zakaŸna, wywo³ana przez paciorkowca hemolizuj¹cego beta z grupy A, atakuj¹ca g³ównie dzieci, ale niekiedy i doros³ych. Proces chorobowy wywo³any jest zatruciem jadami paciorkowców i dzia³aniem alergizuj¹cym tych drobnoustrojów. Okres wylêgania 2–4 dni, niekiedy do 7 dni. Objawy: pocz¹tek ostry – gor¹czka 39–40°C, wymioty, bóle gard³a, czasem bóle brzucha, bóle g³owy, biegunka. Migda³ki i ³uki podniebienne silnie zaczerwienione i obrzêkniête, jêzyk ob³o¿ony, wêz³y ch³onne pod¿uchwowe powiêkszone. Po 12–36 godz. pojawia siê wysypka p³onicza: drobne, mocno czerwone („szkar³atne”) plamki, szczególnie obfite i niemal zlewaj¹ce siê ze sob¹ w najbardziej nagrzanych okolicach skóry (pachwiny, pachy, dó³ brzucha, poœladki). Wolny od wysypki jest tzw. trójk¹t Fi³atowa (miêdzy fa³dami policzkowymi i wokó³ ust). Wysypka znika zwykle po 2–3 dniach: pozostaje po niej otrêbowate ³uszczenie siê skóry. Charakterystyczne jest grube, wielop³atowe ³uszczenie siê skóry na d³oniach i stopach (3–4 tygodniu choroby). Jady paciorkowców mog¹ ju¿ na pocz¹tku choroby przejœciowo uszkodziæ miêsieñ sercowy. MEM2 1982. scarlatina syn. spála Infekèní onemocnìní zpùsobené streptokoky (skupiny A, s produkcí erytrogenního toxinu). Projevuje se horeèkou, angínou èi faryngitidou a vyráûkou. Exantém je makulární, rùûovì èervený, dobøe viditelný na bøiše èi po stranách hrudníku. Je pøerušován oblastmi neporušené kùûe, na dotyk bledne (bílý dermografismus), v koûních rýhách je tmavší. Kùûe po exantému má tendenci k deskvamaci.

p³uca

Jazyk je výraznì èervený. Inkubaèní doba je vìtšinou kolem 2–5 dnù. Nemoc vzniká nejèastìji v dìtském vìku. Léèí se antibiotiky, klasicky penicilinem, pøi alergii makrolidy. Nemocný bývá izolován. Pøi nedostateèné léèbì existuje riziko poststreptokokových komplikací. VLS 2009. JK (lungs) Parzyste narz¹dy znajduj¹ce siê w klatce piersiowej, w których nastepuje pobieranie tlenu z powietrza do krwi oraz wydalenie z krwi do powietrzu dwutlenku wêgla. P³uca zbudowane s¹ z bogato rozga³êzionego drzewa oskrzelowo-oskrzelikowego, pokrytego obfitym mi¹¿szem p³ucnym sk³adaj¹cym siê z pêcherzyków p³ucnych, naczyñ krwionoœnych i tkanki ³¹cznej. Ca³oœæ p³uc otoczona jest op³ucn¹. MEM2 1982. plíce Párový orgán uloûený v hrudní dutinì po obou stranách srdce a pokrytý poplicnicí. Je souèástí dýchacího ústrojí. Pravá plíce je tvoøena 3 laloky (horní, støední, dolní), levá plíce dvìma laloky (horní a dolní). Plíce jsou tvoøeny postupnì se vìtvícími prùduškami a prùdušinkami. Na konci vìtvení bronchiálního stromu jsou plicní sklípky (alveoly), alveoly patøící k jednomu respiraènímu bronchiolu tvoøí plicní acinus oddìlený vazivovým septem. V alveolech se uskuteèòuje výmìna plynù kyslíku a oxidu uhlièitého. Výmìna vzduchu mezi plícemi a okolím ventilace probíhá na podkladì tlakových rozdílù mezi vzduchem v plicích a okolním vzduchem. Pøi nádechu se èinností dýchacích svalù zvyšuje objem hrudníku a klesá tlak v plicích a rovnìû v pleurální dutinì. Vzniklý tlakový rozdíl umoûní proudìní vzduchu do plic. Naopak pøi výdechu se nádechem rozepjaté plíce samy smršÙují P£UCA

262

p³ytka hamuj¹ca

a vytlaèují vzduch ven; klidný výdech na rozdíl od nádechu nepotøebuje ûádnou další energii. Dùleûitou vlastností je poddajnost plic (compliance). VLS 2009. JK P£YN MÓZGOWO-RDZENIOWY (cerebrospinal fluid) P³yn wype³niaj¹cy jamê podpajêczynówkow¹ mózgowia i rdzenia krêgowego, komory mózgu oraz kana³ œrodkowy rdzenia. Wytwarzany przez sploty naczyniówkowe oraz komórki wyœció³ki komór. P³yn mózgowo-rdzeniowy znajduje siê w stanie ci¹g³ego ruchu (kr¹¿enia). G³ówn¹ rol¹ jest ochrona mózgu przed urazami mechanicznymi. Reguluje te¿ zmiany cisnienia wewn¹trzczaszkowego. MEM2 1982. mozkomíšní mok syn. cerebrospinální likvor Tekutina obklopující mozek a míchu. Je tvoøena specializovanými buòkami v mozkových komorách, cirkuluje v CNS (komorami a subarachnoidálním prostorem mezi mozkovými obaly) a je zpìtnì vstøebávána do krve. Vlastnosti mozkomíšního moku se mìní pøi rùzných nervových onemocnìních. Jeho odbìr k vyšetøení je moûný nabodnutím páteøního kanálu v bederní oblasti lumbální punkce. VLS 2009. JK P£YTKA HAMUJ¥CA (rope energy absorber) Absorber energii, element sprzêtu asekuracyjnego, umo¿liwia poch³anianie energii odpadniêcia dziêki sile tarcia, jakie powstaje podczas przesuwania siê liny przez otwory absorbera i elastyczne wyhamowanie ewentualnego lotu. Http 35. lanové brzdy Pomùcky schopné absorbovat èást pádové energie pøi zachycení pádu. Sniûuje se jimi náraz, a tím i zatíûení lezce a jisticí-

p³ytka przewodnicka

ho øetìzce, zvyšují tedy bezpeènost. HA 2010. JK (Gi Gi Kong, inf. magic plate) syn. Gi-gi, New Alp Przyrz¹d asekuracyjno-zjazdowy u¿ywany we wspinaczce, metalowa p³ytka z dwoma równoleg³ymi, pod³u¿nymi otworami na œrodku oraz co najmniej jednym okr¹g³ym na którymœ z jej koñców. Jest alternatyw¹ dla reverso lub asekuracji z pó³wyblinki. Mo¿e byæ u¿ywana jak p³ytka Stichta b¹dŸ do asekuracji z górnego stanowiska (jest wtedy przyrz¹dem samoblokuj¹cym). Pozwala na kontrolê dwóch lin niezale¿nie i jest du¿o l¿ejsza ni¿ inne przyrz¹dy o podobnym zastosowaniu. P³ytkê umieszcza siê w karabinku stanowiskowym, przek³adaj¹c go przez skrajny otwór. Linê przek³ada siê przez pod³u¿ny otwór i zabezpiecza karabinkiem. Http 235. jisticí destièka slang. Gi-gi Samoblokovací jisticí pomùcka, urèená pro jištìní druholezcù, a to jen do lehèích terénù. Jištìní s ní probíhá pouze staticky, dynamický reûim jištìní není moûný, takûe jistit s ní prvolezce nelze. Je tvoøena z jediného kusu kovového výlisku a k funkènosti je potøeba mít ještì karabinu, nejlépe oválnou („O”) s pojistkou zámku. Firma Kong ji vyrábí pod názvem Gi-gi, coû se také ujalo jako nejèastìjší pojmenování pro tento typ jisticí pomùcky. […] Jisticí destièka se dá pouûít jak pøi jištìní s jednoduchým lanem, tak i dvojpramenným (polovièní lano, dvojité lano – dvojèe). Lze s ní jistit jak jednoho druholezce, tak také, a to je nejvìtší pøínos, dva druholezce zároveò, kdy kaûdý z druholezcù je navázán na jednom prameni lana. Je tak ideální jisticí pomùckou pro tøíèlenné druûstvo. Dva druholezci tak mohou lézt zároveò, èímû se výraznì ušetP£YTKA PRZEWODNICKA

263

p³ytka Stichta

øí èas. Jištìní probíhá tak, ûe otvorem destièky se prostrèí ohyb lana a do vzniklého oka (lana) se cvakne karabina. Je nutné, aby ten pramen lana, který vede dolù k druholezci, byl veden v otvoru destièky jako ten horní. Pøi zatíûení se musí tento horní pramen lana pøitisknout na dolní pramen. Druholezec, který si odsedne, sám svou vlastní vahou zpùsobí zablokování lana v destièce. Jistiè na štandu tak nemusí permanentnì drûet „neaktivní” èást lana, jediné, co musí dìlat, je dobírat lano nahoru ve fázi, kdy druholezec leze nahoru. Jisticí destièka je svým tvarem dost podobná klasické Stichtovì brzdì. Http 165. JK P£YTKA STICHTA (Sticht plate) Przyrz¹d do asekuracji, element wyposa¿enia wspinaczkowego. Jest to p³aska okr¹g³a p³ytka z dwoma pod³u¿nymi otworami, wyposa¿ona (lub nie) w wytrzyma³¹ sprê¿ynê, która zapobiega klinowaniu siê liny w przyrz¹dzie. Posiada tak¿e wpinany w karabinek sznurek, zapobiegaj¹cy zbyt dalekiemu odsuniêciu siê przyrz¹du od asekuruj¹cego. Zaletami s¹: prostota konstrukcji, skutecznoœæ na linach o ró¿nej gruboœci, nieskrêcanie liny, mo¿liwoœæ zjazdu na podwójnej linie i trwa³oœæ. Wady to: obecnoœæ sznurka, który mo¿e zapl¹taæ siê w linê, oraz s³abe odprowadzanie ciep³a powstaj¹cego przy d³ugich i szybkich zjazdach. Http 235. stichtovky syn. kyblíky Výraz stichtovky pochází od první jisticí pomùcky této konstrukce, kterou byla Stichtova destièka (jejímû tvùrcem byl rakouský horolezec Franz Sticht). Ke své plné funkènosti potøebuje ještì mít k sobì karabinu, vhodná je karabina HMS nebo oválná „oèko” karabina, v obou pøípadech musejí mít karabiny pojistku zámku. Lano u tohoto typu jisticí pomùcky je

p³ywalnia

zasunuto do otvoru ohybem, skrz jehoû vrchol je procvaknuta karabina, která brání lanu opustit jisticí pomùcku. Pùvodní Stichtova destièka je však tvarovì velmi jednoduchá a má omezené moûnosti. Brzy se zaèalo s modifikací jejího tvaru, který se po èase ustálil na podobì krátké trubice s dvìma otvory, coû umoûòuje jistit i s dvoupramenným lanem. […] V Èechách se ustálilo také oznaèení kyblík. Základní tìlo kyblíku je u nejnovìjších typù speciálnì profilováno, èímû je dosaûeno moûnosti variabilnì mìnit velikost brzdného úèinku jisticí pomùcky. Nejèastìji se toho dosahuje konstrukcí rùznì vysokých stìn trubice a pak vytvarováním ûlábku pro lano do záøezu ve tvaru písmene „V”, které stlaèí volný konec lana, èímû se dosáhne vìtšího brzdného úèinku. HA 2010. JK P£YWALNIA (swimming pool) syn. basen kryty Obiekt kryty lub odkryty z wod¹ przep³ywow¹, przeznaczony do p³ywania lub k¹pieli, posiadaj¹cy co najmniej jedn¹ nieckê basenow¹ z trwa³ym brzegiem i dnem, wyposa¿ony w urz¹dzenia sanitarne, szatnie i natryski. Ustawa 2011/18.08. plavecký bazén Stavba, která zadrûuje pøivádìnou vodu a slouûí k rekreaènímu nebo sportovnímu plavání, potápìní, popøípadì i dalším hrám a cvièení ve vodì. Plavecký bazén mùûe být krytý se støechou nebo otevøený. Http 11. ST P£YWANIE NA BOKU (swimming on side) G³ównie stosowane przy holowaniu. Praca tylko jednym ramieniem, wykonuj¹c ruch zagarniêcia. Pracê wykonuje to ramiê, na którym boku siê p³ynie. Nogi wykonuj¹ ruch no¿ycowy w p³aszczyŸnie poziomej, równoleg³ej do powierzchni

264

p³ywanie w ubraniu

wody. Noga wysuwana do przodu ugina siê mocno w stawie biodrowym i kolanowym, a nastêpnie jest przyci¹gana do klatki piersiowej. Kolejn¹ faz¹ jest prostowanie stawu kolanowego i powrót nogi do pozycji wyjœciowej. Praca polega na energicznym prostowaniu nóg w poszczególnych stawach i skoordynowaniu pracy obu nóg. Ramiona pracuj¹ w tych samych fazach co nogi. Http 252. plavání na boku Zpùsob plavání uûívaný pøi záchranì tonoucích, pøi dopomoci unavenému plavci, pøi pøepravì pøedmìtù nad hladinou nebo taûení na hladinì. Plavec leûí na boku, dolní paûe je ve vzpaûení, horní v pøipaûení. Nohy jsou volnì nataûené. Pohyb zaèíná zábìrem dolní paûe pod tìlem. Následuje zábìr horní paûe pøed tìlem do pøipaûení, souèasnì se dolní paûe sune pod tìlem vpøed do své výchozí polohy. Zábìr nohou se provádí støihem, který probíhá v pøedozadní rovinì. Lehká 2007/2008. ST W P£ETWACH (swimming with fins) P³ywak, który podczas p³ywania u¿ywa p³etwy. plavání s ploutvemi Plavání s vyuûitím ploutví. ST P£YWANIE

(swimming with clothes on) P³ywanie w szatach wierzchnich. Ratownik decyduje siê na taki rodzaj p³ywania w sytuacji, gdy nie ma czasu na zdjêcie ubrania. Na d³u¿sz¹ metê p³ywanie takie jest mêcz¹ce. Stosuje siê je tylko w nag³ych wypadkach i na krótkim dystansie. plavání v šatech Podstatnì namáhavìjší a obtíûnìjší plavání zejména proto, ûe šaty omezují pohyb a hmotnost vodou nasáklých šatù je nìkolikanásobnì vìtší. Pøi plavání v šatech P£YWANIE W UBRANIU

p³ywanie w z³ej widocznoœci

265

volíme takový plavecký zpùsob, pøi kterém není tøeba vynoøovat paûe z vody, tzn. prsa, bok. Zábìry provádíme klidnì, kaûdý zbyteènì zrychlený pohyb je velmi unavující. Http 339. ST P£YWANIE

W

Z£EJ

WIDOCZNOŒCI

(swimming in poor visibility) P³ywanie w sytuacji, gdy zjawiska przyrodnicze ograniczaj¹ pole widzenia, np. mg³a, deszcz. plavání za sníûené viditelnosti Situace, která mùûe nastat i v práci zachránce (výpadek elektrického proudu – porucha nouzového osvìtlení). Sníûená viditelnost aû úplná tma je velice významným èinitelem, který mùûe ohrozit úspìšnost záchranné akce. Pøitom je to záleûitost pøeváûnì psychická, nikoli technická. Ve tmì a pøi sníûené viditelnosti se zdají být všechna „nebezpeèí” mnohem významnìjší a také moûnost ztráty orientace zvyšuje nejistotu a úzkost zachránce. Http 339. ST P£YWANIE

Z

OGRANICZON¥

WOŒCI¥ ODDYCHANIA

MO¯LI-

(swimming with

reduced breathing) Technika p³ywania stosowana w szkoleniu, podczas którego ratownik przenosi coœ w zêbach. plavání s omezeným dýcháním Plavec nemá moûnost plnohodnotnì dýchat. Je to napø. tím, ûe plavec pøenáší v zubech mìkký pøedmìt ve tvaru puku. Nejprve volíme úseky bez pøedchozí zátìûe. Dále pokraèujeme napø. 25 m plavání kraulem, na které bezprostøednì navazuje 25 m plavání prsa s omezeným dýcháním. Http 339. ST P£YWANIE Z OGRANICZONYM RUCHEM

(swimming with reduced arm or leg movement) Technika p³ywania, podczas której przyKOÑCZYN

podawanie wody na du¿e odleg³oœci

sz³y ratownik æwiczy oddzielnie poruszanie koñczynami. Ma to wielkie znaczenie dla psychiki ratownika. plavání s omezeným pohybem konèetin Tento zpùsob pohybu ve vodì patøí mezi velmi nároèné prvky pøípravy k záchranì tonoucích a je nutné, aby mu nejprve pøedcházela výuka plavání s omezeným pohybem konèetin oddìlenì. Cvièíme zásadnì ve dvojicích. Jeden provádí cvièení, druhý mu dopomáhá, pøípadnì jej zajišÙuje. Má velký význam i pro psychickou pøípravu zachránce. Plavat je moûné v poloze na prsou delfínovým vlnivým pohybem tìla nebo jen skrèováním a natahováním nohou v poloze na znaku. Http 339. ST (shoulder) Czêœæ drogi przyleg³a do jezdni, która mo¿e byæ przeznaczona do ruchu pieszych lub niektórych pojazdów, postoju pojazdów, jazdy wierzchem lub pêdzenia zwierz¹t. Ustawa 1997/20.06., dz. 1, art. 2, pkt 8. krajnice Èást povrchu pozemní komunikace leûící mezi okrajem pøilehlého jízdního pruhu a hranou koruny pozemní komunikace, skládá se zpravidla ze zpevnìné a nezpevnìné èásti. Zákon è. 101/2013, hl. 1, § 2, odst. v. JM-B POBOCZE

PODAWANIE WODY NA DU¯E ODLEG£OŒCI (long-distance water supply, water supply operation) syn. dowo¿enie wody, dostarczanie wody gaœniczej na du¿e odleg³oœci S³u¿¹ temu trzy podstawowe systemy podawania wody, a mianowicie: przepompowywanie, przet³aczanie i dowo¿enie. Czasem stosuje siê system czwarty: mieszany, który jest po³¹czeniem dwóch lub trzech systemów zasadniczych. Przepompowywanie polega na przekazywaniu wo-

podejrzany

dy od motopomp do zbiorników poœrednich. Tworzy siê wówczas rodzaj ³añcucha z³o¿onego ze zbiorników i pomp. Do tego celu mo¿na wykorzystywaæ zbiorniki pojazdów po¿arniczych lub zbiorniki przenoœne, sk³adane. Przet³aczanie organizuje siê przy wykorzystaniu tylko pomp, gdzie woda t³oczona jest z nasady t³ocznej pompy do nasady ssawnej kolejnej pompy. Dowo¿enie jest systemem najprostszym i najczêœciej stosowanym przez ochotnicze stra¿e po¿arne. Polega na dowo¿eniu wody od punktów czerpania wody do miejsca po¿aru przy wykorzystaniu zbiorników wodnych w samochodach po¿arniczych. Nale¿y jednak pamiêtaæ, ¿e sprawnoœæ dowo¿enia uzyskamy wówczas, gdy dowo¿ona woda zapewni ci¹g³oœæ zadañ gaœniczych. Http 330. dálková doprava vody cisternami Pøeprava vody na poûáøištì ze vzdáleného vodního zdroje pomocí cisternových automobilù. VSPO 1.2.27. GB (suspect) Osoba, co do której w toku œledztwa lub dochodzenia wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w zwi¹zku z przyst¹pieniem do przes³uchania w charakterze podejrzanego. Osoba taka uwa¿ana jest za oskar¿onego z chwil¹ wniesienia do s¹du akt oskar¿enia lub wniosku o warunkowe umorzenie postêpowania. Http 263. podezøelý Ten, vùèi komu jsou vykonávány provìøovací úkony pøed zahájením trestního stíhání. Jde o osobu podezøelou ze spáchání jiû zjištìného trestného èinu, ale orgány èinné v trestním øízení ještì nemají dostatek informací, které by odùvodnily zahájení trestního stíhání právì této osoby. Mùûe jít jak o zadrûenou osoPODEJRZANY

266

podpalenie

bu, tak všechny ostatní osoby, proti nimû svìdèí stopy trestného èinu i další podklady, které byly doposud shromáûdìny. Po podezøelém je zejména vyûadováno podání vysvìtlení, aû po zahájení trestního stíhání se oznaèuje jako obvinìný a je vyslýchán. Http 11. JM-B (hydraulic platform truck) Sk³adana konstrukcja z koszem ratowniczym, sk³adaj¹ca siê z jednego sztywnego lub teleskopowo wysuwanego elementu lub kilku takich elementów (podnoœnik hydrauliczny teleskopowy) lub z mechanizmu no¿ycowego (podnoœnik hydrauliczny no¿ycowy), ewentualnie z kombinacji tych elementów (podnoœnik hydrauliczny teleskopowo-no¿ycowy), z drabin¹ lub bez drabiny. Urz¹dzenie jest montowane obrotowo na podstawie. Http 235. vysokozdviûná plošina Poûární vozidlo schopné otáèet se o 360 °, jehoû nástavbu tvoøí hydraulicky ovládané kloubové rameno a na jehoû nejvyšším rameni je umístìn koš nebo plošina. VSPO 2.16. GB

PODNOŒNIK HYDRAULICZNY

PODPALENIE (arson, fire raising) Celowa dzia³alnoœæ cz³owieka zmierzaj¹ca do spowodowania po¿aru […]. Przyjmuje siê czêsto podzia³ motywów podpaleñ na nastêpuj¹ce grupy: motyw ekonomiczny, motyw erotyczny, motyw polityczny, motywy mieszane, zagro¿enie bezpieczeñstwa lub honoru, chêæ zatarcia œladów innych przestêpstw, stworzenie warunków do pope³nienia innego przestêpstwa, wyró¿nienie siê w akcji ratowniczej. MSP 1990, s. 165. ûháøství Zloèin, pøi kterém pachatel (ûháø) úmyslnì a vìdomì (pøímo nebo nepøímo) zaloûí poûár. Odlišuje se od neúmyslnì

podrêcznik SIRENE

zpùsobených poûárù z nedbalosti, samovolného vzplanutí, poûárù vzniklých napø. poruchou elektroinstalace nebo pøírodních poûárù zpùsobených bleskem […]. ¦háøství není ani zaloûení ohnì, který jeho pùvodce nedokáûe ovládnout (napø. pálení listí na zahradì). Http 11. GB PODRÊCZNIK SIRENE (SIRENE manual) Zbiór procedur opisuj¹cych szczegó³owe zasady wymiany informacji uzupe³niaj¹cych, okreœla ogólne procedury SIRENE, okreœla szczegó³owe procedury dla poszczególnych kategorii wpisów. Http 250. pøíruèka SIRENE Obsahuje pokyny pro provozovatele kanceláøí Sirene jednotlivých èlenských státù s podrobným popisem pravidel a postupù pro dvoustrannou nebo vícestrannou výmìnu doplòujících informací, jeû se vyûadují v pøípadì provádìní nìkterých ustanovení Úmluvy z roku 1990 k provedení Schengenské dohody ze dne 14. èervna 1985 o postupném odstraòování kontrol na spoleèných hranicích. Http 18. JM-B

(cranial basis) Tarasowato ukszta³towana powierzchnia kostna stanowi¹ca oparcie dla podstawy mózgu. Posiada trzy parzyste zag³êbienia, do³y czaszkowe, które odpowiadaj¹ kszta³tem podstawie mózgu. We wszystkich do³ach podstawy czaszki znajduj¹ siê parzyste szczeliny i otwory, przez które przechodz¹ nerwy czaszkowe lub naczynia krwionoœne. MEM2 1982. spodina lebeèní syn. baze lební Tvoøí ji spodní èásti kosti týlní (okcipitální), spánkové (temporální) a èelní (frontální) a mezi nimi leûící kost skalní (obsahující dutinky støedního a vnitøního ucha), klínová a èichová. VLS 2009. JK PODSTAWA CZASZKI

267

podstawowe zabiegi resuscytacyjne

PODSTAWOWE ZABIEGI RATUJ¥CE ¯Y-

(basic life support) Obejmuj¹ bezprzyrz¹dowe (za wyj¹tkiem œrodków ochrony osobistej) utrzymywanie dro¿noœci dróg oddechowych oraz podtrzymywanie oddychania i kr¹¿enia. WR 2010, s 78. základní podpora ûivota Úroveò zdravotní péèe, která se pouûívá pro pacienty se ûivot ohroûujícím onemocnìním nebo zranìním, neû je k dispozici kompletní zdravotnická péèe. Základní podporu ûivota mùûe provádìt školený zdravotnický personál, téû laici, kteøí dostali patøièný trénink. Základní podpora ûivota se obvykle pouûívá v pøednemocnièních podmínkách a dá se provádìt bez zdravotnického vybavení. Http 90. ST CIE

PODSTAWOWE

ZABIEGI

RESUSCYTA-

CYJNE (basic life support, BLS) syn. BLS Zespó³ czynnoœci obejmuj¹cy bezprzyrz¹dowe utrzymywanie dro¿noœci dróg oddechowych oraz podtrzymywanie oddychania i kr¹¿enia. Istot¹ podstawowych zabiegów resuscytacyjnych jest resuscytacja kr¹¿eniowo-oddechowa, czyli przywrócenie i utrzymanie przep³ywu krwi przez mózg i miêsieñ sercowy oraz przywrócenie czynnoœci w³asnego uk³adu kr¹¿enia. PZRuODoZADZ 2010, s. 2. BLS syn. resuscitace, oûivování, køíšení Soubor úkonù, provádìných v rámci první pomoci v pøípadì, ûe postiûená osoba je v bezvìdomí, nedýchá a má zastavenou srdeèní èinnost, nebo má pouze lapavé dechy. Cílem je obnovit základní ûivotní funkce, nebo alespoò zpomalit odumírání mozkových bunìk pøedlékaøským zásahem. Základní podpora ûivota, tj. základní resuscitace, je provádìná laikem. VLS 2009. JK

podstawowy sprzêt do nurkowania

PODSTAWOWY SPRZÊT DO NURKOWA-

(basic diving equipment) Sprzêt do nurkowania, okreœlany mianem sprzêtu ABC, w sk³ad którego wchodzi: maska, fajka oraz p³etwy. základní potápìèská výstroj Potápìèská výstroj se skládá z potápìèské masky, dýchací trubice a ploutví. ST NIA

PNEUMATYCZNA (lifting airbag) Pneumatyczne urz¹dzenie ratownicze wysoko- lub niskociœnieniowe, zbudowane z elastycznych komór wype³nionych powietrzem i po³¹czonych ze sob¹. Ciœnienie robocze w poduszkach wysokiego ciœnienia wynosi do 8 atm, si³a udŸwigu do 68 ton. Ciœnienie robocze w poduszkach niskiego ciœnienia wynosi 1 atm, si³a udŸwigu do 22,5 tony (zestaw poduszek). Http 13. zvedací vak Pogumovaný vyztuûený vak, který pøi naplnìní stlaèeným vzduchem se roztáhne a zdvihne nebo posune tìûké pøedmìty. VSPO 3.10.1. GB PODUSZKA

POWIETRZNA (lifting airbag) Rodzaj poduszki nape³nianej sprê¿onym powietrzem, wykorzystywanej do podnoszenia du¿ych ciê¿arów, dzia³aj¹cych na zasadzie lewarka. vzduchový polštáø Je to pomùcka slouûící k plavaní. Je to polštáø, který je naplnìn vzduchem a udrûuje plavce na pvrchu vody. ST PODUSZKA

(double figure 8) Wêze³ stosowany we wspinaczce m.in. do po³¹czenia liny asekuracyjnej i uprzê¿y wspinaczkowej. Stopniowo wypiera wêze³ skrajny tatrzañski z uwagi na ³atwoœæ kontroli poprawnoœci zawi¹zania podwójnej ósemki. Podczas odpadniêcia PODWÓJNA ÓSEMKA

268

pogoda

podwójna ósemka zaciska siê, nieznacznie zwiêkszaj¹c amortyzuj¹ce dzia³anie liny. Z tego powodu jej póŸniejsze rozwi¹zanie mo¿e wymagaæ u¿ycia du¿ej si³y. Podwójna ósemka jest równie¿ stosowana do ³¹czenia ze sob¹ dwóch lin o tej samej (lub bardzo zbli¿onej) œrednicy. W porównaniu do innych wêz³ów u¿ywanych w tym samym celu (kluczka, zderzakowy) jest ³atwiejsza do rozwi¹zania po obci¹¿eniu, jednak trudniej ni¿ kluczka przechodzi przez skalne krawêdzie przy œci¹ganiu liny. Http 235. dvojitá osmièková smyèka syn. dvojitý osmièkový uzel, dvojitá osmièka Výhodou je vzájemná nastavitelnost smyèek, vyuûívá se pro spojení vysoké statické a dynamické odolnosti doplnìné dalšími výhodami osmièkových uzlù (napø. symetrie a z ní vyplývající snadná vizuální kontrola uzlu v postupovém jištìní). Tato varianta je výhodná pøi kotvení do „Y” nebo pøi strojení vyvaûovacího (tzv. plovoucího) kotvení. HA 2010. JK PODWY¯SZONE CIŒNIENIE KRWI (raised blood pressure) Ciœnienie krwi, które przewy¿sza wartoœæ 140/90 mmHg. zvýšený krevní tlak Tlak krve v tepnách pøekraèuje hodnoty 140/90 mmHg. ST

(weather) Stan atmosfery w konkretnym miejscu i czasie. W szerszym ujêciu s¹ to warunki meteorologiczne na danym obszarze kuli ziemskiej. Ogó³ zjawisk pogodowych na danym obszarze w okresie wieloletnim (przynajmniej 30 lat) okreœlany jest jako klimat. Jej stan okreœlaj¹ sk³adniki pogody (czyli fizyczne w³aœciwoœci troposfery): temperatura powietrza, ciœnienie atmosferyczne, wilgotnoœæ, natê¿enie promieniowania s³onecznego (insolacja), prêdPOGODA

pogotowie ratunkowe

koœæ i kierunek wiatru, zachmurzenie i rodzaj chmur, opady i osady atmosferyczne – ich rodzaj i wielkoœæ, zjawiska atmosferyczne (np. burze), czasami podaje siê tak¿e stê¿enie alergenów w powietrzu. [...] Dane meteorologiczne zbierane s¹ przez stacje meteorologiczne. W Polsce sieæ tych stacji obs³ugiwana jest przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Http 235. poèasí syn. povìtøí, povìtrnost Okamûitý stav v ovzduší na urèitém místì. Je dáno stavem všech atmosférických jevù pozorovaných na urèitém místì a v urèitém krátkém èasovém úseku nebo okamûiku. Tento stav se popisuje souborem hodnot meteorologických prvkù, které byly namìøeny meteorologickými pøístroji nebo zjištìny pozorovatelem (napø. teplota vzduchu, stav oblaènosti, rychlost a smìr vìtru, déšÙ, snìûení apod.) Zmìny poèasí jsou zpùsobeny pøedevším zemskou rotací. Ohromné masy vzduchu a vody vlivem zemské rotace mají na severní polokouli tendenci pohybovat se ve smìru hodinových ruèièek. Na jiûní polokouli se tyto masy pohybují opaèným smìrem. Poèasí je jedineèným stavem atmosféry. Poèasí je obvykle chápáno jako stav troposféry, protoûe ta je èlovìku nejblíûe a bezprostøednì ho obklopuje. Obecný typ poèasí v oblasti se nazývá podnebí nebo klima. Poèasí se mùûe mìnit velmi rychle, zmìna klimatu je obvykle velmi pozvolná. Kromì poèasí se také pouûívá, resp. pouûívalo, termínu povìtøí èi povìtrnost. Oba termíny jsou však zastaralé a mohou mít také jiný význam. Velká pozornost je vìnována pøedpovìdi poèasí, protoûe poèasí ovlivòuje všechny lidské èinnosti. Poèasím se zabývá meteorologie, resp. fyzika atmosféry. Http 11. JK

269

pogotowie ratunkowe

POGOTOWIE RATUNKOWE (emergency medical services) Jedna z jednostek organizacyjnych w systemie opieki zdrowotnej, która œwiadczy us³ugi medyczne g³ównie poprzez niesienie pierwszej pomocy – w ramach ratownictwa medycznego, prowadzi ambulatoria oraz transport chorych. Pogotowie ratunkowe wchodzi w sk³ad systemu ratownictwa medycznego, którego integralnymi jednostkami s¹: a) szpitalne oddzia³y ratunkowe, b) zespo³y ratownictwa medycznego, c) lotnicze pogotowie ratunkowe. Zespo³y ratownictwa medycznego dysponowane s¹ przez dyspozytora medycznego i oczekuj¹ na wezwania do zdarzeñ medycznych kierowane na numer alarmowy 999 lub 112. Jednostki systemu Pañstwowe Ratownictwo Medyczne – zespo³y ratownictwa medycznego (zespo³y specjalistyczne, zespo³y podstawowe) udzielaj¹ œwiadczeñ zdrowotnych w stanie nag³ego zagro¿enia zdrowotnego. Cz³onkowie zespo³ów ratownictwa medycznego – lekarz systemu, pielêgniarka systemu, ratownik medyczny podejmuj¹ w warunkach pozaszpitalnych medyczne czynnoœci ratunkowe, nastêpnie transportuj¹ pacjenta w stanie nag³ego zagro¿enia zdrowotnego do najbli¿szego, pod wzglêdem czasu dotarcia, szpitalnego oddzia³u ratunkowego lub do szpitala wskazanego przez dyspozytora medycznego lub lekarza koordynatora ratownictwa medycznego. Http 235, http 367. zdravotnická záchranná sluûba syn. ZZS Sluûba, která zajišÙuje odbornou pøednemocnièní neodkladnou péèi, coû je definováno jako péèe o postiûené na místì jejich úrazu nebo náhlého onemocnìní, v prùbìhu jejich transportu k dalšímu odbornému ošetøení a pøi jejich pøedání

pogórze

do zdravotnického zaøízení. Tísòová linka ZZS má v Èesku èíslo 155. Pøednemocnièní neodkladnou péèi zajišÙují výjezdové skupiny: a) rychlá zdravotnická pomoc (RZP), v níû je nejménì dvouèlenná posádka ve sloûení øidiè-záchranáø a zdravotnický záchranáø, b) rychlá lékaøská pomoc (RLP), s nejménì tøíèlennou posádkou ve sloûení øidiè-záchranáø, zdravotnický záchranáø a lékaø (min. 1 atestace v oboru chirurgie, vnitøní lékaøství, všeobecné lékaøství, anesteziologie a resuscitace nebo pediatrie, avšak nejvhodnìjší je atestace v oboru urgentní medicína), c) rychlá lékaøská pomoc v systému Rendez-Vous (RV) s nejménì dvouèlennou posádkou ve sloûení øidiè-záchranáø a lékaø, která pracuje nejèastìji v souèinnosti s výjezdovými skupinami rychlé zdravotnické pomoci ve víceúrovòovém setkávacím systému, d) letecká záchranná sluûba (LZS), v níû je zdravotnická èást osádky nejménì dvouèlenná ve sloûení zdravotnický záchranáø a lékaø. Rozhodnutí o vyslání jednotlivých výjezdových skupin je výhradnì v kompetenci operátora. V pøípadech, kdy reálnì hrozí nebo došlo k selhání základních ûivotních funkcí (dýchání, krevní obìh, vìdomí), je na místo události vysílána posádka RLP nebo LZS. V ostatních pøípadech mùûe být pacient kvalifikovanì ošetøen posádkou RZP. Http 11. MB (foothills) Teren górzysty lub pagórkowaty, porozcinany dolinami rzecznymi, czasami o wierzchowinie znajduj¹cej siê na jednym poziomie. Mo¿e ona byæ szcz¹tkiem dawnej powierzchni zrównanej przez denudacjê. Pogórze mo¿e byæ poroœniête przez roœlinnoœæ piêtra pogórza lub regla dolnego. W wiêkszoœci niegdyœ ros³y na pogórzu lasy liœciaste, ale w wyniku wieloPOGÓRZE

270

pojazd silnikowy

wiekowej dzia³alnoœci czowieka zosta³y one w du¿ej czêœci wyciête. Dzisiaj znajduj¹ siê tu g³ównie pola uprawne, pastwiska, sady, chocia¿ niektóre pogórza s¹ silnie zalesione. Http 235. hornatina Geomorfologická jednotka charakterizovaná jako území nebo typ georeliéfu se znaènou výškovou (vertikální) èlenitostí (v rozsahu od 300 do 600 m). Ménì èlenitý typ je vrchovina, více èlenitá je velehornatina. Hornatiny mají výrazné úpatí vùèi sousedním terénním tvarùm. Jsou rozlišovány plochá hornatina (s výškovou èlenitostí 300–450 m) a èlenitá hornatina (450–600 m). V Èesku hornatiny zaujímají èást povrchu od 900 do 1600 m. Http 11. JK (borderland) Obszar po³o¿ony blisko granicy oddzielaj¹cej terytoria ró¿ni¹ce siê pod pewnymi cechami. Najczêœciej chodzi tu o granice pañstwowe. Na obszarach pogranicza obserwuje siê przemieszanie pewnych cech z obu s¹siaduj¹cych ze sob¹ obszarów. Http 235. pohranièí syn. pohranièní území, pohranièní oblast Území nacházející se podél nebo blíûe státních hranic. Pohranièí nezahrnuje území sousedního státu. Pøíhranièí je oblast leûící pøi hranici se sousedním státem a zahrnuje i pohranièní území sousedního státu. Pøíhranièní okrajové území je oblast územnì blízká hranièní linii (lineární oddìlení dvou státních územních celkù). Definice této oblasti závisí nejen na specifiènosti místních podmínek, ale také na rùzných historických obdobích. A proto kaûdé pohranièí lze definovat individuálnì. Http 11. MB POGRANICZE

(motor vehicle) Pojazd wyposa¿ony w silnik, z wyj¹tPOJAZD SILNIKOWY

pojedyncza ³ódŸ

kiem motoroweru i pojazdu szynowego. Ustawa 1997/20.06., dz.1, art. 2, pkt 32. motorové vozidlo Nekolejové vozidlo pohánìné vlastní pohonnou jednotkou a trolejbus. Zákon è. 13/1997, r. 1, § 2, pkt g. JM-B (singl kanoe) £ódŸ przeznaczona do transportu dla jednej osoby. jednomístná loï slang. singl, singlovka Loï urèená jen pro jednu osobu, napø. jednomístný kajak. Http 311. ST POJEDYNCZA £ÓD

(blank cap) Sprzêt po¿arniczy s³u¿¹cy do szczelnego zakrywania nasad sprzêtu po¿arniczego (motopompy, hydranty zewnêtrzne itp.). W zale¿noœci od œrednicy wewnêtrznej w mm wyró¿niamy wielkoœci: 25 (D), 52 (C), 75 (B), 110 (A). MSP 1990, s. 166. víèko pùlspojky Uzávìr kryjící odtokový, pøítokový a sací otvor, nejsou-li pouûívány. VSPO 3.4.1. GB POKRYWA NASADY

(police) ¿arg. firma Umundurowana i uzbrojona formacja s³u¿¹ca spo³eczeñstwu i przeznaczona do ochrony bezpieczeñstwa ludzi oraz do utrzymywania bezpieczeñstwa i porz¹dku publicznego. Ustawa 1990/6.04., r. 1, art. 1, pkt 1. policie 1. Jednotný ozbrojený bezpeènostní sbor. Zákon è. 273/2008, cz. 1, r. I, § 1. 2. Represivní sloûka státu urèená k udrûování poøádku uvnitø státu a jeho vnitøní bezpeènosti (na rozdíl od armády, která chrání pøed vnìjším nepøítelem), k ochranì práv, majetku a bezpeènosti obèanù a ke stíhání pachatelù trestné èinnosti. V nedemokratických zemích bývá zneuûívána k potlaèování a kriminalizování politických odpùrcù tìch, kteøí jsou zrov-

POLICJA

271

Policja polska

na u moci. Policie rùzných státù spolupracují na dopadení nebezpeèných kriminálních ûivlù, operujících na území více státù. Http 11. JM-B POLICJA POLSKA (Polish police) Scentralizowana, uzbrojona i jednolicie umundurowana formacja. Nad bezpieczeñstwem ludzi oraz utrzymaniem porz¹dku publicznego czuwa blisko 100 000 policjantów wspieranych przez prawie 25 000 pracowników cywilnych.Na czele Policji stoi komendant g³ówny, któremu podlega komendant sto³eczny i 16 komendantów wojewódzkich, nadzoruj¹cych komendantów miejskich i powiatowych, którzy odpowiadaj¹ za pracê policjantów w komisariatach. Wspó³czesn¹ polsk¹ Policjê tworz¹ funkcjonariusze zatrudnieni w s³u¿bach: kryminalnej, prewencyjnej oraz wspomagaj¹cej dzia³alnoœæ Policji w zakresie organizacyjnym, logistycznym i technicznym. Http 183. Policie Èeské republiky Jednotný ozbrojený bezpeènostní sbor zøízený zákonem Èeské národní rady ze dne 21. èervna 1991. Slouûí veøejnosti. Jejím úkolem je chránit bezpeènost osob a majetku, chránit veøejný poøádek a pøedcházet trestné èinnosti. Plní rovnìû úkoly podle trestního øádu a další úkoly na úseku vnitøního poøádku a bezpeènosti svìøené jí zákony, pøedpisy Evropských spoleèenství a mezinárodními smlouvami, které jsou souèástí právního øádu Èeské republiky. Policie Èeské republiky je podøízena ministerstvu vnitra. Tvoøí ji policejní prezidium, útvary s celostátní pùsobností, krajská øeditelství policie a útvary zøízené v rámci krajských øeditelství. Zákon zøizuje 14 krajských øeditelství policie. Jejich územní obvody se shodují s územními obvody 14 krajù Èeské republiky. Http 244. JM-B

policjant

(policeman/policewoman, police officer) ¿arg. glina, gliniarz, pies Funkcjonariusz pañstwowy zatrudniony w policji. Heb-Mad 2004. policista slang. policajt, polda Pøíslušník Policie Èeské republiky. Http 245. JM-B POLICJANT

POLSKA SIEÆ RADARÓW METEOROLOGICZNYCH POLRAD (Polish Network of Weather Radars) Polska sieæ radarów meteorologicznych, naziemnych urz¹dzeñ teledetekcyjnych dokonuj¹cych monitoringu struktury oraz przemieszczania siê obiektów meteorologicznych w troposferze w zasiêgu kilkuset kilometrów (w tym opadu na powierzchniê ziemi). Pomiary te stanowi¹ wa¿ne Ÿród³o danych wejœciowych do numerycznych modeli meteorologicznych i hydrologicznych. Obejmuje zasiêgiem oko³o 80% powierzchni Polski, czyli 250 km wokó³ stacji w przypadku chmur i opadów, a oko³o 50% w przypadku wiatrów. Http 2, http 235. Radarová síÙ CZRAD Radarová síÙ, kterou provozuje Èeský hydrometeorologický ústav, který provozuje 2 meteorologické radary. Ve støedních Èechách je radar umístìn v lokalitì Brdy, v nadmoøské výšce 860 m; je v provozu od roku 2000. Sleduje prostor v max. vzdálenosti 256 km a výšce do 14 km, tedy celé Èechy, západní Moravu a pøesahuje nad území sousedních státù. Na støední Moravì je radar umístìn v lokalitì Skalky u Protivanova v nadmoøské výšce 730 m; je v provozu od roku 1995. Sleduje prostor v maximální vzdálenosti 260 km a výšce do 14 km, tedy celou Moravu, Slezsko a kromì západu i celé Èechy s pøesahem nad území sousedních státù. Http 238. JM-B

272

Polskie Biuro SIRENE

POLSKIE BIURO SIRENE (Supplementary Information REquest at the National Entries) Organ, powo³any na podstawie art. 108 Konwencji Wykonawczej do Uk³adu z Schengen (KWS) przez ka¿de pañstwo korzystaj¹ce z Systemu Informacyjnego Schengen (SIS). Zgodnie z art. 108 ust. 2 KWS jest jedynym organem uprawnionym do wprowadzania danych do SIS. Do jego zadañ nale¿y przekazywanie informacji o wpisach wprowadzonych do SIS, s³u¿enie jako punkt ³¹cznikowy pomiêdzy s³u¿bami krajowymi oraz organami miêdzynarodowymi odpowiedzialnymi za bezpieczeñstwo publiczne (np. Interpolem) oraz koordynacja dzia³añ w przypadku trafienia w SIS. Polskie biuro SIRENE dzia³a od wrzeœnia 2007 r. Http 235. Národní centrála SIRENE syn. NC SIRENE Souèást Úøadu sluûby kriminální policie a vyšetøování Policejního prezidia ÈR spolu s Národní jednotkou Europolu a Národní ústøednou Interpolu. Stejnì jako v ostatních èlenských státech schengenského prostoru je národním ústøedním bodem pro výkonnou schengenskou spolupráci a pøedevším pro pátrání cestou Schengenského informaèního systému (SIS). Je partnerským pracovištìm pro ostatní SIRENE v èlenských státech EU (a navíc v Norsku, na Islandu a i ve Švýcarsku). Plní úkoly ústøedního místa Èeské republiky pro pøeshranièní sledování, pronásledování a Evropský zatýkací rozkaz. NC SIRENE zajišÙuje nepøetrûitou sluûbu a je tak neustále k dispozici pro potøeby pøedevším orgánù èinných v trestních øízeních. NC SIRENE není dostupná pøímo pro obèany – jakékoliv poûadavky je tøeba vûdy realizovat cestou místnì

polskie tablice rejestracyjne

pøíslušného útvaru Policie ÈR nebo jiných státních orgánù (napø. vyhlášení pátrání po odcizeném vozidle nebo pohøešovaném rodinném pøíslušníkovi). Http 241, http 243. JM-B POLSKIE

TABLICE

REJESTRACYJNE

(vehicle registration plates in Poland) ¿arg. tablice rejestracyjne Jest to tablica zawieraj¹ca unikatowy numer (kombinacjê liter i cyfr), umo¿liwiaj¹cy identyfikacjê ka¿dego pojazdu. Tablice rejestracyjne ze wzglêdu na swoje przeznaczenie dziel¹ siê na: a) zwyczajne – do oznaczania wszystkich pojazdów, […], b) indywidualne – do oznaczania pojazdów samochodowych, c) zabytkowe – do oznaczania pojazdów zabytkowych, d) tymczasowe – do oznaczania pojazdów czasowo zarejestrowanych, e) tymczasowe badawcze – do oznaczania pojazdów czasowo zarejestrowanych do przeprowadzenia badañ homologacyjnych lub badañ pojazdów, ich wyposa¿enia lub czêœci przez jednostkê badawcz¹ producenta, f) dyplomatyczne – do oznaczania pojazdów nale¿¹cych do przedstawicielstw dyplomatycznych, urzêdów konsularnych i misji specjalnych pañstw obcych oraz organizacji miêdzynarodowych, a tak¿e ich personelu. Na tablicy zwyczajnej jest wyt³oczony numer rejestracyjny barwy czarnej na bia³ym tle, sk³adaj¹cy siê z wyró¿nika wojewodztwa, wyró¿nika powiatu i wyró¿nika pojazdu. […] Ka¿da tablica posiada dodatkowo na niebieskim tle symbol barw Rzeczypospolitej Polskiej i litery „PL” barwy bia³ej. Wymóg ten nie dotyczy tablic (tablicy) dyplomatycznych. MI 2002, rozdz. 3, § 16, 17, 18 i 19, http 235.

273

pomoc humanitarna

státní poznávací znaèky motorových vozidel v Èeské republice syn. SPZ Státní poznávací znaèky vydávané podle zákona è. 56/2001 Sb., o podmínkách provozu vozidel na pozemních komunikacích […], úèinného od 1. èervence 2001, a jejich podoba je pøedepsaná vyhláškou è. 243/2001 Sb., o registraci vozidel, úèinnou dnem vyhlášení (17. èervence 2001) – oba pøedpisy byly poté nìkolikrát novelizovány. Souèasnì na starších vozidlech zùstávají i státní poznávací znaèky pùvodního èeskoslovenského provedení a obsahu. [...] Tabulka se státní poznávací znaèkou je povinnì umístìna na kaûdém silnièním motorovém vozidle a jeho pøípojném vozidle, nejèastìji ve formì bílé obdélníkové destièky s èernými písmeny a èísly. Pro cesty do zahranièí se pouûívají navíc ještì tzv. rozlišovací znaèky státu neboli mezinárodní poznávací znaèky (MPZ). Http 11. JM-B POMOC HUMANITARNA

(humanitarian

aid) Ratowanie i ochrona ¿ycia w czasie klêsk i katastrof spowodowanych warunkami naturalnymi lub wywo³anych dzia³alnoœci¹ cz³owieka, a tak¿e: udzielanie koniecznej pomocy i wsparcia ludziom nara¿onym na d³ugotrwa³e kryzysy oraz pomoc w tzw. „zapomnianych kryzysach”; przeprowadzanie krótkoterminowych prac zwi¹zanych z odbudow¹ i rekonstrukcj¹, szczególnie w zakresie infrastruktury i sprzêtu, w œcis³ej wspó³pracy z instytucjami lokalnymi, bior¹c pod uwagê, o ile to mo¿liwe, d³ugoterminowe cele rozwoju; pokonywanie trudnoœci zwi¹zanych z konsekwencjami migracji ludnoœci (uchodŸcy, przesiedleñcy i repatrianci), spowodowanymi przez klêski ¿ywio³owe lub kata-

pomoc materialna

strofy wywo³ane dzia³alnoœci¹ cz³owieka; dzia³ania na rzecz zapobiegania katastrofom oraz ograniczania ich skutków. Https 9. humanitární pomoc Èinnost vládních i nevládních orgánù a organizací, dobroèinných spolkù a jednotlivcù konaná ve prospìch obyvatelstva urèitého regionu postiûeného krizovou situací. V mezinárodní mìøítku pak i pomoc obyvatelstvu regionù na území jiného státu, strádajícího v dùsledku vnitøních èi mezinárodních konfliktù. TSPzOKRaPOS 2009. JM-B (material aid) Pomoc o charakterze materialnym dotycz¹ca dostarczenia ró¿nego rodzaju potrzebnych przedmiotów, ¿ywnoœci lub œrodków finansowych, które w danym momencie s¹ potrzebne osobie, której udzielana jest pomoc. Pomoc œwiadczy tak¿e pañstwo (organy administracji rz¹dowej i samorz¹dowej wspó³pracuj¹ z organizacjami pozarz¹dowymi) w ramach tak zwanej pomocy spo³ecznej. Pomoc spo³eczna ma nie tylko na celu pomoc osobom i ich rodzinom w pokonywaniu trudnych sytuacji ¿yciowych, ale tak¿e doprowadzenie do ich usamodzielnienia. System pomocy spo³ecznej obejmuje pomoc w instytucjach opiekuñczych (placówki ca³odobowe), pomoc œrodowiskow¹ (placówki dziennego pobytu), pomoc pieniê¿n¹, us³ugow¹ i rzeczow¹ œwiadczon¹ przez oœrodki pomocy spo³ecznej. Pomoc materialna mo¿e byæ tak¿e udzielana przez osoby prywatne z w³asnych œrodków lub w wyniku przeprowadzonej zbiórki. Http 120. vìcná pomoc Poskytnutí vìcných prostøedkù pøi provádìní záchranných a likvidaèních prací a pøi cvièení na výzvu velitele zásahu, hejtmaPOMOC MATERIALNA

274

pompa infuzyjna

na kraje nebo starosty obce. Vìcnou pomocí se rozumí téû pomoc poskytnutá dobrovolnì bez výzvy, ale se souhlasem nebo s vìdomím velitele zásahu, hejtmana kraje nebo starosty obce. Zákon è. 239/2000, TSPzOKØaPOS 2009. JM-B POMPA G£ÊBINOWA (submersible pump) Pompa odœrodkowa osadzona na wspólnym wale z silnikiem elektrycznym w szczelnej obudowie. Opuszczona na znaczn¹ g³êbokoœæ s³u¿y do wypompowywania wody lub innej cieczy. MSP 1990, 167. ponorné èerpadlo Elektrické èerpadlo pøedurèené pro práci pod vodou, pøednostnì uûívané pro èerpání vody ze sklepù, kanálù, odvodòovacích jímek atd. VSPO 3.4.5. GB

(infusion pump) Przyrz¹d medyczny stosowany do ci¹g³ego lub cyklicznego, dok³adnego dawkowania zadanego leku. Pompa ta zbudowana jest z korpusu wraz z uk³adem elektronicznym, wyœwietlaczem i szeregiem przycisków, specjalnej „strzykawki” oraz t³oka wraz z si³ownikiem, umo¿liwiaj¹cym mechaniczne przesuwanie t³oka w „strzykawce”. Pompê infuzyjn¹ stosuje siê przede wszystkim na oddzia³ach intensywnej terapii medycznej (rzadziej na bloku operacyjnym i w karetkach reanimacyjnych), gdzie zachodzi potrzeba ³atwego, dok³adnego dawkowania leku. Http 235. infuzní pumpa Pumpa umoûòující pøesné dávkování infuze. Je to pøístroj (zdravotnický prostøedek) urèený k regulaci prùtokù kapalin do pacienta. Infuzní pumpa umoûòuje pøesné a bezpeèné dávkování léèiv. VLS 2009. JK POMPA INFUZYJNA

pompa pró¿niowa

POMPA PRÓ¯NIOWA (water pump primer) syn. ssawa, ekshaustor Urz¹dzenie zasysaj¹ce w pompach wirowych, wypompowuj¹ce powietrze z uk³adu pompy i wê¿owej linii ssawnej, umo¿liwiaj¹c tym samym pompie wirowej zassanie wody. Rodzaje pomp pró¿niowych: pompa strumieniowa, pompa pró¿niowa t³okowa, pompa pró¿niowa membranowa. vývìva èerpadla Mechanické zaøízení, které vytvoøením vakua vyvolá nasátí vody do èerpadla. VSPO 3.4.4. GB

(dinghy) £ódŸ o p³askim dnie i owalnym kszta³cie, zbudowana z elastycznego tworzywa sztucznego (pow³oka sk³ada siê z dwóch warstw tworzywa PVC oraz jednej elastycznego polyestru), z dmuchan¹ pod³og¹ oraz dwoma lub trzema siedziskami. Dziêki ma³emu zanurzeniu mo¿na nim p³ywaæ nawet po p³ytkich akwenach. Optymalne rozmiary pozwalaj¹ na ³atwe manewrowanie oraz zapewniaj¹ bardzo du¿¹ stabilnoœæ na wodzie. raft Ploché široké gumové nafukovací plavidlo pouûívané pøedevším pro expedièní a komerèní vodáctví, resp. rafting. Obvykle je 4–6místné. Pro pohon se pouûívají pádla. Pouûívá se pøi sjíûdìní divokých øek, pro coû je pøedurèeno pøedevším pro svoji stabilitu, která je dána pøíèným profilem lodi. Sportovní odvìtví, které se zabývá sjíûdìním divokých vod na raftu, se nazývá rafting, v tomto vodáckém odvìtví se bìûnì poøádají i mistrovství Evropy a svìta. Stabilita raftu je však èasto pøeceòována a zejména zaèáteèníci trpí mylnou pøedstavou, ûe èlun je naprosto bezpeèný i na divoké vodì vysoké obtíûnosti. Právì zde však dochází k tìûkým úraPONTON

275

pora¿enie piorunem

zùm a utonutím, jednak pro moment pøekvapení pøi pøevrácení, a jednak pro nastalou nepøehlednost situace, kdy se ve vodì (obvykle velmi studené) ocitne víc osob najednou. Http 11. ST (palsysis) syn. bezw³ad, parali¿ ¿arg. niedow³ad Ca³kowita utrata si³y i zdolnoœci ruchowej miêœni, grup miêœniowych, koñczyn b¹dŸ wiêkszych czêœci cia³a. MEM2 1982. ochrnutí syn. plegie, paréza, paralýza Obrna z nejrùznìjších pøíèin (onemocnìní mozku, míchy, nervù, svalù). Úplná neschopnost aktivního volního pohybu. VLS 2009. JK

PORA¯ENIE

BELLA (Bell’s palsy) Idiomatyczna mononeuropatia VII nerwu czaszkowego, kiedy wystêpuje niedow³ad miêœni twarzy po stronie zajêtego nerwu. Chory nie mo¿e po tej stronie zmarszczyæ czo³a ani zamkn¹æ oka. Fa³d nosowo-wargowy jest wyg³adzony, a k¹cik ust opadniêty. Plantz-Wip 2010. Bellùv pøíznak Pøíznak periferní léze lícního nervu (nervus facialis). Víèko nelze dovøít, ústní koutek je pokleslý a bez pohybù. VLS 2009. JK

PORA¯ENIE

(lightning strike) Osoby pora¿one ratuje siê przede wszystkim stosuj¹c sztuczne oddychanie i masa¿ serca. W razie wyst¹pienia oparzeñ, obowi¹zuje na³o¿enie ja³owego opatrunku. MEM2 1982. zasaûení bleskem Typ poranìní elektrickým proudem, je odlišné od úrazu bìûným elektrickým proudem. Mùûe být pøímý nebo zprostøedkovaný pøes jiné vodièe, déšÙ, vlhkou pùdu atd. Pøi zasaûení je dobré dodrûet následující postup: pøi bezdeší umìlé dý-

PORA¯ENIE PIORUNEM

pora¿enie pr¹dem elektrycznym

chání, pøi nehmatném tepu nepøímá srdeèní masáû. Http 225. JK PORA¯ENIE PR¥DEM ELEKTRYCZNYM

(electrocution, electric shock) Zdarzenie polegaj¹ce na bezpoœrednim lub poœrednim oddzia³ywaniu pr¹du na cia³o cz³owieka, w wyniku którego dochodzi do wywo³ania zmian fizycznych. W takiej sytuacji nale¿y usun¹æ pora¿onego spod dzia³ania pr¹du elektrycznego. Nale¿y zastosowaæ specjalne œrodki ostro¿noœci. Pora¿onego nie mo¿na dotykaæ, bez w³aœciwego zabezpieczenia, dopóki styka siê on z przewodem pod napiêciem. Pr¹d nale¿y natychmiast wy³¹czyæ. Po od³¹czeniu pora¿onego od Ÿród³a pr¹du podejmuje siê pierwsz¹ pomoc, polegaj¹c¹ na masa¿u serca w przypadku zatrzymania akcji serca i sztucznym oddychaniu przy bezdechu. MEM2 1982. úraz elektrickým proudem Náhlá událost pùsobící na organizmus pøes elektrický proud. Poškození se projeví rùzným stupnìm bezvìdomí, køeèemi, hluchotou, slepotou, poruchami hybnosti nebo èití. Pokud dojde k zástavì dýchání a obìhu, je nutné zahájit oûivování s co nejmenší èasovou prodlevou. Zásadním úkolem je pøerušit kontakt mezi postiûeným a zdrojem elektrického proudu. V pøípadì úrazu vysokým napìtím je nutno vyèkat v bezpeèné vzdálenosti tak dlouho, dokud není vypnut celý obvod. Za bezpeènou vzdálenost povaûujeme alespoò 10 m. Po vyproštìní zahájíme neodkladnì oûivování. Prvotní je umìlé dýchání, které by mìlo být provádìno jiû bìhem vyprošÙování (transportu postiûeného se stoûáru vysokého napìtí). Http 225. JK PORONIENIE (miscarriage, abortion) syn. abortus Przedwczesne wydalenie p³odu w pier-

276

porz¹dek prawny

wszych 16 tygodniach trwania ci¹¿y. Poronienie bywa samoistne, z przyczyn naturalnych lub prowokowane, œwiadomie wywo³ane (przerywanie ci¹¿y). MEM2 1982. potrat Umìlé pøerušení tìhotenství provedené podle zákona 66/1986 Sb. a dále pøedèasnì a samovolnì ukonèená tìhotenství, kdy plod nemùûe být povaûován za dítì, jde-li o mrtvì narozený plod mladší neû 28 týdnù tìhotenství, popø. o hmotnosti menší neû 1000 gramù, pokud nelze urèit délku trvání tìhotenství. Registrací, kvantifikací a hodnocením výskytu potratù se zabývá statistika potratovosti. VLS 2009. JK PORÓD (childbirth, delivery, labour) Wydalenie p³odu, b³on p³odowych i ³o¿yska z macicy poprzez kana³ rodny na zewn¹trz. Normalny poród u cz³owieka odbywa siê miêdzy 38 a 42 tygodniem ci¹¿y. MEM2 1982. porod Dìj, pøi nìmû plod opouští spolu s placentou a plodovými obaly organismus matky. Z epidemiologického hlediska se za porod povaûuje ukonèení tìhotenství po 36 týdnech trvání bez ohledu na stav plodu dítìte. VLS 2009. JK PORZ¥DEK PRAWNY (law and order, domestic law, national law, legal order) Wyznaczony przez obowi¹zuj¹ce normy prawne (system prawa) uk³ad organów i instytucji oraz procedur dotycz¹cych rozstrzygania okreœlonych spraw wp³ywaj¹cy na zachowania podmiotów prawa wzglêdem siebie. Cechuje go wysoki stopieñ sformalizowania, wynikaj¹cy z du¿ej z³o¿onoœci i szczegó³owoœci regulacji dotycz¹cych budowy struktur organizacyjnych pañstwa oraz praw i obowi¹zków podmiotów prawa. Http 235.

porz¹dek publiczny

právní øád Souhrn všech právních pøedpisù urèitého státu. Je uspoøádán stupòovitì podle dùleûitosti èili právní síly pøedpisù. Právní síla vyplývá z toho, který státní orgán pøedpis vydal a jak se pøedpis nazývá. Právní øád si lze pøedstavit jako pyramidu. Na jejím vrcholu je ústava, další ústavní zákony a pod nimi zákony a zákonná opatøení. To jsou pøedpisy zákonné (základní). Na nì navazují niûší pøedpisy podzákonné (provádìcí), které se nazývají naøízení vlády, vyhlášky ministerstev a pøedpisy niûších státních orgánù. Http 114. JM-B (public order) Stan polegaj¹cy na przestrzeganiu przez ludzi regu³ postêpowania (zasad, nakazów, zakazów), których nieprzestrzeganie w warunkach ¿ycia w danej zbiorowoœci (lokalnej, zawodowej) nara¿a³oby ich na konflikty i uci¹¿liwoœci. W w¹skim znaczeniu porz¹dek publiczny rozumie siê jako dostosowanie siê ludzi do ogólnie przyjêtego wzorca zachowañ w spo³ecznoœci w danych sytuacjach i miejscach – w miejscach publicznych, ogólnie dostêpnych. Przestrzeganie tych spo³ecznie usankcjonowanych norm jest niezbêdnym warunkiem koegzystencji ludzi w zorganizowanym spo³eczeñstwie. Http 197. veøejný poøádek Souhrn spoleèenských vztahù, které vznikají, rozvíjejí se a zanikají na místech veøejných a veøejnosti pøístupných. Jsou upraveny právními i neprávními normativními systémy a jejich zachování je významné pro zajištìní klidného a bezporuchového chodu spoleènosti. TSPzOKRaPOS 2009. JM-B PORZ¥DEK PUBLICZNY

277

postêpowanie administracyjne

POSTANOWIENIE (decision, prevision, resulotion, order) W obecnym systemie prawnym Rzeczypospolitej Polskiej orzeczenie s¹dowe lub decyzja administracyjna wydawana przez s¹d, Trybuna³ Stanu, Trybuna³ Konstytucyjny, prokuratora, komornika, organ administracji publicznej w sprawach dotycz¹cych poszczególnych kwestii wynikaj¹cych w toku konkretnego postêpowania (postêpowanie administracyjne, cywilne, karne) oraz Prezydenta RP, Marsza³ka Sejmu i Marsza³ka Senatu. Http 235. rozhodnutí Externí individuální právní akt, kterým se zakládají, mìní nebo ruší urèitá konkrétní práva a povinnosti adresáta tohoto aktu, pøípadnì se závaznì stanoví, zda jiû taková práva a povinnost existují èi nikoli. Rozhodnutí je vûdy výsledkem aplikace práva, a to buï v oblasti hmotnìprávní nebo procesní. Základními vlastnostmi rozhodnutí jsou jeho právní moc a vykonatelnost. Http 11. AZ

POSTÊPOWANIE

ADMINISTRACYJNE

(administrative procedure administrative proceedings) Uregulowany przez prawo administracyjne procesowe ci¹g czynnoœci podejmowanych przez uczestników tego postêpowania, zmierzaj¹cy do rozstrzygniêcia sprawy w formie decyzji administracyjnej, a tak¿e czynnoœci zmierzaj¹ce do weryfikacji tego rozstrzygniêcia. Mo¿na je te¿ okreœliæ jako dzia³ prawa reguluj¹cy tryb wydawania aktów administracyjnych oraz uprawnienia, jakie przys³uguj¹ adresatom w trakcie ich wydawania. LP 2001. správní øízení syn. správní proces Postup správního orgánu, jehoû úèelem je vydání rozhodnutí, jímû se v urèité vìci zakládají, mìní nebo ruší práva anebo

postêpowanie dowodowe

povinnosti jmenovitì urèené osoby nebo jímû se v urèité vìci prohlašuje, ûe taková osoba práva nebo povinnosti má, anebo nemá. Do správního øízení v širším slova smyslu je téû zahrnován postup smìøující k exekuci (nuceném výkonu) správního rozhodnutí, postup smìøující k vydání vyjádøení, osvìdèení nebo sdìlení, postup k uzavøení veøejnoprávních smluv a postup smìøující k vydání opatøení obecné povahy. Http 11. JM-B POSTÊPOWANIE DOWODOWE (evidentiary proceedings) Postêpowanie rozumiane dwojako: jako sam zespó³ czynnoœci dowodowych obejmuj¹cy poszukiwanie, gromadzenie, przeprowadzanie i utrwalanie dowodów albo jako zespó³ tych czynnoœci po³¹czony z ocen¹ zgromadzonych dowodów i ustalaniem faktów (stanu faktycznego sprawy). Jest czynnoœci¹ regulowan¹ przez prawo karne procesowe z zastrze¿eniem, ¿e poszukiwanie dowodów mo¿e odbywaæ siê tak¿e w drodze czynnoœci pozaprocesowych (np. operacyjnych). LP 2001. dokazování Jedna z nejdùleûitìjších souèástí procesního práva, pøi níû úèastníci øízení dokazují svá tvrzení pøedkládáním návrhù na provedení dùkazù. V obèanském soudním øízení mají všechny strany sporu dùkazní povinnost, musí tedy k prokázání svých ûalobních tvrzení navrhovat dùkazy (tzv. unést dùkazní bøemeno). O tom, které z nich se provedou, rozhoduje soud. […] V trestním øízení se dokazuje zejména to, zda se stal skutek, v nìmû je spatøován trestný èin, a zda jej spáchal obvinìný, pøípadnì z jakých pohnutek. Dokazují se také podstatné okolnosti, mající vliv na posouzení povahy a závaûnosti èinu, osobních pomìrù pachatele,

278

postêpowanie mandatowe

umoûòující stanovení následku a výše zpùsobené škody i bezdùvodného obohacení, a okolnosti, které vedly k trestné èinnosti nebo umoûnily její spáchání. Http 11. JM-B (criminal procedure) Przewidziane prawem zachowanie organów pañstwowych i pozosta³ych uczestników, zmierzaj¹ce do wykrycia i ustalenia czynu przestêpnego i jego sprawcy oraz do wymierzenia mu kary lub zastosowania innych œrodków albo – w razie stwierdzenia braku przestêpstwa, sprawstwa lub istnienia okolicznoœci wy³¹czaj¹cych odpowiedzialnoœæ – do uniewinnienia oskar¿onego. Http 49. trestní øízení Formalizovaný proces, pøi kterém orgány èinné v trestním øízení zjišÙují, zda se obvinìný dopustil trestného èinu, z nìhoû byl obvinìn, a ukládají mu za to trest. Zákonná úprava trestního øízení je obsaûena v trestním øádu. Http 34. JM-B

POSTÊPOWANIE KARNE

(fine proceedings) Najbardziej uproszczony tryb postêpowania w sprawach o wykroczenia, w których funkcjonariusze organów postêpowania mandatowego (Policja, funkcjonariusze np. Pañstwowej Inspekcji Handlowej, Inspekcja Ochrony Œrodowiska, Stra¿y Granicznej) za wykroczenie okreœlone w ustawie mog¹ nak³adaæ grzywnê w drodze mandatu karnego. [...] Postêpowanie mandatowe pozwala na za³atwienie sprawy „od rêki”. Charakteryzuje siê silnym oddzia³ywaniem wychowawczym, szybkoœci¹ i ekonomik¹ postêpowania, brakiem zasady skargowoœci, kontradyktoryjnoœci i rozdzia³u funkcji procesowych. [...] Jest postêpowaniem zastêpczym warunkowym, gdy¿ jego byt zale¿y POSTÊPOWANIE MANDATOWE

poszkodowany

od zgody sprawcy na przyjêcia mandatu karnego. LP 2001. blokové øízení Øízení, které umoûòuje vyøešit ménì závaûné dopravní pøestupky pøímo na místì. Výhodou blokového øízení jsou niûší sazby pokut, rychlé vyøízení vìci, ale i to, ûe se nehradí náklady øízení. V blokovém øízení nelze projednat závaûnìjší pøestupky, za které se ukládá sankce zákazu øízení. Takové pøestupky musí být projednány ve správním øízení. V blokovém øízení není moûné uloûit jinou sankci neû pokutu, jejíû výše je v pøípadì dopravních pøestupkù pøeváûnì fixní – zákon nestanovuje rozmezí, ve kterém se má výše pokuty pohybovat, ale urèuje pøesnou výši pokuty, která má být uloûena. Http 136. JM-B (aggrieved party, wronged party) 1. Uprawniony do dochodzenia odszkodowania. Osoba, która dozna³a uszkodzenia cia³a lub rozstroju zdrowia na skutek zdarzenia, za które odpowiedzialnoœæ ponosi inna osoba. KC, art. 444. 2. Osoba fizyczna, która bez w³asnej winy podczas dzia³añ ratowniczych w sytuacjach kryzysowych lub podczas katastrof naturalnych b¹dŸ awarii technicznych i w zwi¹zku z udzia³em w innych dzia³aniach dozna³a utraty zdrowia powoduj¹cej ca³kowit¹ niezdolnoœæ do pracy, jak równie¿ osoba fizyczna, osoba prawna, jednostka organizacyjna nie maj¹ca osobowoœci prawnej, która ponios³a szkodê na skutek zniszczenia, uszkodzenia zu¿ycia lub utraty mienia w wyniku tych dzia³añ. Nowak 2005. poškozený Kaûdý, komu bylo trestným èinem ublíûeno na zdraví, zpùsobena majetková, morální nebo jiná škoda. [...] Poškozený, POSZKODOWANY

279

potok

jemuû byla trestným èinem zpùsobena majetková škoda, mùûe v trestním øízení uplatòovat proti obvinìnému nárok na náhradu této škody. Http 102. JM-B (cross-border pursuit) Forma dzia³añ, których istot¹ jest uprawnienie funkcjonariuszy organów œcigania pañstw Obszaru Schengen do przekroczenia granicy pañstwowej, w celu kontynuowania dzia³añ poœcigowych za okreœlonymi osobami na terytorium innego pañstwa Schengen, z którym ich pañstwo posiada wspóln¹ granicê l¹dow¹. Safjañski 2007. pøeshranièní pronásledování syn. pøeshranièní stihání V souladu s podmínkami vyhlášené mezinárodní smlouvy, kterou je Èeská republika vázána, mohou pøíslušníci policejních orgánù pøi pronásledování vstoupit na území cizího státu a pokraèovat v pronásledování osoby i na území tohoto státu a stejnì tak orgány cizího státu mohou pøi pronásledování vstoupit na území Èeské republiky a pokraèovat zde v pronásledování osoby. Pøi provádìní tìchto úkonù na území Èeské republiky jsou orgány cizího státu vázány právním øádem Èeské republiky a pokyny policejního orgánu Èeské republiky. TØ, è. 4, hl. XXV, § 435. JM-B POŒCIG TRANSGRANICZNY

(stream) Niewielki ciek wodny o wartkim nurcie, p³yn¹cy w terenie o znacznych deniwelacjach. Jest wod¹ p³yn¹c¹, zwykle w korycie wyerodowanym w ska³ach. Charakteryzuj¹ go du¿e spadki zwierciad³a wody i burzliwy nurt. W Polsce potokami nazywane s¹ przewa¿nie cieki p³yn¹ce w górach i na wy¿ynach. Cech¹ potoków górskich s¹ spadki koryt od 5% do 30%, a potoków wysokogórskich nawet do 80% i wiêcej. Na wy¿ynach, potoki charaktePOTOK

powa¿na awaria

ryzuj¹ siê spadkami od 5% do 10%. Zlewnia potoku zwykle nie przekracza 100 km. Pod³o¿e w potokach wysokogórskich stanowi¹ lite ska³y, ni¿ej g³azy, nastêpnie kamienie przemieszane ze ¿wirem, a jeszcze ni¿ej ¿wir i wreszcie piasek i mu³. Http 235. potok Pøirozený vodní tok. Mívá menší délku, rozlohu povodí a prùtok neû øíèka nebo øeka. Obvykle teèe stále a plynule, ale mùûe se stát, ûe v letních mìsících vysychá. Místo, kde potok vyvìrá na povrch, se nazývá pramen. Potoky mohou tvoøit pøítoky øek nebo ústit v jezerech, moøích èi oceánech. Nemusí téct vûdy pouze po povrchu, ale mohou èást svého toku vést i pod zemí. Http 11. JM-B (major accident) 1. Zdarzenie, w szczególnoœci emisja, po¿ar lub eksplozja, powsta³e w trakcie procesu przemys³owego, magazynowania lub transportu, w których wystêpuje jedna lub wiêcej niebezpiecznych substancji, prowadz¹ce do natychmiastowego powstania zagro¿enia ¿ycia lub zdrowia ludzi lub œrodowiska lub powstania takiego zagro¿enia z opóŸnieniem. Ustawa 2001/27.04., http 4. 2. Niespodziewane (nieplanowane), nag³e zdarzenie (wydarzenie), które powoduje lub mo¿e (jest w stanie) spowodowaæ powa¿ne obra¿enia u ludzi lub powa¿ne uszkodzenia budynków, zak³adów, materia³ów lub powa¿ne zniszczenie œrodowiska (definicja Organizacji Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwoju). Http 4. 3. Niespodziewane, nag³e wydarzenie (zdarzenie), w³¹czaj¹c w to takie zdarzenia, jak powa¿na (du¿a) emisja (uwolnienie), po¿ar lub wybuch (eksplozja), powstaj¹ce w wyniku nienormalnego (nieprawid³owego) przebiegu dzia³alnoœci przePOWA¯NA AWARIA

280

powiatowy inspektor nadzoru...

mys³owej, w którym wystêpuje jedna lub wiêksza liczba substancji niebezpiecznych i które prowadzi – natychmiast lub z opóŸnieniem – do powa¿nych (groŸnych) skutków dla pracowników, ludnoœci i œrodowiska wewn¹trz lub na zewn¹trz instalacji (definicja Miêdzynarodowej Organizacji Pracy). Http 4. závaûná havárie Mimoøádná, èásteènì ovladatelná nebo zcela neovladatelná, èasovì a prostorovì ohranièená událost, napø. závaûný únik, poûár nebo výbuch, která vznikla nebo jejíû vznik bezprostøednì hrozí v souvislosti s uûíváním objektu nebo zaøízení, v nìmû je vyrábìna, zpracovávána, pouûívána, pøepravována nebo skladována nebezpeèná látka, a vedoucí k váûnému ohroûení nebo k váûnému dopadu na ûivoty a zdraví lidí, hospodáøských zvíøat a ûivotní prostøedí nebo k újmì na majetku. Zákon è. 59/2006, TSPzOKRaPOS 2009. JM-B POWIATOWY INSPEKTOR NADZORU BU-

(district inspector of the construction site) Jest to organ pierwszej instancji nadzoru budowlanego, do kompetencji którego nale¿¹ wszystkie sprawy z zakresu nadzoru budowlanego, które nie zosta³y w przepisach wyraŸnie zastrze¿one do kompetencji innych organów. Obowi¹zuje tzw. domniemanie kompetencji powiatowego inspektora nadzoru budowlanego. Je¿eli przepisy prawa budowlanego nie wskazuj¹ wyraŸnie, do kompetencji którego organu nale¿y dana czynnoœæ z zakresu nadzoru budowlanego, to oznacza, ¿e nale¿y ona w³aœnie do kompetencji powiatowego inspektora nadzoru. Http 235. autorizovaný inspektor Fyzická osoba, kterou po vyjádøení Èeské komory architektù nebo Èeské komoDOWLANEGO

powódŸ

ry autorizovaných inûenýrù a technikù èinných ve výstavbì mùûe jmenovat ministr pro místní rozvoj a která poûádala o jmenování autorizovaným inspektorem, dosáhla magisterského vzdìlání architektonického nebo stavebního smìru a je autorizovanou osobou podle zvláštního právního pøedpisu, prokázala nejménì 15 let praxe v projektové èinnosti nebo v odborném vedení provádìní staveb anebo na stavebním úøadu, má-li osvìdèení o zvláštní odborné zpùsobilosti podle zvláštního právního pøedpisu, prokázala svou bezúhonnost výpisem z evidence Rejstøíku trestù ne starším 3 mìsícù, prokázala právní a odborné znalosti a zkušenosti potøebné pro výkon funkce pøi zkoušce pøed odbornou komisí, jejíû èleny jmenuje a odvolává ministr pro místní rozvoj. Zákon è. 183/2006. JM-B (flood) 1. Takie wezbranie wody w ciekach naturalnych, zbiornikach wodnych, kana³ach lub na morzu, podczas którego woda po przekroczeniu stanu brzegowego zalewa doliny rzeczne albo tereny depresyjne i powoduje zagro¿enie dla ludnoœci lub mienia. Ustawa 2001/18.07. 2. Szczególny przypadek wezbrania, tzn. wezbranie, które przynosi straty gospodarcze i spo³eczne. Zjawisko hydrologiczne o charakterze spo³eczno-gospodarczym. povodeò Pøechodné výrazné zvýšení hladiny vodních tokù nebo jiných povrchových vod, pøi kterém voda jiû zaplavuje území mimo koryto vodního toku. Pøechodné výrazné stoupnutí vodní hladiny konkrétního vodního toku, pøi kterém se voda z koryta vylévá, zpùsobuje následné zaplavení bezprostøedního i blízkého okolí vodního toku, ohroûuje ûivoty a majetek, dePOWÓD

281

pozycja boczna ustalona

vastuje ûivotní prostøedí a pùsobí znaèné materiální škody. Povodeò je i stav, kdy voda mùûe zpùsobit škody tím, ûe z urèitého území nemùûe doèasnì pøirozeným zpùsobem odtékat nebo její odtok je nedostateèný, pøípadnì dochází k zaplavení území pøi soustøedìném odtoku sráûkových vod. Povodeò mùûe být zpùsobena pøírodními jevy, zejména táním, dešÙovými sráûkami èi chodem ledù (pøirozená povodeò), nebo jinými vlivy, zejména poruchou vodního díla, která mùûe vést aû k jeho havárii (protrûení), nebo nouzovým øešením kritické situace na vodním díle (zvláštní povodeò). Povodòové stupnì aktivity: I. stupeò – stav bdìlosti, II. stupeò – stav pohotovosti, III. stupeò – stav ohroûení. Zákon è. 254/2001. JM-B POZYCJA

BOCZNA

USTALONA

(safety

position) Pozycja bêd¹ca jedn¹ z pozycji bezpiecznych, umo¿liwiaj¹ca bezpieczne odzyskanie przytomnoœci osobie nieprzytomnej, posiadaj¹cej oddech i inne funkcje ¿yciowe. Pozycja boczna ustalona uniemo¿liwia zapadanie siê jêzyka na tyln¹ œcianê gard³a, co u nieprzytomnego mo¿e spowodowaæ niedro¿noœæ dróg oddechowych i w wyniku tego œmieræ. Dziêki jej zastosowaniu zmniejsza siê ryzyko zad³awienia siê osoby poszkodowanej treœci¹ ewentualnych wymiocin b¹dŸ p³ynów znajduj¹cych siê w jamie ustnej, które (jeœli zaistniej¹) samoistnie z niej wyp³ywaj¹. Http 235. zotavovací poloha Poloha urèena pro pacienty v bezvìdomí, kteøí mají dostateènì zachované dýchaní a mají zachovanou srdeèní èinnost. Velice dùleûitou souèástí pouûití této polohy je neustálé kontrolování základních ûivotních funkcí postiûeného. Http 173. ST

po¿ar

PO¯AR (fire) Niekontrolowany w czasie i przestrzeni proces spalania, wystêpuj¹cy w miejscu do tego celu nieprzeznaczonym, powoduj¹cy zagro¿enie dla zdrowia i ¿ycia ludzi i zwierz¹t oraz straty materialne. MSP 1990, s. 171. poûár 1. Kaûdé neûádoucí hoøení, pøi kterém došlo k usmrcení nebo zranìní osob nebo zvíøat, ke škodám na materiálních hodnotách nebo ûivotním prostøedí a neûádoucí hoøení, pøi kterém byly osoby, zvíøata, materiální hodnoty nebo ûivotní prostøedí bezprostøednì ohroûeny. VMV è. 246/2001. 2. Za poûár se povaûuje i neûádoucí hoøení, pøi kterém sice nedošlo ke škodì, ale byly ohroûeny materiální hodnoty nebo ûivoty a zdraví osob. Za poûár je nutno povaûovat i výbuchy na bázi hoøení, výbuchy s následným poûárem, výbuchy hoølavých prachù, plynù a par hoølavých kapalin. SBAHPAOP 1985, s. 254–255. GB

(backing fire) Po¿ar lub czêœæ po¿aru o ma³ej intensywnoœci rozprzestrzeniaj¹cy siê pod wiatr i (lub) w dó³ zbocza. Sta-Gib-Hed 2013, s. 14. ustupující poûár syn. defenzivní poûár Poûár, kdy plamen couvá a zmenšuje se poûární zóna. GB PO¯AR COFAJ¥CY

PO¯AR POSTÊPUJ¥CY (advancing fire) Rozwój po¿aru na jego froncie. Spalanie jest bardziej intensywne, charakteryzuje siê wiêksz¹ szybkoœci¹ rozprzestrzeniania i wysokoœci¹ p³omieni. Sprzyja mu pojawienie siê jednego lub kilku czynników wp³ywaj¹cych na przebieg po¿aru (np. wiatr lub nachylenie terenu). Sta-GibHed 2013, s. 14.

282

prawo jazdy

postupující poûár Poûár, který se rychlé šíøí. Spalování je intenzivnìjší a má vìtší rychlost neû šíøení plamene. GB (Munter hitch, Italian hitch, Crossing hitch) syn. wêze³ UIAA, wêze³ Baumgartnera, wêze³ w³oski, wêze³ Muntera, HMS Wêze³ stosowany we wspinaczce m.in. do zjazdu lub asekuracji bez u¿ycia przyrz¹du asekuracyjnego. Http 235. polovièní lodní smyèka syn. HMS slang. pùlloïák Uzel pouûívaný pøedevším v horolezectví. Pouûívá se pro jištìní prvolezce i druholezce (doporuèená jisticí metoda UIAA) v nouzi i na slaòování, má velmi dobré vlastnosti pøi zachycování pádu. Smyèka sama o sobì nedrûí, pouze tøením brzdí posouvání lana. Pøi spouštìní lezce nebo pøi slaòování výraznì kroutí lano, coû komplikuje jeho pohodlné pouûívání. Polovièní lodní smyèkou lze jistit jak pøi pouûití jednoduchého lana, dvojitých lan, tak i polovièních lan. U poslednì jmenovaných je nicménì vhodné pouûít dvì samostatné karabiny, protoûe pøi støídavém zakládání postupového jištìní dochází k vzájemnému posunu pramenù lan. Jistit lze jak prvolezce jištìním zdola, tak i dobírat druholezce jištìním shora; pøidáním jednoho oka ve vhodném smìru dostaneme lodní uzel a naopak, propíchnutím oka volným koncem lana ve smìru druhého konce lana dostaneme lišèí smyèku. Http 11. JK PÓ£WYBLINKA

(driving licence) ¿arg. lejce Dokument, wydany przez odpowiednie organy pañstwowe, regionalne lub samorz¹dowe, potwierdzaj¹cy uprawnienia jego posiadacza do prowadzenia pojazPRAWO JAZDY

pr¹d b³¹dz¹cy

dów silnikowych. W 2006 roku Parlament Europejski przyj¹³ dyrektywê 2006/ 126/EEC ustanawiaj¹c¹ jednolity wzór prawa jazdy we wszystkich pañstwach cz³onkowskich. W Polsce nowe prawo jazdy wprowadza ustawa z 5 stycznia 2011 r. o kieruj¹cych pojazdami (Dz.U. z 2014 r. Nr 0, poz. 600, z póŸn. zm.). Http 235. øidièský prùkaz Doklad, jímû se prokazuje øidièské oprávnìní k øízení motorových vozidel. K získání øidièského oprávnìní je tøeba absolvovat pøedepsaný výcvik završený zkouškou. […] V souèasné dobì jsou v Èeské republice vydávány øidièské prùkazy Evropské unie, které mají podobu plastové kartièky o rozmìrech 85,5 x 54 mm, na jejíû pøední stranì jsou osobní údaje drûitele (jméno, pøíjmení, datum a místo narození, místo vydání, rodné èíslo drûitele, podpis, èernobílá fotografie, místo bydlištì), seznam oprávnìní, vlajka Evropské unie a bezpeènostní prvky. Na zadní stranì jsou data platnosti jednotlivých dosaûených oprávnìní a jiné poznámky. Http 11. JM-B (current) Zjawisko przewa¿nie niekontrolowanego przep³ywu pr¹du elektrycznego miêdzy dwoma lub wiêcej punktami substancji przewodz¹cych pr¹d (metale, niemetale, elektrolity). Pr¹d ten jest najczêœciej niepo¿¹danym zjawiskiem towarzysz¹cym przesy³aniu energii elektrycznej (np. pr¹dy b³¹dz¹ce w trakcji szynowej lub pr¹dy w karoseriach samochodów). Http 235. bludný proud Neûádoucí proudový obvod, vznikající pøi povrchu zemì zejména v místech se stejnosmìrnými elektrickými rozvody nebo se stejnosmìrnou elektrickou trakcí, PR¥D B£¥DZ¥CY

283

pr¹d gaœniczy rozproszony

u nichû elektrický proud má moûnost úniku do zemì. Dùleûitým èinitelem pro vznik bludných proudù je promìnná vodivost pùdy a její dostateèná vlhkost. Elektrický proud protéká pøedevším místem s nejmenším elektrickým odporem. Tím dochází k vìtšímu narušení kovových pøedmìtù uloûených v zemi jen na nìkterých místech a nikoliv k soumìrnému elektrolytickému odleptávání po celé délce. SBAHPAOP 1985, s. 37. GB (water mist) Pr¹d wodny wytworzony z pr¹downic mg³owych lub z g³owic mg³owych podawany w postaci mg³y wodnej. […] Zaletami stosowania pr¹dów mg³owych s¹: du¿e rozproszenie wody, powoduj¹ce jej optymalne wykorzystanie oraz zminimalizowanie strat spowodowanych zalaniem. Wadami tego typu pr¹dów gaœniczych jest ich ma³y zasiêg, ma³a energia strumienia, ma³a g³êbokoœæ wnikania w pal¹cy siê materia³ i mo¿liwoœæ doznania poparzeñ w zamkniêtych pomieszczeniach. MSP 1990, 176. vodní mlha Voda vystøikovaná z proudnice v jemnì rozprášené formì (mlze) pod vysokým tlakem, uûívaná pro rychlé pohlcení tepla, sraûení kouøe a minimalizaci škod vodou. VSPO 1.2.25. GB PR¥D GAŒNICZY MG£OWY

(water spray) Pr¹d rozszczepiony podawany w formie drobnych kropel wody. Zaletami stosowania pr¹dów rozproszonych s¹: znaczna intensywnoœæ odbierania ciep³a i dzia³anie powierzchniowe. Wadami tego typu pr¹dów gaœniczych jest ich ma³y zasiêg, ma³a energia strumienia i ma³a g³êbokoœæ wnikania w pal¹cy siê materia³. MSP 1990, s. 176. PR¥D GAŒNICZY ROZPROSZONY

pr¹d gaœniczy zwarty

284

roztøíštìný proud Voda vystøikovaná z proudnice v roztøíštìné formì k docílení maximálního rozptylu hasicího média. VSPO 1.2.28. GB PR¥D GAŒNICZY ZWARTY

(solid fire-

fighting stream) Pr¹d gaœniczy podawany w postaci strumienia wody sk³adaj¹cego siê z dwóch czêœci: zwartej i rozszczepionej. Zaletami stosowania pr¹dów zwartych s¹: du¿y zasiêg w pionie i poziomie, du¿a energia uderzenia strumienia, która mo¿e byæ wykorzystana do zbijania p³omieni i ma³e rozproszenie strumienia, dziêki czemu mo¿na go precyzyjnie kierowaæ. Wadami tego typu pr¹dów gaœniczych s¹ znaczne szkody w przypadku nieumiejêtnego stosowania, rozpraszanie materia³ów sypkich (groŸba tworzenia mieszanin wybuchowych) i wymagane znaczne odleg³oœci bezpieczne w przypadku gaszenia urz¹dzeñ pod napiêciem. MSP 1990, s. 176. kompaktní proud Proud s témìø rovnobìûným tvarem, uûívaný k vytvoøení co nejvìtšího dostøiku nebo k pùsobení síly. VSPO 1.2.15. GB PR¥D ŒRODKA GAŒNICZEGO (firefighting jet, firefighting stream) Pr¹d o okreœlonym kszta³cie, ciœnieniu i prêdkoœci wyp³ywu oraz o odpowiednim zasiêgu rzutu, wytwarzany za pomoc¹ sprzêtu przewidzianego do dostarczania œrodków gaœniczych do po¿aru. W zale¿noœci od œrodka gaœniczego rozró¿nia siê pr¹dy gaœnicze: wodne, pianowe, proszkowe, œniegowe, a w zale¿noœci od konstrukcji sprzêtu do podawania œrodka gaœniczego: pr¹d gaœniczy kroplisty, pr¹d gaœniczy mg³owy, pr¹d gaœniczy zwarty. MSP 1990, s. 175–176. hasební proud Hasicí látka (obvykle voda) vytékající

pr¹downica mg³owa

z proudnice jako kompaktní proud, roztøíštìný proud nebo vodní mlha. VSPO 1.2.14. GB (fire-hose nozzle, branch pipe nozzle) Sprzêt po¿arniczy gaœniczy s³u¿¹cy do nadawania okreœlonego kierunku, ciœnienia, kszta³tu, prêdkoœci przep³ywu i wyp³ywu pr¹du œrodka gaœniczego. Ze wzglêdu na rodzaj œrodka gaœniczego rozró¿nia siê: pr¹downice wodne, pr¹downice pianowe, pr¹downice wodno-pianowe uniwersalne, pr¹downice proszkowe oraz pr¹downice œniegowe. Ze wzglêdu na konstrukcjê rozró¿nia siê: pr¹downice proste i pr¹downice pistoletowe, ze wzglêdu na rodzaj strumienia wodnego dzielimy na: pr¹downice na pr¹d zwarty i pr¹downice uniwersalne (pr¹d zwarty i rozproszony), a w zale¿noœci od wielkoœci nasad wyró¿niamy pr¹downice 25, 52, 75. MSP 1990, s. 176. proudnice Technický prostøedek zpravidla umístìný na konci hadice, zmenšující její prùmìr a tím zvyšující rychlost vody v hubici. VSPO 3.6.1. GB

PR¥DOWNICA

PR¥DOWNICA MG£OWA (water mist nozzle) Sprzêt po¿arniczy gaœniczy s³u¿¹cy do wytwarzania mg³y wodnej sposobem mechanicznym. Obecnie zamiast pr¹downic mg³owych stosuje siê przede wszystkim pr¹downice uniwersalne z mo¿liwoœci¹ podawania pr¹du mg³owego lub g³owice mg³owe nakrêcane na pr¹downice wodne. MSP 1990, s. 176. mlhová proudnice Kombinovaná proudnice vytváøející vodní proud v jemnì rozptýleném stavu (mlha), obvykle za vysokého tlaku. VSPO 3.6.11. GB

pr¹downica pianowa

285

PR¥DOWNICA PIANOWA (foam branchpipe) Sprzêt po¿arniczy gaœniczy s³u¿¹cy do wytwarzania piany gaœniczej ciê¿kiej mechanicznej o nominalnej wydajnoœci oko³o 2–8 m3/min. o liczbie spienienia 12. MSP 1990, s. 176. pìnotvorná proudnice Proudnice na konci tlakové hadice, ve které se do pìnotvorného roztoku pøisává vzduch pro vytvoøení pìny. VSPO 3.8.5. GB PR¥DOWNICA

SZYBKIEGO

NATARCIA

(hose reel nozzle) Pr¹downica wysokociœnieniowa przeznaczona do wysokociœnieniowej linii szybkiego natarcia w samochodach gaœniczych. Obrotowa rêkojeœæ umo¿liwia p³ynn¹ regulacjê strumienia od rozproszonego do zwartego. Istnieje mo¿liwoœæ zamocowania nak³adki pianowej. Http 46. proudnice hadicového navijáku Proudnice upevnìná na výtokový konec hadicového navijáku. VSPO 3.6.4. GB PR¥DOWNICA

UNIWERSALNA

(hand

controlled branch pipe) Pr¹downica wielostrumieniowa; sprzêt po¿arniczy gaœniczy, armatura wodna. Pr¹downica taka umo¿liwia: a) stopniowe otwieranie lub zamykanie pr¹downicy, b) wytwarzanie pr¹du wodnego zwartego o regulowanej wydajnoœci w zale¿noœci od przyjêtej techniki gaszenia po¿aru, c) wytwarzanie pr¹du wodnego kroplistego o regulowanym k¹cie sto¿ka od rzutu kierunkowego, a¿ do tarczy wodnej chroni¹cej pr¹downika przed promieniowaniem cieplnym i iskrami, d) wytwarzanie jednoczeœnie pr¹du wodnego zwartego oraz kroplistego lub tarczy wodnej. MSP 1990, s. 177. kombinovaná proudnice Proudnice ruènì ovladatelná s moûností

prêdkoœæ liniowa rozprzestrzeniania...

uzavøít proud, zmìnit jeho tvar, velikost nebo charakter, napø. na roztøíštìný vodní proud. VSPO 3.6.2. GB (nozzle fireman) Stra¿ak wykonuj¹cy na stanowisku gaœniczym zadanie bojowe zwi¹zane z podawaniem œrodka gaœniczego w celu lokalizacji i ugaszenia po¿aru. MSP 1990, s. 177. proudník Hasiè obsluhující proudnici. VSPO 1.2.18. GB PR¥DOWNIK

PREWENCJA PO¯AROWA (fire prevention) syn. profilaktyka po¿arowa, zapobieganie po¿arom Zespó³ dzia³añ zmierzaj¹cych do zmniejszenia zagro¿enia po¿arowego. Maj¹c na celu zmniejszanie liczby powstaj¹cych po¿arów oraz ograniczenie ich rozmiarów i skutków, prewencja zmierza do ustalenia okreœlonych norm prawnych, zmiany niepo¿¹danych zachowañ ludzi, zaleca stosowanie œrodków zabezpieczenia przeciwpo¿arowego i w³aœciwych przedsiêwziêæ organizacyjnych. Jej celem jest tak¿e oœwiatowo-wychowawcze oddzia³ywanie na spo³eczeñstwo. Http 226. poûární prevence Opatøení provádìná pøedem k zamezení vzniku poûáru, jeho rozšíøení nebo k omezení jeho pùsobení, popø. sníûení škod pøi poûáru (viz 1S08421-1). VSPO 1.2.13. GB PRÊDKOŒÆ

LINIOWA

ROZPRZESTRZE-

(fire spread linear velocity) syn. szybkoœæ liniowa rozprzestrzeniania siê po¿aru 1. Prêdkoœæ, z jak¹ p³omieñ rozprzestrzenia siê po powierzchni badanej próbki materia³u palnego. 2. Stosunek drogi, jak¹ przeby³ p³omieñ po powierzchni, do czasu, w której on tê NIANIA SIÊ PO¯ARU

produkty spalania

drogê przeby³. MSP 1990, s. 178. rychlost povrchového šíøení plamene Rychlost šíøení èela plamene po povrchu hoølavé hmoty. Èelem plamene se rozumí nejvìtší vzdálenost okraje plamene na hoøící hmotì od místa zapálení. Udává se napø. v m/s. SBAHPAOP 1985, s. 310. GB combustion product) Produkty powstaj¹ce w wyniku reakcji spalania, dymy po¿arowe i gazy po¿arowe, mog¹ce okazaæ siê bardzo groŸne dla osób przebywaj¹cych w strefie po¿aru, zw³aszcza dla prowadz¹cych dzia³ania ratowniczo-gaœnicze. Mog¹ to byæ produkty lotne (np. tlenek wêgla, dwutlenek wêgla, cyjanowodór, wodór, dwutlenek siarki, siarkowodór itp.) lub sta³e (sadza, popió³). MSP 1990, s. 179. zplodiny hoøení Plynné a pevné látky, které se tvoøí jako produkty hoøení poûáru. Jejich mnoûství a sloûení závisí zejména na druhu hoølavých hmot a podmínkách hoøení. Pøi dokonalém hoøení se mohou tvoøit: oxid uhlièitý – CO2, v menším mnoûství oxid uhelnatý – CO, oxid siøièitý – SO2, voda – H2O, oxid fosforeèný – P2O5, kyanovodík – HCN, dusík – N2, saze v menším mnoûství atd. [...] Pøi poûáru vytváøejí zplodiny hoøení kouø. Jde o aerodisperzi, obsahující kromì spalin téû pevné èásteèky o prùmìru cca 1/106 aû 1/108 m. SBAHPAOP 1985, s. 435. GB PRODUKTY SPALANIA (

(propane and butane) Gaz skroplony, który powstaje z ropy naftowej. Jest on mieszanin¹ wêglowodorów alifatycznych, której g³ównymi sk³adnikami s¹ propan (C3) i butan (C4). Inne wêglowodory to metan, etan, eten, propen, buteny i butadieny. Czasem mog¹ wyst¹piæ œladowe iloœci merkaptanów stosowanych jako nawaniacze. W sk³aPROPAN BUTAN

286

prusik

dzie mo¿e znajdowaæ siê 1,3-butadien, który jest klasyfikowany jako rakotwórczy i mutagenny. Jego stê¿enie jest jednak bardzo niskie – mniejsze ni¿ 0,1% (m/m). Gaz propan butan pozostaje pod ciœnieniem w³asnych par. W handlu wystêpuje pod nazw¹ propan butan techniczny. Http 23. propan-butan Plyn, který patøí do skupiny uhlovodíkových plynù se tøemi aû ètyømi atomy uhlíku v molekule, které se získávají pøi zpracování ropy a zemního plynu. Zkapalnìný propan-butan je bezbarvá, snadno tìkavá kapalina specifického zápachu. Za normálního (atmosférického) tlaku a teploty se jedná o smìs plynnou, ale jiû pøi malém zvýšení tlaku se skupenství mìní na kapalné a dochází k velkému zmenšení objemu (asi 260krát). Z tohoto dùvodu je moûno uskladnit obrovskou tepelnou kapacitu v pomìrnì malém zásobníku. Propan-butan je smìs v názvu uvedených produktù (propanu a butanu). Propan ani butan není jedovatý a pøi náhodném úkapu se vypaøí a nedochází také ke zneèištìní podzemních vod. Http 295. JM-B PRUSIK (Prusik hitch) syn. wêze³ Prusika Wêze³ stosowany m.in. do autoasekuracji podczas zjazdu na linie, czynnoœci ratowniczych oraz transportowych. Cech¹ charakterystyczn¹ tego wêz³a jest to, ¿e bez obci¹¿enia ³atwo przesuwa siê po linie, natomiast pod obci¹¿eniem zaciska siê i blokuje, po zdjêciu obci¹¿enia ponownie daje siê ³atwo przesuwaæ. Wi¹¿e siê go linkami cieñszymi (np. repsznurami) na linach grubszych. Http 235, SWMiT 2014.ý prusík Základní a nejjednodušší prusíkovací uzel. Lze jej vázat jednou rukou. Podle poètu

prywatna stra¿ po¿arna

omotání smyèky kolem lana rozeznáváme jednoduchý prusík, dvojitý prusík, trojitý prusík atd. Tento prusíkovací uzel je symetrický, a tak drûí v obou dvou smìrech stejnì. Nevýhodou tohoto uzlu je, ûe funguje jen se smyèkami výraznì tenèími, neû je lano. Http 165. JK PO¯ARNA (private fire brigade) syn. zak³adowa stra¿ po¿arna Jednostka stra¿y po¿arnej, której za³o¿ycielem jest osoba fizyczna lub prywatna prawna; taka jednostka jest finansowana przez tê osobê i s³u¿y zapewnieniu ochrony osób i maj¹tku. W Polsce jest to z regu³y jednostka zak³adowa. soukromá poûární jednotka Hasièská jednotka zaloûená a financovaná v rámci organizace k zajištìní poûární ochrany jejího celkového majetku a zamìstnancù. VSPO 1.1.14. GB PRYWATNA STRA¯

(pneumatic chisel, chipping hammer) Ratowniczy sprzêt mechaniczny, s³u¿¹cy do przecinania elementów metalowych i betonowych. Zasada pracy przecinarek oparta jest na ruchu obrotowym tarczy tn¹cej. pneumatický sekáè Technický prostøedek na stlaèený vzduch se sadou nástrojù na odsekávání kovù. VSPO 3.10.2. GB PRZECINARKA TARCZOWA

(backfiring, back burn, counter fire) 1. Planowe wypalanie operacyjne, wzniecone miêdzy lini¹ kontroln¹ i zbli¿aj¹cym siê po¿arem, w celu wykorzystania ci¹gu wstecznego powietrza skierowanego w stronê frontu po¿aru. Sta-Gib-Hed 2013, s. 59. 2. Metoda prowadzenia dzia³añ obronnych podczas gaszenia po¿arów przePRZECIWOGIEÑ

287

przeciwpo¿arowy wy³¹cznik pr¹du

strzennych lasów, upraw itp., polegaj¹ca na kontrolowanym wypaleniu przed frontem po¿aru pasa terenu o odpowiedniej szerokoœci, co likwiduje materia³ palny i powstrzymuje dalsze rozprzestrzenianie siê po¿aru. MSP 1990, s. 182. 3. Gaszenie po¿arów lasów, zw³aszcza pokrywy gleby upraw podrostów i podszytów oraz po¿arów ³anów zbó¿, polegaj¹ca na wyprzedzeniu czo³a po¿aru i zapaleniu (na wybranej rubie¿y) na ca³ej szerokoœci kierunku rozprzestrzeniania siê po¿aru i wypalaniu za³o¿onej powierzchni przy zastosowaniu dzia³añ obronnych. W wyniku zastosowania przeciwognia z chwil¹ przemieszczenia siê frontu po¿aru zmniejsza siê intensywnoœæ spalania i ulega zmniejszeniu natê¿enie promieniowania i ruchów konwekcyjnych produktów spalania. MSP 1990, s. 182. protipoûár Metoda zaloûení kontrolovaného poûáru pro vytvoøení poûárního pøedìlu v pásech posunujících se dopøedu k velkému, jiû hoøícímu poûáru. Obvykle pøi lesních poûárech. VSPO 1.2.1. GB PRZECIWPO¯AROWY WY£¥CZNIK PR¥-

(fire switch, fireman’s switch) Urz¹dzenie przeznaczone do wy³¹czania w budynku spod napiêcia ca³ej instalacji na wszystkich […] obwodach, z wyj¹tkiem obwodów zasilaj¹cych instalacje i urz¹dzenia, których funkcjonowanie jest niezbêdne podczas po¿aru. Wy³¹cznik powinien byæ umieszczony w pobli¿u g³ównego wejœcia do obiektu, w miejscu ³atwo dostêpnym, w szafce zamykanej na klucz, ³atwo otwieranej bez u¿ycia klucza i narzêdzi (np. przez wybicie szyby), a jego usytuowanie powinno byæ wyraŸnie oznakowane. MSP 1990, s. 77. DU

przejœcie dla pieszych

288

hlavní poûární vypínaè Vypínaè mimo budovu k vypnutí elektrických zaøízení poûární jednotkou, napø. vypnutí svítící reklamy na fasádì budovy. VSPO 5.7. GB PRZEJŒCIE DLA PIESZYCH

(pedestrian

crossing, zebra crossing) Powierzchnia jezdni, drogi dla rowerów lub torowiska przeznaczona do przechodzenia przez pieszych, oznaczona odpowiednimi znakami drogowymi. Ustawa 1997/20.06., dz. 1, art. 2, pkt 11. pøechod pro chodce Místo na pozemní komunikaci urèené pro pøecházení chodcù, vyznaèené pøíslušnou dopravní znaèkou. Zákon è. 13/1997, hl. 1, § 2, bod dd. JM-B (border crossing) Ustalone na drodze umów miêdzypañstwowych miejsce na granicy pomiêdzy pañstwami s³u¿¹ce do jej przekraczania zarówno przez podró¿nych, jak i pojazdy. Rozró¿niamy przejœcia graniczne: a) piesze – ustanowione dla ruchu turystycznego, b) ma³ego ruchu granicznego – ustanowione dla przekraczania granicy przez obywateli regionów nadgranicznych, czêsto na podstawie uproszczonych procedur, c) drogowe – pozwalaj¹ce na przekraczanie granicy pojazdami, a w zale¿noœci od umów miêdzypañstwowych tak¿e na transport towarów w handlu miêdzynarodowym, d) kolejowe, e) morskie – ustanowione w portach, do których mog¹ wp³ywaæ statki pasa¿erskie i handlowe, f) lotnicze – w portach lotniczych. Na przejœciach granicznych podró¿nym sprawdzane s¹ ich dokumenty (zazwyczaj paszporty) oraz czasami, zale¿nie od kraju, wizy. Dokonywana jest te¿ kontrola celna przewo¿onych towarów i dokonywany jest wymiar c³a oraz innych podatPRZEJŒCIE GRANICZNE

przekrwienie

ków. Pomiêdzy pañstwami Unii Europejskiej nienale¿¹cymi do strefy Schengen na przejœciach granicznych stosuje siê uproszczone procedury odprawy podró¿nych polegaj¹ce na zaniechaniu kontroli lub sprawdzeniu wy³¹cznie dokumentów. Nie dokonuje siê natomiast odprawy celnej, aczkolwiek mo¿e byæ dokonana kontrola celna towarów handlowych. Http 235. hranièní pøechod syn. HP Místo na státní hranici, pøes nìû je moûný pohyb èi doprava a to buï v jednom èi obou smìrech. U evropských státù, které nepatøí do tzv. Schengenského prostoru, je èasto provádìna hranièní kontrola nebo také celní a pasová kontrola. K tomuto úèelu byly na hranièních pøechodech vybudována kontrolní stanovištì. Existují rùzné typy hranièních pøechodù podle zpùsobu dopravy: silnièní, ûeleznièní, lodní, pìší, cyklistické a letištní. Dále se u HP rozlišuje, zda slouûí pro tzv. malý nebo bìûný pohranièní styk. Hranièní a celní kontrola mùûe být organizována následujícím zpùsobem: a) pasová kontrola – ta je nejèastìji provádìna bezpeènostními sloûkami daného státu. Pøi ní se kontrolují nezbytné cestovní doklady, zejména cestovní pas nebo vízum. Na jejím základì zároveò probíhá i pátrání po hledaných osobach; b) kontrola zboûí – pøi tomto zpùsobu kontroly se hlídá dovoz nebo vývoz zboûí a je li tøeba vymìøen celní poplatek. Má však také za úkol odhalování nelegálního pøevozu zboûí (pašeráctví). Http 11. MB (hyperaemia) Wype³nienie krwi¹ naczyñ krwionoœnych danego narz¹du lub tkanki ponad normê fizjologiczn¹. Odró¿niamy: przekrwienie czynne (têtnicze powstaje na skutek zwiêkszonego dop³ywu krwi do danego obszaru, przekrwienie bierne (¿ylne powstaje PRZEKRWIENIE

prze³¹cznik

na skutek utrudnionego odp³ywu krwi ¿y³ami z tkanek do serca i przekrwienie mieszane (têtniczo-¿ylne powstaje na skutek zwiêkszonego dop³ywu krwi tetniczej do danego narz¹du lub tkanki, przy równoczesnym utrudnionym odp³ywie z ¿y³. MEM2 1982. hyperemie syn. pøekrvení Aktivní hyperemie vzniká zvýšeným krevním pøítokem do dané oblasti. Pasivní hyperemie je zpùsobena ztíûeným odtokem krve. VLS 2009. JK (hose adaptor) Sprzêt po¿arniczy s³u¿¹cy do ³¹czenia z sob¹ ³¹czników wê¿y t³ocznych […] o ró¿nych œrednicach wewnêtrznych. Ze wzglêdu na wstawkê redukcyjn¹, prze³¹czniki zawsze stosuje siê do zmniejszania œrednicy ³¹czonego ze sob¹ sprzêtu. MSP 1990, s. 183. hadicový pøechod Armatura pro spojování hadic s rozdílnými typy pùlspojek. VSPO 3.7.6. GB PRZE£¥CZNIK

(pass) Forma ukszta³towania terenu, wybitne, poprzeczne obni¿enie w przebiegu grzbietu górskiego lub grani miêdzy s¹siednimi szczytami lub turniami. Powstaje w wyniku procesu denudacji mniej odpornych ska³ buduj¹cych stoki. Zazwyczaj prze³êcze s¹ najwygodniejszym miejscem do przejœcia z jednej doliny do drugiej przez oddzielaj¹cy je grzbiet.W gwarze podhalañskiej i w s³ownictwie taterników u¿ywane s¹ ró¿ne synonimy s³owa prze³êcz, np. siod³o, szczerba, szczerbina, karb, wrota, brama, przehyba, przechód, ³awka itp., jednak¿e tylko niektóre z nich odnosz¹ siê do w³aœciwego okreœlenia s³owa prze³êcz jako wybitnego obni¿enia terenu, inne oznaczaj¹ niewybitne wciêcia w grani. Http 235. PRZE£ÊCZ

289

prze³om nadciœnieniowy

prùsmyk Pomìrnì výrazné pøerušení jinak souvislého horského pásma. Prùsmyky vznikají prohnutím, pohybem ker a eroznì-denudaèní èinností. Nìkteré prùsmyky leûí v prùlomových údolích a nemají charakter sedel. Poloha prùsmyku mezi dvìma vyvýšeninami má pro èlovìka velký dopravní význam, umoûòuje snadnìjší pøekonání horského pásma, silnice vedené tìmito místy mívají èasto velké mnoûství serpentin. Pokud prùsmykem prochází silnice, jedná se o silnièní sedlo. Http 11. JK PRZE£OM NADCIŒNIENIOWY (hypertension crisis) Nag³y, niespodziewany wzrost wartoœci ciœnienia têtniczego. Wzrasta zarówno ciœnienie skurczowe oraz rozkurczowe. Nag³y wzrost ciœnienia mo¿e zagroziæ ¿yciu. Mo¿e doprowadziæ do zawa³u, czy te¿ udaru, a w konsekwencji do œmierci. Jest to ciœnienie wartoœci oko³o 240 ciœnienie skurczowe i 200 ciœnienie rozkurczowe. Nag³y wzrost ciœnienia mo¿e spowodowaæ przeci¹¿enie lewej komory. Prowadzi to do obrzêku p³uc i niewydolnoœci kr¹¿eniowo-oddechowej. Ponadto innym zaburzeniem kr¹¿eniowym zwi¹zanym z nadciœnieniem jest napad dusznicy bolesnej, a nawet zawa³. MEM2 1982. hypertenzní krize Stav charakterizovaný výrazným vzestupem krevního tlaku, arteriální hypertenzí. Hypertenzní krize je èasto provázena mozkovými pøíznaky aû charakteru encefalopatie (bolest hlavy, zmatenost, nevolnost, zvracení, nìkdy i køeèe aj.) s nebezpeèím vzniku mozkového krvácení a poškození dalších orgánù (srdeèní èi renální selhání aj.). VLS 2009. JK

prze³yk

PRZE£YK (oesophagus, swallow) Przewód miêœniowo-b³oniasty, d³ugoœci oko³o 23–25 cm, ³¹cz¹cy gard³o z wpustem ¿o³¹dka. Przebiega od przodu od krêgos³upa, rozpoczynaj¹c siê na wysokoœci 6 krêgu szyjnego (chrz¹stki pierœcieniowatej krtani) i koñczy siê na poziomie 10 lub 11 krêgu piersiowego. Sk³ada siê z czêœci szyjnej, piersiowej i brzusznej. Prze³yk ma 3 fizjologiczne zwê¿enia: górne – najwê¿sze w przejœciu gard³a w prze³yk, œrodkowe – przy skrzy¿owaniu prze³yku z lewym oskrzelem, dolne – oko³o 3 cm powy¿ej wpustu ¿o³¹dka. Œcianê prze³yku tworz¹ 3 warstwy: miêœniowa, tkanka podœluzowa i b³ona œluzowa. B³onê surowicz¹ ma tylko czêœæ brzuszna prze³yku. Miêœnie prze³yku tworz¹ 2 warstwy: zewnêtrzn¹ – pod³u¿n¹ i wewnetrzn¹ – okrê¿n¹. Urazy: a) zranienia – od wewn¹trz przez cia³a obce, urazy przy wziernikowaniu, przy rozszerzaniu; od zewn¹trz – rany k³ute, rany postrza³owe; urazy operacyjne; b) oparzenia silnymi kwasami lub zasadami; c) samoistne pêkniêcia (rzadko). MEM2 1982. jícen Èást trávicí trubice mezi hltanem a ûaludkem, tvoøená svalovinou (zpoèátku pøíènì pruhovanou, posléze hladkou) a vystlaná sliznicí, jejíû ûlázky zvlhèují procházející potravu. Pohyby svaloviny (peristaltika) se podílejí na pøenosu sousta do ûaludku. Probíhá v zadním mediastinu, v blízkosti aorty. Do bøišní dutiny vstupuje skrz bránièní hiatus. Onemocnìní a poruchy jícnu se projevují zejména poruchami polykání èi bolestivým polykáním. Patøí k nim zejména zánìty, divertikly, achalázie, nádory, gastroezofageální reflux, jícnové varixy. Jícen mùûe být rovnìû komprimován zevnì (struma, lymfatická uzlina aj.). Jícen se vyšetøuje pøede-

290

przepona

vším rentgenologicky a endoskopicky. VLS 2009. JK (fire safety regulations) 1. Zbiór tekstów gromadz¹cy przedruki najwa¿niejszych przepisów i normatywów przeciwpo¿arowych opublikowanych w wydawnictwach urzêdowych. 2. Ustawy, rozporz¹dzenia, zarz¹dzenia, normy, wytyczne, instrukcje itp. bezpoœrednio lub poœrednio dotycz¹ce ochrony przeciwpo¿arowej, a przede wszystkim zmierzaj¹ce do zapobiegania powstawaniu i rozprzestrzenianiu siê po¿arów oraz ich zwalczania. MSP 1990, s. 186–187. poûární pøedpisy Soubor provádìcích právních pøedpisù (zákony, vyhlášky atd.) tykajících se poûární prevence i ochrany a stanovení podmínek poûární bezpeènosti. Zákon è. 133/ 1985. GB PRZEPISY PRZECIWPO¯AROWE

(diaphgram, phren) P³aski, cienki miêsieñ oddechowy oddzielaj¹cy jamê brzuszn¹ od jamy klatki piersiowej, do której uwypukla siê dwoma kopu³ami: praw¹ i lew¹. W³ókna miêœniowe przepony koñcz¹ siê w centralnie po³o¿onym œciêgnie zwanej œrodkiem œciêgnistym, w którym znajduje siê roztwór aorty i prze³yku oraz otwór dla ¿y³y g³ównej dolnej. W czêœci miêœniowej przepona odró¿nia siê 3 czêœci: lêdŸwiow¹, ¿ebrow¹ i mostkow¹; miêdzy tymi czêœciami znajduj¹ siê otwory pozbawione miêœni: trójk¹t mostkowo-¿ebrowy dla têtnicy nadbrzusznej górnej i trójk¹t lêdŸwiowo-¿ebrowy, przez który narz¹dy jamy brzusznej mog¹ przedostawaæ siê do klatki piersiowej, daj¹c przeponowe przepukliny. MEM2 1982. bránice Tenká svalová pøepáûka mezi hrudní a bøišní dutinou. Klene se kopulovitì do PRZEPONA

przepuklina

hrudníku. Jsou v ní otvory, jimiû prochází jícen, aorta, dolní dutá ûíla a nìkteré nervy. Bránice je dùleûitý dýchací sval – její staûení (pokles) se významnì podílí na inspiriu. Svalová kontrakce bránice vede k nádechu. Skládá se z masité a šlašité èásti: šlašitá èást tvoøí støed bránice, masitá èást je po obvodu a podle odstupu se dìlí na tøi úseky. VLS 2009. JK PRZEPUKLINA (hernia) syn. ruptura Przemieszczenie trzew do nieprawid³owego uchy³ka jamy cia³a lub do s¹siedniej jamy cia³a. Najczêœciej nazwa ta oznacza przemieszczenie trzew jamy brzusznej przez s³absze miejsce, zwane wrotami przepukliny. Przepuklina zewnêtrzna – przemieszczenie trzew pod skórê jamy brzusznej, przepuklina wewnêtrzna – przemieszczenie trzew do zachy³ków wewn¹trz jamy cia³a. W przepuklinie rozró¿nia siê wrota, worek przepuklinowy, bêd¹cy uwypukleniem otrzewnej poprzez wrota, i zawartoœæ worka – najczêœciej sieæ lub jelita. Je¿eli zawartoœæ worka mo¿na odprowadziæ swobodnie do jamy brzusznej, jest to przepuklina wolna. Je¿eli wskutek zrostów zawartoœæ nie daje siê odprowadziæ, mówi siê o przepuklinie nieodprowadzanej. Je¿eli wskutek niestosunku miêdzy pierœcieniem a zawartoœci¹ przepukliny nastêpuje upoœledzenie kr¹¿enia w zawartoœci worka, przepuklina jest uwiêŸniêta, z gro¿¹c¹ martwic¹ zawartoœci, zw³aszcza jelit. Wyró¿nia siê te¿ przepuklinê pachwinow¹, pepkow¹, poopeacyjn¹ i przepukliny przeponowe. MEM2 1982. kýla syn. hernie Vytlaèení nìkterého z bøišních orgánù z jeho pøirozeného místa v bøišní dutinì, výchlipka nástìnné pobøišnice štìrbinou èi otvorem (kýlní branka). Výchlipka peritonea tvoøí kýlní vak, obsahující bøišní

291

przesieka ogniowa

orgány. Kýla vnitøní – dochází k vysunutí kýlního vaku uvnitø bøišní èi hrudní dutiny. Kýla zevní – kýlní vak se vysouvá ven bøišní stìnou. Kýla nepravá nemá kýlní vak. Nejèastìjší jsou kýly v bøišní stìnì (tøíselné – inguinální, pupeèníkové – umbilikální, kýly v jizvì – hernia in cicatrice, šourkové – skrotální, stehenní – femorální). Další kýly jsou kýly bránièní (hiátové), pøi nichû se obsah bøišní dutiny vysunuje otvory v bránici do dutiny hrudní. Na vzniku kýl se podílejí anatomická oslabení pøíslušných míst, jejich vrozené èi získané anomálie (dùsledky operace), zvýšení nitrobøišního tlaku (tìhotenství, namáhavá práce, nitrobøišní onemocnìní). Kýla nemusí mít ûádné pøíznaky, zevní kýla se projevuje vyklenutím v pøíslušné oblasti (tøísla, pupek), které lze nìkdy zatlaèit zpìt. Závaûnou komplikací je jejich uskøinutí, pøi nìmû dochází ke stlaèení cév zásobujících daný orgán krví. Ten trpí ischemií a po nìkolika hodinách odumírá (gangrena). Dochází k zánìtu, který se mùûe šíøit na pobøišnici se vznikem ûivot ohroûující peritonitidy. VLS 2009. JK (dry rising mains) syn. piony instalacyjne Miejsca przejœcia instalacji pomiêdzy wydzielonymi strefami po¿arowymi, które wyznaczaj¹ oddzielenia przeciwpo¿arowe, tj. œciany, stropy i drzwi. Http 271. stoupací vedení Pevnì instalované svislé potrubí ve výškových budovách urèené k zásobování vodou pro zdolávání poûárù. VSPO 5.9. GB PRZEPUSTY INSTALACYJNE

(firebreak) Wydzielenie terenu przed pal¹cym siê objektem, usuniêcie z niego przedmiotów i materia³ów palnych oraz przygotowanie go jako naturalnej zapory ogniowej. PRZESIEKA OGNIOWA

przestêpstwo

poûární pøedìl Zpùsob vytvoøení prázdného prostoru (prostoru bez poûárního zatíûení) pøed šíøícím se velkým poûárem pomocí protipoûáru, odklizením hoølavé látky nebo zvlhèením hoølavé látky. VSPO 1.2.10. GB PRZESTÊPSTWO (crime, offence) ¿arg. czyn Czyn cz³owieka, spo³ecznie szkodliwy, o znamionach ustawowych, bezprawny, zawiniony, zabroniony pod groŸb¹ kary przez ustawê obowi¹zuj¹c¹ w czasie jego pope³niania. Kraw-Kam-Korz 2000. trestný èin Protiprávní èin, který trestní zákon oznaèuje za trestný a který vykazuje znaky uvedené v takovém zákonì. TZ 2009. JM-B PRZESTÊPSTWO O CHARAKTERZE TER-

(terrorist offence) Czyn zabroniony zagro¿ony kar¹ pozbawienia wolnoœci, której górna granica wynosi co najmniej 5 lat, pope³niony w celu: a) powa¿nego zastraszenia wielu osób, b) zmuszenia organu w³adzy publicznej Rzeczypospolitej Polskiej lub innego pañstwa albo organu organizacji miêdzynarodowej do podjêcia lub zaniechania okreœlonych czynnoœci, c) wywo³ania powa¿nych zak³óceñ w ustroju lub gospodarce Rzeczypospolitej Polskiej, innego pañstwa lub organizacji miêdzynarodowej, a tak¿e groŸba pope³nienia takiego czynu. KK art.115, § 20. teroristický útok Druh trestného èinu. Kdo v úmyslu poškodit ústavní zøízení nebo obranyschopnost Èeské republiky, narušit nebo znièit základní politickou, hospodáøskou nebo sociální strukturu Èeské republiky nebo mezinárodní organizace, závaûným zpùsobem zastrašit obyvatelstvo nebo protiprávnì pøinutit vládu nebo jiný orgán veøejné moci nebo mezinárodní organizaRORYSTYCZNYM

292

przestêpstwo o charakterze...

ci, aby nìco konala, opominula nebo trpìla, a) provede útok ohroûující ûivot nebo zdraví èlovìka s cílem zpùsobit smrt nebo tìûkou újmu na zdraví, b) zmocní se rukojmí nebo provede únos, c) znièí nebo poškodí ve vìtší míøe veøejné zaøízení, dopravní nebo telekomunikaèní systém, vèetnì informaèního systému, pevnou plošinu na pevninské mìlèinì, energetické, vodárenské, zdravotnické nebo jiné dùleûité zaøízení, veøejné prostranství nebo majetek s cílem ohrozit tím lidské ûivoty, bezpeènost uvedeného zaøízení, systému nebo prostranství anebo vydat majetek v nebezpeèí škody velkého rozsahu, d) naruší nebo pøeruší dodávku vody, elektrické energie nebo jiného základního pøírodního zdroje s cílem ohrozit tím lidské ûivoty nebo vydat majetek v nebezpeèí škody velkého rozsahu, e) zmocní se letadla, lodi nebo jiného prostøedku osobní èi nákladní dopravy nebo nad ním vykonává kontrolu, anebo znièí nebo váûnì poškodí navigaèní zaøízení nebo ve vìtším rozsahu zasahuje do jeho provozu nebo sdìlí dùleûitou nepravdivou informaci, èímû ohrozí ûivot nebo zdraví lidí, bezpeènost takového dopravního prostøedku anebo vydá majetek v nebezpeèí škody velkého rozsahu, f) nedovolenì vyrábí nebo jinak získá, pøechovává, dováûí, pøepravuje, vyváûí èi jinak dodává nebo uûije výbušninu, jadernou, biologickou, chemickou nebo jinou zbraò, anebo provádí nedovolený výzkum a vývoj jaderné, biologické, chemické nebo jiné zbranì nebo bojového prostøedku nebo výbušniny zakázané zákonem nebo mezinárodní smlouvou, nebo g) vydá lidi v obecné nebezpeèí smrti nebo tìûké újmy na zdraví nebo cizí maje-

przeszukanie domu, osobiste

tek v nebezpeèí škody velkého rozsahu tím, ûe zpùsobí poûár nebo povodeò nebo škodlivý úèinek výbušnin, plynu, elektøiny nebo jiných podobnì nebezpeèných látek nebo sil nebo se dopustí jiného podobného nebezpeèného jednání, nebo takové obecné nebezpeèí zvýší nebo ztíûí jeho odvrácení nebo zmírnìní, bude potrestán odnìtím svobody na pìt aû patnáct let, popøípadì vedle tohoto trestu téû propadnutím majetku. TZ, § 311. JM-B DOMU, OSOBISTE (search) Czynnoœæ procesowa polegaj¹ca na dok³adnym ogl¹daniu pomieszczeñ, innych miejsc, rzeczy lub osób w celu ujawnienia przedmiotów mog¹cych stanowiæ dowód w sprawie karnej lub podlegaj¹cych tymczasowemu zajêciu oraz ujawnienia lub zatrzymania osoby podejrzanej lub podejrzanego. Kraw-Kam-Korz 2000. prohlídka ZajišÙovací opatøení osob a vìcí v trestním øízení, souhrnné oznaèení pro urèité procesní úkony orgánù èinných v trestním øízení. Jejich úèel spoèívá v tom, aby se urèité osoby a vìci dùleûité pro trestní øízení dostaly do dispozice orgánùm èinným v trestním øízení, které pak za pomoci zajišÙovacích opatøení mohou vùèi takovým osobám nebo vìcem uèinit úkony nezbytné pro úspìšný prùbìh trestního øízení. Hendrych a kol. 2009. JM-B

PRZESZUKANIE

(persecution) Zamierzone czynne i ustawiczne wyrz¹dzanie przykroœci, nêkanie, szykanowanie, drêczenie wybranych osób lub grup osób maj¹ce na celu ich upokorzenie lub wyniszczenie. Przeœladowania prowadzone s¹ najczêœciej na tle religijnym, œwiatopogl¹dowym, rasowym, etnicznym, orientacji seksualnej, to¿samoœci p³ciowej lub innych. Http 235. PRZEŒLADOWANIE

293

przewietrzanie

pronásledování Závaûné porušení lidských práv, jakoû i opatøení pùsobící psychický nátlak nebo jiná obdobná jednání, pokud jsou provádìna, podporována nebo trpìna státními orgány, stranami nebo organizacemi ovládajícími stát nebo podstatnou èást jeho území ve státì, jehoû je cizinec státním obèanem, nebo státu posledního trvalého bydlištì v pøípadì osoby bez státního obèanství. Za pronásledování se povaûuje i jednání soukromých osob podle vìty první, pokud lze prokázat, ûe stát, strany nebo organizace, vèetnì mezinárodních organizací, kontrolující stát nebo podstatnou èást jeho území nejsou schopny odpovídajícím zpùsobem zajistit ochranu pøed takovým jednáním. Za pronásledování se nepovaûuje, mùûe-li cizinec s pøihlédnutím k osobní situaci nalézt úèinnou ochranu v jiné èásti státu, jehoû státní obèanství má, nebo, je-li osobou bez státního obèanství, v jiné èásti státu svého posledního trvalého bydlištì, pokud se obava z pronásledování nebo hrozba váûné újmy zøejmì vztahuje pouze na èást státu. Zákon 1999/325. MB (ventilation) syn. wentylacja 1. Usuwanie zagro¿enia wybuchem lub po¿arem, powsta³ego na skutek koncentracji mieszanki wybuchowej gazowolub py³owo-powietrznej przez wymianê powietrza. 2. Usuwanie lotnych produktów spalania z pomieszczeñ w czasie po¿aru i po po¿arze drog¹ wymiany powietrza. MSP 1990, s. 189. vìtrání Výmìna vzduchu v uzavøeném prostoru. Podle toho, zda vìtrání probíhá samovolnì nebo mechanicky, rozlišuje se vìtrání pøirozené a vìtrání nucené, pøípadnì kom-

PRZEWIETRZANIE

przewód kominowy

binace tìchto zpùsobù. Podle toho, zda se výmìna dìje zèásti nebo v celém prostoru, rozlišuje se vìtrání místní a celkové. Mírou vìtrání je buï mnoûství vzduchu pøivádìného do místnosti (m3/h), nebo intenzita výmìny vzduchu v místnosti za hodinu, nebo dávka pøivádìného vzduchu pøipadající na jednu osobu. SBAHPAOP 1985, s. 394. GB PRZEWÓD KOMINOWY (flue) syn. komin Pionowy (lub lekko odchylony od pionu na odcinku nie d³u¿szym jak 2,0 m) przewód z materia³u niepalnego, s³u¿¹cy do odprowadzania na zewn¹trz budynku zanieczyszczonego powietrza (przewód wentylacyjny), produktów spalania gazu czy oleju (przewód spalinowy) lub produktów spalania paliw sta³ych (przewód dymowy). Przewody kominowe umieszczone w œcianie budynku nazywamy kana³ami kominowymi (odpowiednio: kana³ wentylacyjny, kana³ spalinowy, kana³ dymowy). Przewód kominowy jest czêsto nazywany kominem. Http 190. kouøovod Konstrukce s prùduchem urèeným pro odvod spalin od kouøového hrdla spotøebièe do sopouchu komína, popø. do volného prostøedí (kouøovod s funkcí komína). Http 191. JM-B

(cause of fire) 1. Zespó³ warunków koniecznych i wystarczaj¹cych do […] powstania po¿aru. 2. Czynnik wywo³uj¹cy w sposób konieczny lub przypadkowy, poœrednio lub bezpoœrednio powstanie po¿aru. Do najczêœciej spotykanych przyczyn po¿arów nale¿¹: nieostro¿noœæ osób doros³ych i dzieci przy pos³ugiwaniu siê ogniem otwartym lub substancjami ³atwopalnymi, nieostro¿noœæ osób doros³ych przy prowadzeniu prac po¿arowo niebezpieczPRZYCZYNA PO¯ARU

294

przyrz¹d asekuracyjny

nych, wady urz¹dzeñ i instalacji elektrycznych oraz ich nieprawid³owa eksploatacja, wady elektrycznych urz¹dzeñ grzewczych oraz ich nieprawid³owa eksploatacja, wady oraz nieprawid³owa eksploatacja urz¹dzeñ ogrzewczych na paliwo sta³e, ciek³e i gazowe, wady urz¹dzeñ mechanicznych oraz ich nieprawid³owa eksploatacja, wady procesów oraz nieprzestrzeganie re¿imów technologicznych, nieprawid³owe magazynowanie substancji niebezpiecznych, samozapalenie siê materia³ów, wy³adowania atmosferyczne, elektrycznoœæ statyczna, podpalenia i inne. MSP 1990, s. 189. pøíèiny poûárù Zjištìné a dùkaznì podloûené okolnosti, které v konkrétních podmínkách mìly za následek vznik poûáru. Dùvody vzniku poûáru jsou aû na výjimky závislé na èinnosti, nebo naopak na neèinnosti lidí. Jedná se pøedevším o nedbalostní jednání osob, neopatrnost, opomenutí, porušování pracovní technologie, vìdomé podceòování poûárního nebezpeèí atd. [...] Pøíèiny poûárù mùûeme tøídit z rùzných hledisek, ale v podstatì je lze obecnì rozdìlit do tøí základních skupin, pøièemû zvláštní kategorii tvoøí poûáry zaloûené dìtmi. Do první skupiny jsou zaøazovány poûáry zpùsobené úmyslným jednáním jednotlivcù nebo kolektivu osob [...]. V druhé skupinì jsou evidovány poûáry zpùsobené nedbalostním jednáním osob, aÙ uû ve výrobních organizacích, v domácnostech, nebo v pøírodním prostøedí. Tøetí skupinu tvoøí tzv. „nezavinìné” pøípady, kdy k poûáru mùûe dojít z rùzných objektivních pøíèin. SBAHPAOP 1985, s. 282–283. GB PRZYRZ¥D ASEKURACYJNY (belay device) Ogólna nazwa urz¹dzeñ zwiêkszaj¹cych

publicznoϾ

si³ê hamowania liny, s³u¿¹cych do asekuracji podczas wspinaczki. Wiêkszoœæ przyrz¹dów asekuracyjnych spe³nia te¿ funkcjê przyrz¹dów zjazdowych. Przyrz¹dy asekuracyjne, jak i zjazdowe nazywane s¹ tak¿e przyrz¹dami asekuracyjno-zjazdowymi. Przyrz¹d asekuracyjny pozwala na utrzymanie (tzw. zablokowanie) liny asekuracyjnej, nawet jeœli jej drugi koniec zosta³ obci¹¿ony si³¹ o wartoœci zbyt du¿ej, by mo¿liwe by³o utrzymanie liny bezpoœrednio w d³oni. Oprócz zablokowania liny przyrz¹d taki powinien pozwalaæ na bezpieczne i wygodne wydawanie luzu (zwiêkszanie czynnego odcinka liny asekuracyjnej) oraz wybieranie liny (przeciwieñstwo wydawania luzu). Http 235. jisticí pomùcky Slouûí k jištìní, jsou to nejèastìji uzly, smyèky, skoby, vklínìnce a friendy. Karabinou jsou spojeny s jistícím partnerem (jištìní pøes tìlo) nebo se štandem (jisticím stanovištìm). Jisticí pomùcky se pouûívají i pro spouštìní a slaòování. Http 172. JK PUBLICZNOŒÆ (the public, audience) Typ zbiorowoœci, która wyró¿niana jest ze wzglêdu na to, ¿e jej uwaga koncentruje siê na konkretnym przekazie. Http 235. veøejnost Osoby, které se oprávnìnì mohou vyskytovat pøi provozovaných èinnostech a nejsou v pracovním pomìru nebo obdobném pracovním vztahu k jejím provozovatelùm, nejsou vlastníky objektù, v nichû jsou èinnosti provozovány, ani provozovateli tìchto èinností. VMV è. 246/2001. AW

(dropsy) Gromadzenie siê nadmiernej iloœci wody (p³ynu obrzêkowego) w jamach cia³a. PUCHLINA

295

pulsoksymetr

Mo¿e dotyczyæ jamy otrzewnej – puchlina brzuszna (wodobrzusze), jamy op³ucnej – puchlina op³ucnej, worka osierdziowego oraz jamy czaszkowej (wodog³owie). Przyczyn¹ puchliny s¹ te same czynniki, które wywo³uj¹ obrzêki. Puchlina op³ucnej powstaje wskutek nagromadzenia siê niezapalnego (przesiêkowego) p³ynu w op³ucnej. Najczestsz¹ przyczyn¹ puchliny jest przewlek³a niewydolnoœæ kr¹¿enia, rzadziej niedobia³czenie (hipoproteinemia) w przebiegu zespo³u nerczycowego i marskoœci w¹troby. Puchlina op³ucnej mo¿e byæ równie¿ spowodowana zmianami chorobowymi przewodu piersiowego (urazy, nowotwory). Towarzyszy niekiedy ³agodnym guzom jajnika (tzw. zespó³ Meigsa). MEM2 1982. celkový otok Mùûe být provázen i hromadìním tekutiny v pohrudnièní dutinì (hydrothorax), bøišní dutinì (ascites). Projeví se i zvyšováním tìlesné hmotnosti. Patofyziologicky se na nìm podílí i retence sodíku a vody vlivem systému renin-angiotensin. Jeho blokování, podávání diuretik a omezení pøíjmu soli patøí k zásadám jeho léèby. VLS 2009. JK (pulse) syn. têtno Rytmiczne rozci¹ganie œciany naczyñ krwionoœnych wywo³ane nag³ymi zmianami ciœnienia krwi w nastêpstwie skurczów i rozkurczów komór serca. MEM2 1982. puls syn. tep Tlaková vlna vyvolaná vypuzením krve z levé srdeèní komory do aorty a šíøící se odtud na periferní tepny; série tìchto vln odpovídajících srdeènímu rytmu a frekvenci. VLS 2009. JK PULS

(pulse oxymeter) Urz¹dzenie elektroniczne s³u¿¹ce do nieinwazyjnego pomiaru saturacji krwi, wyPULSOKSYMETR

pyszczek pr¹downicy

korzystuj¹ce pomiar poch³aniania przez tkanki promieniowania o dwóch ró¿nych d³ugoœciach fal metod¹ pulsoksymetrii. Pulsoksymetr sk³ada siê z jednostki centralnej oraz czujnika. Dostêpne s¹ równie¿ przenoœne wersje zasilane przez baterie oraz specjalnie przystosowane wersje militarne. Rus 2002. pulzní oxymetr slang. pulzák Pøístroj k mìøení obsahu koncentrace kyslíku. Pulzní oxymetr mìøí saturaci nasycení hemoglobinu kyslíkem neinvaziv-

296

pyszczek pr¹downicy

ním zpùsobem na prstu ruky. VLS 2009. JK (nozzle) Zakoñczenie rury przelotowej pr¹downicy, […] s³u¿¹ce do nadania okreœlonego kierunku, kszta³tu i prêdkoœci przep³ywu œrodka gaœniczego. MSP 1990, s. 187. hubice Technický prostøedek zpravidla na konci hadice, resp. èást proudnice, který zmenšuje její prùmìr a tím zvyšuje rychlost vody v proudnici. VSPO 3.6.10. GB PYSZCZEK PR¥DOWNICY

Rada Bezpieczeñstwa Narodowego

297

radar meteorologiczny

R RADA

BEZPIECZEÑSTWA

NARODOWE-

(National Security Council) syn. RBN Organ doradczy prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie wewnêtrznego i zewnêtrznego bezpieczeñstwa pañstwa. Zadaniem Rady Bezpieczeñstwa Narodowego jest rozpatrywanie kwestii i wyra¿anie opinii dotycz¹cych bezpieczeñstwa pañstwa, a w tym m.in.: generalnych za³o¿eñ bezpieczeñstwa pañstwa, za³o¿eñ i kierunków polityki zagranicznej, kierunków rozwoju Si³ Zbrojnych, problemów bezpieczeñstwa zewnêtrznego i zagro¿eñ bezpieczeñstwa wewnêtrznego i œrodków ich przeciwdzia³ania. Rada zwo³ywana jest z inicjatywy prezydenta, który ustala porz¹dek jej obrad. Http 334. Bezpeènostní rada státu syn. BRS Stálý pracovní orgán vlády Èeské republiky v oblasti bezpeènostní problematiky. Bezpeènostní rada státu byla zøízena na základì ústavního zákona è. 110/1998 Sb., o bezpeènosti Èeské republiky (ÈR). Základním úkolem Bezpeènostní rady státu je podílet se na tvorbì spolehlivého bezpeènostního systému státu, zabezpeèovat koordinaci a kontrolu opatøení k zajištìní bezpeènosti ÈR a mezinárodních závazkù. Stálými pracovními orgány BRS jsou: výbor pro koordinaci zahranièní bezpeènostní politiky, výbor pro obranné plánování, výbor pro civilní nouzové plánování a výbor pro zpravodajskou èinnost. Pracovním orgánem Bezpeènostní rady státu pro øešení krizových situací je Ústøední krizový štáb. Bezpeènostní radu státu tvoøí pøedseda vlády ÈR a další vybraní èlenové vlády ÈR podle rozhodnutí vlády ÈR. TSPzOKRaPOS 2009. JM-B

GO

METEOROLOGICZNY (weather radar, Doppler weather radar) syn. radar burzowy, radar dopplerowski Urz¹dzenie umo¿liwiaj¹ce prognozowanie i obserwacje zjawisk pogodowych, inaczej radar dopplerowski (efekt Dopplera polega na zmianie czêstotliwoœci sygna³u odbitego od obiektu, jeœli obiekt ten przybli¿a siê lub oddala od radaru – znajduje siê wzglêdem niego w ruchu). Dzia³a w bardzo podobny sposób jak inne rodzaje radarów, np. radary wojskowe itp. Zasada dzia³ania radarów meteorologicznych jest taka, ¿e wysy³a on impuls elektromagnetycznych w w¹skich wi¹zkach i odbiera odbite fale od obiektów znajduj¹cych siê w atmosferze, tj. cz¹steczek wody, czyli chmur, opadów, tak¿e tych w ruchu, czyli wiatrów. Podstawowe parametry radarów to d³ugoœæ fali, rozdzielczoœæ, zasiêg, strategia skanowania, moc. Http 2. meteorologický radar syn. meteorologický radiolokátor Radiolokátor, který slouûí k detekci výrazné sráûkové oblaènosti (bouøky do cca 250 km). Mohou být pouûity pro odhad okamûitých intenzit sráûek do cca 150 km od radaru. Princip funkce radaru je zaloûen na zpìtném rozptylu mikrovln (cm/vln) na vodních kapkách a ledových krystalcích ve sráûkách a oblaènosti. Vysílaè generuje krátké vysokoenergetické pulsy elektromagnetického vlnìní, které anténa vyzaøuje v podobì úzkého svazku do atmosféry. Èást energie se odrazí (pøesnìji: zpìtnì rozptýlí) od cílù meteorologických (sráûky) èi jiných (terén, letadla apod.). Èást zpìtnì rozptýlené energie je zachycena anténou a zpracována pøijímaRADAR

radioaktywnoϾ

èem radaru. Podle polohy antény (azimut, elevace) a èasu mezi vysláním a pøíjmem pulsu se urèuje poloha cíle. Mnoûství odraûené energie je úmìrné intenzitì (radiolokaèní odrazivosti) cíle. Meteorologická mìøení se skládají z cca 10–20 otáèek antény v azimutu s promìnným výškovým úhlem (elevací). Tato objemová mìøení jsou opakována kaûdých 5–15 minut. Http 119. JM-B (radioactivity) syn. promieniotwórczoœæ Zdolnoœæ j¹der atomowych do rozpadu promieniotwórczego, który najczêœciej jest zwi¹zany z emisj¹ cz¹stek alfa, cz¹stek beta oraz promieniowania gamma. Szczególnym rodzajem promieniotwórczoœci jest rozszczepienie j¹dra atomowego, podczas którego radioaktywne j¹dro rozpada siê na dwa fragmenty oraz emituje liczne cz¹stki, miêdzy innymi neutrony, które mog¹ indukowaæ kolejne rozszczepienia. Zjawisko takiej reakcji ³añcuchowej jest wykorzystane w elektrowniach j¹drowych oraz w bombach j¹drowych. Promieniowanie towarzysz¹ce przemianom j¹drowym (zarówno elektromagnetyczne jak i w postaci strumienia cz¹stek), przechodz¹c przez substancjê oœrodka, powoduje jonizacjê (wybijanie elektronów z atomów). Promieniowanie to po przekroczeniu pewnego poziomu ma szkodliwy wp³yw na ¿ywe organizmy. Poch³oniêcie jego du¿ej dawki mo¿e spowodowaæ chorobê popromienn¹. ród³ami radioaktywnoœci s¹ niestabilne izotopy pierwiastków, zarówno wystêpuj¹ce w naturze, jak i wytworzone przez cz³owieka. Http 235. radioaktivita syn. radioaktivní rozpad Samovolná pøemìna jader nestabilních nuklidù na jiná jádra, pøi níû vzniká ionizující záøení. Zmìní-li se poèet protoRADIOAKTYWNOŒÆ

298

rakiety œnie¿ne

nù v jádøe, dojde ke zmìnì prvku. Radioaktivita se rozdìluje na radioaktivitu pøirozenou a umìlou. Pøirozená radioaktivita je dùsledkem samovolného rozpadu atomového jádra. Pøirozenì radioaktivních je mnoho látek v pøírodì (takové látky se pak oznaèují jako radioaktivní látky), vèetnì tkání ûivých organismù. Umìlou radioaktivitu získají prvky transmutací vlivem øetìzové reakce nebo pùsobením urychlených èástic. Umìlá radioaktivita je tedy podmínìna pøemìnou jádra, která je zpùsobena vnìjším vlivem, napø. pøi ostøelování èásticemi alfa se jádra mohou dále samovolnì rozpadat, tedy vykazují radioaktivitu. Takováto jádra v pøírodì bìûnì neexistují, ale byla vytvoøena umìle. Zákonitosti rozpadu tìchto umìle vytvoøených jader jsou shodné se zákony popisujícími rozpad pøirozenì radioaktivních jader. Ponìvadû však ke vzniku tìchto jader byl nutný vnìjší umìlý zásah, hovoøíme o umìlé radioaktivitì. Http 11. JM-B (crampons) Sprzêt wspinaczkowy, metalowe kolce mocowane do butów. Umo¿liwiaj¹ turystom górskim i wspinaczom poruszanie siê po lodzie i œniegu. Fyf-Pe 2003. maèky syn. horolezecké maèky, stoupací ûeleza Patøí k horolezecké výbavì pro pohyb v ledovém a snìhovém terénu. Jsou tvoøeny rámem se sadou hrotù, který se pøipevòuje na obuv. HA 2007. JK RAKI

RAKIETY ŒNIE¯NE (snowshoes) syn. karple Obuwie przeznaczone do chodzenia po œniegu. Poprzez roz³o¿enie ciê¿aru cia³a na wiêksz¹ powierzchniê pozwalaj¹ poruszaæ siê po œniegu bez zapadania. Tradycyjne rakiety œnie¿ne mia³y drewnian¹ ramê, na której by³a rozpiêta skórzana

rana

„podeszwa”. Niektóre wspó³czesne rakiety œnie¿ne s¹ podobne, jednak wiêkszoœæ ma ramê z lekkiego metalu, a czêœæ jest zbudowana z pojedynczych kawa³ków tworzywa sztucznego. Rakiety œniegowe maj¹ zwykle przody wygiête do góry (podobnie do nart) dla wiêkszej manewrowoœci. Maj¹ wi¹zania (zwykle w formie skórzanych lub materia³owych pasków) pozwalaj¹ce przytwierdziæ je do stóp. Http 235. snìûnice Pomùcka do vysokého a èerstvého snìhu, umoûní a zjednoduší prùstup i ve velmi obtíûných podmínkách. Umoûòují nést bìûný náklad pøi zimním táboøení èi táhnout sánì. Moderní snìûnice jsou vyrábìné z lehkých slitin, vyplétané obvykle syntetickou tkaninou èi PAD popruhy, nebo jsou celoplastové, nìkdy s kovovými výztuûemi. Modely s tkaninou bývají náchylnìjší k poškození na kamení, kleèi apod. Nìkteré snìûnice jsou pod vázáním doplnìny hroty proti sklouznutí. HA 2010. JK (wound) syn. zranienie Przerwanie ci¹g³oœci tkanek wywo³ane przez czynniki mechaniczne, termiczne (oparzenia), chemiczne (kwasy lub zasady). MEM2 1982. rána syn. poranìní Porušení integrity tkání tìla v dùsledku fyzikálního (nejèastìji mechanického) pùsobení, nìkdy se ztrátou èásti tkánì. VLS 2009. JK

RANA

(incised wound) Rana powstaj¹ca na skutek dzia³ania przedmiotów ostrych (najczêœciej no¿y), jednak w odró¿nieniu od rany k³utej jest ona zadana poprzez przeci¹gniêcie ostrza po powierzchni skóry, a nie wbicia. Rany ciête mog¹ byæ ró¿nej szerokoœci i g³êbokoœci, czasami mo¿e dojœæ do przeciêcia RANA CIÊTA

299

rana k³uta

tkanek le¿¹cych poni¿ej skóry (np. œciêgien, naczyñ krwionoœnych). MEM2 1982. rána øezná syn. støiûná rána Rána zpùsobená tlakem a tahem ostrého pøedmìtu. Hloubka rány je úmìrná tlaku a vlastnostem zasaûené tkánì pod kùûí. Okraje ran jsou úzké, není-li nástroj dosti ostrý, mohou být nerovné. Vûdy silnì krvácí. Zvláštním typem rány øezné je rána zpùsobená nùûkami, oznaèovaná jako rána støiûná. VLS 2009. JK (bite wound) Rana spowodowana ugryzieniem (uk¹szeniem) przez zwierzê (najczêœciej dzikie). Postaæ zewnêtrzna rany jest czêsto odwzorowaniem szczêki zwierzêcia (zespó³ ran k³utych) lub w niektórych przypadkach jest to rana szarpana. Nale¿y niezw³ocznie upewniæ siê, czy dane zwierzê by³o szczepione przeciw wœciekliŸnie. Je¿eli nie by³o lub nie ma na to ca³kowitej pewnoœci, nale¿y podaæ poszkodowanemu zastrzyk surowiczny przeciw wœciekliŸnie. Http 235. rána po kousnutí Pokousání zvíøetem je vûdy vysoce závaûné zranìní pro infekci rány. Nejzávaûnìjším onemocnìním, které se dá pøenést kousnutím, je pravdìpodobnì vzteklina. Domácí zvíøe se proto musí vyšetøit u veterináøe kvùli zjištìní, zda je zvíøe nakaûené. Rány po kousnutí se obvykle nešijí (mají nerovné, roztrhané okraje a infekce je velmi pravdìpodobná). Http 11. JK RANA K¥SANA

(stab wound, puncture wound) Charakteryzuje siê bardzo ma³¹ powierzchni¹ widoczn¹ na skórze i powa¿nymi nieraz uszkodzeniami wewnêtrznymi cia³a. Jest g³êboka, w jej wyniku mog¹ ulec uszkodzeniu narz¹dy wewnêtrzne, które mog¹ siê skoñczyæ póŸniejszymi powiRANA K£UTA

rana postrza³owa

k³aniami (np. przebicie œciêgna mo¿e spowodowaæ jego do¿ywotni¹ niesprawnoœæ, przebicie miêœnia mo¿e spowodowaæ uszkodzenie ¿y³y lub têtnicy, czego wynikiem mo¿e byæ wewnêtrzny wylew lub krwotok, a przebicie takich narz¹dów jak serce lub w¹troba mo¿e byæ przyczyn¹ œmierci). MEM2 1982. rána bodná Rána zpùsobená úzkým ostrým, zahroceným nebo i tupým pøedmìtem vnikajícím do tìla ve smìru své osy. VLS 2009. JK POSTRZA£OWA (shot wound, bullet wound) Rana powstaj¹ca na skutek dzia³ania pocisków z broni palnej lub od³amków pocisków, min, granatów, bomb itp. MEM2 1982. rána støelná Rána vznikající vniknutím støely do tìla. Místo vniku støely do tìla se oznaèuje jako vstøel, kanál, který v tìle støela vytváøí, je støelný kanál, místo, kde støela opustila tìlo, se oznaèuje jako výstøel. Velikost a tvar vstøelu jsou ovlivnìny i elasticitou kùûe a nemusí se krýt s rozmìry støely. VLS 2009. JK

RANA

(hack wound) Rana powsta³a w wyniku dzia³ania ciê¿kiego narzêdzia o ostrej krawêdzi (siekiera, tasak), godz¹cego z du¿¹ si³¹ – prostopadle lub skoœnie do krawêdzi cia³a. Ma charakter rany ciêtej, ale jest od niej wiêksza i g³êbsza. Powoduje rozleg³e uszkodzenia tkanek g³êbiej po³o¿onych. MEM2 1982. rána seèná Rána vzniklá dopadem seèného pøedmìtu na tìlo. Okraje mívá ostré, tvar klínovitý, zpravidla silnì zeje. Krvácení je menší neû u øezných ran, protoûe tkánì jsou pøeváûnì pohmoûdìny. VLS 2009. JK RANA R¥BANA

300

ratowanie mienia

(contused-crush wound) Rana powsta³a w nastêpstwie urazu zadanego z du¿¹ si³¹ narzêdziem têpym lub têpokrawêdzistym jako skutek upadku lub uderzenia przez pojazd mechaniczny. Mo¿e dotyczyæ skóry jak i narz¹dów wewnêtrznych. Zwykle posiada nierówne brzegi, otarte z naskórka, nieregularny kszta³t. MEM2 1982. rána trûnì-zhmoûdìná Rána vznikající proraûením kùûe tupým pøedmìtem, má zpravidla nepravidelný tvar. VLS 2009. JK RANA T£UCZONA-MIA¯D¯ONA

(wounded) Jest to osoba, która wskutek zadzia³ania si³ zewnêtrznych, zwi¹zanych z nieszczêœliwym wypadkiem lub zamierzon¹ nieprzyjazn¹ akcj¹ odnios³a uszkodzenie cia³a z przerwaniem ci¹g³oœci tkanek lub obra¿eniami wewnêtrznymi (nazwa nie odnosi siê do chorego operowanego z zamiarem leczenia choroby). MEM2 1982. zranìný Osoba, která následkem vnìjších sil spojených s nešÙastnou náhodou nebo zamìøenou nepøíznivou akcí doznala poškození tìla s pøerušením kontinuity tkánì nebo vnitøním zranìním (název nepatøí k nemocnému, který je operovaný s úmyslem léèení nemoci). JK RANNY

(salvage) 1. W razie zajœcia wypadku ubezpieczaj¹cy obowi¹zany jest u¿yæ wszelkich dostêpnych mu œrodków w celu zmniejszenia szkody w ubezpieczonym mieniu oraz w celu zabezpieczenia bezpoœrednio zagro¿onego mienia przed szkod¹. KC, art. 826, § 1. 2. Ewakuacja mienia mo¿e zostaæ przedsiêwziêta tak¿e przez wyznaczone do tego celu s³u¿by ratownicze. Mo¿e ona zostaæ zorganizowana na nastêpuj¹ce spoRATOWANIE MIENIA

ratownictwo

soby: systemem potokowym (polegaj¹cym na rozstawieniu ³añcucha ludzi, przekazuj¹cych sobie wzajemnie ewakuowane mienie), systemem brygadowym (polegaj¹cym na wynoszeniu elementów mienia przez wyznaczone grupy ludzi), systemem indywidualnego transportu (polegaj¹cym na przenoszeniu przedmiotów przez pojedyncze osoby w wyznaczone miejsce). záchrana vìcí Uûití potøebných postupù ke sníûení škod zpùsobených bìhem poûáru. VSPO 1.2.23. GB (rescue) 1. Zorganizowane dzia³anie polegaj¹ce na udzielaniu pomocy w sytuacjach bezpoœredniego zagro¿enia dla zdrowia i ¿ycia ludzi, zwierz¹t oraz mienia. MSP 1990, s. 13. 2. Zespó³ ró¿norodnych przedsiêwziêæ zorganizowanych doraŸnie przy u¿yciu posiadanych oraz dostêpnych si³ i œrodków w celu uratowania ludzi lub/i zwierz¹t przed utrat¹ ¿ycia i zdrowia, a tak¿e mienia przed spaleniem, zniszczeniem itp. oraz w celu usuniêcia skutków klêsk ¿ywio³owych, katastrof, po¿arów i awarii. MSP 1990, s. 13. záchrana Uûití pøimìøených postupù pro pøemístìní osob, zvíøat a vìcí z nebezpeèných situací bìhem hašení nebo jiné události. VSPO 1.2.21. GB RATOWNICTWO

GÓRSKIE (mountain rescue) Dzia³ania zwi¹zane z prowadzeniem akcji ratowniczych w terenie górskim, poszukiwanie zaginionych osób, udzielanie pomocy medycznej ofiarom wypadków, transport poszkodowanych do miejsc, gdzie mo¿na im udzieliæ pe³nej pomocy medycznej; równie¿ dzia³ania prewencyjRATOWNICTWO

301

ratownictwo górskie

ne zwi¹zane z informowaniem o zagro¿eniach, niebezpieczeñstwie lawin i spodziewanych za³amaniach pogody. W zale¿noœci od terenu dzia³añ lokalne s³u¿by ratownicze mog¹ dysponowaæ specjalistycznymi œrodkami transportu, takimi jak ratraki i skutery œnie¿ne (do transportu po stromym œniegu), wszêdo³azy, samochody terenowe, a przede wszystkim œmig³owce. Prowadzenie akcji w stromym terenie skalnym mo¿e wymagaæ specjalistycznych umiejêtnoœci zwi¹zanych z technikami linowymi oraz asekuracj¹. Ze wzglêdu na specyfikê terenu, poszukiwanie zaginionych osób czêsto prowadzone jest z u¿yciem odpowiednio wytresowanych psów ratowniczych, a tak¿e wspomagane przez urz¹dzenia elektroniczne: detektory lawinowe, kamery termowizyjne, œrodki ³¹cznoœci radiowej i satelitarnej. Http 235. horská sluûba syn. horská záchranná sluûba Název záchranných organizací pùsobících v nìkterých turisticky vyuûívaných pohoøích. Nìkteré horské sluûby fungují jen na dobrovolnickém principu, jiné mají profesionální pracovníky nebo jsou smíšené. Obsahem èinnosti horské záchranné sluûby je: a) organizování a provádìní záchranných a pátracích akcí v horském terénu, kterými se rozumí vyhledávání a pomoc osobám v tísni, v pøípadì potøeby poskytování první pomoci tìmto osobám a zajištìní jejich pøepravy k nejbliûšímu zdravotnickému zaøízení nebo dopravnímu prostøedku zdravotnického zaøízení, vèetnì zajištìní pohotovostní sluûby, b) vytváøení podmínek pro bezpeènost návštìvníkù hor, c) zajišÙování provozu záchranných a ohlašovacích stanic horské sluûby, d) provádìní instalace a údrûby výstraûných a informaèních zaøí-

ratownictwo wodne

zení mimo lyûaøské areály, e) spolupráce pøi vydávání a rozšiøování preventivnì-bezpeènostních materiálù mezi návštìvníky hor, f) informování návštìvníkù hor o povìtrnostních a snìhových podmínkách na horách a opatøeních k zajištìní jejich bezpeènosti na horách, g) spolupráce s orgány veøejné správy, orgány ochrany pøírody a ûivotního prostøedí, orgány obcí a krajù a jinými orgány a organizacemi pùsobícími v horách, h) sledování úrazovosti a provádìní rozborù pøíèin úrazù na horách, navrhování a realizace opatøení k jejímu sníûení, i) provádìní lavinových pozorování, j) pøíprava a školení èlenù a èekatelù vykonávajících horskou sluûbu, k) spolupráce s ostatními sloûkami Integrovaného záchranného systému. Zákon è. 96/2004. MB (surface water rescue) Prowadzenie dzia³añ ratowniczych, polegaj¹cych w szczególnoœci na organizowaniu i udzielaniu pomocy osobom, które uleg³y wypadkowi lub s¹ nara¿one na niebezpieczeñstwo utraty ¿ycia lub zdrowia na obszarze wodnym. Ustawa 2011/ 18.08. vodní záchranná sluûba Vodní záchranná sluûba Èeského èerveného køíûe je samostatná organizace (obèanské sdruûení) se stanovami u Ministerstva vnitra ÈR, která sdruûuje v celé republice 46 místních skupin VZS ÈÈK. Poskytuje rùzné sluûby a èinnosti v oblasti vodní záchrany. […] Hlavní èinností je dozorová èinnost na otevøených vodních plochách, koupalištích a krytých bazénech. Http 314. ST RATOWNICTWO WODNE

RATOWNICTWO WYSOKOŒCIOWE (high rise rescue) Zespó³ czynnoœci podjêtych w celu ratowania ludzi oraz zwierz¹t, zw³aszcza

302

ratownictwo wysokoœciowe

w miejscach i terenach trudnodostêpnych, na wysokoœci i poni¿ej poziomu terenu. Ratownictwo wysokoœciowe wspomaga dzia³ania zwi¹zane z ratowaniem zagro¿onego: ¿ycia i zdrowia ludzi oraz zwierz¹t, mienia i œrodowiska podczas gaszenia po¿arów, ratownictwa medycznego, technicznego, chemicznego i ekologicznego i klêsk ¿ywio³owych. Ratownictwo wysokoœciowe realizuje siê w krajowym systemie ratowniczo-gaœniczym […] w zakresie: a) podstawowym, obejmuj¹cym czynnoœci ratownicze wykonywane w miejscach trudnodostêpnych, zw³aszcza na wysokoœci oraz poni¿ej poziomu terenu (w tym nad woln¹ przestrzeni¹ (przepaœci¹), przez wszystkie jednostki ratowniczo-gaœnicze Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej, a tak¿e przez inne jednostki ochrony przeciwpo¿arowej lub inne podmioty deklaruj¹ce w gotowoœci operacyjnej zdolnoœæ do realizacji zadañ wed³ug posiadanych mo¿liwoœci organizacyjno-sprzêtowych i wyszkolenia, w systemie ca³odobowym i ca³orocznym; b) specjalistycznym, obejmuj¹cym czynnoœci ratownicze wykonywane w miejscach trudnodostêpnych, zw³aszcza na wysokoœci oraz poni¿ej poziomu terenu, w tym nad woln¹ przestrzeni¹ (przepaœci¹) przez specjalistyczne grupy ratownictwa wysokoœciowego KSRG (SGRW), do wykonania których konieczne jest u¿ycie technik linowych i sprzêtu specjalistycznego, w tym tak¿e z u¿yciem statków powietrznych (œmig³owców). Http 58, ZORWWKSR-G 2013. záchrana ve výškách Základním pravidlem pøi provádìní záchrany osob z výšky je zajištìní maximální bezpeènosti jak zachraòovaným, tak pochopitelnì i zasahujícím hasièùm. Za-

ratownicze zestawy pneumatyczne...

jistit pøi zásahu 100% bezpeènost je patrnì nemoûné, a tak musíme veškerou èinnost provádìt tak, aby riziko pøípadného pádu bylo co nejmenší. Tato eliminace spoèívá v dodrûování všech zásad vyplývajících z nejrùznìjších metodických pokynù. Volf 2014. GB RATOWNICZE ZESTAWY PNEUMATYCZ-

(leak sealing kit) Urz¹dzenia nadciœnieniowe (poduszki uszczelniaj¹ce przecieki, opaski uszczelniaj¹ce, korki uszczelniaj¹ce, kliny i sto¿ki uszczelniaj¹ce) oraz poduszki podciœnieniowe i inne urz¹dzenia, s³u¿¹ce do ograniczania ubytku, nap³ywu, ulatniania siê czy przeciekania niebezpiecznych substancji. tìsnicí souprava Ucpávky nebo vaky, obvykle nafukovací, uûívané pro zamezení úniku nebezpeèné látky. VSPO 3.3.5. GB NE USZCZELNIAJ¥CE

RATOWNIK (paramedic, rescuer) Osoba uprawniona do udzielania kwalifikowanej pierwszej pomocy i spe³niaj¹ca wymagania z art. 13 ustawy o Pañstwowym Ratownictwie Medycznym z dnia 8 wrzeœnia 2006 r. […] Ze wzglêdu na obszar dzia³ania oraz przynale¿noœæ do organizacji ratowniczych wyró¿nia siê: a) ratowników PCK, OC, ZHP, ZHR, MSM, OSP i innych organizacji, b) ratowników górskich GOPR, TOPR, c) ratowników wodnych WOPR, Towarzystwo Zapobiegania Toniêciom i Ratowania Ton¹cych (TZTiRT), Morskiej S³u¿by Poszukiwania i Ratownictwa (SAR), d) ratowników krajowego systemu ratowniczo-gaœniczego (KSRG), e) ratowników drogowych, f) innych, np. ratowników chemicznych, ratowników górniczych, ratowników okrêtowych itp. Http 235. záchranáø Úkolem zdravotnického záchranáøe je po-

303

ratownik medyczny

skytovat nezbytnou kvalifikovanou první pomoc lidem, kteøí se stali obìÙmi nehod, havárií, ûivelních pohrom nebo se z jiného dùvodu dostali do ohroûení ûivota, a zajišÙovat související záchranáøské práce. Http 223. ST (mountain rescuer) Rozumie siê przez to osobê spe³niaj¹c¹ wymagania okreœlone w ustawie z dnia 8 wrzeœnia 2006 r. o Pañstwowym Ratownictwie Medycznym […] dla lekarza systemu, pielêgniarki systemu, ratownika medycznego lub ratownika oraz posiadaj¹c¹ uprawnienia ratownicze lub instruktorskie w zakresie ratownictwa górskiego oraz specjalistyczn¹ wiedzê z zakresu technik ratownictwa górskiego i topografii obszaru, na którym dzia³a dany podmiot uprawniony do wykonywania ratownictwa górskiego, zatrudnion¹ lub pe³ni¹c¹ s³u¿bê w tym podmiocie lub bêd¹c¹ cz³onkiem tego podmiotu. Przez ratownictwo górskie rozumie siê organizowanie i udzielanie pomocy osobom, które uleg³y wypadkowi lub s¹ nara¿one na niebezpieczeñstwo utraty ¿ycia lub zdrowia w górach oraz transportowanie zw³ok z gór. Ustawa 2011/18.08./G, art. 2. horský zdravotnický záchranáø Zdravotnický pracovník zpùsobilý k výkonu èinnosti v rámci specifické ošetøovatelské péèe na úseku neodkladné anesteziologicko-resuscitaèní péèe a akutního pøíjmu, dále se podílí na neodkladné léèeb- né a diagnostické péèi. Zákon è. 96/2004, Zákon è. 105/2011, Vyhláška § 17. JK RATOWNIK GÓRSKI

(paramedic) Osoba wykonuj¹ca zawód medyczny, uprawniona do udzielania œwiadczeñ zdrowotnych w zak³adach opieki zdrowotnej, w szczególnoœci do udzielania œwiadczeñ zdrowotnych w sytuacji bezpoœredniego, RATOWNIK MEDYCZNY

ratownik wodny

nag³ego stanu zagro¿enia ¿ycia lub zdrowia. Ustawa 2006/8.09., art. 11. zdravotnický záchranáø Zdravotnický pracovník zpùsobilý k výkonu zdravotnického povolání, výkonu povolání zdravotnického pracovníka bez pøímého vedení nebo bez odborného dohledu získáním odborné zpùsobilosti. Zákon è. 96/2004, Zákon è. 115/2011. JK (lifeguard) Osoba posiadaj¹ca wiedzê i umiejêtnoœci z zakresu ratownictwa i technik p³ywackich oraz inne kwalifikacje przydatne w ratownictwie wodnym i spe³niaj¹cq wymagania okreœlone w art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 8 wrzeœnia 2006 r. o Pañstwowym Ratownictwie Medycznym (Dz.U. Nr 191, poz. 1410, z póŸn. zm.), zatrudniona lub pe³ni¹ca s³u¿bê w podmiocie uprawnionym do wykonywania ratownictwa wodnego lub bêd¹ca cz³onkiem tego podmiotu. Ustawa 2011/18.08. plavèík syn. vodní záchranáø Pracovník odpovìdný za prevenci a bezpeènost v pøíslušném zaøízení, který má platnou kvalifikací „Plavèík” získanou na základì absolvování kurzu v rozsahu minimálnì 70 hodin/120 hodin. Http 108. ST RATOWNIK WODNY

(snowcat, trail groomer) Przyjêta w Polsce nazwa pojazdu g¹sienicowego s³u¿¹cego do przygotowywania tras narciarskich. […] W wersji podstawowej z przodu jest zaopatrzony w lemiesz, a z ty³u pojazdu p³ytê dociskow¹ wyrównuj¹ca stok narciarski o szerokoœci nieco wiêkszej ni¿ sam pojazd. W pojeŸdzie œrodek ciê¿koœci przesuniêto do przodu, co pozwala pokonywaæ bardzo strome wzniesienia. […] Ponadto ze wzglêdu na swoje doskona³e w³asnoœci jezdne w terenie górskim u¿ywane s¹ do transportu sanitarnego – transport poszkodowanych RATRAK

304

rdzeñ krêgowy

narciarzy oraz transportu towarowego do schronisk górskich. Http 235. snìûná rolba Speciální pásové vozidlo urèené k pohybu ve svaûitém zasnìûeném terénu a úpravám lyûaøských tratí (bìûeckých i sjezdových). […] Snìûná rolba je, podobnì jako snìûné dìlo a lyûaøský vlek, dùleûitým vybavením sjezdovky. Povrch vytíûené sjezdovky je tøeba nìkolikrát dennì vyrovnávat. Rolby pro úpravu sjezdovek pouûívají radlici a speciální pøívìs na zarovnávání, který pøipomíná brány pouûívané v zemìdìlství. Rolba k úpravì lyûaøských bìûeckých stop za sebou táhne zatíûený pøívìs s lyûemi, které vytváøejí stopu. Rolba se pouûívá téû k dopravì po zasnìûených územích – horách èi severských oblastech. […] Rolba je schopná jízdy i po velmi strmých svazích. Rolba slouûí pro lavinové akce, kdy vyváûí záchranáøe na místo akce. Http 11. JK (spinal cord) 1. Najni¿sza czêœæ oœrodkowego uk³adu nerwowego, d³ugoœci oko³o 45 cm, po³o¿ony w kanale krêgowym na wysokoœci od I krêgu szyjnego do II krêgu lêdŸwiowego. Od rdzenia krêgowego odchodz¹ parzyste nerwy rdzeniowe w liczbie 31. Rdzeñ krêgowy przewodzi bodŸce pomiêdzy mózgowiem a uk³adem obwodowym. MEM2 1982. 2. Czêœæ oœrodkowego uk³adu nerwowego, przewodz¹ca bodŸce pomiêdzy mózgowiem a uk³adem obwodowym. U cz³owieka ma kszta³t grubego sznura, nieco sp³aszczonego w kierunku strza³kowym, o przeciêtnej œrednicy 1 cm, barwy bia³ej, o masie oko³o 30 g. Umieszczony jest w biegn¹cym w krêgos³upie kanale krêgowym. U góry w otworze wielkim rdzeñ krêgowy ³¹czy siê z rdzeniem przed³u¿onym, umown¹ granicê miêdzy nimi staRDZEÑ KRÊGOWY

reagowanie

nowi po stronie grzbietowej miejsce wyjœcia pierwszej pary korzeni szyjnych, po stronie brzusznej dolna krawêdŸ skrzy¿owania piramid. Rozci¹ga siê on na przestrzeni oko³o 45 cm, od pierwszego krêgu szyjnego do górnej krawêdzi drugiego krêgu lêdŸwiowego, gdzie koñczy siê sto¿kiem rdzeniowym. Http 235. páteøní mícha 1. Èást centrální nervové soustavy uloûená v páteøním kanálu. Je tvoøena šedou hmotou uvnitø míchy a bílou hmotou. Šedá hmota tvoøí na øezu pøední a zadní rohy míšní, z nichû vystupují vlákna k míšním koøenùm. Bílou hmotou procházejí nervové dráhy spojující rùzné èásti centrálního nervového systému. V horní èásti pøechází do prodlouûené míchy, její dolní konec dosahuje v dospìlosti zhruba k 1.–2. bedernímu obratli. Obalují ji tøi obaly meningy, mezi nimiû je mozkomíšní mok. Z míšních segmentù vycházejí meziobratlovým otvorem v páteøi nervové koøeny, 31 koøenù odpovídajících jednotlivým segmentùm, které vytváøejí míšní nervy. Ty vedou k jednotlivým skupinám svalù, do kùûe a k nìkterým útrobám. VLS 2009, http 41. ST REAGOWANIE (reaction, response, intervention) Zespó³ przedsiêwziêæ i czynnoœci podejmowanych z chwil¹ zaistnienia zdarzenia bêd¹cego zagro¿eniem prowadz¹cym do stanu kryzysowego, maj¹cych na celu zapewnienie bezpieczeñstwa ludziom i mieniu w sytuacji bezpoœredniego ich zagro¿enia oraz zwalczanie i minimalizowanie rozmiarów zdarzenia i skutków z niego wynikaj¹cych, co koñczy siê w momencie rozpoczêcia fazy odbudowy. PwSK 2006. intervence syn. kontrakce Bránìní vzniku a eskalaci krizových situ-

305

Recco

ací, provedení protiopatøení jiû pøi prvních pøíznacích zaèínající krize. Trvalé sledování ohnisek potenciálních krizí. AW REANIMACJA (resuscitation) syn. o¿ywianie, resuscytacja Zabiegi maj¹ce na celu przywrócenie do ¿ycia osób znajduj¹cych siê w stanie œmierci klinicznej. Jest to zespó³ czynnoœci, których celem jest doprowadzenie nie tylko do przywrócenia kr¹¿enia i oddychania, ale tak¿e do powrotu czynnoœci oœrodkowego uk³adu nerwowego ³¹cznie z powrotem wy¿szych czynnoœci nerwowych. MEM2 1982. reanimace syn. oûivování, resuscitace, køíšení Je to soubor léèebných opatøení zamìøených na udrûení a obnovení základních ûivotních funkcí pacienta s dùrazem na dostateènou oxygenaci pøedevším mozku a myokardu. VLS 2009. JK

RECCO (Recco system) Jest to system pasywnej ochrony, dobrze spisuj¹cy siê w oœrodkach narciarskich i w okolicach, gdzie zewnêtrzna pomoc mo¿e nadejœæ w kilka minut. System Recco sk³ada siê z dwóch elementów: pasywnej p³ytki drukowanej zalanej tworzywem zaszytej w ubraniu lub doczepionej do butów zwanej reflektorem i z detektora, w który wyposa¿one s¹ s³u¿by ratunkowe (zarówno piesi ratownicy jak i ekipy w helikopterach). Detektor wysy³a wi¹zkê fal o du¿ej czêstotliwoœci i odbiera fale odbite od specjalnych p³ytek. Fakt ten sygnalizuje dŸwiêkiem. Im bli¿ej p³ytki odbijaj¹cej fale, tym sygna³ jest mocniejszy. Konieczne s¹ dwie p³ytki wszyte naprzemianstronnie: np. lewe ramiê – prawa noga. W p³ytce znajduje siê zatopiona dioda z anten¹. Nie jest ona zasilana ¿adn¹ bateri¹, nie wymaga wiêc

rejon dzia³ania

¿adnej obs³ugi. Od kilku lat system Recco znajduje siê na wyposa¿eniu TOPR. Dyl¹g 2010, http 214. Recco Elektronický systém, který umoûòuje rychlé vyhledání obìtí po pádu laviny. Záchranný lavinový systém Recco je díky jednoduchému pouûití velice efektivní a v souèasné dobì èasto pouûívaný jako doplnìk záchranáøských metod. Je vhodný pro všechny freeridery, kteøí se pohybují v bezprostøedním okolí sjezdovek, v místech, kde jsou záchranáøi vybavení Recco detektorem. Recco se skládá ze dvou èástí – detektoru a reflektoru. Pøi záchranné akci se detektorem Recco vysílají radarové vlny, které díky zpìtnému zdvojenému odrazu od Recco reflektoru pomohou urèit pøesnou pozici hledaného. Detektor slouûí jako vysílaè i pøijímaè a váûí nìco kolem 1,6 kg. Jsou jím vybaveny záchranné týmy ve více neû 210 evropských horských centrech. Http 218. JK (fire service designated area) syn. obszar chroniony Obszar dzia³ania jednostki Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej (PSP) obejmuj¹cy ca³y teren powiatu lub miasta (lub jego czêœæ), w³aœciwego ze wzglêdu na po³o¿enie danej jednostki. Gdy czas dojazdu w³aœciwej miejscowo jednostki PSP do danego punktu w mieœcie lub powiecie jest d³u¿szy ni¿ czas dojazdu jednostki z s¹siedniego miasta lub powiatu, wówczas punkt ten zostaje w³¹czony do rejonu dzia³ania jednostki z s¹siedniego miasta lub powiatu jako obszar chroniony. MSP 1990, s. 190. hasební obvod Územní plocha pùsobnosti hasièského sboru nebo jednotky, za kterou odpovídají. VSPO 1.2.9. GB REJON DZIA£ANIA

306

repsznur

REMIZA STRA¯Y PO¯ARNEJ (fire station, firehouse, engine house) syn. remiza stra¿acka Rodzaj budynku s³u¿¹cy do magazynowania sprzêtu przeciwpo¿arowego (pompy, samochody po¿arnicze i inne), œrodków ochrony indywidualnej, wê¿y po¿arniczych itp., a tak¿e sprzêtu ratowniczego. Mog¹ tu te¿ znajdowaæ siê pomieszczenia mieszkalne i biurowe jak sypialnie, œwietlica, warsztat, […] pralnia, dy¿urka itp. W piêtrowych budynkach remiz najczêœciej zainstalowane s¹ zeœlizgi, które w przypadku alarmu umo¿liwiaj¹ szybkie przemieszczenie siê stra¿aków z górnych kondygnacji do gara¿u. Http 235. hasièská zbrojnice syn. hasièská stanice 1. Hasièská stanice, která je normálnì bez trvalé sluûby. VSPO 1.1.24. 2. Budova, v níû jsou umístìna vozidla, technické prostøedky a personál poûární jednotky. VSPO 1.1.25. GB REPSZNUR (accessory cord) ¿arg. rep Linka pomocnicza, sznurek u¿ywany we wspinaczce do rozmaitych celów pomocniczych (innych, ni¿ w charakterze liny asekuracyjnej). Typowe zastosowania repsznurów, podobnie jak w przypadku pêtli z taœmy, obejmuj¹ przede wszystkim: przewlekanie pêtli przez ucha skalne w celu tworzenia punktów asekuracyjnych (przelotowych i stanowiskowych), wykonywanie linek do niektórych odmian kostek asekuracyjnych, wi¹zanie wêz³ów zaciskowych (np. prusików) na linie asekuracyjnej, ³¹czenie punktów stanowiskowych w celu utworzenia stanowiska, przywi¹zywanie oraz wci¹ganie lub opuszczanie baga¿u. Repsznury u¿ywane we wspinaczce maj¹ œrednicê od 2 do 9 mm i wytrzyma³oœæ na ogó³ znacznie przewy¿szaj¹c¹ zwyk³e sznurki

respirator

o tych samych œrednicach. Szczególnie mocne (w stosunku do rozmiarów i masy) s¹ repsznury wykonane z w³ókien typu kevlar i dyneema (spectra), przy czym dyneema jest doœæ elastyczna, a kevlar – nierozci¹gliwy. Minimaln¹ wytrzyma³oœæ repsznurów w zale¿noœci od œrednicy okreœlaj¹ normy, m.in. EN564 i EN566. W przypadku repsznurów u¿ywanych do przewlekania przez ucha skalne, szczególnie wa¿na jest ich odpornoœæ na przecieranie na ostrych krawêdziach. Http 235. rep-šòùra Pomocná horolezecká šòùra prùmìru 4 aû 8 mm, je uûiteèným pomocníkem pro záchrany a sebejištìní. Rep-šòùra neslouûí pøímo k zajištìní lezcù proti pádu, ale jen k pomocným úèelùm (napø. na prusíkovací smyèky), protoûe svým prùmìrem (pod 8 mm), nosností a schopností utlumit energii pádu nesplòují obecné bezpeènostní poûadavky. Rep-šòùra nemá vlastnosti lana. Http 3. JK (respirator) 1. Aparat leczniczy do zastosowania sztucznego oddychania tlenem, powietrzem lub mieszanin¹ powietrza z tlenem. Respirator dzia³a automatycznie i mo¿e byæ sterowany poziomem ciœnienia w drogach oddechowych, objêtoœci¹ powietrza wt³oczonego do p³uc w jednym cyklu oddechowym lub obydwoma powy¿szymi parametrami. Respirator u¿ywa siê w przypadku niewydolnoœci oddychania. MEM2 1982. 2. Maska z filtrem, s³u¿¹ca do ochrony uk³adu oddechowego przed szkodliwymi gazami, parami lub py³em, stosowana m.in. przez górników i pracowników przemys³u ciê¿kiego, chemicznego oraz przy pracy z farbami, lakierami i rozpuszczalnikami organicznymi, jak równie¿ podRESPIRATOR

307

reverso

czas stosowania pestycydów. Http 235. respirátor 1. Pøístroj urèený k zabezpeèení dýchání pacienta, který sám dýchá nedostateènì nebo vùbec nedýchá (operace, tìûké bezvìdomí, obrny dýchacích svalù aj.) 2. Maska uûívaná na oblièeji k filtraci škodlivých látek, výparù aj. VLS 2009. JK RESUSCYTACJA

KR¥¯ENIOWO-ODDE-

(resustitation) Zespó³ czynnoœci stosowanych u poszkodowanego, u którego wyst¹pi³o podejrzenie nag³ego zatrzymania kr¹¿enia, czyli ustanie czynnoœci serca z utrat¹ œwiadomoœci i bezdechem. Celem resuscytacji jest utrzymanie przep³ywu krwi przez mózg i miêsieñ sercowy oraz przywrócenie czynnoœci w³asnej uk³adu kr¹¿enia. Natychmiastowe rozpoczêcie resuscytacji przez œwiadków zdarzenia zwiêksza prawdopodobieñstwo prze¿ycia trzykrotnie. Http 235. kardiopulmonální resuscitace Soubor resuscitaèních reanimaèních opatøení k obnovení, eventuálnì udrûení alespoò minimálního obìhu krve a dýchání, tj. okyslièení krve v plicích a její prùtok mozkem. Tzv. laická kardiopulmonální resuscitace zahrnuje zejména zajištìní prùchodnosti dýchacích cest, umìlé dýchání a zevní masáû srdce, lékaø ji mùûe doplnit léky, defibrilací, zavedením pøístrojového øízeného dýchání atd. VLS 2009. ST CHOWA

Petzl reverso) Lekki (81 gramów, nowa wersja – 72) przyrz¹d asekuracyjno-zjazdowy, opatentowany przez firmê Petzl. Reverso mo¿e byæ stosowane w pojedynczych i podwójnych linach dynamicznych i linach statycznych o œrednicach 8–11 mm. Szczególnie nadaje siê do asekuracji i zjazdów

REVERSO (

rezerwy pañstwowe

przy stosowaniu lin podwójnych – nie skrêca ich i równoczeœnie rozdziela, dziêki czemu maleje szansa spl¹tania liny podczas jej œci¹gania. Z czasem Reverso wyciera siê i powstaj¹ ostre krawêdzie które mog¹ przyspieszaæ niszczenie siê liny, a wrêcz jej pêkniêcie. Reverso jest przyrz¹dem pozwalaj¹cym na asekuracjê z górnego stanowiska. Staje siê wtedy przyrz¹dem samoblokuj¹cym, który umo¿liwia niezale¿n¹ asekuracjê dwóch wspinaczy. Zablokowane Reverso trudno jest odblokowaæ w kontrolowany sposób. Istnieje mniejsza wersja Reverso przeznaczona do liny o mniejszej œrednicy Reversino. Http 235. reverso Všestranná jisticí pomùcka od francouzské firmy Petzl. S pùvodním reversem je moûno se jistit jak s jednoduchým lanem, tak i dvoupramenným lanem. Je moûné jistit prvolezce (dynamicky), druholezce (jak dynamicky, tak i staticky se samoblokováním lana). Samozøejmì je moûno s reversem i slaòovat, a dokonce i jistým zpùsobem „šplhat” po lanì. V principu vychází reverso ze Stichtovy brzdy, ale navíc má díky druhému oku pro cvakání karabiny stejnou moûnost pouûití jako jisticí destièka (Gi-gi), totiû samoblokování lana pøi jištìní druholezce. Výstiûnì tedy lze øíci, ûe reverso je Stichtova brzda a Gi-gi v jednom. Http 165. JK state material reserves) Rezerwy surowców, materia³ów, paliw, maszyn, urz¹dzeñ, produktów rolnych i pó³produktów ¿ywnoœciowych, produktów leczniczych i wyrobów metalowych, a tak¿e innych wyrobów. Tworzy siê je do realizacji zadañ w dziedzinie obronnoœci i bezpieczeñstwa pañstwa. Nowak 2005. REZERWY PAÑSTWOWE (

308

rêkawiczki chirurgiczne

hmotné rezervy Vybrané základní suroviny, materiály, polotovary a výrobky urèené pro zajištìní obranyschopnosti a obrany státu, pro odstraòování následkù krizových situací a pro ochranu ûivotnì dùleûitých hospodáøských zájmù státu. Zákon è. 97/1993, TSPzOKRaPOS 2009. JM-B (hand) Koñcowa, dolna czêœæ koñczyny górnej, sk³adaj¹ca siê z nadgarstka, œródrêcza i palców. Na rêce rozró¿nia siê czêœæ grzbietow¹ i d³oniow¹. W bogato unerwionych czuciowo opuszkach palców mieszcz¹ siê receptory zmys³u dotyku. MEM2 1982. ruka Akrální èást horní konèetiny distálnì od pøedloktí. Kostra ruky zahrnuje carpus (kostra zápìstí), metacarpus (kostra dlanì, resp. dorsa ruky) a èlánky prstù. VLS 2009. JK RÊKA

RÊKAWICE

STRA¯ACKIE

(fireman‘s

gloves) Œrodek ochrony indywidualnej, czêœæ ubrania […], s³u¿¹ca do ochrony r¹k stra¿aka przed urazami mechanicznymi, szkodliwym dzia³aniem substancji chemicznych, przed wysokimi i niskimi temperaturami, promieniowaniem […] podczerwonym, pr¹dem elektrycznym, czynnikami biologicznymi oraz wieloma innymi zagro¿eniami. MSP 1990, s. 188. hasièské rukavice Ochranné rukavice odolné vùèi jednomu èi více nebezpeèím, napø. elektrickému proudu, chemickým látkám, teplu atd. VSPO 3.1.6. GB (surgical gloves) Rodzaj rêkawiczek u¿ywanych w celu zmniejszenia liczby zaka¿eñ, g³ównie RÊKAWICZKI CHIRURGICZNE

rêkawiczki medyczne

w opiece zdrowotnej. Przede wszystkim s³u¿¹ do zabiegów wykonywanych podczas kontaktu z otwartymi pow³okami cia³a, ranami, podczas zabiegów chirurgicznych, które wymagaj¹ zachowania jak najwy¿szego poziomu ja³owoœci. Ich zak³adanie jest przyk³adem zachowywania zasad aseptyki. S¹ anatomiczne i sterylne. Rus 2002. chirurgické rukavice Chirurgické rukavice jsou vyrábìny z pøírodního latexu. Rukavice jsou vysoce pruûné a elastické. Tím je minimalizováno nebezpeèí roztrûení rukavic pøi navlékání. Díky svému anatomickému tvaru a povrchu zaruèují skvìlou manuální práci pøi operaèních zákrocích èi jiných úkonech ve zdravotnictví. Mimo jiné se také lehce navlékají a svlékají. JK RÊKAWICZKI MEDYCZNE (medical gloves) syn. rêkawiczki diagnostyczne Rodzaj rêkawiczek u¿ywanych w celu zmniejszenia liczby zaka¿eñ, g³ównie w opiece zdrowotnej. Ich zak³adanie jest przyk³adem zachowywania zasad aseptyki. S¹ ane nieanatomiczne i niesterylne. Obecnie u¿ywa siê w³aœciwie wy³¹cznie rêkawiczek jednorazowego u¿ytku. Najczêœciej stosowane s¹ nieja³owe rêkawiczki lateksowe, rêkawiczki winylowe oraz nitrylowe. MEM2 1982, Rus 2002. lékaøské rukavice syn. ochranné zdravotnické rukavice Patøí mezi nejzákladnìjší zdravotnické pomùcky pouûívané pøi styku s pacientem. Vytváøejí dùleûitou ochrannou bariéru, která musí splòovat pøísné fyzikální, bakteriální a virové testy penetrace. Lékaøské rukavice se vyrábìjí z pøírodního latexu a ropných produktù – nitrilu, polyvinylchloridu, polyisoprenu a neoprenu (polychloroprenu). Chrání pøed poškozením pokoûky, pøed riziky, zejména infekèními

309

ringi

a chemickými, støídáním rukavic se zabraòuje pøenosu infekcí mezi pacienty a mezi personálem. Druhy lékaøských rukavic: latexové, nitrilové a vinylové. Http 332. JK (grip) Element, za który wioœlarz trzyma wios³o, podczas wios³owania. paèina Èást vesla, kterou veslaø drûí. Http 11. ST RÊKOJEŒÆ

(ring piton, glue-in piton with ring) Sta³e elementy asekuracyjne wklejane w otwory wiercone w skale i utwierdzane w nie za poœrednictwem kleju lub miêkkiego wype³niacza z aluminium lub o³owiu. Ringi osadzane s¹ w otworach o wiêkszej g³êbokoœci ni¿ spity, przez co s¹ trwalsze i wytrzymalsze (zw³aszcza w skale o stosunkowo niewielkiej wytrzyma³oœci). Ringi zawsze osadzane s¹ ze zjazdu, wyj¹tek stanowi¹ piaskowcowe rejony wspinaczkowe Polski, Czech i Niemiec. Ringi wykonuje siê przewa¿nie z prêtów stalowych, najlepiej ze stali nierdzewnej, uformowanych w ten sposób, ¿e jeden koniec tworzy prosty trzpieñ wklejany w otwór w skale, drugi zaœ jest wygiêty w postaci zamkniêtego oczka, które s³u¿y do wpinania karabinków, ekspresów b¹dŸ bezpoœrednio liny. Owo oczko mo¿e byæ zaspawane dla zwiêkszenia wytrzyma³oœci, choæ sam spaw z powodu miejscowego przegrzania i nawêglenia mo¿e byæ najs³abszym punktem. Spotyka siê równie¿ ringi wykonane z prêtów stalowych wygiêtych na kszta³t litery U (wówczas do osadzenia w skale potrzebne s¹ dwa otwory) oraz ringi, w których oba koñce odpowiednio ukszta³towanego prêta tworz¹ wspólny trzpieñ, tzw Bühlery. Http 235. RINGI

rocksy

vrtaná skoba syn. lepená kotva slang. borhák V horolezectví fixní jisticí prostøedek, který se osazuje do vyvrtaných dìr ve skalních stìnách. Borhák je slangové slovo pouûívané pouze mezi horolezci. Jde o zkomoleninu výrazù bohren a Haken (vrtat a skoba). […] Technicky se jedná o tzv. vrtanou skobu nebo lepenou kotvu. První borháky do skalních cest osazují prvovystupující, tzn. autoøi cest, kteøí poprvé vylezli urèitou cestou na vrchol. Borháky se osazují do pøedvrtané díry, která je vyplnìna lepidlem. Další lezci poté borháky pouûívají tak, ûe pøi zdolávání cesty zajistí svùj konec lana do borháku (typicky pomocí expresky). Pøípadný pád lezce je tak zachycen posledním borhákem, do kterého se lezec zajistil. Http 11. JK nuts) Jeden z najpopularniejszych typów koœci, elementy sprzêtu wspinaczkowego. Sk³adaj¹ siê z metalowej (najczêœciej wykonanej z duralu, mosi¹dzu lub stali) pryzmy, przez któr¹ przewleczone jest (wykonane ze stalowej linki) ciêg³o, s³u¿¹ce do wpiêcia karabinka lub ekspresu (do których z kolei przymocowana zostaje lina). Kszta³ty koœci ró¿ni¹ siê w zale¿noœci od producenta i modelu. Mog¹ byæ one lekko wygiête, by lepiej uk³adaæ siê w szczelinach, nierzadko maj¹ wypuk³e fragmenty przy krawêdziach. Rocksy zak³ada siê g³ównie w szczelinach pionowych. Koœæ mo¿na w³o¿yæ do szczeliny na dwa sposoby, co zwiêksza jej uniwersalnoœæ. W przypadku braku du¿ych koœci mo¿na w jednej szczelinie zablokowaæ obok siebie dwa rocksy. Zawsze nale¿y zwracaæ uwagê, by jak najwiêksz¹ powierzchni¹ dotyka³y one œciany. Http 235. ROCKSY (

310

rozdzielacz

vklínìnce ROCKs slang. ROCKs Mají zaoblený tvar a lepší rozloûení sil pøi zatíûení. Velikosti 7 aû 14 jsou uvnitø vybrané, tím jsou vklínìnce lehèí a daleko lépe se vytahují šÙáradlem. ROCKs jsou barevnì odlišené pro lepší rozpoznání správné velikosti a jsou opatøeny ocelovým lankem s vysokou pevností. Firma Wild Country byla první firmou, která pouûila u vklínìncù zaoblený tvar, a tím dosáhla lepšího rozloûení sil pøi zatíûení, vìtší stabilitu a širší moûnost pouûití. Http 169. JK (cornea) Najbardziej do przodu po³o¿ona czêœæ b³ony w³óknistej ga³ki ocznej, twarda i przezroczysta, o powierzchni przedniej (zewnêtrznej) wypuk³ej i tylnej (wewnêtrznej) wklês³ej. Powierzchnia zewnêtrzna jest chroniona przed wysychaniem przez ci¹g³e nawilgotnienie ciecz¹ ³zow¹. Rogówka jest bogato unerwiona (nerwy czuciowe) i ca³kowicie pozbawiona naczyñ krwionoœnych i limfatycznych. MEM2 1982. rohovka Prùzraèná okrouhlá pøední èást oka, jíû prochází (a zároveò se lomí) svìtlo. Její neporušenost má zásadní význam pro kvalitu zraku. Jde o výjimeènou tkáò lidského organismu, která neobsahuje ûádné cévy. Je mimoøádnì citlivá (napø. na cizí tìlísko). Její poranìní musí být dùkladnì ošetøeno, nebezpeèné je zejména poleptání. Pøi ztrátì prùzraènosti rohovky je nìkdy moûná její transplantace. VLS 2009. JK ROGÓWKA

(dividing breeching) Sprzêt po¿arniczy s³u¿¹cy do rozdzielenia wody […] z linii g³ównej na linie gaœnicze. Ka¿da linia gaœnicza mo¿e byæ odcinana (zamykana) zaworem. Obecnie ROZDZIELACZ

rozedma p³uc

311

produkowane rozdzielacze mog¹ mieæ zawory grzybkowe lub kulowe. Rozdzielacze oznaczone s¹ symbolem np. 75/52-75 -52. Pierwsza liczba oznacza wielkoœæ nasady ³¹cz¹cej liniê g³ówn¹ z rozdzielaczem, pozosta³e liczby – wielkoœci nasad rozdzielacza, do których pod³¹czone s¹ linie […] gaœnicze. MSP 1990, s. 194. hadicový rozdìlovaè Armatura umoûòující rozdìlit hadicové vedení do dvou nebo více vìtví. VSPO 3.7.3. GB ROZEDMA P£UC

(pulmonary emphyse-

ma) Nieodwracalny stan zwiêkszonej objêtoœci przestrzeni powietrznych p³uc, z zanikiem elementów sprê¿ystych, pêkaniem przegród miêdzypêcherzykowych i zmniejszeniem liczby naczyñ w³osowatych p³uc. Do rozwoju rozedmy p³uc prowadzi czêsto wzmo¿ony opór dróg oddechowych, stanowi¹cy przeszkodê dla przep³ywu powietrza w fazie wydechowej (tzw. rozedma zaporowa). […] Na czo³o objawów klinicznych wysuwa siê kaszel (suchy lub z odpluwaniem œluzowo-ropnej plwociny), dusznoœæ nasilaj¹ca siê po wysi³kach, sinica, wtórna czerwienica, niewydolnoœæ prawokomorowa serca (tzw. serce p³ucne). Dochodzi czêsto do powik³añ: rozstrzeni oskrzelowych, odmy samoistnej, odoskrzelowego zapalenia p³uc, przewlek³ego serca p³ucnego. MEM2 1982. emfyzém plicní syn. rozedma plic Trvale nadmìrný obsah vzduchu v plicích pøi souèasném úbytku a poškození vlastní plicní tkánì. Nejèastìji souèást obstrukèní plicní nemoci jako následek chronického zánìtu prùdušek, èasto u kuøákù. K dalším pøíèinám emfyzému patøí deficit alfa1 antitrypsinu, McLeodùv syndrom, emfyzém v okolí jizvení aj. Z hle-

rozkaz bojowy

diska patologické anatomie se rozlišuje emfyzém centrilobulární vznikající v rámci CHOPN a panacinární. Zhoršuje výmìnu plynù v plicích. Pacient trpí dušností (námahovou, pozdìji i klidovou), má nízký obsah kyslíku v krvi a v tìûších pøípadech i vyšší obsah oxidu uhlièitého. Je sníûena elasticita plic, mohou se vytváøet velké vzduchové buly (bulózní emfyzém), pøi jejichû ruptuøe vzniká pneumothorax. Èasté je následné postiûení srdce. VLS 2009. JK ROZKAZ BOJOWY PO¯ (operation order) 1. Polecenie (nakaz) podjêcia dzia³ania lub zaniechania dzia³ania podczas prowadzenia akcji gaœniczej. Http 131. 2. Polecenie komendanta akcji ratowniczej obowi¹zuj¹ce uczestników akcji ratowniczo-gaœniczej. Http 131. rozkazPO¯ syn. pokyn, pøíkaz, povel 1. Øídící akty øízení zásahu, kterými kaûdý velitel svým podøízeným sdìluje své rozhodnutí k provedení urèitého úkolu. Vydávat rozkazy, pokyny, pøíkazy a povely na místì zásahu je nejen oprávnìní, ale i úkol kaûdé úrovnì øízení. Hasièi na místì zásahu plní rozkazy a pokyny svých velitelù jednotek. Rozkazy, pokyny, pøíkazy a povely se vydávají ústnì nebo písemnì v pøímém kontaktu s podøízenými nebo prostøednictvím spojových prostøedkù zpravidla ústnì. BØJPO 2002. GB

(operation order) Wytyczne dowódcy, zazwyczaj formalne, wydane podleg³ym dowódcom, w celu skoordynowanego przeprowadzenia operacji. Wydawany jest zazwyczaj w formie pisemnej, graficznej lub w formie ustnej (na ni¿szych szczeblach dowodzenia dru¿yna, pluton). Do zasadniczego rozkazu s¹ wydawane za³¹czniki, które precyzuj¹ poszczególne elementy plano-

ROZKAZ BOJOWY CZK

rozmieszczenie si³ i œrodków

312

wania dzia³añ bojowych. Istnieje równie¿ forma skrócona: tzw. rozkaz czêœciowy (ang. fragmentary order) – wydawany w razie potrzeby, eliminuj¹ca koniecznoœæ powtarzania informacji zawartych w podstawowym rozkazie operacyjnym (bojowym); mo¿e byæ wydawany czêœciami. Http 235. rozkazCZK Pøíkaz nadøízeného vùèi podøízenému, který má zvláštní povahu a je kvalitativnì jiným projevem velitelské vùle, neû jsou obvyklé pøíkazy, pokyny nebo poûadavky. Ukládá se jím konkrétní povinnost nìco vykonat nebo se naopak nìjakého chování zdrûet. Jeho funkcí je bezprostøední realizace úkolù. Http 11. MB ROZMIESZCZENIE

SI£

I

ŒRODKÓW

(operational tactics) Planowe rozmieszczenie w terenie stra¿aków pozostaj¹cych do dyspozycji KDR wraz z niezbêdnym sprzêtem i pojazdami ratowniczo-gaœniczymi, które ma zapewniæ wykonanie zadania bojowego zgodnie z zamiarem taktycznym. nasazení sil a prostøedkù Pøimìøené nasazení muûstva, zaøízení a náøadí na poûáøišti nebo na ploše jiné události. VSPO 1.2.19. GB ROZPIERACZ CYLINDRYCZNY (lifting jack) syn. ropieracz kolumnowy, podnoœnik Rozpieracze cylindryczne s³u¿¹ do rozpierania, podnoszenia, œci¹gania elementów, odci¹gania. Te cechy mo¿na wykorzystaæ podczas prowadzenia dzia³añ ratowniczych, np. podczas ratowania ludzi zakleszczonych w rozbitych pojazdach samochodowych. Konstrukcyjnie s¹ to typowe si³owniki, w których czêœci¹ robocz¹ jest wysuwaj¹ce siê poza korpus cylindra t³oczysko. Wœród rozpieraczy cylindrycznych stosowanych w stra¿y po¿a-

rozpieracz ramieniowy

rnej wyró¿nia siê trzy podstawowe typy: jednot³okowe (t³oczysko wysuwa siê tylko z jednej strony), dwut³okowe (t³oczyska wysuwaj¹ siê z obydwu stron korpusu), teleskopowe (si³owniki hydrauliczne umo¿liwiaj¹ce uzyskanie du¿ego skoku roboczego, znacznie przekraczaj¹cego d³ugoœæ narzêdzia w stanie z³o¿onym). Http 192. zvedací podpìra Technický prostøedek pracující na principu pístu nebo nùûek, pouûívaný hlavnì pro zvedání tìûkých pøedmìtù ve svislém smìru. VSPO 3.10.10. GB (hydraulic support) syn. rozpieracz cylindryczny Sprzêt stra¿acki hydrauliczny, który pracuje na zasadzie t³oka hudraulicznego, rozdziela przedmioty œciœniête lub je podnosi. hydraulická stojka Hydraulický technický prostøedek nebo souprava náøadí, který na principu pístu vzájemnì oddìluje pøedmìty nebo je zvedá. VSPO 3.10.6. GB

ROZPIERACZ KOLUMNOWY

(hydraulic spreader) syn. rozpieracz hydrauliczny Narzêdzie hydrauliczne dwustronnego dzia³ania, wchodz¹ce w sk³ad ratowniczego zestawu hydraulicznego. Konstrukcja rozpieracza ramieniowego charakteryzuje siê czêœci¹ robocz¹ w postaci ramion, które w wyniku ruchu prostoliniowego t³oczyska wykonuj¹ ruch k¹towy. Sprzêt ten s³u¿y do rozpierania, podnoszenia, œciskania elementów, ci¹gniêcia, odci¹gania kolumny kierownicy itp. hydraulický rozpínák Hydraulický technický prostøedek roztahující, zvedající a odtahující kov a zdivo pro vyproštìní uvìznìných osob. VSPO 3.10.8. GB ROZPIERACZ RAMIENIOWY

rozprzestrzenianie siê po¿aru

ROZPRZESTRZENIANIE

313

SIÊ

PO¯ARU

(fire spread) Przyrost przestrzeni lub/i objêtoœci po¿aru w pomieszczeniu, budynku, strefie i poza stref¹ po¿arow¹. Po¿ar mo¿e rozprzestrzeniaæ siê poprzez konwekcjê (transport ciep³a poprzez dym, rozgrzane gazy lub powietrze), przewodzenie (proces transferu ciep³a poprzez cia³o sta³e) lub promieniowanie cieplne (transport ciep³a bez u¿ycia materia³u, nastêpuje w linii prostej i niezatrzymany rozchodzi siê we wszystkich kierunkach). […] Rozprzestrzenianiu siê po¿aru mo¿e towarzyszyæ wzrost intensywnoœci spalania. MSP 1990, s. 196. šíøení poûáru S nárùstem èasu se zvìtšuje plocha (nebo objem) zasaûená poûárem. Poûár se mùûe šíøit jak v dobì volného rozvoje, tj. v dobì, kdy nejsou provádìny hasební práce, tak i po zahájení hasebních prací. Rychlost a smìr šíøení poûáru ovlivòuje celá øada faktorù vytváøejících pøíhodné podmínky pro jeho šíøení. Http 95. GB ROZSTRÓJ ZDROWIA

(health disorder,

malady, illness) Zaburzenie chorobowe wywo³ane urazem lub innym czynnikiem szkodliwym dla zdrowia, charakteryzuj¹ce siê gor¹czk¹, bólami, zaburzeniami trawienia, snu itp., przy czym zaburzenie to mo¿e dotyczyæ stanu zarówno fizycznego, jak i psychicznego. Polega nie tylko na naruszeniu czynnoœci tego lub innego narz¹du cia³a, ale równie¿ na stanie patologicznym pod wzglêdem tak fizycznym, jak i psychicznym. W pojêciu tym mieœci siê nie tylko takie czy inne kalectwo, lecz równie¿ wszelkie zaburzenia w organizmie cz³owieka, mniejszej lub wiêkszej trwa³oœci. Http 54. závaûné postiûení zdraví Náhle vzniklé onemocnìní, úraz nebo ji-

ruch kolejowy

né zhoršení zdravotního stavu, které pùsobí prohlubování chorobných zmìn, jeû mohou vést bez neprodleného poskytnutí zdravotnické záchranné sluûby ke vzniku dlouhodobých nebo trvalých následkù, pøípadnì aû k náhlé smrti. Dále náhle vzniklá intenzivní bolest nebo náhle vzniklé zmìny chování a jednání postiûeného ohroûující zdraví nebo ûivot jeho samého nebo jiných osob. Http 212. JM-B ROZTWÓR DEZYNFEKCYJNY (disinfectant, desinfecting solution) P³yn o jednorodnym sk³adzie, s³u¿¹cy do zniszczenia drobnoustrojów i mikroorganizmów na powierzchni u¿ytkowej i na przedmiotach. dezinfekèní roztok Tekutina k nièení mikroorganismù, èištìní pøedmìtu od nìkterých nebo všech patogenních organismù, které mohou zpùsobit infekci. ST

(rail transport operations) Procedury i zwi¹zane z nimi urz¹dzenia umo¿liwiaj¹ce spójne funkcjonowanie ró¿nych podsystemów strukturalnych systemu kolei, zarówno w czasie normalnego, jak i pogorszonego funkcjonowania, w tym przygotowanie sk³adu i prowadzenie poci¹gu, planowanie i zarz¹dzanie ruchem oraz kwalifikacje zawodowe wymagane do realizacji us³ug transgranicznych. Do ruchu kolejowego zalicza siê równie¿ ruch na bocznicach kolejowych i liniach metra. Http 235. dráûní doprava Termín, který v mnoha zemích splývá s pojmem kolejová doprava, zahrnující zejména ûeleznièní dopravu (vèetnì speciálních mìstských drah typu metra), tramvajovou dopravu a pozemní lanové dráhy. V Èeské republice z hlediska legislativy navíc zahrnuje i trolejbusovou

RUCH KOLEJOWY

rurka intubacyjna

dopravu a visuté lanové dráhy. Doprava na prùmyslových a dùlních drahách je dráûní dopravou, aèkoliv v Èeské republice nespadá pod pùsobnost Dráûního zákona, nìkteré znaky drah mohou mít i rùzné prùmyslové dopravníky a pojezdy (napøíklad jeøáby), sportovní a zábavní atrakce (horská dráha, bobová dráha) aj. Za dráhy se obvykle nepovaûují lyûaøské vleky, tøebaûe v Èeské republice je na nì èásteènì vztaûen zákon o dráhách. Http 11. MB (intubating tube) G³adka rurka z tworzywa sztucznego wprowadzana do tchawicy przez jamê ustn¹ lub nos (w przypadku intubacji przeznosowej) w celu zapobiegania niedro¿noœci dróg oddechowych lub niewydolnoœci oddechowej. Najczêœciej rurka wyposa¿ona jest w mankiecik z zaworkiem w celu uszczelnienia jej w tchawicy. Http 235. endotracheální trubice Trubièka, která pomahá pøi plicní ventilaci. Trubice se zavádí pomocí laryngoskopu pøes ústa, hrtan, hlasivky aû do prùdušnice, nejèastìji z dùvodu respiraèních onemocnìní nebo pøed operací s pouûitím celkové anestézie. Http 11. MB RURKA INTUBACYJNA

NOSOWO-GARD£OWA (nasopharyngeal tube) Wykonana z miêkkiej gumy d³ugoœci 15–20 cm rurka, któr¹ po nawil¿eniu nale¿y wprowadziæ przez nos pacjenta tak, aby jej dystalny koniec znajdowa³ siê poni¿ej nasady jêzyka. Rurka nosowo-gard³owa jest tolerowana przez pacjentów zarówno przytomnych, jak i o upoœledzonej œwiadomoœci. Jest stosowana w przypadkach, gdy uraz jamy ustnej wyklucza zastosowanie rurki ustno-gard³owej, a tak¿e gdy przytomny lub pó³przytomny paRURKA

314

ryzyko

cjent, który nie toleruje rurki ustno-gard³owej, wymaga zabezpieczenia dro¿noœci dróg oddechowych jedynie w ograniczonym zakresie. MEM2 1982. vzduchovody syn. nosní vzduchovod Tyto kanyly lze pouûít pro zavádìní plynu (napø. èistého kyslíku) nebo smìsi plynù (napø. bìhem anestezie nebo pro mìøení toku vzduchu) do nosu a (nebo) úst. Nasopharyngeální vzduchovod […] je mìkká okrouhlá gumová trubice, èásteènì ohnutá tak, aby se vešla do nosních dírek a zasahovala do pharyngu. ZajišÙuje pouze prùchodnost horních cest dýchacích. Vhodná velikost se urèí podle vzdálenosti od špièky nosu k ušnímu lalùèku. Http 79. JK RURKA USTNO-GARD£OWA (oropharyngeal aiway) Plastikowa, zakrzywiona rurka, któr¹ wprowadza siê do gard³a ponad jêzykiem. Kszta³t umo¿liwia wprowadzenie dystalnego koñca rurki poza nasadê jêzyka i uniesienie jej, co prowadzi do udro¿nienia dróg oddechowych. Wskazaniem do jej zastosowania jest niedro¿noœæ dróg oddechowych u nieprzytomnego pacjenta. Plantz-Wip 2010. oropharyngeální vzduchovod syn. ústní vzduchovod Ohnutá, plochá trubice tvarovaná anatomicky, aby se dala umístit nad jazyk a ohýbala se do pharyngu. Její pouûití je indikováno jen u pacientù v bezvìdomí, neboÙ dráûdí ke kašli nebo zvracení. Pouûívá se u pacientù, kde jednoduché zpùsoby na otevøení a udrûení prùchodnosti DC selhávají. ZajišÙuje prùchodnost horních cest dýchacích. Vhodná velikost se urèí podle vzdálenosti mezi koutkem úst a úhlem dolní èelisti. Http 79. JK

(risk) 1. Prawdopodobieñstwo wyst¹pienia konRYZYKO

rzeka

kretnego skutku w okreœlonym czasie lub w okreœlonej sytuacji. Ustawa 2001/27.04., http 4. 2. Prawdopodobieñstwo wyst¹pienia okreœlonego skutku, pojawiaj¹cego siê w okreœlonym czasie b¹dŸ w okreœlonych warunkach, po³¹czenie (kombinacja) skutku i prawdopodobieñstwa jego wyst¹pienia (definicja Organizacji Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwoju). DS III, http 4. 3. Prawdopodobieñstwo niepo¿¹danego zdarzenia powoduj¹cego okreœlone skutki (nastêpstwa), które mo¿e nast¹piæ w okreœlonym czasie lub okreœlonych uwarunkowaniach. Ryzyko mo¿e byæ wyra¿one zarówno przez czêstotliwoœæ (liczba okreœlonych zdarzeñ w jednostce czasu), jak i prawdopodobieñstwo wyst¹pienia danego (okreœlonego) zdarzenia (w nastêpstwie poprzedzaj¹cego go zdarzenia) w zale¿noœci od warunków (definicja Miêdzynarodowej Organizacji Pracy). Http 4. riziko 1. Moûnost, ûe s urèitou pravdìpodobností vznikne událost, kterou povaûujeme z bezpeènostního hlediska za neûádoucí. Riziko je vûdy odvoditelné a odvozené z konkrétní hrozby. Míru rizika, tedy pravdìpodobnost škodlivých následkù vyplývajících z hrozby a ze zranitelnosti zájmu, je moûno posoudit na základì analýzy rizik, která vychází i z posouzení naší pøipravenosti hrozbám èelit. BS ÈR 2003, TSPzOKØaPOS 2009. 2. Relace mezi oèekávanou ztrátou (poškození zdraví, ztrátou ûivota, ztrátou majetku atd.) a neurèitostí uvaûované ztráty (zpravidla vyjádøenou pravdìpodobností nebo frekvencí výskytu). V uûším pojetí se nìkdy pojem riziko redukuje na pravdìpodobnost, se kterou dojde za definovaných podmínek expozice k projevu nepøíznivého úèinku. Definice pouûívá

315

rzutka rêkawowa

termínu expozice (doba pùsobení). Je nezbytné si uvìdomit, ûe riziko se rovná nule pouze v pøípadì, ûe expozice nenastává (je nulová). Z definice rizika vyplývá, ûe riziko je charakterizováno ztrátou (typem ztrát) a frekvencí událostí. Ztráty mohou pøedstavovat zdraví èlovìka, ûivot èlovìka nebo lidí, majetek nebo ûivotní prostøedí. V souvislosti s tím hovoøíme o riziku zdravotním, spoleèenském, ekonomickém a ekologickém. Environmentální riziko je pojem, který zahrnuje riziko pro osoby, majetek, ûivotní prostøedí. Http 275. JM-B (river) Naturalny, powierzchniowy ciek p³yn¹cy w wy¿³obionym przez erozjê rzeczn¹ korycie, okresowo zalewaj¹cy dolinê rzeczn¹. W Polsce przyjmuje siê, ¿e rzekê stanowi ciek o powierzchni dorzecza powy¿ej 100 km. Http 235. øeka Pøirozený vodní tok. Ve srovnání s potokem má obvykle vìtší prùtok, délku nebo rozlohu povodí. Http 11. JM-B RZEKA

(rescue throw bag) Wykonana jest w postaci pod³u¿nego worka, w którym znajduje siê 300 g obci¹¿nik obszyty piank¹ poliuretanow¹ (w celu ewentualnej ochrony przed skutkami uderzenia oraz uzyskania p³ywalnoœci dodatniej) i 25 m p³ywaj¹cej linki, na koñcu której s¹ odpowiednie zaczepy (karabiñczyk, pêtle) s³u¿¹ce do zamocowania do burty ³odzi lub innego miejsca albo za³o¿enia na nadgarstek ratownika. Na dnie pokrowca znajduje siê uchwyt dla ratowanego. W celu uzyskania w³aœciwych efektów nale¿y j¹ w odpowiedni sposób przygotowaæ. Po rozwiniêciu ca³ej linki wk³adamy j¹ do pokrowca pojedynczo w ten sposób, ¿e uk³ada siê ona na dnie zygzakiem warstwa po warstwie. U³o¿eRZUTKA RÊKAWOWA

rzutka rêkawowa

nie takie zapobiega popl¹taniu siê linki w czasie rzutu. Wolny koniec linki powinien wystawaæ z pokrowca, który mo¿e byæ zamkniêty (link¹ lub rzepem). Http 319. házecí pytlík Velmi dùleûitá pomùcka pro záchranu jiné osoby ze bøehu. Je to pytlík s nepromokavým, peèlivì sloûeným lanem. V pøípadì potøeby je nutné pevnì uchopit vol-

316

rzutka rêkawowa

ný konec lana (nebo jej radìji uvázat kolem stromu èi jiného pevného pøedmìtu na bøehu, aby vám nevypadlo z ruky nebo vás zachraòovaný nestáhl do vody) a pytlík hodit pøed zachraòovaného jedince. Lepší je jej pøehodit neû k nìmu nedohodit. Zachraòovaný se pak mùûe vymotaného lana chytit a s pomocí proudu èi vaší pomocí se dostat ke bøehu. Http 311. ST

samochód dowodzenia

317

samochód stra¿y po¿arnej

S (control unit) syn. mobilne stanowisko dowodzenia ¿arg. wóz dowodzenia Pojazd mechaniczny wykorzystywany podczas du¿ych zdarzeñ, wyposa¿ony w zespó³ technicznych œrodków ³¹cznoœci i stanowiska pracy, […] u³atwiaj¹cy kieruj¹cemu dzia³aniem ratowniczym i dowódcom odcinków bojowych dowodzenie podleg³ymi jednostkami. Http 235. velitelský automobil Hasièské vozidlo vybavené jako mobilní operaèní stanovištì pro velitele zásahu u velkých událostí. Obvykle je vybaveno radiostanicí a dalšími telekomunikaèními systémy. VSPO 2.4. GB SAMOCHÓD DOWODZENIA

SAMOCHÓD

GAŒNICZY

PROSZKOWY

(dry powder fire truck) Pojazd stra¿y po¿arnej przystosowany do przewozu ratowników, wyposa¿ony w zbiornik proszku gaœniczego, przeznaczony do prowadzenia samodzielnej akcji gaœniczej lub do wspierania dzia³añ prowadzonych przy u¿yciu innych samochodów gaœniczych podczas po¿arów cieczy i gazów palnych oraz urz¹dzeñ elektrycznych pod napiêciem. Zgodnie z oznaczeniem tradycyjnym samochody ze zbiornikiem proszku gaœniczego okreœla siê symbolem GPr-X, gdzie X oznacza masê ³adunku proszkowego w kg. MSP 1990, s. 200. práškový automobil Poûární vozidlo, které slouûí výhradnì nebo vìtšinou k transportu a k nasazení hasicího prášku pøi poûárech. VSPO 2.6. GB SAMOCHÓD RATOWNICTWA CHEMICZNO-EKOLOGICZNEGO (chemical incident unit) Samochód po¿arniczy wyposa¿ony w spe-

cjalne œrodki ochrony indywidualnej, przyrz¹dy pomiarowe i sprzêt do ograniczania szkód w œrodowisku naturalnym, takich jak: niebezpieczeñstwo ska¿enia œrodowiska, wypadki z niebezpiecznymi œrodkami chemicznymi, niebezpieczeñstwo wyst¹pienia substancji radioaktywnych, niebezpieczeñstwo ska¿eñ biologicznych, wypompowywanie substancji niebezpiecznych i inne. chemický automobil Poûární vozidlo vybavené technickými prostøedky a ochrannými obleky pro zásah pøi nehodách s nebezpeènými látkami vèetnì dekontaminace. VSPO 2.3. GB SAMOCHÓD RATOWNICTWA TECHNICZ-

(rescue tender, tender truck) Samochód po¿arniczy, s³u¿¹cy do przewo¿enia sprzêtu specjalistycznego (zestawy do ciêcia i rozpierania, aparaty oddechowe, poduszki pneumatyczne, pi³y do stali i betonu itp.), u¿ywany do prowadzenia dzia³añ w zakresie ratownictwa technicznego tj. ratowania osób i zwierz¹t, usuwania skutków wypadków, awaryjnego odblokowywania wejœæ itp. MSP 1990, s. 202. záchranný automobil Poûární vozidlo s obsáhlým nákladem speciálního náøadí pro technickou pomoc u poûárù a jiných nouzových pøípadù. VSPO 2.20. GB NEGO

(fire apparatus, fire engine, fire truck, fire appliance) syn. samochód ratowniczo-gaœniczy, pojazd po¿arniczy, samochód po¿arniczy Samochód u¿ywany do zwalczania po¿arów i/lub ratownictwa. Pojazd dwuœladoSAMOCHÓD STRA¯Y PO¯ARNEJ

samochód wê¿owy

wy drogowy z nadwoziem po¿arniczym maj¹cy w³asny napêd, s³u¿¹cy do przewo¿enia stra¿aków, sprzêtu […] oraz œrodków gaœniczych. Wed³ug tradycyjnego oznakowania samochody po¿arnicze dziel¹ siê na typy: samochód gaœniczy (oznaczany liter¹ G) i samochód specjalny (oznaczany liter¹ S) oraz na rodzaje (w zale¿noœci od noœnoœci podwozia): lekki samochód (L), ciê¿ki samochód (C), œredni samochód (bez oznaczenia). Wyposa¿enie, przeznaczenie oraz parametry techniczno-taktyczne podawane s¹ w oznaczeniu klasyfikacyjnym samochodów, np. GBA 2,5/16 okreœla samochód gaœniczy ze zbiornikiem wodnym o pojemnoœci 2,5 m3, z autopomp¹ o wydajnoœci 16 hektolitrów na minutê. Wed³ug oznaczeñ unijnych samochody po¿arnicze dzielimy na klasy (w zale¿noœci od maksymalnej masy rzeczywistej): lekk¹ (L), œredni¹ (M) i ciê¿k¹ (S), a tak¿e na kategorie (w zale¿noœci od zdolnoœci do poruszania siê w ró¿nych warunkach terenowych): miejskie (oznaczone cyfr¹ 1), uterenowione (2) i terenowe (3). MSP 1990, s. 199. poûární vozidla syn. poûární automobily Úèelová, pøíp. víceúèelová vozidla urèená k plnìní úkolù poûární ochrany. Podle toho, zda jsou pohánìna vlastní mechanickou silou èi nikoliv, se dìlí na poûární automobily a poûární pøívìsy. Poûární automobily: podle úèelu pouûití jsou zásahové nebo pomocné. Zásahová poûární vozidla jsou speciálnì konstruovaná pro daný úèel pouûití. Slouûí k dopravì poûárního druûstva, poûárního pøíslušenství, hasicího, technického nebo vyprošÙovacího zaøízení na místo zásahu, jakoû i k provádìní vlastního hasebního, technického nebo jiného zásahu. K základním druhùm zásahových poûárních vozidel patøí zejména dopravní automobil, automobilová

318

samochód wysokoœciowy

støíkaèka, cisternová automobilová støíkaèka, práškový hasicí automobil, pìnový hasicí automobil. Ke speciálním zásahovým poûárním vozidlùm urèeným pro speciální práce patøí automobilový ûebøík, poûární plošina, hadicový automobil, automobil pro zásahy v radioaktivním prostøedí, automobil na olejové havárie a další. Pomocná poûární vozidla slouûí pøedevším k hospodáøských úèelùm, k dopravì materiálu a techniky. Jsou souèástí týlového zabezpeèení èinnosti a jednotek poûární ochrany. K tìmto vozidlùm patøí zejména nákladní a osobní automobily, motocykly, autobusy apod. SBAHPAOP 1985, s. 264. GB (hose laying lorry) Samochód po¿arniczy specjalny, s³u¿¹cy do przewo¿enia wiêkszej liczby odcinków wê¿y po¿arniczych, […] armatury wodno-pianowej, rozdzielaczy, zbieraczy, sk³adanych zbiorników na wodê, mostków przejazdowych itp. […] na teren dzia³añ bojowych wymagaj¹cych przet³aczania i przepompowywania wody do celów gaœniczych lub przeciwpowodziowych. […] Tradycyjne symbole cyfrowe, którymi oznaczane s¹ samochody wê¿owe okreœlaj¹ […] sumê d³ugoœci w metrach odcinków wê¿y przewo¿onych danym samochodem, […] np. SW 2000 oznacza samochód specjalny wê¿owy, przewo¿¹cy wê¿e po¿arnicze o ³¹cznej d³ugoœci 2000 m. MSP 1990, s. 202. vozidlo k pokládaní hadic Poûární vozidlo k pøepravì a poloûení hadic. VSPO 2.13. GB SAMOCHÓD WʯOWY

WYSOKOŒCIOWY (ladder fire truck, ladder fire engine) syn. samochód ratownictwa wysokoœciowego Samochód specjalny do realizacji zadañ zwi¹zanych z u¿yciem sprzêtu do ratowSAMOCHÓD

samochód ze zbiornikiem œrodka...

nictwa wysokoœciowego, np. zestawów lin i sprzêtu do wspinaczki, do budowy uk³adów ratowniczych, wspó³pracy ze œmig³owcem, ewakuacji osób z kolei linowych itp. MSP 1990, s. 201. mobilní výšková technika Poûární vozidlo, jehoû nástavbu tvoøí otoèný ûebøík nebo poûární vysokozdviûná plošina. VSPO 2.1. GB SAMOCHÓD ZE ZBIORNIKIEM ŒRODKA

(foam tender truck) Samochód gaœniczy ze zbiornikiem wody i œrodka pianotwórczego, przystosowany do dostarczania tych œrodków gaœniczych na miejsce po¿aru, wyposa¿ony w sprzêt umo¿liwiaj¹cy w razie potrzeby wytworzenie piany gaœniczej. pìnový automobil Poûární vozidlo, které je výhradnì nebo èásteènì vybaveno k pøepravì pìnových prostøedkù a technických prostøedkù ke tvorbì pìny a které je schopno dodávat hasicí pìnu na poûáøištì. VSPO 2.12. GB PIANOTWÓRCZEGO

(self-ignition, autoignition) syn. samozap³on Proces zapocz¹tkowania reakcji spalania, zachodz¹cy w wyniku zmian biologicznych lub fizycznych i chemicznych materia³ów, przy czym samonagrzewanie siê materia³ów i w konsekwencji ich samozapalenie nastêpuje samorzutnie, bez udzia³u zewnêtrznych strumieni ciep³a i bez udzia³u punktowych Ÿróde³ ciep³a. Substancje podatne na samozapalenie to: oleje i t³uszcze, siarczki ¿elaza, wêgiel kamienny, brunatny i torf, produkty roœlinne oraz chemiczne substancje i mieszaniny. MSP 1990, s. 203. sebevznícení syn. samovznícení Chápáno jako iniciace – poèátek hoøení, okamûik, který je pro vìtšinu látek charakteristický vznikem plamene. U hoølaSAMOZAPALENIE

319

sanie lodowe

vých hmot, pro které je vlastní bezplamenné, heterogenní hoøení, se v okamûiku vznícení objevuje ûhnutí emise svìtla a tepla. V praxi se výrazem vznícení nebo zapálení pøesnìji chápe iniciace hoøení úèinkem vnìjšího zdroje zapálení, který má obvykle vyšší teplotu neû je teplota vznícení, samovznícení hoølavé látky. Jestliûe k iniciaci hoøení dojde v dùsledku procesu samozahøívání, potom se tento okamûik oznaèuje jako samovznícení. Podle mechanismu samozahøívání se rozlišuje samovznícení tepelné, mikrobiologické a chemické: a) tepelné samovznícení nastává v tìch pøípadech, kdy mechanismus samozahøívání je nabuzen vnìjším zahøátím hoølavé hmoty na teplotu samozahøívání, b) u mikrobiologického samovznícení je samozahøátí vyvoláno èinností mikroorganismù uvnitø hoølavé hmoty, c) chemické samovznícení zpùsobuje samozahøívání od exotermní chemické reakce, která probíhá pøi vzájemném styku a pùsobení vhodných hmot reagentù. SBAHPAOP 1985, s. 316. GB (rescue sled) Nosze ratunkowe; s³u¿¹ do bezpiecznego transportu osób rannych w górach oraz akwenach wodnych. Konstrukcja noszy umo¿liwia transport poszkodowanych m.in. ze z³amanymi koñczynami dolnymi i górnymi. Przy maksymalnym obci¹¿eniu i podparciu obu koñców noszy nie wystêpuj¹ ¿adne dodatkowe ugiêcia, dziêki czemu nie ma mo¿liwoœci dodatkowego uszkodzenia cia³a osoby transportowanej. W ratownictwie górskim (AKIA) nosze holowane s¹ bezpoœrednio przez jednego lub dwóch przeszkolonych narciarzy (ratowników). Po zamontowaniu specjalnego uchwytu mo¿liwe jest holowania noszy za skuterem œnie¿nym. Http 280. SANIE LODOWE

sanie transportowe

ledové sanì Záchranný prostøedek. Nejvhodnìjší varianta je pouûití ledových saní dvìma zachránci, kdy jeden leûí na pøední èásti a druhý tlaèí sanì za madla v zadní èásti. Trup saní je vyroben z polyesteru vyztuûeného skelnými a uhlíkovými vlákny. Sanì jsou vybaveny lyûinami, dvìma kovovými madly v zadní èásti a úchytem pro pøipevnìní lana. V pøední èásti se dále nacházejí dvì kovová madla, podél stran trupu je rozmístìna øada pruûných úchytù. Http 256. JK SANIE TRANSPORTOWE (pulk sled, ahkio sled) syn. pulki Specjalne sanki, a w³aœciwie d³ugie wanny z wystaj¹cymi p³ozami, do których wk³ada siê wszelki sprzêt i ci¹gnie za sob¹. Klasyczne wspó³czesne pulki maj¹ tak¿e sztywn¹ pokrywê zakrywaj¹c¹ ca³oœæ baga¿u. Http 301. transportní sanì syn. pulky Sanì pro dopravu potøebného vybavení – tedy výzbroje, výstroje, ale hlavnì dostateèného mnoûství potravin a paliva do vaøièe. HA 2010. JK

( (nurse, orderly) Pracownik opieki zdrowotnej wykonuj¹cy podstawowe, niezastrze¿one dla innych zawodów medycznych czynnoœci w zak³adach opieki zdrowotnej. MEM2 1982. sanitáø(ka) slang. ošetøovatel Pomocný pracovník ve zdravotnictví zajišÙující nìkteré práce nevyûadující speciální zdravotnické vzdìlání. VLS 2009, http 332. JK SANITARIUSZ KA)

(sarcoidosis) syn. choroba Besniera-Boecka-Schaumanna Schorzenie uk³adowe zajmuj¹ce wêz³y ch³onne wnêk p³ucnych i p³uca. W postaci wnêkowej na rentgenogramach klatki SARKOIDOZA

320

sarkoidoza

piersiowej widoczne s¹ powiêkszone obustronnie guzowate wêz³y ch³onne wnêk i œródpiersia. W postaci wnêkowop³ucnej poza powiêkszonymi wêz³ami widoczne s¹ zmiany pasmowate, siateczkowate i drobnoguzkowe w p³ucach. Niekiedy wspó³istniej¹ zmiany torbielowate w koœciach d³oni i stóp. MEM2 1982. sarkoidóza syn. Besnierova-Boeckova-Schaumannova nemoc Multisystémové onemocnìní nejasného pùvodu (pøedpokládají se imunologické mechanismy pøi reakci na dosud neznámý antigen èi antigeny, z mikrobiálních pùvodcù se pøisuzuje role mykobakteriím, spíše atypickým, a propionibakteriím), postihující øadu orgánù, obvykle plíce a nitrohrudní mízní uzliny, popø. mimohrudní orgány (oko, kùûe, játra, srdce, centrální nervový systém aj.). Histopatologicky jde o granulomatózní onemocnìní s epiteloidními buòkami bez kaseifikace. Pøíznaky závisejí na postiûeném orgánu. Sarkoidóza mùûe probíhat buï subakutnì s horeèkami, bolestmi kloubù, koûními a plicními pøíznaky, nebo chronicky s postupným rozvojem plicního postiûení aû plicní fibrózy s dušností a omezením plicních funkcí. Bývá bilaterální hilová lymfadenopatie, na plicích jsou známky infiltrace. Koûní forma mùûe mít ráz erythema nodosum, lupoidní èi psoriaziformní, výskyt nodulù, lupus pernio (indurované léze èasto na oblièeji), hnìdì zbarvené papuly, plaky aj. Obvykle k potvrzení vyûaduje bioptické vyšetøení. Oèní postiûení má nejèastìji ráz uveitidy, granulomy mohou být i ve spojivkách, mùûe být postiûena i sítnice. Granulomy mohou být v játrech, tìûší postiûení však nebývá. Mohou být parézy hlavových nervù, diabetes insipidus. Bývá rovnìû narušen kalciový metabolismus

saturacja

v dùsledku aktivace vitaminu D v makrofázích, v séru je moûné zjistit zvýšenou aktivitu ACE. VLS 2009. JK (saturation) Nasycenie cieczy gazem. W medycynie dokonuje siê pomiarów nasycenia p³ynów ustrojowych, m.in. krwi czy p³ynu komórkowego gazami. Najbardziej powszechnym pomiarem saturacji w dzia³aniach medycznych jest pomiar saturacji krwi tlenem (nasycenia krwi têtniczej tlenem) metod¹ pulsoksymetrii w celu przeciwdzia³ania niewydolnoœci oddechowej. saturace Nasycení napø. krve kyslíkem. Saturace krve kyslíkem je sníûena pøi hypoxemii. VLS 2009. JK SATURACJA

SCHEMAT MELDUNKU WEZWANIA PO-

(incident reporting procedure) Meldunek sk³ada siê wed³ug schematu: a) Miejsce zdarzenia – gdzie siê wydarzy³ wypadek ewentualnie podanie charakterystycznych cech otoczenia (charakterystyczny budynek). b) Co siê wydarzy³o. c) Ilu jest poszkodowanych. d) W jakim s¹ stanie: czy s¹ przytomni, jakie maj¹ obra¿enia, jaka pomoc zosta³a im udzielona. e) Kto wzywa pomocy – przedstawienie siê z imienia i nazwiska. f) Podaæ numer telefonu z którego wzywana jest pomoc. g) Czekamy na potwierdzenie przyjêcia wezwania. h) Nie odk³adamy pierwsi s³uchawki. Http 6. Schéma pro ohlašování nehod Ohlašování nehod se oznamuje podle schématu: a) Co se stalo? – pøedevším informace o poètu zranìných, prùbìhu nehody a poMOCY

321

schody ewakuacyjne zewnêtrzne

vaze zraní. b) Kde? – co nejpøesnìjší údaj o místì nehody. c) Kdy? – co nejpøesnìjší urèení èasu nehody. d) Kdo oznamuje a odkud? – Údaje o oznamujícím. HA 2010. JK (stairs) Element budynku lub ukszta³towania terenu, który umo¿liwia komunikacjê miêdzy ró¿nymi poziomami. Wraz z obudowuj¹cymi je œcianami tworz¹ klatkê schodow¹, bêd¹c¹ zwykle czêœci¹ drogi ewakuacyjnej. [...] Wymiary schodów reguluj¹ przepisy budowlane zawarte w rozporz¹dzeniu ministra w³aœciwego do spraw budownictwa (Rozporz¹dzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadaæ budynki i ich usytuowanie). Http 235. schodištì Vertikální komunikace pro pìší. Rizika úrazù: pád osob následkem uklouznutí, zakopnutí a podvrtnutí nohy. Prevence úrazù následkem pádu osoby po uklouznutí na schodištích spoèívá ve vytvoøení a udrûení protikluzného povrchu stupòù a zejména hran stupòù. Souèinitel smykového tøení musí odpovídat pøíslušnému protikluzovému, bezpeènostnímu kritériu pohybu osob. SBAHPAOP 1985, s. 319. GB SCHODY

SCHODY EWAKUACYJNE ZEWNÊTRZNE

(external emergency staircase, external fire escape stairs) syn. zewnêtrzne schody po¿arowe Schody zewnêtrzne, s³u¿¹ce do ewakuacji ludzi, powinny mieæ okreœlon¹ odpornoœæ po¿arow¹. Schody zewnêtrzne mog¹ byæ stosowane tylko w tych budynkach, gdzie jest co najmniej jedna wewnêtrzna piono-

schody po¿arowe

wa droga ewakuacji, obs³uguj¹ca ka¿de piêtro. Wszystkie drzwi prowadz¹ce na schody zewnêtrzne powinny posiadaæ klasê odpornoœci ogniowej co najmniej EI 30 i byæ wyposa¿one w samozamykacze. vnìjšní zásahové schodištì syn. vnìjšní poûární schodištì, vnìjšní chránìná úniková cesta Chránìné schodištì pro pøístup poûárních jednotek k dosaûení hoøících podlaûí pøi zdolávání poûáru, které mùûe být propojeno se zásahovými pøedsínìmi (ISO 8421-4). VSPO 5.6. GB (firefighting stairway, firefighting stairs) syn. schody ewakuacyjne Schody, s³u¿¹ce do usprawnienia dostêpu do po¿aru oraz jako droga ewakuacyjna, powinny byæ wykonane z materia³ów niepalnych i mieæ klasê odpornoœci ogniowej co najmniej R 60 w budynkach o klasie odpornoœci po¿arowej „A”, „B” oraz „C”, lub klasê odpornoœci ogniowej co najmniej R 30 w budynkach o klasie odpornoœci po¿arowej „D” i „E”. Schody po¿arowe mog¹ byæ umieszczone w klatce schodowej wewn¹trz budynku, jak równie¿ (w Polsce rzadziej) na zewn¹trz budynku. RMI 2002, § 249, ust. 3. poûární schodištì syn. chránìné únikové schodištì SchodišÙový prostor uvnitø nebo vnì budovy s pøíslušnou poûární odolností jako souèást únikové cesty ve svislém smìru (viz ISO 8421-2). VSPO 5.8. GB SCHODY PO¯AROWE

(seismologist) Geofizyk zajmuj¹cy siê badaniem trzêsieñ ziemi. Http 94. seismolog Osoba, která se vìnuje specializovanému oboru geofyziky v podobì seismologie, která se snaûí pochopit a popsat aspekty deskové tektoniky a struktury Zemì. MeSEJSMOLOG

322

sepsa

zi nejznámìjší a nejvíce sledované procesy, které seismologové sledují, patøí zemìtøesení. Http 11. JM-B (seismology) Dzia³ geofizyki, nauka zajmuj¹ca siê trzêsieniami ziemi (ich analiz¹, teori¹ powstania, mo¿liwoœci¹ przewidywania) oraz poznawaniem budowy wnêtrza Ziemi na podstawie rozchodzenia siê fal sejsmicznych. Http 75. seismologie Obor geofyziky, který se vìnuje studiu zemìtøesení a procesù spojených se šíøením seismických vln skrze Zemi èi jiné objekty. Http 11. JM-B SEJSMOLOGIA

(septicaemia) syn. posocznica Obecnoœæ du¿ej liczby drobnoustrojów chorobotwórczych we krwi kr¹¿¹cej. Najczêœciej wystêpuje sepsa w ostrych chorobach zakaŸnych, w których zarazki chorobotwórcze rozmna¿aj¹ce siê w ustroju w okreœlonym ognisku zapalnym, wysiewaj¹ siê do krwiobiegu i kr¹¿¹c we krwi wywo³uj¹ ciê¿kie objawy chorobowe. Czynnikami wywo³uj¹cymi sepsê s¹ g³ównie drobnoustroje ropotwórcze (paciorkowce, gronkowce). Podstawowym warunkiem wytworzenia siê sepsy jest przede wszystkim odpowiednie nasilenie siê wysiewu drobnoustrojów do krwiobiegu, co wystêpuje wówczas, gdy ognisko zaka¿enia jest bezpoœrednio po³¹czone z uk³adem ¿ylnym ustroju. […] Rozró¿nia siê sepsê ostr¹, podostr¹ lub przewlek³¹. Jeœli odpornoœæ ustroju jest s³aba, a zjadliwoœæ zarazków du¿a, wówczas sepsa mo¿e zakoñczyæ siê œmierci¹ chorego, mówi siê wówczas o sepsie piorunuj¹cej. Pocz¹tek sepsy jest z regu³y gwa³towny. MEM2 1982. sepse syn. septikemie, septikopyemie slang. otrava krve Tìûká infekce, která je provázena celko-

SEPSA

serce

vými (systémovými) projevy zánìtu pøi výrazné aktivaci zánìtových mechanismù (cytokinù, mediator). Klasicky stav, pøi nìmû se z infekèního loûiska v tìle obèas èi trvale uvolòují choroboplodné zárodky do krve a poškozují ostatní orgány. Vyvolavatelem sepse jsou obvykle bakterie, vzácnìji houby. K seps mohou vést tìûké infekce moèových cest (tzv. urosepse), plic, rozsáhlé infikované proleûeniny, angína (tonzilogenní sepse), zánìt støedního ucha (otogenní sepse), sepse mùûe postihnout ûenu po porodu (puerperální sepse) apod. Projevuje se zejména opakovanými prudkými vzestupy horeèky (dosahující obvykle vysokých hodnot), celkovou schváceností a pøíznaky postiûení jednotlivých orgánù. Nebezpeènou komplikací je vznik septického šoku. Pøi podezøení na sepsi se provádìjí pøi vzestupu teploty nábìry krve, která se poté vyšetøuje na pøítomnost bakterií. VLS 2009. JK SERCE (heart, cor) Centralny narz¹d uk³adu krwionoœnego po³o¿ony w klatce piersiowej, w œródpiersiu œrodkowym, wewn¹trz worka osierdziowego. MEM2 1982. srdce Dutý svalový orgán uloûený vìtší èástí v levé polovinì hrudníku mezi plícemi. VLS 2009. JK

(bathing season) Okres okreœlony przez radê gminy w uchwale, o której mowa w art. 34a ust. 1, obejmuj¹cy okres miêdzy 15 czerwca a 30 wrzeœnia. Ustawa 2001/18.07. koupací sezóna Koupací sezónou se rozumí zpravidla období od 30. kvìtna do 1. záøí nebo období, bìhem nìhoû lze oèekávat velký poèet koupajících se osob. Zákon 2000/258. ST SEZON K¥PIELOWY

323

sieæ wodoci¹gowa przeciwpo¿arowa

(power network) Zbiór przewodów elektrycznych i urz¹dzeñ powi¹zanych pod wzglêdem funkcjonalnym i po³¹czonych elektrycznie, przeznaczonych do przesy³ania, przetwarzania i rozdzielania na okreœlonym terytorium wytworzonej w elektrowniach energii elektrycznej oraz do zasilania ni¹ odbiorników. Http 235. elektrická síÙ Soubor jednotlivých vzájemnì propojených elektrických stanic, venkovních a kabelových vedení urèených pro pøenos a rozvod elektrické energie. Http 16. JM-B SIEÆ ELEKTROENERGETYCZNA

(water-pipe network) Uk³ad przewodów wodoci¹gowych znajduj¹cych siê poza budynkami odbiorców, zaopatruj¹cych w wodê ludnoœæ lub zak³ady produkcyjne. Http 290. vodovodní síÙ syn. vodovod Zaøízení pro potrubní nebo podobnou dopravu vody. Veøejná vodovodní síÙ zajišÙuje dodávku upravené vody pro velký poèet obyvatel. Patøí k nim dálková a místní vedení, která jsou vedena ve veøejných prostorách, nejèastìji soubìûnì s komunikacemi, a to tak, aby bylo moûné snadno provádìt opravy. Soukromé vodovodní rozvody zajišÙují rozvod vody z veøejné sítì uvnitø objektu nebo dopravu vody z neveøejného zdroje, napø. z vlastní studny. Http 11. JM-B SIEÆ WODOCI¥GOWA

SIEÆ

WODOCI¥GOWA

PRZECIWPO¯A-

(fire fihting water system) 1. Sta³a sieæ nawodniona lub sucha zainstalowana wewn¹trz budynku, z której za pomoc¹ hydrantów wewnêtrznych lub zaworów hydrantowych pobiera siê wodê do gaszenia po¿arów. MSP 1990, s. 87. 2. Sieæ wodoci¹gowa stanowi¹ca Ÿrod³o ROWA

siekiero³om

wody do celów przeciwpo¿arowych, [...] powinna byæ zasilana z pompowni przeciwpo¿arowej, zbiornika wie¿owego, studni lub innych urzadzeñ, zapewniaj¹cych wymagan¹ wydajnoœæ i ciœnienie w hydrantach zewnêtrznych, nawet tych niekorzystnie ulokowanych, przez co najmniej 2 godziny. RMSWiA 2009. poûární vodovod Zaøízení slouûící k dopravì vody v dostateèném mnoûství a tlaku pro potøeby poûární ochrany. Rozdìluje se na vnitøní a vnìjší. Vnitøní poûární vodovod slouûí k rozvodu poûární vody k hašení co nejblíûe objektùm, které by mohly být ohroûeny poûárem. Odbìr vody z poûárního vodovodu se provádí pomocí podzemních nebo nadzemních hydrantù, uvnitø objektù pomocí nástìnných hydrantù. V nìkterých pøípadech funkci poûárního vodovodu zabezpeèuje dostateènì dimenzovaný veøejný vodovod. Pro dimenzování poûárního vodovodu je dùleûité stanovit celkový tlak, který je souètem hydrostatického tlaku vody a dynamického tlaku, který je roven f = v2/2, kde v je její hustota a v rychlost proudìní. Hydrostatický tlak je zpùsoben tíhou kapaliny a vnìjšími silami. V pøípadì nehybnosti vody pùsobí tlak vûdy kolmo na stìny nádoby a ponoøeného tìlesa. U proudící vody hydrostatický tlak pùsobí na plochu rovnobìûnou se smìrem proudìní. SBAHPAOP 1985, s. 264. GB SIEKIERO£OM (rescue axe) syn. inopur Podrêczny sprzêt burz¹cy, uniwersalne narzêdzie, umo¿liwiaj¹ce rozbijanie ró¿norodnych materia³ów, od drewna do szk³a, jak równie¿ rozcinanie œcian z blach stalowych. Tnie materia³y tekstylne, folie PVC, œruby i druty. Mo¿e byæ tak¿e u¿ywany do zginania, podnoszenia i ciêcia innych materia³ów oraz jako dŸwignia,

324

sinica

podpora ratownicza lub zacisk mocuj¹cy. Http 92. vyprošÙovací sekera Speciální víceúèelový technický prostøedek pouûívaný pro proraûení, rozseknutí a roztaûení kovu nebo pro rozbití a odstranìní skla. VSPO 3.10.12. GB (strong ache) Fizyczne lub psychiczne uczucie ograniczaj¹ce lub uniemo¿liwiaj¹ce prawid³owe funkcjonowanie organizmu. silné bolesti Pocit bolesti, která vyûaduje podání opioidù. Http 93. ST SILNE BÓLE

(cyanosis) Szaroniebieskie lub niebieskoczerwone zabarwienie skóry i œluzówek, spowodowane obecnoœci¹ we krwi w powierzchniowych naczyniach w³osowatych hemoglobiny zredukowanej (odtlenionej), w iloœci przekraczaj¹cej pewien okreœlony poziom (ponad 5 g w 100 ml). Mo¿e powstaæ wskutek niedostatecznego wysycenia krwi têtniczej tlenem w p³ucach (hipoksemia) lub nadmiernego odtlenienia krwi ¿ylnej w tkankach (np. zastój ró¿nego pochodzenia). Sinicê powsta³¹ wskutek hipoksemii okreœla siê mianem sinicy têtniczej lub centralnej. Wystêpuje ona w niewydolnoœci oddechowej i wadach serca, gdy dochodzi do mieszania siê krwi ¿ylnej (odtlenionej) z têtnicz¹, wskutek nieprawid³owych po³¹czeñ miêdzy praw¹ a lew¹ po³ow¹ serca. Sinica powstaj¹ca w nastêpstwie nadmiernego oddawania tlenu tkankom okreœla siê mianem sinicy ¿ylnej lub obwodowej. Powstaje w ostrej niewydolnoœci kr¹¿enia pochodzenia sercowego i naczyniowego, przekrwieniu biernym wywo³anym przewlek³¹ niewydolnoœci¹ kr¹¿enia, akrocyjanozie, zespole Raynauda itp. Mo¿e byæ SINICA

SIRENE

równie¿ spowodowana zmianami hemoglobiny (methemoglobina), gdy nastêpuje upoœledzone wi¹zanie zmienionej hemoglobiny z tlenem. MEM2 1982. cyanóza Namodralé zbarvení kùûe a sliznic, které je dùsledkem nedostatku kyslíku v krvi. Je vyvolána vìtším obsahem neokyslièeného krevního barviva hemoglobinu v krvi, èasto bývá pøíznakem závaûnìjšího onemocnìní plic nebo srdce. Napø. „modré dìti” u nìkterých vrozených srdeèních vad (Fallotova tetralogie). Kromì této tzv. centrální cyanózy existuje i cyanóza periferní, pøi níû je obsah kyslíku v tepenné krvi normální a cyanóza je dùsledkem místních poruch prokrvení (napø. akrocyanóza a stagnace krve). VLS 2009. JK SIRENE (Supplementary Information Request at the National Entry) Organ wyznaczony przez pañstwo cz³onkowskie, zgodnie z jego przepisami wewnêtrznymi, na podstawie art. 92 ust. 4 Konwencji Wykonawczej do Uk³adu Schengen (KWS), którego podstawowym zadaniem jest wymiana informacji uzupe³niaj¹cych niezbêdnych przy wprowadzaniu wpisów i w celu umo¿liwienia podjêcia odpowiednich dzia³añ w przypadku trafienia („hit”) w Systemie Informacyjnym Schengen, (czyli gdy w wyniku sprawdzenia w SIS odnaleziono osoby lub przedmioty wprowadzone do systemu). SIRENE s¹ jedynym punktem kontaktowym dzia³aj¹cym przez ca³¹ dobê w ka¿dy dzieñ w roku – 365/7/24 – w³aœciwym w zakresie wymiany informacji uzupe³niaj¹cych do wpisów wprowadzanych do Systemu Informacyjnego Schengen (SIS). Biura SIRENE funkcjonuj¹ w ka¿dym z pañstw strefy Schengen, dziêki czemu polska Policja ma sta³y, bezpoœredni

325

SIRENE

kontakt z policjami pañstw ca³ego obszaru Schengen. Wymiana informacji odbywa siê poprzez wymianê elektronicznych formularzy. Jêzykiem komunikacji pomiêdzy biurami SIRENE jest g³ównie jêzyk angielski, ale te¿ francuski, niemiecki i hiszpañski. Zgodnie z decyzj¹ Ministra Spraw Wewnêtrznych i Administracji z dnia 9 sierpnia 2004 r. zadania Biura SIRENE w Polsce realizuje Policja. Http 249. SIRENE Útvar, jehoû hlavním úkolem je zprostøedkovávat doplòující informace k velmi struèným záznamùm v Schengenském informaèním systému (SIS), coû je vlastnì evropská pátrací databáze. V té souvislosti pøímo komunikuje s národními bezpeènostními a justièními sloûkami a ostatními SIRENE a je tøeba zdùraznit, ûe v této oblasti je jediným ústøedním kompetentním orgánem v jednotlivých státech. Zpravidla dále zajišÙuje výmìnu kriminálnì relevantních informací dle èlánku 39 a èlánku 46 Schengenské provádìcí úmluvy a je ústøedním bodem zejména pro pøeshranièní sledování dle èlánku 40 Schengenské provádìcí úmluvy. V rámci mezinárodní policejní a justièní spolupráce tak SIRENE spolu se SIS zásadním zpùsobem v rámci Evropy posilují a rozšiøují: a) pátrání po hledaných, pohøešovaných a neûádoucích osobách, b) pátrání po hledaných vozidlech, zbraních, dokladech, bankovkách atp., c) vyhledávání osob a vìcí dùleûitých pro trestní øízení, d) pøedcházení zneuûití identity, e) výmìnu kriminálnì relevantních informací, f) vzájemnou spolupráci pøi vyšetøování a pøedcházení trestné èinnosti, g) mezinárodní právní pomoc v trestních vìcech. Èinnost v podmínkách prostoru bez kontrol na vnitøních hranicích vyûaduje od

skalne miasto

SIRENE vysokou efektivitu a rychlost. Uplatòuje se 12hodinová lhùta na vyøízení doûádání, nepøetrûitý provoz a dostateèné kompetence vèetnì pøístupu do potøebných informaèních systémù a databází. Vzhledem k tomu, ûe SIRENE pracují s osobními údaji a zároveò citlivými policejními informacemi, platí zde velmi pøísné normy na ochranu informací poèínaje zabezpeèením prostor a konèe standardy pro uchovávání informací. Komunikace SIRENE probíhá po zvláštní zabezpeèené pan-evropské komunikaèní síti vyhrazené pouze pro pøedávání záznamù v SIS, komunikaci SIRENE a Vision (útvar pro konzultace pøi vyøizování ûádostí o schengenské vízum). Pro pøedávání biometrických údajù (otisky prstù, fotografie) slouûí v rámci uvedené sítì specifický software SIRPIT (SIRENE Picture Transfer). Http 241, http 243. JM-B SKALNE MIASTO (rock city, rock labirynth) syn. labirynt skalny Zespó³ skalnych form ukszta³towania powierzchni Ziemi: ska³ek, ambon, baszt czy grzybów skalnych itp., skupionych w pobli¿u siebie i oddzielonych w¹skimi rozpadlinami. Powstawanie miasta skalnego jest efektem erozji terenu, nastêpuj¹cego szczególnie wzd³u¿ sieci spêkañ, charakterystycznej zw³aszcza dla poziomo uwarstwionych ska³ osadowych, g³ównie piaskowców, czasem zlepieñców. Czynnikami wp³ywaj¹cymi na degradacjê s¹: spêkania skalne, obecnoœæ plastycznego pod³o¿a powoduj¹ca osiadanie lub wyciskanie ska³, wietrzenie mechaniczne, usuwanie zwietrzeliny przez wiatr lub wody deszczowe itp. Najbardziej znane przyk³ady w Polsce to: B³êdne Ska³y, Szczeliniec w Górach Sto³owych, Skamienia³e Miasto na Pogórzu Ciê¿kowickim, Staroœciñskie Ska³y w Rudawach Janowickich

326

ska³y

i inne. W Czechach jednym ze s³ynniejszych skalnych miast s¹ Ska³y Adrszpasko-Teplickie. Http 235. skalní mìsto Seskupení skalních tvarù (blokù, vìûí, stìn aj.) vzniklé zvìtráváním. Skalní mìsta mohou vznikat v rùzných typech hornin, ale nejdokonaleji vyvinuté je známe z pískovcù. Skalní mìsto vzniká desítky milionù let. Oblasti skalních mìst jsou v Èeské republice vìtšinou chránìné. Jedná se o rozsáhlejší oblasti se statusem chránìných krajinných oblastí, napø.: Labské pískovce (národní park Èeské Švýcarsko), Kokoøínsko, Èeský ráj, Broumovsko, Adršpach, Teplice. HA 2010. JK (scalpel) ¿arg. nó¿ Ma³y nó¿ o ostrzu jednostronnym, ró¿nego kszta³tu, u¿ywany w operacjach chirurgicznych oraz w preparatyce anatomicznej. MEM2 1982. skalpel Lékaøský chirurgický nástroj, chirurgický nùû, slouûící k separaci tkání ostrou cestou. Je vybaven bøíškovitì broušeným ostøím s tvarem a velikostí odpovídajícími zamýšlenému uûívání a rukojetí. VLS 2009. JK

SKALPEL

(rock) Du¿e skupiska minera³ów jednorodnych lub ró¿norodnych. Ze wzglêdu na sposób powstania wyró¿nia siê ska³y magmowe, osadowe i metamorficzne. Http 235. hornina Heterogenní smìs tvoøená rùznými minerály, nìkdy i organickými sloûkami, vulkanickým sklem èi kombinací tìchto komponentù. Výjimku tvoøí pouze monominerální horniny, které jsou tvoøené pouze jedním minerálem. Kus pevné horniny, surový i opracovaný, se obvykle nazývá kámen, kusová hornina jako materiál se SKA£Y

ska³y magmowe

nazývá kámen, kamení èi kamenivo, výchoz nebo podloûí z kompaktní horniny se nazývá skála, sypké a tekuté horniny mívají specifické názvy. Http 11. JK (igneuos rock, magmatic rock) Powsta³y z ognisto-p³ynnej masy, krzemianowego stopu magmy zastygaj¹cej w g³êbi ziemi pod przykryciem innych ska³. S¹ to ska³y magmowe g³êbinowe czyli plutoniczne. Sk³ad ska³y magmowej jest ziarnisty, krystaliczny. Ska³y magmowe zastygaj¹ce na powierzchni ziemi nosz¹ nazwê wylewnych lub wulkanicznych. Rad-Par-Par 2004. magmatická hornina syn. vyvøelá hornina Pouûívá se pro oznaèení horniny, která vzniká krystalizací z magmatu. Vznik struktury magmatické horniny se øídí posloupností krystalizace, která je spojena s postupným klesáním teploty taveniny, coû vyúsÙuje ve vznik zárodeèných krystalù pevné fáze. Dìlení: hlubinné (abyssální) vyvøeliny, ûilné vyvøeliny (hypoabyssální, podpovrchové), výlevné horniny (extruzivní, efuzivní). Http 11. JK

SKA£Y MAGMOWE

(metamorphic rock) syn. przeobra¿one Tworz¹ siê w wyników procesów metamorficznych oddzia³uj¹cych na istniej¹ce ju¿ formacje skalne. Dzia³anie poszczególnych czynników metamorfizmu (temperatura, ciœnienie, roztwory hydrotermalne) jest uzale¿nione od g³êbokoœci, na których zjawisko to zachodzi, temperatury, ciœnienia, sk³adu chemicznego i mineralnego ska³ wyjœciowych oraz chemizmu wód (roztworów) dop³ywaj¹cych z g³êbi ziemi. Budowa wewnêtrzna ska³y metamorficznej charakteryzuje siê kierunkowym u³o¿eniem ziaren. Czêsto s¹

SKA£Y METAMORFICZNE

327

ska³y osadowe

one zafa³dowane. Rad-Par-Par 2004, http 235. metamorfované (pøemìnìné) horniny Vznikají ze všech druhù hornin v dùsledku vysokých teplot, tlakù a chemizmu prostøedí, kterým jsou horniny v zemské kùøe vystaveny. Stavba hornin se pøizpùsobuje novým podmínkám, které jsou odlišné od podmínek, za kterých vznikaly. Výsledný stupeò pøemìny závisí na délce pùsobení a velikosti tìchto èinitelù. Podle pøíèiny rozeznáváme tyto hlavní zpùsoby pøemìny hornin v kontinentální litosféøe: a) dynamickou (tlakovou) metamorfózu, b) kontaktní (dotykovou) metamorfózu, c) šokovou metamorfózu, d) regionální (oblastní) metamorfózu. Http 11. JK SKA£Y OSADOWE (sedimentary rock, derivative rock, stratified rock) syn. ska³y sedymentacyjne Powstaj¹ w wyniku sedymentacji, czyli gromadzenia siê materia³u okruchowego, organicznego lub chemicznego w zbiornikach wodnych lub rzadziej w œrodowisku l¹dowym. Osady te podlegaj¹ nastêpnie procesowi diagenezy, podczas której zmniejsza siê odleg³oœæ pomiêdzy poszczególnymi sk³adnikami osadu. Diageneza jest zwi¹zana z cementacj¹ procesem, który polega na po³¹czeniu sk³adników spoiwem, którym najczêœciej jest krzemionka, wêglany, zwi¹zki ¿elaza czy i³. Lityfikacja powoduje z kolei przejœcie ze ska³y luŸnej do ska³y zwiêz³ej. O wyró¿nieniu podstawowych grup ska³y osadowej decyduje rodzaj osadzanego materia³u. Z tego wzglêdu ska³y osadowe dzielimy na: okruchowe, organogeniczne i chemiczne. Rad-Par-Par 2004, http 235. usazené horniny syn. sedimentární hornina Hornina, která vznikla pøemístìním, usazením a následným zpevnìním zvìtra-

skazany

lých úlomkù (tzv. fyzikální proces) èi vysráûením z roztokù (tzv. chemický proces) anebo usazením vlivem biologického èinitele (biologický proces). Tyto tøi procesy v pøírodì pùsobí normálnì souèasnì a výsledný charakter horniny je urèen dominantním procesem, který se na vzniku podílel. Tyto horniny vznikají exogenními procesy na zemském povrchu nebo nehluboko pod ním, a to za bìûných, relativnì nízkých teplot. Základními procesy vzniku sedimentárních hornin jsou zvìtrávání, transport materiálù, sedimentace (usazování) a diageneze, která mimo jiné zahrnuje zpevòování sedimentu. Http 11. JK (condemned person, convict) Osoba fizyczna, któr¹ s¹d w postêpowaniu karnym, prawomocnym wyrokiem lub nakazem karnym, uzna³ winn¹ pope³nienia przestêpstwa i wymierzy³ karê lub œrodek karny. Sprawca czynu karalnego posiada status skazanego od chwili uprawomocnienia siê orzeczenia przez ca³e postêpowanie wykonawcze a¿ do zatarcia skazania. Jego karta karalnoœci pozostaje w Krajowym Rejestrze Karnym. Http 343. odsouzený Ten, kdo byl v trestním øízení uznán vinným ze spáchání nìjakého trestného èinu a byl mu pøípadnì vymìøen urèitý trest. Odsouzeným se ale stane aû po právní moci odsuzujícího rozsudku, do té doby je stále obûalovaným. Po odsouzení získá záznam v rejstøíku trestù a nelze na nìj pohlíûet jako na bezúhonného. Vzhledem k právní moci rozsudku mu pak zbývají jiû jen mimoøádné opravné prostøedky, jako je dovolání èi stíûnost pro porušení zákona, jak by mohl daný rozsudek zvrátit. Dovolání je však omezeno na zvláštní dùvody a stíûnost pro porušení SKAZANY

328

skok wykroczny

zákona mùûe podat jen ministr spravedlnosti. Http 11. MB SKOK W ROZKROKU W POZYCJI KUCZ-

(squat jump) Ratownik jest przy tym zgiêty w tzw. kab³¹k, maj¹c ugiête kolana. Nogi ustawione obok siebie w lekkim rozkroku chwytaj¹ palcami stóp krawêdŸ s³upka. Http 45. skok v roznoûení skrèmo Do vody dopadáme v mírném pøedklonu jako pøi kroèném zpùsobu, ale nohy jsou v poloze zahájení prsaøského zábìru (skrèené, mírnì roznoûené). Tento zpùsob je velmi vhodný pro dobré plavce – prsaøe. Èinnost pøi dopadu na hladinu je obdobná jako pøi kroèném zpùsobu. Poloha tìla je šikmá k hladinì. Pøechod do plavání na hladinì je velmi plynulý a velmi rychlý. Http 339. ST NEJ

(rescue jump) Skacze siê daleko do przodu na nogi w pozycji wykrocznej i z mocno pochylonym do przodu tu³owiem, prowadz¹c do zderzenia z powierzchni¹ wody klatk¹ piersiow¹ i rozstawionymi w bok ramionami, przy wysoko uniesionej g³owie. W momencie zderzenia z wod¹ nogi wykonuj¹ pracê no¿ycow¹, ramiona zagarniaj¹ wodê do przodu. Gdy ratownik skacze z mask¹ na twarzy, musi j¹ obur¹cz przytrzymaæ. Nie nale¿y skakaæ daleko do przodu i jednoczeœnie ³ukiem w górê, spowoduje to pionowy kierunek lotu do wody w chwili koñczenia skoku, a w konsekwencji zanurzenie g³owy. Http 215. kroèný zpùsob skoku Výchozí polohou je vûdy sníûený postoj na pokrèených nohou tak, aby tìûištì bylo co nejníûe. Provedeme velký krok vpøed, dolù, pokrèenou nohou (odráûíme se vûdy ve vodorovném smìru vpøed, niSKOK WYKROCZNY

skok wykroczny w pozycji...

kdy neskáèeme do výšky, aby ponoøení tìla bylo co nejmenší). Pøi „dosaûení” hladiny provedeme zábìrový pohyb nohama jako pøi zpùsobu bok. Paûe jsou ohnuty v loktech, v upaûení poníû a po dopadu na hladinu provádìjí zábìr vodou ve smìru pohybu tìla a souèasným zábìrem nohou zajistí minimální zanoøení tìla. Http 153, http 339. ST SKOK WYKROCZNY W POZYCJI KUCZ-

(rescue squat jump) Jedna noga na przedniej krawêdzi s³upka z palcami chwytaj¹cymi krawêdŸ, a druga w tylnej jego czêœci, ratownik jest przy tym zgiêty w tzw. kab³¹k, maj¹c ugiête kolana. skok v pøednoûení skrèmo Do vody dopadáme v pøednoûení skrèmo, paûe provádìjí stejný pohyb jako u kroèného zpùsobu. Pro rychlé a plynulé zahájení plavání – pøiblíûení se k tonoucímu – není tento skok pøíliš výhodný. Brzdný úèinek pøi tomto skoku je ve zvìtšení plochy tìla, kterou dopadáme do vody. Http 339. ST NEJ

329

skrzeplina

matrace pro seskok Pouûívá se k záchranì ohroûené osoby, kdy není moûno pouûít jiného bezpeènìjšího zpùsobu záchrany. Technické provedení: horní èást matrace je vyrobena ze dvou polyesterových tkanin ve tvaru šestihranu cca o prùmìru 360 cm, které jsou vzájemnì prošity. V rozích šestihranu jsou našita ucha, která jsou zhotovena z autopopruhu šíøe 50 mm sešitím a do vzniklého dutého lemu je vloûeno lano o 20 mm. Ucha slouûí k uchycení matrace. Èervenou barvou je vyznaèen terè pro orientaci osob. Støední díl matrace se skládá z vnitøního válce, který má po obvodì našito 6 mezistìn, které jsou rovnìû pøišity k vnìjšímu válci. Matrace pro seskok se musí pøed záchrannou akcí naplnit vzduchem, coû se provede spouštìním a zvedáním její vrchní èásti. Po jejím naplnìní na stanovenou výšku se pouûívá za stejných podmínek jako plachta pro seskok. K obsluze pøi záchranné akci je zapotøebí pouze 6 muûù. SBAHPAOP 1985, s. 148. GB (thrombus) syn. zakrzep Zbity osad ró¿nej wielkoœci i kszta³tu, tworz¹cy siê za ¿ycia wewn¹trz naczyñ krwionoœnych z czêœci sk³adowych krwi. Tworzeniu siê skrzepliny sprzyjaj¹ zmiany w œcianie naczynia, zwolnienie prêdkoœci przep³ywu krwi przez dany odcinek naczynia oraz zmiany w³aœciwoœci fizycznych i chemicznych krwi. Nastêpstwem skrzepliny mo¿e byæ zwê¿enie lub ca³kowite zamkniêcie (zakrzep) naczynia, oderwanie siê czêœci skrzepliny i powstanie zatoru lub zawa³u, zaka¿enie bakteryjne skrzepliny z przejœciem na œciany naczynia oraz okoliczne tkanki itp. MEM2 1982. embolus syn. vmetek Pevný útvar, který je nesen krevním øe-

SKRZEPLINA

(rescue mattress, air cushion, jump cushion) syn. poduszka ratunkowa Ratowniczy sprzêt ewakuacyjny, przeznaczony do ratowania (ewakuacji) ludzi, zwierz¹t, mienia z wy¿szych kondygnacji i wysokoœci od 15 do 20 m lub wed³ug wskazañ producenta. Zasada jego dzia³ania zosta³a oparta na amortyzowaniu upadaj¹cego ciê¿aru poprzez nagromadzone powietrze wewn¹trz poduszki. […] Ekipy ratownicze czêsto stosuj¹ skokochron jako ostatni¹ szansê ratunku, szczególnie w sytuacji, gdy jest niewiele czasu na przeprowadzenie ewakuacji lub drabina po¿arnicza nie mo¿e dotrzeæ do miejsca akcji ratowniczej. Http 235.

SKOKOCHRON

skrzy¿owanie

330

èištìm. Mùûe dojít k jeho zaklínìní v cévì, kterou tím uzavøe a zpùsobí komplikaci v závislosti na jeho poloze. Jde pøedevším o krevní sraûeniny (tromby), které se tvoøí nejèastìji v dolních konèetinách a jsou zaneseny krevním proudem do plic. Tukový embolus – vmetek z tukové tkánì, uvolnìný pøi zlomeninách dlouhých kostí, ortopedických operacích, liposukci aj. a zanesený do plicního i velkého obìhu. Vzduchový embolus – zaklínìní vzduchové bubliny, pøeváûnì v pravé srdeèní komoøe, pøi operaèních úkonech nad rovinou srdce (operace mozku, štítné ûlázy), zavádìní nebo nechtìné rozpojení centrálního katetru. Embolus z plodové vody – k vmetení plodové vody do krevního obìhu matky vìtšinou dochází bìhem porodu nebo krátce po nìm. Jde o vzácnou, ale závaûnou porodní komplikaci. VLS 2009. JK SKRZY¯OWANIE

(crossroads, intersec-

tion) Przeciêcie siê w jednym poziomie dróg maj¹cych jezdniê, ich po³¹czenie lub rozwidlenie, ³¹cznie z powierzchniami utworzonymi przez takie przeciêcia, po³¹czenia lub rozwidlenia. Okreœlenie to nie dotyczy przeciêcia, po³¹czenia lub rozwidlenia drogi twardej z drog¹ gruntow¹, z drog¹ stanowi¹c¹ dojazd do obiektu znajduj¹cego siê przy drodze lub z drog¹ wewnêtrzn¹. Ustawa 1997/20.06., dz. 1, art. 2, pkt 10. køiûovatka Místo, v nìmû se pozemní komunikace protínají nebo spojují. Za køiûovatku se nepovaûuje vyústìní polní nebo lesní cesty nebo jiné úèelové pozemní komunikace na jinou pozemní komunikaci. Zákon 1997/13, r. 1, § 2, pkt w. JM-B

skrzy¿owanie kolizyjne

(twolevel crossing) syn. wêze³ drogowy typu WA 1. Jest to wielopoziomowe skrzy¿owanie lub po³¹czenie, pozbawione po³¹czeñ przecinaj¹cych przeciwbie¿ny pas ruchu (lewoskrêtów dla ruchu prawostronnego i prawoskrêtów dla lewostronnego). Najczêœciej z wydzielonymi pasami s³u¿¹cymi do w³¹czania siê do ruchu na danej drodze. Najbardziej znanym typem skrzy¿owania wielopoziomowego jest „koniczynka” – dwupoziomowa, z czterema ³ukami (1/4 okrêgu) prawoskrêtu i czterema ³ukami (3/4 okrêgu) lewoskrêtu. Ustawa 1985/21.03,, Dz. U. z 2007 r. Nr 19, poz. 115. 2. To takie, na którym poszczególne kierunki jazdy maj¹ oddzielne sygnalizatory kierunkowe S3 (ze strza³kami). Na takim skrzy¿owaniu je¿eli nasz kierunek ma „zielone”, nie musimy nikogo przepuszczaæ, poniewa¿ „zielone” mamy tylko my i ¿aden inny kierunek nie mo¿e wejœæ z nami w kolizjê. Http 52. køiûovatka bezkolizní Druh mimoúrovòové køiûovatky, která nemá ûádný køiûný bod na jednotlivých vìtvích, pøièemû se køiûný bod prùpletových úsekù do tohoto výètu nezapoèítává. Http 20. AZ SKRZY¯OWANIE BEZKOLIZYJNE

(crossroad) Rodzaj skrzy¿owania, na którym podczas skrêtu w lewo musimy przepuœciæ samochody jad¹ce na wprost lub skrêcaj¹ce w prawo (jad¹ce oczywiœcie z przeciwka). Dotyczy to skrzy¿owañ oznaczonych znakami z pierwszeñstwem przejazdu, równorzêdnych i oznaczonych „zwyk³¹” (bez strza³ek kierunkowych) sygnalizacj¹. Http 52. køiûovatka kolizní Druh køiûovatky, která má alespoò jeden SKRZY¯OWANIE KOLIZYJNE

skurcz miêœnia

køiûný bod, pøièemû se rovnìû køiûný bod prùpletového úseku do tohoto výètu nezapoèítává. Http 20. AZ MIʌNIA (muscular contraction) Zmiana d³ugoœci lub napiêcia miêœnia, wywieraj¹ca si³ê mechaniczn¹ na miejsca przyczepu miêœnia lub wokó³ narz¹du otoczonego przez miêsieñ okrê¿ny (np. miêsieñ okrê¿ny ust). Poruszanie siê organizmu mo¿liwe jest dziêki synchronizowanemu skurczowi ró¿nych grup miêœniowych. Http 235. køeèe svalu Nefyziologický stav, kdy dochází k nadmìrnému èi dlouhodobému stahu kosterní nebo hladké svaloviny. Mechanismus vzniku køeèí tkví v inervaci svalù, konkrétnì ve vyšší dráûdivosti nervù èi neustálému dráûdìní nervových synapsí rùznými mediátory. Køeè mùûe postihovat jeden sval nebo celé svalové skupiny. Déletrvající spasmy hladké svaloviny ûivotnì dùleûitých orgánù (napø. bronchospasmus – køeè svaloviny prùdušek, spasmus støeva) mohou být fatální. Http 11. AW SKURCZ

(snowmobile) Podstawowy sposób poruszania siê ratowników górskich zim¹ po szlakach. Za jego pomoc¹ nie tylko transportuje siê ratowników do akcji i poszkodowanych do szpitali, ale równie¿ utrzymuje siê zim¹ szlaki turystyczne do czêœciej odwiedzanych miejsc w górach. Skuter œnie¿ny wymaga od kierowcy sporych umiejêtnoœci zw³aszcza, gdy przychodzi dzia³aæ po bardzo obfitych opadach œniegu. Ale umiejêtnie u¿yty jest niezast¹piony w transporcie zimowym. Http 161. snìûný skútr Motorové vozidlo urèené k jízdì po snìSKUTER ŒNIE¯NY

331

Skyhook

hu. Pohyb je obvykle zajišÙován pásem vzadu (donedávna obvykle gumovým, nyní èasto z kevlaru), manévrování pomocí lyûe nebo lyûí ve pøedu. Jeho pouûití je praktické pøedevším na horách a v arktických oblastech. Http 11. JK (industrial accident effects) Wszelkie bezpoœrednie lub poœrednie, natychmiastowe lub powsta³e po pewnym czasie (opóŸnione) nastêpstwa (konsekwencje) dotycz¹ce (miêdzy innymi): cz³owieka, flory i fauny, gleby, wody, powietrza i krajobrazu, wzajemnych wiêzi miêdzy wymienionymi elementami oraz wartoœci materialnych i dziedzictwa kulturowego, w³¹czaj¹c w to zabytki. Http 4. úèinky prùmyslových havárií Jakýkoli pøímý nebo nepøímý okamûitý nebo pozdìjší škodlivý dùsledek prùmyslové havárie, zejména pro lidi, flóru a faunu, pùdu, vodu, ovzduší a krajinu, vzájemné vztahy mezi uvedenými faktory, hmotné statky a kulturní dìdictví vèetnì historických památek. Http 273. JM-B

SKUTKI AWARII PRZEMYS£OWYCH

(transboundary effects) Powa¿ne skutki (straty) na terytorium znajduj¹cym siê pod jurysdykcj¹ (danej) strony, powsta³e w wyniku awarii przemys³owej, która wydarzy³a siê na terytorium znajduj¹cym siê pod jurysdykcj¹ innej strony. Http 4. úèinky pøesahující hranice státù Závaûné úèinky spadající do jurisdikce jedné strany v dùsledku prùmyslové havárie vzniklé v rámci jurisdikce druhé strany. Http 273. JM-B SKUTKI TRANSGRANICZNE

SKYHOOK (skyhook, sky-hook) Przyrz¹d asekuracyjny. S¹ to wieszane na krawêdziach skalnych haki zabezpieczaj¹ce wspinacza.

s³u¿ba zdrowia

Sky-hook Jisticí prostøedek, pevný kovový háèek. Bývá opatøen smyèkou z popruhu, která slouûí jako oko pro pøipnutí karabiny. Zavìšuje se za nerovnosti na skalnatém povrchu skály. Http 165. JK (health service, medical service) Uk³ad organizacyjny powo³any do podejmowania i prowadzenia specyficznych dzia³añ medycznych (profilaktycznych i leczniczych) zwi¹zanych z ochron¹ zdrowia ludnoœci. Stosowane jest równie¿ zamienne okreœlenie s³u¿by zdrowia jako systemu œwiadczeñ zdrowotnych, rozumiej¹c pod tym pojêciem urz¹dzenia i personel zorganizowany w sposób dynamiczny w celu zastosowania wiedzy zawodowej i umiejêtnoœci technicznych dla wzmocnienia, utrzymania i naprawy zdrowia oraz zapobiegania chorobom i urazom jednostek i grup ludnoœci. MEM2 1982. zdravotnické sluûby Organizovaný systém odborných institucí a pracovišÙ, jejichû cílem je odbornì sledovat a øešit zdravotní potøeby obyvatelstva. Poskytují zdravotní péèi jednotlivcùm a spoleèenským skupinám a zahrnují široké spektrum preventivních, diagnostických, léèebných, výchovných a dalších odborných èinností. VLS 2009. JK S£U¯BA ZDROWIA

(SNARG ice screw) Hak rurowy do kotwiczenia w lodzie. Œruby typu snarg posiadaj¹ wzd³u¿ trzonu biegn¹c¹ szczelinê, która nie tylko u³atwia wypychania lodu/œniegu z jej wnêtrza ale te¿ zmniejsza nacisk œruby w g³êbi lodu. snarg Jisticí prostøedek do ledu. Vzhledem je podobný ledovcovému šroubu, ale oproti SNARG

332

sonda lawinowa

nìmu má jemný závit a do ledu se zatlouká kladivem (proto se nìkdy pouûívá název ledovcová skoba). Ven z ledu se vyndává kroucením. Http 165. JK (softshell) Grupa tkanin stosowanych do szycia g³ównie odzie¿y turystycznej i wspinaczkowej. Softshell jest wiatroodporny, czêœciowo wodoodporny (chroni go przez pewien czas warstwa impregnacji – DWR), miêkki i ma bardzo dobr¹ oddychalnoœæ. Http 14. softshell Souhrnné oznaèení moderních vícevrstvých druhù materiálù pouûívaných k výrobì sportovního obleèení a obleèení pro outdoorové aktivity. Snaûí se skombinovat v co nejlepším pomìru nepromokavost, tepelnou odolnost, vìtruvzdornost a prodyšnost. Je to funkèní materiál, který sám o sobì zajišÙuje do urèité míry vodìodolnost a ochrání proti vìtru. Z tohoto dùvodu je softshellové obleèení vhodné pro outdoorové aktivity v promìnlivých klimatických podmínkách. 1. vrstva má být tzv. komfortní, kdy jejím hlavním úkolem je odvádìt tìlesnou vlhkost (pouûití napø. funkèního prádla); 2. a 3. vrstvu tvoøí softshell, který tvoøí ochrannou a izolaèní vrstvu. Http 101. JK SOFTSHELL

(probe finder) Sk³adana (skrêcana), doœæ cienka metalowa rurka lub prêt o ca³kowitej d³ugoœci oko³o 3 m. Sondê lawinow¹ wbija siê w œnieg, próbuj¹c wyczuæ, czy w miejscu sondowania pod œniegiem nie znajduje siê cz³owiek lub jego rzeczy. Obowi¹zkowo sonduje siê namierzone przez pipsa miejsce, by szybko stwierdziæ, na jakiej g³êbokoœci i w jakiej pozycji pod œniegiem le¿y zasypany cz³owiek. Dyl¹g 2010. SONDA LAWINOWA

sonda Sengstakena-Blakemore’a

lavinové sondy Slouûí k urèení polohy zasypaného na laviništi a jeho oznaèení. Mají obvykle délku od 180 do 320 cm, pøièemû nejvhodnìjší z hlediska praktického pouûití jsou sondy delší neû 260 cm. HA 2010. JK SENGSTAKENA-BLAKEMORE’A (Sengstaken-Blakemore’s probe) syn. zg³êbnik Sengstakena-Blakemore’a Wielokana³owy zg³êbnik nosowo-¿o³¹dkowy wyposa¿ony w dwa – ¿o³¹dkowy i prze³ykowy – niezale¿nie nadmuchiwane balony. Nadmuchanie balonów powoduje bezpoœredni ucisk krwawi¹cych naczyñ, doprowadzaj¹c w ten sposób do zatrzymania krwawienia (balon ¿o³¹dkowy nadmuchuje siê do objêtoœci 250–300 ml, a balon prze³ykowy – do uzyskania ciœnienia 25–45 mmHg). Sonda wprowadzana jest do ¿o³¹dka przez nos lub jamê ustn¹, w niektórych oœrodkach stosowany do doraŸnego hamowania krwawienia z pêkniêtych ¿ylaków prze³yku. Tamponada skutecznie zatrzymuje krwotok, ale u 65% chorych po usuniêciu zg³êbnika dochodzi do nawrotu krwawienia. Plantz-Wip 2010. Sengstakenova-Blakemorova sonda Trojcestná sonda pouûívaná k léèbì krvácení z jícnových varixù. Zavádí se nosem, fixuje se tahem v ûaludeèní kardii, èást v jícnu se nafoukne, aby komprimovala oblast varixù. Umoûòuje odsávání ûaludeèního obsahu. Rizikem je dekubitus pøi dlouhodobém ponechání. VLS 2009. JK SONDA

SPECJALISTYCZNY POJAZD RATOWNICTWA

CHEMICZNO-EKOLOGICZNEGO

(chemical incident unit) Samochód bojowy stra¿y po¿arnej ratownictwa technicznego i ratownictwa chemicznego, s³u¿¹cy do przewo¿enia sekcji

333

spit

i sprzêtu specjalnego. U¿ywany podczas prowadzenia dzia³añ w zakresie ratownictwa technicznego i chemicznego. MSP 1990, s. 202. chemický automobil Poûární vozidlo vybavené technickými prostøedky a ochrannými obleky pro zásah pøi nehodách s nebezpeènými látkami vèetnì dekontaminace. VSPO 2.3. GB SPECJALISTYCZNY POJAZD RATOWNI-

(rescue tender, tender truck) Samochód bojowy stra¿y po¿arnej ratownictwa technicznego, s³u¿¹cy do przewo¿enia sekcji i sprzêtu specjalnego, u¿ywany do prowadzenia dzia³añ w zakresie ratownictwa technicznego. MSP 1990, s. 202. záchranný automobil Poûární vozidlo s obsáhlým nákladem speciálního náøadí pro technickou pomoc u poûárù a jiných nouzových pøípadù. VSPO 2.20. GB CTWA TECHNICZNEGO

(bolt) syn. nit Rodzaj kotwy do osadzania w skale sta³ych punktów asekuracyjnych lub zjazdowych. Spit sk³ada siê z umieszczanej w skalnym otworze rurki, wbijanego w tê rurkê klinowatego trzpienia, powoduj¹cego rozpieranie siê rurki w otworze oraz wkrêcanej do œrodka rurki œruby z plakietk¹, przez któr¹ przek³ada siê karabinek (przewa¿nie bêd¹cy czêœci¹ ekspresu). Otwory w skale s³u¿¹ce do osadzania spitu wykonuje siê wiertark¹ ze specjalnym wiert³em, lub spitownic¹ (wówczas w charakterze wiert³a wykorzystywana jest rurka bêd¹ca czêœci¹ osadzanego spitu). W porównaniu z innymi sta³ymi punktami asekuracyjnymi ringami, spity s¹ ³atwiejsze do szybkiego osadzania, ale te¿ mniej niezawodne i nie tak

SPIT

sprawdzenie pulsu

trwa³e. Osadzanie spitu nazywane jest spitowaniem. Http 235. nýt slang. borhák Patøí do skupiny tzv. fixních jisticích prostøedkù. Pøedevším je reprezentují dva typy, a to jednak expanzivní nýty, a poté lepené skoby. Tøetí, ponìkud odlišnou skupinou, jsou pískovcové kruhy. Nýty se osazují do dìr vyvrtaných do skály. Skála musí být kompaktní, pevná a povrch skály rovný bez výènìlkù. Nýt nesmí být zavrtán pøíliš blízko k okraji hrany skály, aÙ uû je to hrana pøevisu, roh skály apod. Vzdálenost od hrany by mìla být minimálnì 15 cm, v pøípadì pískovce aû pùl metru. Http 165. JK (pulse check) Dokonuje siê go na têtnicach powierzchniowych, najczêœciej têtnicy promieniowej, choæ tak¿e na innych têtnicach dostêpnych badaniu palpacyjnemu – têtnicy szyjnej zewnêtrznej, ramiennej, udowej, podkolanowej, skroniowej i grzbietowej stopy. Jednak w trakcie resuscytacji Europejska Rada Resuscytacji w wytycznych nie zaleca sprawdzania têtna na têtnicach obwodowych (gdy¿ czêsto w takich wypadkach dochodzi do centralizacji kr¹¿enia i têtno w nich jest niewyczuwalne), ale na têtnicach szyjnych, gdy¿ ze wszystkich wyczuwalnych przez skórê têtnic s¹ one najbli¿ej serca. Têtno bada siê na têtniczy szyjnej oko³o 1,5 cm bocznie od wynios³oœci krtaniowej. Stosuje siê jedno okreœlone miejsce, aby zapobiec masa¿u zatoki têtnicy szyjnej przy próbie wyszukania miejsca badania têtna i niepo¿¹danemu obni¿eniu pracy serca. Technika badania sprowadza siê do uciœniêcia têtnicy w miejscu, w którym le¿y bezpoœrednio pod skór¹ opuszkami dwóch palców. Do badania têtna nie stosuje siê kciuka, w ten sposób mo¿na pomyliæ têtSPRAWDZENIE PULSU

334

sprzêt wspinaczkowy

no badanego z w³asnym. Http 235. kontrola pulsu syn. kontrola tepu Puls (tep) je tlaková vlna, která je vyvolaná vypuzením krve z levé srdeèní komory do srdeènice (aorty), odkud se šíøí dalšími tepnami do celého tìla. V lékaøství série tìchto vln odpovídá srdeènímu rytmu a frekvenci. Puls lze nahmatat na vìtších tepnách blízkých povrchu tìla, nejèastìjší tepnou pro mìøení pulsu je krkovice (arteria carotis), vøetenní tepna (arteria radialis), zápìstní tepna (arteria ulnaris), pøi nedostateèném dokrvovaní horních konèetin se pouûívá paûní tepna (arteria brachialis) a na dolních konèetinách stehenní tepna (arteria femoralis). Http 11. AW PO¯ARNICZY (firefighting equipment) syn. sprzêt stra¿acki Przenoœny lub przewoŸny sprzêt, s³u¿¹cy do gaszenia po¿arów, prowadzenia akcji ratowniczych oraz sprzêt ochronny stosowany przez stra¿e po¿arne. W zale¿noœci od przeznaczenia sprzêt po¿arniczy dzieli siê na: sprzêt gaœniczy, sprzêt i armaturê wodn¹, sprzêt pianowy, podrêczny sprzêt gaœniczy, sprzêt ratowniczy, uzbrojenie osobiste, pojazdy po¿arnicze. MSP 1990, s. 215. poûární technika Zásahové poûární automobily, poûární pøívìsy, návìsy, kontejnery, plavidla, vznášedla a letadla. VMV è. 246/2001. GB SPRZÊT

WSPINACZKOWY ( climbing equipment) Zestaw urz¹dzeñ technicznych stosowanych w trakcie uprawniania wszelkich rodzajów wspinaczki. Http 235. výstroj horolezecká Osobní vybavení horolezce, které slouûí k dosaûení urèitého komfortu a zajistí bezpeènost horolezce. Http 165. JK SPRZÊT

ssak

SSAK (aspirator) syn. aspirator Aparat s³u¿¹cy do odsysania p³ynów i krwi z jam lub narz¹dów cia³a. Dzia³a na zasadzie podciœnienia, wytwarzanego przez silniczki z napêdem elektrycznym lub przez pr¹d wodny, porywaj¹cy powietrze ze zbiornika i wytwarzaj¹cy w nim ciœnienie mniejsze od atmosferycznego. MEM2 1982. odsávaèka Profesionální pøístroj urèený pro klinické pouûívání za úèelem odsávání krve, sekretu a tekutin. VLS 2009. JK STACJA METEOROLOGICZNA (weather station) Jednostka s³u¿by meteorologicznej prowadz¹ca systematyczne obserwacje pogody (m.in. ciœnienia atmosferycznego, temperatury i wilgotnoœci powietrza, prêdkoœci i kierunku wiatru, opadów atmosferycznych, zachmurzenia). Ze wzglêdu na cel swych obserwacji stacje meteorologiczne dzieli siê na: synoptyczne, aerologiczne, klimatyczne, agrometeorologiczne, lotnicze, aktynometryczne. W skali œwiatowej rozró¿nia siê: stacje naziemne, zainstalowane na powierzchni Ziemi, statki pogody, zakotwiczone na sta³e lub na okreœlony czas w wybranym punkcie oceanu, przekazuj¹ce drog¹ radiotelegraficzn¹ wyniki obserwacji, i stacje automatyczne, pracuj¹ce bez obs³ugi na terenach trudno dostêpnych, gromadz¹ce lub przekazuj¹ce dane drog¹ radiow¹. Http 73. meteorologická stanice Hlavní prostøedek svìtového pozorovacího systému, slouûícího k získávání meteorologických dat v celosvìtovém mìøítku. Práce na tìchto stanicích spoèívá v soustavném sledování poèasí a jeho zmìn. Mimo to se v zájmu srovnatelnosti konají meteorologická pozorování v urèitých èasových okamûicích (termínech pozorová-

335

stacja sejsmologiczna

ní). Tyto termíny jsou stanoveny podle úèelù, kterým meteorologická pozorování slouûí. Meteorologické stanice se tøídí podle rùzných hledisek: a) podle odborného zamìøení se rozlišují stanice synoptické, klimatologické, letecké, zemìdìlsko-meteorologické a se speciálním zamìøením; b) podle charakteru získávání dat se dìlí na pøízemní, aerologické; c) podle umístìní se rozlišují stanice pozemní, námoøní a na letadlech; d) podle pomìru meteorologických pozorovatelù k meteorologickým stanicím se tøídí na stanice profesionální a dobrovolnické; e) podle stupnì souèinnosti s èlovìkem jsou stanice automatické a s lidskou obsluhou. Http 207. JM-B portable weather station) Mierzy i wyœwietla wilgotnoœæ powietrza, temperaturê, ciœnienie atmosferyczne i wysokoœæ. Ponadto potrafi wyliczyæ z obserwacji zapisu przebiegu ciœnienia atmosferycznego ostatnich 24 godzin prognozê pogody. Idealny towarzysz do wêdrówek i innych aktywnoœci na œwie¿ym powietrzu. kapesní meteostanice Mobilní meteostanice se zobrazením vlhkosti, teploty, barometrického tlaku a nadmoøské výšky. Navíc je vybavena funkcí barografu atmosférického tlaku za posledních 24 hodin a pøedpovìdí poèasí. Jedná se o dokonalého spoleèníka pro turistiku èi jiné outdoorové aktivity. JK STACJA POGODOWA PRZENOŒNA (

(seismological station) Obserwatorium zlokalizowane w rejonach o niskim poziomie szumu sejsmicznego i wyposa¿one w sejsmometry z odpowiedni¹ aparatur¹ rejestruj¹c¹ analogow¹ i cyfrow¹, s³u¿¹c¹ do pomiaru wstrz¹sów sejsmicznych. Http 235.

STACJA SEJSMOLOGICZNA

sta³a instalacja gaœnicza

336

seismická stanice Geofyzikální observatoø vìdeckého výzkumu zemìtøesení, stanice, která se vìnuje výzkumu zemìtøesení a procesùm spojeným se šíøením seismických vln v okolí nebo skrze Zemi. SSÈpŠaV 2001. JM-B (fixed fire protection system) syn. sta³e urz¹dzenia gaœnicze Urz¹dzenia, zamontowane na sta³e w obiekcie, które w przypadku powstania po¿aru s¹ w stanie natychmiast podaæ na jego ognisko œrodek gaœniczy. Sta³ymi instalacjami gaœniczymi s¹: wodne lub pianowe instalacje tryskaczowe oraz instalacje wype³niaj¹ce chronion¹ strefê dwutlenkiem wêgla, gazem obojêtnym, takim jak azot czy argon lub gazowym œrodkiem o w³aœciwoœciach inhibicyjnych. Mog¹ one byæ uruchamiane samoczynnie na skutek wzrostu temperatury, automatycznie przez impuls z instalacji wykrywaj¹cej po¿ar lub rêcznie, np. przez otwarcie zaworów. stabilní sací vedení Stabilnì poloûené potrubí se sacím košem a poûární armaturou pro poûární jednotku k dopravì vody z nezávislého zdroje pro hašení. VSPO 4.1. GB STA£A INSTALACJA GAŒNICZA

STA£E DZIA£KO GAŒNICZE

(fixed ma-

ster stream device) Sprzêt po¿arniczy gaœniczy s³u¿¹cy do podawania du¿ych iloœci œrodka gaœniczego do po¿aru, zamocowany na sta³e na samochodzie po¿arniczym, drabinie mechanicznej, podnoœniku hydraulicznym, platformie […] lub innym obiekcie. MSP 1990, s. 58. stabilní lafetová proudnice Lafetová proudnice trvale pøipevnìná na poûárním automobilu, poûární lodi, vleèné lodi, otoèném ûebøíku, vysokozdviûné plošinì nebo na budovì. VSPO 3.6.8. GB

stan klêski ¿ywio³owej

STA£E URZ¥DZENIE GAŒNICZE (extinguishing system, firefighting device) syn. SUG, sta³a instalacja gaœnicza Automatyczny system przeciwpo¿arowy przeznaczony na gazowe œrodki gaœnicze. Najbardziej popularne s¹ systemy SUG na czyste œrodki gaœnicze, jak gazy FE-36, FM-200 lub Novec 1230, gazy obojêtne (tzw. inergeny) lub CO2. Sta³e urz¹dzenia gaœnicze stosowane s¹ w ochronie serwerowni, centrów przetwarzania danych, centrów finansowych i banków, skarbców, stacji transformatorowych, rozdzielni elektrycznych, elektrowni i elektrociep³owni, zak³adów produkcyjnych, laboratoriów, szpitali, archiwów, muzeów, galerii sztuki i bibliotek – wszêdzie tam, gdzie zastosowanie niegazowych œrodków gaœniczych (woda, piana, proszek) mo¿e doprowadziæ do trwa³ych uszkodzeñ gaszonych przedmiotów i pomieszczeñ. Http 235. stabilní hasicí zaøízení Pevnì instalované hasicí zaøízení, urèené k ochranì poûárnì nebezpeèných a tìûko pøístupných míst a vybavené dostateèným mnoûstvím hasiva. Uvádí se v èinnost automaticky nebo mechanicky. Podle druhu hasiva se stabilní hasicí zaøízení dìlí na vodní, pìnové, plynové, halenové a práškové. SBAHPAOP 1985, s. 334. GB

(state of emergency due to natural disaster) Stan, który mo¿e byæ wprowadzony przez radê ministrów (w drodze rozporz¹dzenia) dla zapobie¿enia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych nosz¹cych znamiona klêski ¿ywio³owej oraz w celu ich usuniêcia. Wprowadza siê go na obszarze, na którym wyst¹pi³a klêska ¿ywio³owa, a tak¿e na obszarze, na którym wyst¹pi³y lub mog¹ wyst¹piæ skutki tej klêski. Nowak 2005. STAN KLÊSKI ¯YWIO£OWEJ

stan wody

stav nebezpeèí Stav nebezpeèí se jako bezodkladné opatøení mùûe vyhlásit, jsou-li v pøípadì ûivelní pohromy, ekologické nebo prùmyslové havárie, nehody nebo jiného nebezpeèí ohroûeny ûivoty, zdraví, majetek, ûivotní prostøedí, pokud nedosahuje intenzita ohroûení znaèného rozsahu a není moûné odvrátit ohroûení bìûnou èinností správních úøadù a sloûek integrovaného záchranného systému. Stav nebezpeèí mùûe být vyhlášen hejtmanem kraje, v Praze primátorem hl. m. Prahy. Stav nebezpeèí lze vyhlásit na dobu nejvýše 30 dnù. Tuto dobu mùûe hejtman prodlouûit jen se souhlasem vlády. Zákon è. 240/2000, TSPzOKRaPOS 2009. JM-B (water level) 1. Wzniesienie zwierciad³a wody w cieku ponad pewien poziom przyjêty jako zerowy. Stan wody jest jednakowy dla ca³ego przekroju poprzecznego cieku. Stany wody s¹ podstawow¹ charakterystyk¹ hydrologiczn¹ rzek i ich ustroju. Http 10. 2. Po³o¿enie zwierciad³a wody w danym przekroju ponad przyjêty umownie poziom, zwany zerem wodowskazu. Jest to wielkoœæ wzglêdna, podawana w centymetrach (z dok³adnoœci¹ do 1 cm) i oznaczana liter¹ H. Http 182. vodní stav syn. stav vody Výška hladiny v cm udávaná pro urèité místo, v nìmû je osazena vodoèetná laÙ, èíslování poèíná nulou, která leûí pod nejniûší známou hladinou, resp. pod dnem koryta. Nutno znát vodní stav øeky v pøípadì zásahu, pøi zvýšené hladinì oproti normálu je vìtší nebezpeèí. Http 359. JM-B STAN WODY

STAN WOJENNY (state of war, martial law) Instytucja prawa wewnêtrznego, która

337

stan wyj¹tkowy

polega na odst¹pieniu od konstytucyjnego systemu sprawowania w³adzy i nadaniu nadzwyczajnych uprawnieñ organom w³adzy wykonawczej, które stosuj¹ je w sytuacjach szczególnego zagro¿enia zewnêtrznego pañstwa. Mo¿e byæ wprowadzony na czêœci lub na ca³ym terytorium pañstwa tylko na podstawie ustawy, w drodze rozporz¹dzenia prezydenta pañstwa. Nowak 2005. váleèný stav Stav vzniklý mezi znepøátelenými stranami (státy nebo jinými subjekty mezinárodního práva) vypuknutím ozbrojeného konfliktu, a to bez ohledu na to, zda byla vypovìzena válka. Ústava Èeské republiky jej definuje jako situaci, kdy je ÈR napadena, nebo je-li tøeba plnit mezinárodní smluvní závazky o spoleèné obranì proti napadení. Váleèný stav vyhlašuje Parlament Èeské republiky. Ústavní zákon è. 1/1993, TSPzOKRaPOS 2009. JM-B STAN WYJ¥TKOWY (state of emergency) Instytucja prawna o charakterze nadzwyczajnym, w której na mocy decyzji prezydenta RP, na wniosek rady ministrów wprowadzone zostaje na okres nie d³u¿szy ni¿ 90 dni ograniczenie okreœlonych praw i swobód obywatelskich na ca³ym lub na czêœci terytorium pañstwa, je¿eli jest zagro¿ony konstytucyjny ustrój pañstwa, bezpieczeñstwo obywateli i porz¹dek publiczny. Nowak 2005. stav ohroûení státu Stav ohroûení státu mùûe na návrh vlády vyhlásit Parlament, je-li bezprostøednì ohroûena svrchovanost státu nebo územní celistvost státu anebo jeho demokratické základy. K pøijetí usnesení o vyhlášení stavu ohroûení státu je tøeba souhlasu nadpolovièní vìtšiny všech poslancù a souhlasu nadpolovièní vìtšiny všech senáto-

standardy emisyjne

rù. Ústavní zákon è. 110/1998; TSPzO KRaPOS 2009. JM-B emission limits) Standardy wprowadzane w drodze rozporz¹dzenia przez ministra do spraw œrodowiska, w porozumieniu z ministrem w³aœciwym do spraw gospodarki. S¹ to standardy emisyjne z instalacji w zakresie: wprowadzania gazów lub py³ów do powietrza, wytwarzania odpadów, emitowania ha³asu. Ustawa 2001/27.04. emisní limit Nejvýše pøípustné mnoûství zneèišÙující látky nebo stanovené skupiny zneèišÙujících látek nebo pachových látek vypouštìné do ovzduší ze zdroje zneèišÙování ovzduší, vyjádøené jako hmotnostní koncentrace zneèišÙující látky v odpadních plynech nebo hmotnostní tok zneèišÙující látky za jednotku èasu nebo hmotnost zneèišÙující látky vztaûená na jednotku produkce nebo lidské èinnosti nebo jako poèet pachových jednotek na jednotku objemu nebo jako poèet èástic zneèišÙující látky na jednotku objemu. Zákon è 86/2002, TSPzOKRaPOS 2009. JM-B STANDARDY EMISYJNE (

(command post) Rodzaj stanowiska bojowego, miejsce pracy dowódcy kieruj¹cego dzia³aniami ratowniczo-gaœniczymi. velitelské stanovištì Speciálnì oznaèené místo zøízené pro taktické øízení na místì poûáru nebo jiné mimoøádné události. VSPO 1.2.3. GB

STANOWISKO DOWODZENIA1

STANOWISKO DOWODZENIA 2 (incident command post) Miejsce rozmieszczenia jednostki lub pododdzia³u, w którym dowódca i jego sztab prowadz¹ swoj¹ dzia³alnoœæ. W czasie dzia³añ bojowych jednostki lub pododdzia³y s¹ czêsto rozmieszczone w kil-

338

stanowisko kierowania PSP

ku miejscach. Stanowisko dowodzenia to miejsce, w którym znajduje siê dowódca jednostki lub pododdzia³u lub z którego prowadzi dowodzenie nazywane jest stanowiskiem dowodzenia. Http 235. místo velitele zásahu Speciálnì oznaèené místo zøízené pro taktické øízení na místì poûáru nebo jiné mimoøádné události. VSPO 1.2.5. GB STANOWISKO KIEROWANIA

PSP (con-

trol room) Pomieszczenia odpowiednio przygotowane i wyposa¿one w urz¹dzenia techniczne ³¹cznoœci, dokumentacjê operacyjn¹, stwarzaj¹ce dogodne warunki pracy i s³u¿by dla obsady. Stanowiska kierowania realizuj¹ zadania w zakresie zintegrowanego systemu dzia³alnoœci operacyjnej jednostek organizacyjnych wchodz¹cych w sk³ad krajowego systemu ratowniczogaœniczego oraz innych jednostek ochrony przeciwpo¿arowej. Stanowiska kierowania w Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej dziel¹ siê na Stanowiska Kierowania Komendanta Powiatowego lub Miejskiego PSP (SK KP/M), Stanowiska Kierowania Komendanta Wojewódzkiego PSP (SK KW) oraz Stanowisko Kierowania Komendanta G³ównego (SK KG). S³u¿bê w stanowisku kierowania pe³ni¹ stra¿acy PSP najczêœciej w systemie zmianowym 24 na 48. Stanowiska kierowania stanowi¹ integraln¹ czêœæ Centrów Zarz¹dzania Kryzysowego. Do ich zadañ nale¿y m.in.: […] odbieranie zg³oszeñ o po¿arach, dysponowanie jednostek stra¿y po¿arnej do dzia³añ, zbieranie informacji, analizowanie i ocena, przekazywanie danych o sytuacji po¿arowej, dokonywanie niezbêdnych obliczeñ utrzymywanie ³¹cznoœci z kieruj¹cym dzia³aniem ratowniczym, punktami dowodzenia i stanowiskami dowodzenia, stanowiskami kiero-

staw

wania wy¿szego lub ni¿szego szczebla. MSP 1990, s. 215. operaèní støedisko Nepøetrûitì slouûící a plnì vybavené støedisko, zpravidla v objektu hasièského sboru, do kterého jsou svedena tísòová èísla, kde jsou pøijímána tísòová volání a ze kterého jsou vydávány pokyny k vyslání sil. VSPO 1.3.3. GB (joint) Ruchome po³¹czenia koœci, które sk³adaj¹ siê z pokrytych chrz¹stk¹ powierzchni stawowych, torebki stawowej otaczaj¹cej ca³y staw, jamy stawowej i mazi stawowej. W zale¿noœci od zakresu wykonywanych ruchów wyró¿nia siê stawy: jednoosiowe (np. staw paliczków palców), dwuosiowe (np. staw nadgarstka), wieloosiowe (np. staw barkowy). Stawy s¹ na zewn¹trz wzmocnione silnymi wiêzad³ami, które – obok kszta³tu czêœci kostnych oraz si³y i rozmieszczenia miêœni zwi¹zanych z danym stawem – stanowi¹ tzw. zabezpieczenie stawu, decyduj¹ce o zakresie jego ruchów i zwartoœci. MEM2 1982. kloub Spojení dvou nebo více kostí plochami povleèenými chrupavkou. Kloub je obvykle tvoøen kloubní hlavicí a kloubní jamkou uzavøenými do kloubního pouzdra (capsula) tvoøeného vazivem a zpevnìného kloubními vazy (ligamenty). Nìkdy je mezi kloubní plochy kostí vloûena ještì vazivová destièka upravující funkci kloubu (napø. meniskus v kolenì). Kloub umoûòuje pohyblivé spojení kostí, i kdyû u nìkterých kloubù je rozsah pohybù malý èi málo nápadný (napø. mezi ûeberními chrupavkami a hrudní kostí). Rozsah a typ pohybu je dán uspoøádáním kloubu a bývá omezen pøi kloubních onemocnìních. VLS 2009. JK STAW

339

stok

(stethoscope) syn. fonendoskop ¿arg. s³uchawka lekarska Przyrz¹d diagnostyczny stosowany w medycynie, s³u¿¹cy do os³uchiwania narz¹dów wewnêtrznych, z³o¿ony ze s³uchawki zaopatrzonej w elastyczn¹ membranê, któr¹ przyk³ada siê do cia³a badanego oraz z gumowych lub plastykowych przewodów, po³¹czonych z koñcówkami zak³adanymi do uszu lekarza. MEM2 1982. stetoskop Jednoduchý nástroj k poslechu tìlesných zvukù. Dnes uûíván zejména v porodnictví k poslechu srdeèních ozev plodu. V angliètinì a jiných jazycích i dnes bìûný název pro fonendoskop, místo kterého byl døíve stetoskop uûíván. JK

STETOSKOP

(hurt knee) Kontuzja kolana uniemo¿liwiaj¹ca sprawne poruszanie siê. St³uczenie kolana to uszkodzenie tkanek oraz stawów oko³otkankowych stawu kolanowego. W niektórych przypadkach dochodzi do uszkodzenia miêœni i po³¹czonych z nimi drobnych naczyñ krwionoœnych, które pêkaj¹c wywo³uj¹ podskórne wylewy. natluèené koleno Poškození kolenního kloubu, pøi kterém vystupuje bolest, která je zpùsobena dopadem na tvrdé pøedmìty. ST ST£UCZONE KOLANO

(hydrant standpipe) Sprzêt po¿arniczy przeznaczony do poboru wody z hydrantów podziemnych. MSP 1990, s. 217. hydrantový nástavec Hydrantový nástavec se pouûívá k pøipojení poûárních hadic na podzemní hydrant – vodovod. Http 232. GB

STOJAK HYDRANTOWY

(slope) syn. zbocze Nachylona powierzchnia stanowi¹ca eleSTOK

strata ciœnienia

340

ment form rzeŸby powierzchni Ziemi, na którym pod wp³ywem si³y ciê¿koœci i czynników atmosferycznych rozwijaj¹ siê procesy rzeŸbotwórcze zwane procesami stokowymi. Zasiêg wystêpowania procesów stokowych wyznacza górn¹ i doln¹ granicê stoku, a materia³ zwietrzelinowy usuwany ze stoku jest odk³adany u jego podstawy (stok usypiskowy) lub na sp³aszczeniach stokowych. Na rozwój i kszta³t stoku wp³ywa jego budowa litologiczna oraz klimat. […] Synonimem stoku, jednak o znaczeniu nierównowa¿nym, jest zbocze. Termin stok ma dwa znaczenia szersze i wê¿sze. W znaczeniu ogólnym, u¿ywanym zw³aszcza w geologii dynamicznej, oznacza ka¿d¹ nachylon¹ powierzchniê terenu miêdzy kulminacj¹ a podnó¿em. W wê¿szym znaczeniu tak nazywa siê powierzchniê nachylon¹ formy wypuk³ej. W odniesieniu do form wklês³ych bardziej odpowiedni jest termin zbocze. W geografii (w tym z zakresu geomorfologii) mówi siê np. o stokach góry, ale o zboczach doliny lub kotliny. Http 235. svah Forma naklonìného terénu, který se vyskytuje okolo vyvýšených míst. Svah mùûe dosahovat rùzného náklonu v závislosti na jeho pøíkrosti. Pøi pohybu pøedmìtù po svahu se hovoøí o tzv. svahových pohybech, které významnou mìrou mohou mìnit tváø krajiny. Http 11. JK STRATA

CIŒNIENIA

(SPOWODOWANA

(friction loss) Ró¿nica miêdzy ciœnieniem wynik³a z pokonywania oporów przep³ywu cieczy. MSP 1990, s. 219. ztráta tøením Ztráta tlaku v hadici vlivem tøení mezi proudící kapalinou a vnitøními stìnami hadice. VSPO 3.5.2. GB

stratocumulus

STRATEGIA

BEZPIECZEÑSTWA

NARO-

(The Security Strategy, national security strategy) syn. bezpieczeñstwa pañstwa 1. Teoria i praktyka dzia³ania pañstwa, ukierunkowanego na osi¹gniêcie celów za³o¿onych w dziedzinie bezpieczeñstwa, ujmowanych w skali ogólnej i maj¹cych charakter d³ugofalowy. STzZBN 2002. 2. Obowi¹zuj¹ca w pañstwie koncepcja zapewniania jego bezpieczeñstwa, zawieraj¹ca w szczególnoœci identyfikacjê interesów narodowych i celów strategicznych, ocenê przysz³oœciowego kszta³towania siê strategicznego œrodowiska bezpieczeñstwa oraz zasady i sposoby osi¹gania celów strategicznych w przewidywanych warunkach (realizacji zadañ operacyjnych), a tak¿e przygotowywania (utrzymywania i transformacji) systemu bezpieczeñstwa narodowego (realizacji zadañ preparacyjnych). Http 278. bezpeènostní strategie ÈR Základní koncepèní dokument vlády ÈR, který specifikuje na základì bezpeènostních hrozeb a z nich plynoucích rizik bezpeènostní zájmy ÈR a stanovuje místo a úlohu správních úøadù, orgánù územní samosprávy, ozbrojených sil, ozbrojených bezpeènostních sborù, záchranných sborù, havarijních, záchranných aj. sluûeb ÈR pøi naplòování její bezpeènostní politiky. Bezpeènostní strategie ÈR stanovuje rovnìû vojenskopolitické ambice ÈR. TSPzOKRaPOS 2009. JM-B DOWEGO

TARCIEM)

(Stratocumulus cloud) syn. Sc, chmura k³êbiasto-warstwowa, k³êbiasta warstwowa Chmura w postaci szarej warstwy lub wielu p³atów przypominaj¹cych kszta³tem bry³y, które s¹ przewa¿nie sp³aszczone. Jest z³o¿ona z kropel chmurowych STRATOCUMULUS

stratus

wody. Niekiedy towarzysz¹ jej niewielkie opady deszczu lub virga. Przewa¿nie wystêpuje poni¿ej 2400 m. Warstwowa struktura jest czêsto zwi¹zana z inwersj¹ temperatury powy¿ej wierzcho³ka. Http 235. stratocumulus syn. Sc Oblak nesoucí známky vertikálního vývoje. Øadíme jej k oblakùm nízkého patra. Vyskytuje se ve výškách od nìkolika desítek nebo stovek metrù nad zemí aû do výšky kolem dvou kilometrù. Má podobu kupovitých valounù nebo peøin, èasto šedé barvy. Nìkdy mùûe zatahovat celou oblohu a mùûou z nìho vypadávat sráûky. Stratocumulus vzniká rozpadem jiného druhu oblaku díky turbulentnímu proudìní – nejèastìji z typu cumulus. Je sloûený vìtšinou z vodních kapièek, nìkdy s pøímìsí ledových krystalkù. Http 11, HA 2010. JK STRATUS (Stratus cloud) syn. St, chmura warstwowa Chmura w postaci jednolitej bia³ej lub szarawej warstwy, której podstawa znajduje siê poni¿ej 600 metrów nad ziemi¹. Wystêpowaniu tego rodzaju chmur czasem towarzyszy opad m¿awki lub bardzo drobnego deszczu. Noc¹ te niskie chmury w du¿ym stopniu ograniczaj¹ proces wych³adzania siê gruntu, a w ci¹gu dnia ograniczaj¹ dop³yw promieniowania s³onecznego. Powoduj¹ wiêc odpowiednio ocieplenie noc¹ i och³odzenie w ci¹gu dnia. Chmura stratus ró¿ni siê od mg³y tym, ¿e jej podstawa nie styka siê z ziemi¹. Chmury te najczêœciej tworz¹ siê na froncie ciep³ym. Grubsze z nich daj¹ opad m¿awki lub tzw. s³upków lodowych, wielkoœci drobin odpowiadaj¹cych m¿awce. Http 235. stratus syn. St, sloha Oblak, který se v podstatì neliší od mlhy.

341

straty hydrauliczne

Vyskytuje se v nejniûších výškách, èasto jen nìkolik metrù nad zemí. Vzniká nejèastìji z mlhy, jejíû spodní hranice se zvedá od zemského povrchu do vìtší výšky. Trvá-li inverzní poèasí po nìkolik dní, mùûe stratus jako jednolitá mlhavá šedá vrstva zatahovat oblohu a velmi negativnì ovlivòovat psychiku èlovìka. V pozdním létì, kdy se noèní inverze a s nimi spojená oblaènost stratus v dopoledních hodinách rozpouští, mohou pøecházet tyto oblaky do tvarù stratocumulus aû cumulus. Na podzim a v zimì èasto vypadává ze stratu mrholení. Http 11, HA 2010. JK STRATY HYDRAULICZNE (hydraulic losses) Zale¿noœæ miêdzy trzema czynnikami: wydajnoœci¹, ciœnieniem i wielkoœci¹ wê¿a, wynikaj¹ca z pokonywania oporów przep³ywu cieczy. Podczas przep³ywu cieczy przez przewód jego lepkoœæ powoduje straty w energii mechanicznej, która zmienia siê na energiê ciepln¹ – wzrost temperatury cieczy, czyli lepkoœæ ma wp³yw na zmiany ciœnienia podczas jej przep³ywu. Rozró¿nia siê straty ciœnienia liniowe (na d³ugoœci), spowodowane tarciem poszczególnych warstw cieczy o siebie i o œcianki przewodu oraz straty miejscowe (lokalne), powstaj¹ce w pewnych œciœle okreœlonych miejscach przewodu i wywo³ane ró¿nego rodzaju lokalnymi przeszkodami, powoduj¹cymi zaburzenia w ruchu cieczy. MSP 1990, s. 219. ztráta tøením Rozdíl tlaku mezi dvìma body v hadici. K poklesu tlaku dochází vlivem tøecích sil, které vznikají tøením o povrch prùtoèného kanálu i tøením v kapalinì samotné. Tøením kapalina ztrácí kinetickou energii, a aby protekla kanálem poûadovanou

stra¿ graniczna

rychlostí, musí získat kinetickou energii poklesem tlaku na druhé stranì kanálu. Http 335, VSPO 3.5.2. GB (Border Guard) syn. SG Jednolita, umundurowana, w pe³ni zawodowa formacja typu policyjnego. Zosta³a powo³ana do ¿ycia ustaw¹ z dnia 12 paŸdziernika 1990 r., jej funkcjonowanie rozpoczê³o siê 16 maja 1991 r. wraz z rozformowaniem wojsk ochrony pogranicza (WOP). Wykonuje zadania zwi¹zane z ochron¹ granicy pañstwowej i kontrol¹ ruchu granicznego. Nadzór nad formacj¹ sprawuje minister spraw wewnêtrznych. Komendant g³ówny stra¿y granicznej jest centralnym organem administracji rz¹dowej w sprawach ochrony granicy pañstwowej. Http 235. cizinecká policie Útvar Policie ÈR s celorepublikovou pùsobností a zvláštní specializací. Mezi hlavní úkoly Cizinecké policie patøí odhalování nelegální migrace obèanù jiných státù a povolování vstupu a pobytu cizincù na území Èeské republiky. Cizinecká policie má téû za úkol potírat trestnou èinnost páchanou v souvislosti s pøekraèováním státních hranic. Http 248. JM-B STRA¯ GRANICZNA

(City Guard, municipal police) Umundurowana formacja tworzona przez radê miasta lub gminy, maj¹ca na celu ochronê porz¹dku publicznego na terenie miasta lub gminy. Podstaw¹ ich dzia³ania jest ustawa o stra¿ach gminnych. Zgodnie z jej zapisem w gminach, w których organem wykonawczym jest burmistrz (prezydent miasta), stra¿ nosi nazwê „stra¿ miejska”. Wspó³czesna stra¿ miejska powsta³a w Polsce 1991 r. […] Ustawowo ujednolicone zosta³o umunduroSTRA¯ MIEJSKA/GMINNA

342

stra¿ po¿arna

wanie funkcjonariuszy miejskich, aby obywatele nie mieli problemu z odnalezieniem patroli stra¿y miejskiej niezale¿nie od miasta, w którym siê znajduj¹. Ka¿dy stra¿nik posiada czapkê z charakterystyczn¹ ¿ó³to-czarn¹ szachownic¹. Http 235. obecní policie syn. mìstská policie Obecní policie je orgánem obce. Jejím hlavním úkolem je zabezpeèování místních záleûitostí veøejného poøádku v rámci pùsobnosti obce. Rozlišujeme obecní policie, které jsou zøizovány obcemi, a mìstské policie, které jsou zøizovány mìstysi a mìsty. Z hlediska pravomocí však není mezi obecní a mìstskou policií ûádný rozdíl. Rozdíl je pouze v názvu. Http 211. JM-B (fire department, fire brigade) Specjalne jednostki systemu ratownictwa, kteóre maj¹ za zadanie usuwanie skutków katastrof i klêsk ¿ywio³owych, tzn. ratownictwo po¿arowe, chemiczne, ekologiczne, poszukiwawcze, techniczne. Stra¿ po¿arna w Polsce dzieli siê na Pañstwow¹ Stra¿ Po¿arn¹, Ochotnicz¹ Stra¿ Po¿arn¹, Wojskow¹ Stra¿ Po¿arn¹, zak³adowe stra¿e po¿arne i lotniskowe stra¿e po¿arne. Http 235. Hasièský záchranný sbor syn. hasièi Základním posláním hasièského záchranného sboru je chránit ûivoty, zdraví obyvatel a majetek pøed poûáry a poskytovat úèinnou pomoc pøi mimoøádných událostech, aÙ jiû se jedná o ûivelní pohromy, prùmyslové havárie èi teroristické útoky. Hasièský záchranný sbor je základní sloûkou integrovaného záchranného systému, který zabezpeèuje koordinovaný postup pøi pøípravì na mimoøádné události a pøi provádìní záchranných a likvidaèních prací. Hasièský záchranný sbor pøi plnìní

STRA¯ PO¯ARNA

stra¿ak

svých úkolù spolupracuje s ostatními sloûkami IZS i se správními úøady a jinými státními orgány, orgány samosprávy, právnickými a fyzickými osobami, neziskovými organizacemi a sdruûeními obèanù. Http 176. GB (firefighter, fireman) 1. Najni¿szy stopieñ funkcjonariusza Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej w korpusie szeregowych. MSP 1990, s. 219. 2. Potoczne okreœlenie osób pe³ni¹cych s³u¿bê w ró¿nych formacjach stra¿y po¿arnej. hasiè syn. poûárník Pøíslušník jednotky poûární ochrany. Dle druhu jednotky je poûárník z povolání a poûárník dobrovolný. Pro pøijetí do tìchto jednotek musí zájemce splòovat základní podmínky po stránce morálních vlastností, fyzického a zdravotního stavu, jejichû nároènost je odstupòována podle druhu jednotky. SBAHPAOP 1985, s. 265. GB STRA¯AK

(dividing breeching fireman) syn. stanowisko rozdzielacza Stra¿ak obs³uguj¹cy rozdzielacz. hasiè u rozdìlovaèe Hasiè obsluhující rozdìlovaè. VSPO 1.2.2. GB STRA¯AK PRZY ROZDZIELACZU

STRA¯AK-OCHOTNIK (volunteer firefighter) Stra¿ak, który jest cz³onkiem Ochotniczej Stra¿y Po¿arnej. hasiè dobrovolný Osoba, jejíû hlavní zamìstnání není práce u jednotky poûární ochrany, ale která je èlenem dobrovolného hasièského sboru. VSPO 1.1.23. GB

(city guard) Osoba powo³ana przez radê miasta do zaSTRA¯NIK MIEJSKI

343

stra¿ak-ochotnik

bezpieczania porz¹dku publicznego w szerokim tego s³owa znaczeniu. Osoba zatrudniona w tym charakterze jest upowa¿niona do interweniowania w sytuacjach stwarzaj¹cych bezpoœrednie zagro¿enie dla dóbr osobistych obywateli, ich zdrowia lub ¿ycia, a tak¿e mienia prywatnego i publicznego. Do przyk³adowych, codziennych obowi¹zków stra¿ników miejskich nale¿y przeciwdzia³anie niszczeniu mienia publicznego, weryfikowanie pozwoleñ na uprawianie handlu ulicznego lub obnoœnego, zapobieganie zaœmiecaniu miejsc publicznych, transportowanie lub odprowadzanie osób nietrzeŸwych do izby wytrzeŸwieñ, i wiele innych czynnoœci. Szczegó³owy zakres obowi¹zków osób zatrudnionych w tym charakterze okreœla stosowna ustawa. [...] Aby zostaæ stra¿nikiem miejskim nale¿y: posiadaæ polskie obywatelstwo, pe³niê praw publicznych, zaœwiadczenie o niekaralnoœci oraz dokument potwierdzaj¹cy uregulowany stosunek do s³u¿by wojskowej. Stra¿nik miejski musi tak¿e legitymowaæ siê co najmniej œrednim wykszta³ceniem, a tak¿e dobrymi warunkami fizycznymi i zdrowotnymi, umo¿liwiaj¹cymi wykonywanie codziennych obowi¹zków. Stanowisko obejmuj¹ przewa¿nie mê¿czyŸni (choæ nie jest to regu³¹), którzy ukoñczyli 21 rok ¿ycia. Konieczne do objêcia stanowiska jest tak¿e ukoñczenie specjalistycznego kursu, organizowanego przez Wojewódzk¹ Komendê Policji. W stra¿y miejskiej funkcjonuje podobna hierarchia jak w policji, pozyskiwanie kolejnych stopni nawi¹zuje do odbytego sta¿u pracy i zawodowych osi¹gniêæ. Http 260. stráûník Stráûník je veøejným èinitelem, který vykonává své povolání jako zamìstnanec obce. Stráûník nevykonává svoji èinnost

strefa po¿arowa

ve sluûebním pomìru, jako napø. pøíslušníci Policie Èeské republiky nebo pøíslušníci Hasièského záchranného sboru apod. Na druhé stranì je ovšem tøeba uvést, ûe stráûník je oprávnìn zasahovat do práv a svobod tøetích osob. S ohledem na jeho postavení a náplò èinnosti práce musí tato osoba, na rozdíl od ostatních zamìstnancù orgánù veøejné moci, splòovat urèitá nadstandardní kritéria. Stráûníkem mùûe být bezúhonný a spolehlivý obèan Èeské republiky starší 21 let, který je zdravotnì zpùsobilý, dosáhl støedního vzdìlání s maturitní zkouškou (k tomu srovnej pøechodná ustanovení v zákonì o obecní policii) a má osvìdèení o splnìní stanovených odborných pøedpokladù, které jej opravòuje vykonávat povinnosti a oprávnìní podle zákona o obecní policii a dalších zákonù. Http 211. JM-B (fire zone) 1. Budynek lub jego czêœæ oddzielona od innych budynków lub innych czêœci budynku elementami oddzielenia po¿arowego (œciany, stropy i drzwi o okreœlonych klasach noœnoœci, szczelnoœci i izolacyjnoœci ogniowej) b¹dŸ pasami wolnego terenu o szerokoœci nie mniejszej ni¿ okreœlone przepisami budowlanymi dopuszczalne odleg³oœci od innych budynków. MSP 1990, s. 223. 2. Powierzchnia w obiektach budowlanych lub sk³adowiskach, oddzielona od innych obiektów w obiekcie budowlanym lub sk³adowisku w sposób umo¿liwiaj¹cy przerzut po¿aru. Oddzieleniami mog¹ byæ: a) œciany i stropy przeciwpo¿arowe, b) pasy terenu niezaroœniête krzewami i drzewami iglastymi oraz wolne od materia³ów palnych pasy o szerokoœci nie mniejszej ni¿ dopuszczalna minimalna odleg³oœæ budynku (odleg³oœæ przeciwpo¿arowa). MSP 1990, s. 223.

STREFA PO¯AROWA

344

strefa spalania

poûární úsek Prostor stavebního objektu, ohranièený od ostatních èástí tohoto objektu, popø. od sousedních objektù poûárnì dìlicími konstrukcemi. Poûární úsek je základní posuzovanou jednotkou z hlediska poûární bezpeènosti stavebních objektù. U výrobních objektù, pøípadì zaøízení se setkáváme s èásteèným ohranièením povrchu obvodových a støešních ploch. V pøípadì, ûe plocha otevøených otvorù, tj. bez celistvého uzavøení, je vìtší neû 25 % z celkového povrchu obvodových a støešních ploch, hovoøíme o tzv. otevøeném poûárním úseku výrobního objektu. SBAHPAOP 1985, s. 263. GB (combustion zone) Wystêpuje zarówno w po¿arach zewnêtrznych i wewnêtrznych i jest to przestrzeñ, w której nastêpuje spalanie materia³ów palnych (wytworzona faza lotna – p³omieñ). W przypadku po¿arów wewnêtrznych strefa ta ograniczona jest elementami konstrukcyjnymi obiektu, na otwartej przestrzeni strefa ta jest ograniczona powierzchni¹ materia³u, który ulega spaleniu i cienk¹ zewnêtrzn¹ warstw¹ p³omienia. […] Parametrami charakteryzuj¹cymi strefê spalania, istotnymi z punktu widzenia sytuacji po¿arowej, s¹: temperatura p³omieni […], szybkoœæ spalania siê materia³ów palnych, wielkoœæ strefy spalania. Http 95. pásmo hoøení Prostor, ve kterém probíhá vlastní hoøení. Zahrnuje v sobì objem par a plynù, ohranièených povrchem plamene a povrchem hoøící látky, ze kterého páry a plyny vystupují. Pásmo hoøení mùûe být ohranièeno stavebními konstrukcemi, stìnami nádrûe apod. Pásmo hoøení je charakterizováno plochou poûáru, coû je prùmìt STREFA SPALANIA

strefa zadymienia

povrchu hoøících tuhých nebo kapalných látek do pùdorysu. Http 78. GB (smoke-filled zone, smoke-filled area) Przestrzeñ wype³niona dymem, w której prowadzenie dzia³añ jest utrudnione i wystêpuje zagro¿enie zdrowia i ¿ycia ludzi, spowodowane sk³adnikami gazowymi dymu. […] W przypadku po¿arów zewnêtrznych strefa zadymienia znacznie przekracza objêtoœæ strefy oddzia³ywania cieplnego. Jej rozmiary zale¿¹ od wielkoœci po¿aru, iloœci dymu oraz warunków meteorologicznych. Dla po¿arów wewnêtrznych natomiast, w pocz¹tkowej fazie strefa zadymienia tworzy siê powy¿ej strefy spalania pásmo zakouøení Èást prostoru v blízkosti pásma hoøení, ve kterém dochází k pohybu kouøových plynù v koncentracích nebezpeèných ûivotu nebo zdraví nebo bránících èinnosti hasièù sníûenou viditelností èi teplotou nad 60 °C. Nebezpeènost pásma zakouøení je také v rychlosti jeho pohybu, který je ovlivnìn zpùsobem výmìny plynù na místì poûáru. Http 95. GB STREFA ZADYMIENIA

(ground zero) Miejsce na powierzchni ziemi, gdzie mia³a miejsce eksplozja. W przypadku eksplozji ponad ziemi¹, strefa zero obejmuje miejsce bezpoœrednio pod eksplozj¹. Strefa zero jest zazwyczaj kojarzona z eksplozjami pocisków nuklearnych i innych wiêkszych bomb, ale równie¿ w zwi¹zku z trzêsieniami ziemi, epidemiami i innymi nieszczêœciami o charakterze masowym, aby zaznaczyæ punkt o najpowa¿niejszych zniszczeniach lub obra¿eniach. Zniszczenia stopniowo malej¹ w miarê oddalania siê od danego punktu. Http 235. STREFA ZERO

345

stres

ground zero Místo na zemi, kde došlo k výbuchu bomby. Èasto se pouûívá pro místa výbuchu atomových bomb, mùûe se i pouûívat pro zemìtøesení, epidemie i jiné katastrofy pro oznaèení bodu s nejvyšším stupnìm poškození. Škoda se postupnì zmenšuje se vzdáleností od tohoto bodu. Http 11. JM-B (stress) W psychologii jako dynamiczna relacja adaptacyjna pomiêdzy mo¿liwoœciami jednostkami, a wymogami sytuacji (stresorem; bodŸcem awersyjnym), charakteryzuj¹ca siê brakiem równowagi psychicznej i fizycznej. Podejmowanie zachowañ zaradczych jest prób¹ przywrócenia równowagi. W terminologii medycznej, stres jest zaburzeniem homeostazy spowodowanym czynnikiem fizycznym lub psychologicznym. Czynnikami powoduj¹cymi stres mog¹ byæ czynniki umys³owe, fizjologiczne, anatomiczne lub fizyczne. Http 235. stres Funkèní stav ûivého organismu, kdy je tento organismus vystaven mimoøádným podmínkám (stresorùm), a jeho následné obranné reakce, které mají za cíl zachování homeostázy a zabránit poškození nebo smrti organizmu. Je to souhrn fyzických a duševních reakcí na nepøijatelný pomìr mezi skuteènými nebo pøedstavovanými osobními zkušenostmi a oèekáváními. Podle této definice je stres odpovìï, která v sobì zahrnuje jak fyzické, tak i psychické sloûky. Jinými slovy, stres je stav organismu, který je obecnou odezvou na jakoukoliv výraznì pùsobící zátìû – fyzickou nebo psychickou. Pøi stresu se uplatòují obranné mechanismy, které umoûòují pøeûití organismu vystaveného nebezpeèí. Http 11. MB STRES

stridor

(stridor) Œwist krtaniowy, który wskazuje na zawirowania przep³ywu powietrza przez czêœciowo zwê¿one drogi oddechowe zlokalizowane poza klatk¹ piersiow¹. Http 235. stridor Hvízdavý zvuk pøi nádechu, který vzniká zúûením horních dýchacích cest (otok hrtanu, cizí tìleso). VLS 2009. JK STRIDOR

STRUMIENICA (jet pump, ejector) syn. ejektor, e¿ektor 1. Element roboczy pompy strumieniowej, odpowiednio ukszta³towany kana³ (dysze konfuzyjna i dyfuzyjna) wysysa powietrze z uk³adu ssawnego pompy, a czynnikiem roboczym mog¹ byæ: ciecz, gaz lub para. 2. Potoczna nazwa pompy strumieniowej, której dzia³anie opiera siê na wytworzeniu podciœnienia w cylindrze przez ciecz wyp³ywaj¹c¹ z du¿¹ prêdkoœci¹ z pyszczka. Energia wody porywa cz¹stki znajduj¹ce siê wokó³ dyszy i unosi je ze sob¹ na zewn¹trz. Na miejsce wyssanego powietrza przez otwór nap³ywa woda, która podobnie jak powietrze porywana jest na zewn¹trz. Pompy strumieniowe znalaz³y zastosowanie jako zasysacze liniowe, wysysacze g³êbinowe czy urz¹dzenia zasysaj¹ce w pompach wirowych. ejektor Zaøízení, které vyuûívá podtlaku vyvolaného proudem vzduchu, páry nebo vody v trubici (dýze) ke strhávání plynných, kapalných nebo pevných látek z okolního prostøedí. Ejektory se pouûívají jednak pro dopravu látek (jako dmychadla) nebo k odsávání látek (jako exhaustory). V prvém pøípadì se turbulentní proud ejekèní látky vystupující z výusti smìšuje s èásticemi vnìjšího prostøedí. Odsávané látky vnikají do smìšovací komory v dùsled-

346

styl wspinaczki

ku podtlaku ejektoru, který odpovídá tlakovému rozdílu mezi tlakem dosahovaným pøi výstupu ejekèního média z výusti a tlakem nasávaného média. Jako ejekèní médium se nejvíce pouûívá pára, voda nebo vzduch. V provozu pøedstavují ejektory zaøízení jednoduché a spolehlivé. Funkènì èasto nahrazují ventilátory, proti kterým však mají nìkolikanásobnì niûší úèinnost. SBAHPAOP 1985, s. 67. GB (syringe) Przyrz¹d s³u¿¹cy do wprowadzania œródskórnego, podskórnego, domiêœniowego lub do¿ylnego p³ynnych leków, pobierania p³ynów ustrojowych z naczyñ krwionoœnych lub jam cia³a, przep³ukiwania. MEM2 1982. injekèní støíkaèka slang. špricka Jednoduchá medicínská pomùcka. Úèelem je nasání její komory urèitou tekutinou a její následná injektace (vstøíknutí) na poûadované místo. Http 219. JK STRZYKAWKA LEKARSKA

(climbing type, climbing style) Szerokie pojêcie obejmuj¹ce ogóln¹ ocenê ca³okszta³tu œrodków, tak materialnych jak i intelektualnych, zaanga¿owanych w pokonanie drogi wspinaczkowej. Ze wzglêdu na wczeœniejsz¹ znajomoœæ drogi i podejœcie do asekuracji wyró¿niamy style: OS (on sight), RP (red point), RK (Rotkreuz), AF (all free, french free), PP (pink point, pre protection), TR (top rope). Http 235. styl lezení Zpùsob, jakým se pøekonává gravitace pøi lezení a jak se pøi tom vyuûívá postupového jištìní. Základní dìlení je na dva styly: volné lezení a technické lezení. Volné lezení má své „podstyly”, které se nazývají èasto zkratkami: AF (alles frei, STYL WSPINACZKI

substancja chemiczna

all free), RP (red point), OS (on sight), PP (pink point, pre protection), Flash atd. Http 165. JK CHEMICZNA (chemical substance) Pierwiastek chemiczny lub jego zwi¹zki w stanie, w jakim wystêpuj¹ w przyrodzie lub zostaj¹ uzyskane za pomoc¹ procesu produkcyjnego, z wszelkimi dodatkami wymaganymi do zachowania ich trwa³oœci oraz wszelkimi zanieczyszczeniami powsta³ymi w wyniku zastosowanego procesu, wy³¹czaj¹c rozpuszczalniki, które mo¿na oddzieliæ bez wp³ywu na stabilnoœæ i sk³ad substancji. Http 336. chemická látka Chemický prvek a jeho slouèeniny v pøírodním stavu nebo získané výrobním procesem, vèetnì všech pøídatných látek nutných k uchování jeho stability a všech neèistot vznikajících v pouûitém procesu, avšak s vylouèením všech rozpouštìdel, která lze oddìlit bez ovlivnìní stability chemické látky nebo zmìny jejího sloûení. TSPzOKRaPOS 2009. JM-B SUBSTANCJA

(dangerous chemical substance, dangerous chemical preparation, dangerous substance, hazardous substances) 1. Substancja, mieszanina lub preparat [...] obecne jako surowiec, produkt, produkt uboczny, pozosta³oœæ b¹dŸ produkt poœredni, w³¹czaj¹c te substancje, co do których mo¿na przypuszczaæ, ¿e mog¹ powstaæ w wyniku awarii. DS III. 2. Jedna lub wiêcej substancji albo mieszaniny substancji, które ze wzglêdu na swoje w³aœciwoœci chemiczne, biologiczne lub promieniotwórcze mog¹, w razie nieprawid³owego obchodzenia siê z nimi, spowodowaæ zagro¿enie ¿ycia lub zdrowia ludzi lub œrodowiska; substancj¹ nieSUBSTANCJA NIEBEZPIECZNA

347

suche utoniêcie

bezpieczn¹ mo¿e byæ surowiec, produkt, pó³produkt, odpad, a tak¿e substancja powsta³a w wyniku awarii. Ustawa 2001/ /27.04. 3. Pierwiastek, zwi¹zek, mieszanina lub preparat, które ze wzglêdu na swoje w³aœciwoœci chemiczne, fizyczne lub (eko)toksyczne stanowi¹ zagro¿enie (definicja Organizacji Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwoju). Http 4. 4. Substancja, która ze wzglêdu na swoje w³aœciwoœci chemiczne, fizyczne lub toksyczne, stanowi zagro¿enie (definicja Miêdzynarodowej Organizacji Pracy). Http 4. nebezpeèná chemická látka syn. nebezpeèný pøípravek Látky nebo pøípravky, které za podmínek stanovených zákonem è. 356/ 2003 Sb. mají jednu nebo více nebezpeèných vlastností, pro které jsou klasifikovány jako: výbušné, oxidující, extrémnì hoølavé, vysoce hoølavé, hoølavé, vysoce toxické, toxické, zdraví škodlivé, ûíravé, dráûdivé, senzibilizující, karcinogenní, mutagenní, toxické pro reprodukci, nebezpeèné pro ûivotní prostøedí. Zákon è. 356/2003, TSPzOKRaPOS 2009. JM-B (combustible substance) Substancja, która ³atwo wchodzi w reakcjê spalania, a jej temperatura zap³onu jest ni¿sza ni¿ 90°C. Http 87. hoølavé látky syn. hoølaviny Látky, které pøedstavují širokou škálu pøírodních a technických látek (tj. zpracované pøírodní nebo zcela synteticky pøipravené), které v podmínkách poûáru hoøí a pøi chemické reakci, probíhající v tìchto podmínkách, uvolòují teplo a zplodiny hoøení. Http 164. JM-B

SUBSTANCJA PALNA

(dry drowning) Woda nie dociera do p³uc, poniewa¿ ju¿ SUCHE UTONIÊCIE

suchy kombinezon

po dostaniu siê do jamy ustnej niewielkiej iloœci p³ynu nastêpuje skurcz krtani, a dodatkowo jej œwiat³o jest uszczelniane przez grub¹ warstwê œluzu i piany. Http 193. suché tonutí Následkem podráûdìní hlasivkové štìrbiny (laryngu) vodou dojde k jejich køeèi (spasmu) a uzávìru hlasivkové štìrbiny. Následkem toho se tonoucí zaène dusit – do plic se pøes laryngospasmus nemùûe dostat ûádná voda, tonoucí se udusí bez prùniku vody do plic. Zesílení reflexu (laryngospasmu) je podmínìno zvýšenou hladinou alkoholu v krvi. Http 41. ST (dry suit) Rodzaj ubrania, które chroni przed wych³odzeniem i oparzeniami s³onecznymi, w którym osoba nie jest zanurzona w wodzie, ale wykonuje sporty wodne. suchý oblek Poskytuje komplexní ochranu celého tìla pøed vlhkem a chladem pøi delším pobytu ve vodì. Http 150. ST SUCHY KOMBINEZON

(drought) D³ugotrwa³y okres bez opadów atmosferycznych lub z nieznacznym opadem w stosunku do œrednich wieloletnich wartoœci. Wyró¿nia siê nastêpuj¹ce kategorie suszy: a) susza atmosferyczna – wystêpuje gdy przez co najmniej 20 kolejnych dni nie wystêpuj¹ opady deszczu, definiowana jest zwykle przez porównanie wysokoœci opadów w danym momencie do œrednich wieloletnich opadów w tym miejscu, dlatego te¿ definicja suszy jest odmienna dla ka¿dego regionu; b) susza glebowa (rolnicza) – niedobór wody w glebie, bêd¹cy nastêpstwem przed³u¿aj¹cej siê suszy atmosferycznej; c) susza hydrologiczna – straty w zapasach wody w g³êbszych warstwach gleby, spowodoSUSZA

348

sygnalizacja wypadków w górach

wane przed³u¿aj¹cym siê niedoborem opadów, objawia siê zmniejszeniem odp³ywu wód gruntowych do wód powierzchniowych i zmniejszeniem przep³ywu wody w rzekach (tzw. ni¿ówki w rzekach). Http 84. sucho Forma pøírodní katastrofy, která se projevuje nedostatkem sráûkové vody, podzemní vody anebo jejich kombinací. Jeho dùsledkem dochází k odumírání rostlinstva v zasaûené oblasti a k následnému vymírání ûivoèichù èi ke zhroucení celého ekosystému. Http 11. JM-B SYGNALIZACJA WYPADKÓW W GÓRACH

(calling mountain rescue) Znakiem wzywania pomocy w górach stosowanym w skali miêdzynarodowej jest sygna³ dŸwiêkowy lub œwietlny nadawany 6 razy na minutê. Po tej serii nastêpuje minuta przerwy. Gdy sygna³ zostanie odebrany potwierdzamy go 3 razy na minutê metod¹ dŸwiêkow¹ lub œwietln¹. Sygna³em wzywania pomocy dla pilota œmig³owca jest uniesienie r¹k do góry, zachowuj¹c sylwetkê litery Y (YES/ TAK). W razie gdy pomoc jest nam niepotrzebna, podnosimy praw¹ rêkê do góry, a lewê trzymamy lekko pochylon¹ w dó³. Sylwetka powinna przypominaæ literê N (NO/NIE). Sygna³em wzywaj¹cym pomocy jest te¿ wystrzelenie flary. Http 304. oznámení nehody v horách Pro nouzovou signalizaci v horách vydala mezinárodní organizace horských záchranáøù (IKAR) a mezinárodní horolezecká organizace (UIAA) usnesení, podle kterého jsou za schválené signály povaûovány následující: a) Stojící postava vzpaûí obì ruce – tento signál se pouûívá pro pøivolání vrtulníku; Y = Yes/Ano, potøebuji pomoc se signali-

sygnalizator bezruchu

349

zuje zvednutím obou paûí tak, aby smìøovaly šikmo vzhùru. N = No/Ne, nepotøebuji pomoc, signalizujeme zvednutím pravé paûe, která smìøuje šikmo vzhùru, levou paûí ukazujeme šikmo dolù. b) Signál sloûený ze šesti stejných znamení, která se mají vysílat v pravidelných intervalech po dobu jedné minuty. Po vyslání šesti stejných znamení (pískáním, voláním, máváním svìtlem) následuje minutová pøestávka, po které se signál opakuje. Pøíjemce odpovídá, ûe signál zachytil, tak, ûe bìhem minuty vyšle tøi stejná znamení. c) Vystøelení èervené rakety, svìtlice. HA 2010. JK (PASS device, personal alert safety system) Urz¹dzenie elektroniczne wykrywaj¹ce ruch osoby, która je przenosi. Gdy u¿ytkownik w³¹czonego urz¹dzenia pozostaje w bezruchu powy¿ej 20 sekund, urz¹dzenie sygnalizuje ten stan kilkoma coraz g³oœniejszymi sygna³ami dŸwiêkowymi, nierzadko wspomaganymi sygna³em œwietlnym. Jest to tzw. alarm wstêpny. Jakikolwiek ruch u¿ytkownika powoduje wy³¹czenie alarmu wstêpnego i przejœcie urz¹dzenia w stan czuwania. Je¿eli u¿ytkownik w czasie alarmu wstêpnego nie poruszy siê przez 7 do 10 s., nastêpuje w³¹czenie alarmu g³ównego o bardzo donoœnym sygnale akustycznym, co najmniej 95dB. Https 8. osobní signalizaèní tísòové zaøízení Zaøízení je urèeno pro nositele dýchací techniky a vydává tísòový signál pøi ruèním nebo automatickém spuštìní. VSPO 3.2.12. GB

SYGNALIZATOR BEZRUCHU

SYGNA£ ALPEJSKI

(Alpine distress sig-

nal) Sygna³em tym jest jakikolwiek znak optyczny lub dŸwiêkowy nadawany z czê-

syrena

stotliwoœci¹ 6 razy na minutê co 10 sekund, potem minuta przerwy na us³yszenie ewentualnej odpowiedzi. Informacj¹ zwrotn¹ jest sygna³ o czêstotliwoœci 3 razy na minutê co 20 sekund, po czym znowu nastêpuje minuta przerwy. Http 21. alpský nouzový signál Zvukový nebo svìtelný signál (písknutí nebo bliknutí) vyslaný šestkrát za minutu. Pak následuje jednu minutu pauza, posloucháme, jestli nìkdo neodpovídá. Pokud takový signál zachytíme, tak odpovìdí je signál vyslaný tøikrát za minutu. Pak opìt následuje jednu minutu pauza, snaûíme se zjistit, odkud signál pøichází a pøípadnì s postiûeným (-mi) navázat kontakt. Z tohoto dùvodu je nutné, aby postiûená osoba vysílala nouzový signál aû do pøíchodu zachráncù. Znaènì to zjednoduší a urychlí její nalezení. HonTu 2004. JK (siren) Urz¹dzenie do sygnalizacji dŸwiêkowej, urz¹dzenie akustyczne s³u¿¹ce do powiadamiania ludnoœci o zaistnia³ych klêskach lub stanach alarmowych. W dzisiejszych czasach u¿ywane przede wszystkim przez Ochotnicz¹ Stra¿ Po¿arn¹ do alarmowania swoich cz³onków czynnych o zaistnia³ym po¿arze lub innym miejscowym zagro¿eniu, a tak¿e przez Obronê Cywiln¹ Kraju do powiadamiania o zagro¿eniach powodziowych. S¹ równie¿ u¿ywane przez pojazdy uprzywilejowane do powiadamiania uczestników ruchu drogowego o uprzywilejowaniu owego pojazdu w ruchu drogowym. Dawniej s³u¿y³y przede wszystkim do informowania ludnoœci cywilnej o zbli¿aj¹cych siê nalotach w czasie wojny. Syreny te uruchamiane s¹ ze stanowisk kierowania komendantów miejskich i powiatowych Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej, wojewódzkich SYRENA

system bezpieczeñstwa narodowego

stanowisk koordynacji ratownictwa, krajowego Centrum Koordynacji Ratownictwa i Ochrony Ludnoœci, Oœrodków Ochrony Ludnoœci przy wojewodzie, przez inne s³u¿by np. wojsko, policjê. Syreny mo¿emy podzieliæ na: stacjonarne – montowane na budynkach u¿ytecznoœci publicznej, remizach stra¿ackich itp., oraz przewoŸne – montowane w pojazdach ratowniczych (pogotowiu ratunkowym, policji, stra¿y po¿arnej, pojazdach pogotowia gazowego itp.). Http 235. siréna Zaøízení schopné vydávat typický velmi hlasitý kolísavý zvuk. Slouûí k signalizaci nebezpeèí. Pevnì umístìné sirény slouûí k varování pøi poûáru, pøírodních nebo prùmyslových katastrofách, v dobì války slouûí k vyhlašování leteckých èi chemických poplachù. Mobilní sirény jsou instalovány na vozidlech zdravotnické záchranné sluûby, hasièských nebo jiných zásahových vozidlech. Http 11. JM-B SYSTEM

BEZPIECZEÑSTWA

NARODO-

(national security system) syn. bezpieczeñstwa pañstwa Ca³oœæ si³ (podmiotów), œrodków i zasobów przeznaczonych przez pañstwo do realizacji zadañ w dziedzinie bezpieczeñstwa, odpowiednio do tych zadañ zorganizowana (w podsystemy i ogniwa), utrzymywana i przygotowywana. Sk³ada siê z podsystemu (systemu) kierowania i szeregu podsystemów (systemów) wykonawczych. Http 278. bezpeènostní systém státu Institucionální nástroj pro tvorbu a realizaci bezpeènostní politiky. Je tvoøen pøíslušnými prvky zákonodárné, výkonné a soudní moci, územní samosprávy, právnickými a fyzickými osobami, které mají WEGO

350

System Informacyjny Schengen

odpovìdnost za zajištìní bezpeènosti státu. TSPzOKRaPOS 2009. JM-B SYSTEM DUBLIÑSKI (the Dublin system) System ustanowiony na podstawie konwencji dubliñskiej w celu zagwarantowania, ¿e wniosek ka¿dej osoby ubiegaj¹cej siê o azyl w Unii Europejskiej zostanie rozpatrzony przez jedno z pañstw cz³onkowskich, bez odsy³ania z jednego pañstwa do drugiego z powodu trudnoœci z ustaleniem pañstwa w³aœciwego do rozpatrzenia wniosku o azyl. Http 43. Dublinský systém Oznaèení pouûívané pro mechanismus, kterým je urèován stát odpovìdný za posouzení ûádosti o azyl, resp. mezinárodní ochranu, podané na území èlenských státù Evropských spoleèenství státním pøíslušníkem tøetího státu. Smìøuje k realizaci principu 1 osoba – 1 ûádost – 1 stát. Http 210. MB

SYSTEM INFORMACYJNY SCHENGEN (Schengen Information System) syn. SIS Podstawowy element wspó³pracy w ramach strefy Schengen. Jest to system informacyjny, który umo¿liwia krajowym s³u¿bom granicznym, celnym i policyjnym odpowiedzialnym za kontrole w strefie Schengen i na jej granicach zewnêtrznych wymianê wpisów dotycz¹cych osób poszukiwanych lub zaginionych, a tak¿e niektórych przedmiotów, które mog³y zostaæ utracone lub skradzione b¹dŸ wykorzystane do pope³nienia przestêpstwa. Spe³nia tym samym istotn¹ rolê, kompensuj¹c zniesienie kontroli na granicach wewnêtrznych i u³atwiaj¹c swobodny przep³yw osób w obrêbie strefy Schengen. System dostarcza informacji na temat osób, które nie maj¹ prawa wjazdu do strefy

system ratownictwa medycznego

Schengen lub pobytu w niej oraz poszukiwanych w zwi¹zku z dzia³alnoœci¹ przestêpcz¹. Zawiera te¿ informacje o zaginionych, w szczególnoœci dzieciach lub innych szczególnie zagro¿onych osobach, które nale¿y otoczyæ ochron¹. Uruchomiony dnia 9 kwietnia 2013 roku System Informacyjny Schengen drugiej generacji gromadzi nowe kategorie danych i jest w stanie przetwarzaæ dane o odciskach palców, fotografie, kopie europejskiego nakazu aresztowania, informacje maj¹ce na celu ochronê interesów osób, których to¿samoœæ zosta³a przyw³aszczona oraz odsy³acze do innych wpisów. SIS II na przyk³ad umo¿liwia utworzenie odsy³ania miêdzy wpisami dotycz¹cymi osoby poszukiwanej za uprowadzenie, osoby uprowadzonej oraz pojazdu u¿ytego do pope³nienia tego przestêpstwa. Http 250. Schengenský informaèní systém syn. SIS Informaèní systém, který slouûí zejména pro pátrání po osobách (hledaných, pohøešovaných, neûádoucích) a vìcech (vozidla, registraèní znaèky, cestovní a osobní doklady, registraèní doklady k vozidlùm, bankovky, zbranì a další). Do systému pøispívají všechny èlenské státy, zásadnì pøímo, ze svých národních pátracích databází. Záznamy v SIS jsou po vloûení èlenským státem dostupné pøíslušníkùm bezpeènostních sloûek ostatních státù do 120 sekund. Záznamy jsou dostupné ve všech jazycích – tudíû srozumitelné pro všechny. Doplòující informace nad rámec záznamù (to, co nejde automatizovanì pøeloûit a není potøeba pro prvotní zásah policisty) zprostøedkovávají právì SIRENE. Èlenské státy mají povinnost kontrolovat osoby nebo vìci v SIS, kdykoliv tak èiní vùèi národním databázím. Pøíslušníci bezpeènostních sloûek èlenských státù (policie, èetníci,

351

system ratownictwa medycznego

celníci, pohranièníci apod.) mají povinnost neprodlenì konat na základì záznamu v SIS (záznam v SIS se mimo jiné rovná evropskému zatýkacímu rozkazu). Pøístup do SIS mají i orgány provádìjící registraci motorových vozidel, orgány zabývající se pobytem cizincù a justièní orgány pro øízení v trestních vìcech (zpravidla nepøímý). Http 247. JM-B SYSTEM RATOWNICTWA MEDYCZNEGO

(medical rescue system) Zintegrowany system dzia³ania ró¿nych s³u¿b cywilnych, publicznych i porz¹dkowych w sytuacjach zagro¿enia ¿ycia. Kierowanie medycznymi dzia³aniami ratowniczymi rozpoczyna siê z chwil¹ zawiadomienia centrum powiadamiania ratunkowego. Kieruje nimi lekarz ratunkowy zespo³u ratownictwa medycznego, który przyby³ pierwszy na miejsce zdarzenia. System ratownictwa w Polsce opiera siê na wspó³dzia³aniu pogotowia ratunkowego, stra¿y po¿arnej i policji. Pogotowie ratunkowe udziela pomocy poszkodowanym i zapewnia transport do szpitalnego oddzia³u ratunkowego. Policja zabezpiecza miejsce zdarzenia i odpowiednio je oznacza i zapewnia bezpieczeñstwo pracuj¹cym ratownikom i nie dopuszcza przechodniów do miejsca zdarzenia. Stra¿ po¿arna zabezpiecza np. samochody, które bra³y udzia³ w kolizji, zapobiega wyciekom paliwa z baków, umo¿liwia wydobycie poszkodowanych z samochodów. Http 366. integrovaný záchranný systém Koordinovaný postup jeho sloûek pøi pøípravì na mimoøádné události a pøi provádìní záchranných a likvidaèních prací. […] Základními sloûkami integrovaného záchranného systému jsou: a) Hasièský záchranný sbor Èeské republiky, b) jed-

system uszczelniaj¹cy

352

notky poûární ochrany zaøazené do plošného pokrytí kraje jednotkami poûární ochrany, c) zdravotnická záchranná sluûba a Policie Èeské republiky. […] Ostatními sloûkami integrovaného záchranného systému jsou vyèlenìné síly a prostøedky ozbrojených sil, ostatní ozbrojené bezpeènostní sbory, ostatní záchranné sbory, orgány ochrany veøejného zdraví, d) havarijní, pohotovostní, odborné a jiné sluûby, zaøízení civilní ochrany, neziskové organizace a sdruûení obèanù, která lze vyuûít k záchranným a likvidaèním pracím. Zákon è. 239/2000. MB SYSTEM

USZCZELNIAJ¥CY

(leak sea-

ling kit) Uszczelki, worki pneumatyczne i inne materia³y s³u¿¹ce do ograniczania ubytku, przep³ywu czy przedostawania siê na drug¹ stronê niebezpiecznych materia³ów. tìsnicí souprava Ucpávky nebo vaky, obvykle nafukovací, uûívané pro zamezení úniku nebezpeèné látky. VSPO 3.3.5. GB (smoke ventilator) Systemy umo¿liwiaj¹ce usuwanie dymów i gor¹cych gazów po¿arowych z obiektu, a przede wszystkim z dróg ewakuacyjnych, wykorzystuj¹c naturalny mechanizm odprowadzania powietrza, wynikaj¹cy z ró¿nicy temperatury i ciœnienia. W trakcie po¿aru, przy grawitacyjnym systemie odprowadzania dymu i gor¹ca, otwarte zostaj¹ otwory oddymiaj¹ce w fasadach lub w dachach budynku. Pomaga to stra¿y po¿arnej w prowadzeniu akcji gaœniczej i bezpiecznej ewakuacji ludzi z budynku. […] W sk³ad systemu oddymiania wchodz¹ klapy oddymiaj¹ce, otwory napowietrzaj¹ce oraz kurtyny dymowe. Http 206. SYSTEMY ODDYMIANIA

szczeble

ventilátory pro odvod kouøe Ruènì nebo automaticky se zapojující ventilátory, které v pøípadì poûáru odvedou z budovy zasaûené poûárem kouø a horké plyny. VSPO 5.13. GB (critical situation, emergency situation, crisis situation) Sytuacja wp³ywaj¹ca negatywnie na poziom bezpieczeñstwa ludzi, mienia w znacznych rozmiarach lub œrodowiska, wywo³uj¹ca znaczne ograniczenia w dzia³aniu w³aœciwych organów administracji publicznej ze wzglêdu na nieadekwatnoœæ posiadanych si³ i œrodków. Ustawa 2007/ 26.04., art. 3, pkt 1. krizová situace 1. Mimoøádná událost, pøi níû je vyhlášen stav nebezpeèí nebo nouzový stav nebo stav ohroûení státu (tzv. „krizový stav”). Zákon è. 240/2000, è. 1, hl. I, § 2 odst. b. 2. Mmimoøádná událost, v jejímû dùsledku se vyhlašuje stav nebezpeèí, nouzový stav, stav ohroûení státu nebo váleèný stav. Jsou pøi ní ohroûeny dùleûité hodnoty, zájmy èi statky státu a jeho obèanù a hrozící nebezpeèí nelze odvrátit a zpùsobené škody odstranit bìûnou èinností orgánù veøejné moci, ozbrojených sil a ozbrojených bezpeènostních sborù, záchranných sborù, havarijních a jiných sluûeb a právnických a fyzických osob. Zákon è. 110/ 1998, Zákon è. 222/1999, TSPzOKØaPOS 2009, s. 17. JM-B SYTUACJA KRYZYSOWA

(ladder steps) Poprzeczna czêœæ drabiny po¿arniczej, wykonana z drewna, stali zwyk³ej, ocynkowanej lub stali nierdzewnej. pøíèle Jsou to vodorovné èásti ûebøíku. VSPO 3.9.7. GB SZCZEBLE

szczepienia interwencyjne

353

SZCZEPIENIA INTERWENCYJNE (emergency vaccination) Szczepienia przeprowadzone po stwierdzeniu ogniska zarazy. Rozró¿nia siê szczepienia ochronne – szczepienia interwencyjne przeprowadzone w celu ochrony zwierz¹t gospodarskich i dzikich, oraz szczepienia wygaszaj¹ce – szczepienia interwencyjne, po przeprowadzeniu których zabija siê zwierzêta w celu zmniejszenia zagro¿enia szerzenia siê wirusa poza ognisko zarazy lub obszar zapowietrzony. nouzová vakcinace Nouzová vakcinace proti nebezpeèné nákaze se provádí pouze výjimeènì. Lze k ní pøistoupit jestliûe Státní veterinární správa ÈR (SVS) uvìdomila pøedtím o tomto opatøení veterinární komisi a musí být pøitom brán zøetel zejména na stupeò koncentrace zvíøat v urèitých oblastech, na nezbytnost chránit urèitá plemena zvíøat a na zemìpisnou oblast, v níû se nouzové oèkování zvíøat provádí. SVS urèí na základì kladného vyjádøení Komise, ûe je tøeba zmìnit, rozšíøit, ukonèit nouzové oèkování nebo v nìm pokraèovat. TSPz OKØaPOS 2009. MB

SZELKI

RATOWNICZE PO¯

(safety har-

ness) Szelki bezpieczeñstwa, zak³adane przez ratownika podczas ewakuacji, asekuracji b¹dŸ przy pracach w zag³êbieniach (wspó³pracuj¹ z link¹ ratownicz¹ i trójnogiem ewakuacyjnym). Wyposa¿one s¹ w tylny i przedni punkt zaczepowy (tylny z ³¹cznikiem z taœmy lub bez ³¹cznika, przedni element spinaj¹cy zatrzaœnikiem trapezowym), z regulacj¹ pasów udowych, barkowych i pasa piersiowego. Http 259. ochranný postroj Speciální postroj s karabinou, pouûívaný

szkielet

hasièi jako bezpeènostní opatøení pro ochranu pøed pádem. VSPO 3.1.11. GB safety harness) Szelki mocowane s¹ na koñcu liny przyczepionej do pasa ratowniczego „Wêgorz”, boi SP, zasobnika linowego lub liny nawiniêtej na ko³owrót ratowniczy czy te¿ sklarowanej w zasobniku linowym, wzglêdnie na brzegu. Skonstruowane s¹ w ten sposób, aby nie utrudniaæ ruchów p³ywackich, nie obcieraæ w czasie p³ywania, nie sztywnieæ w zimnej wodzie, mieæ w³aœciwie umieszczony punkt zaczepienia liny. S¹ ³atwe i szybkie w ubieraniu niezale¿nie od „rozmiaru” ratownika. Http 320. zachycovací postroj Postroj, který se pouûívá pøi evakuaci osob. […] Postroj lze také pouûít v oblasti speciálních sloûek. Souèástí postroje jsou dvì oka umístìná na prsních popruzích, urèená hlavnì pro vytahování a spouštìní osob do šachet, cisteren, sil apod. […] postroj je s rychloupínacími sponami, elastickými popruhy a širokým bederním pásem. Http 292. AW

SZELKI RATOWNICZE WOPR (

SZKIELET (skeleton) syn. koœciec, uk³ad szkieletowy Twarda konstrukcja anatomiczna wchodz¹ca w sk³ad cia³a. […] Szkielet mo¿e byæ zbudowany z substancji organicznych, nieorganicznych, a tak¿e z kombinacji obu rodzajów substancji. Szkielet krêgowców zbudowany jest z koœci (ró¿ne bia³ka i sole mineralne, np. hydroksyapatyt) i chrz¹stek (g³ównie bia³ka) oraz ró¿nych wytworów rogowych (keratyna). Http 235. kostra syn. skelet Souèást tìla, která tvoøí podpùrnou strukturu organizmu a poskytuje ochranu pro

szkwa³

ostatní orgány. Lidská kostra se skládá ze srostlých a volných kostí, které jsou spojeny a podporovány vazy, šlachami, svaly a chrupavkami. V zásadì je moûné ji rozdìlit na dva druhy: vnìjší kostra (exoskelet) tvoøí pevný vnìjší obal organismu a vnitøní kostra (endoskelet) je oporná soustava jednotlivých kostí a kloubù uvnitø organizmu. Http 11. AW squall) Nag³y wzrost prêdkoœci wiatru o co najmniej 8 m/s od prêdkoœci pocz¹tkowej powy¿ej 10 m/s. Mo¿e osi¹gaæ do 9 stopni w skali Beauforta. Szkwa³ trwa krótko, do kilku minut i mo¿e nieœæ ze sob¹ œnieg lub deszcz. Powstaje zazwyczaj tam, gdzie stykaj¹ siê dwie masy powietrza o du¿ej ró¿nicy temperatur. Bardzo czêsto to zjawisko zwi¹zane jest z chmur¹ cumulonimbus. Ostrze¿eniem przed mo¿liwym szkwa³em jest obecnoœæ na przedzie chmury burzowej tak zwanego wa³u szkwa³owego. Http 235. húlava Meteorology oznaèované náhlé zvýšení rychlosti vìtru, který je silnì nárazovitý a èasto mìní smìr. V širším slova smyslu se jako húlava oznaèuje temný dešÙový oblak (zpravidla cumulonimbus), jenû je spojen s dešÙovými pøeháòkami, bouøkami a prudkými nárazy vìtru. Húlava mùûe být ale rovnìû spojena s pøíchodem (obvykle) studené fronty v teplé èásti roku. Nárazy vìtru mohou na takovéto tzv. frontální húlavì dosahovat rychlosti aû 45 m/s. Húlava se rovnìû vyskytuje v instabilních vzduchových hmotách, obvykle pod bouøkovými mraky v odpoledních hodinách. Http 297. JK SZKWA£ (

SZMER AUSTINA FLINTA (Austin Flint murmur) Cichy, mezodiastoliczny (œródrozkurczo-

354

szmery sercowe

wy) szmer wzglêdnego zwê¿enia zastawki mitralnej, spotykany w d³ugotrwa³ej niedomykalnoœci zastawki aortalnej. Powstaje wskutek cofania siê krwi z aorty i uderzania strumienia krwi o wsierdzie lewego serca. Klasyczne objaœnienie szmeru mówi, ¿e powstaje on, gdy cofaj¹cy siê strumieñ krwi uderza o przedni p³atek zastawki dwudzielnej przy jednoczesnym zmieszaniu wstecznego strumienia krwi przez zastawkê aortaln¹ i fizjologicznego strumenia krwi przez zastawkê mitraln¹. Http 235. šelest Austina Flinta Diastolický šelest vznikající pøi tìûší aortální insuficienci, kdy regurgitující krev z aorty dopadá na pøední cíp mitrální chlopnì, který je tímto proudem krve „uzavøen” – vzniká tak obraz mitrální stenózy pøi intaktní mitrální chlopni. Bývá uprostøed nebo ke konci diastoly. VLS 2009. JK SZMER GRAHAMA -STEELLA (Graham Steell murmur) Cichy szmer mezodiastoliczny (œródrozkurczowy) niedomykalnoœci zastawki têtnicy p³ucnej. Wystêpuje przy równoczesnej obecnoœci nadciœnienia p³ucnego i œwiadczy o wzglêdnej niedomykalnoœci zastawki. Jest najlepiej s³yszalny wzd³u¿ górnej czêœci lewego brzegu mostka. Http 235. šelest Grahama Steela Decrescendový diastolický šelest vznikající pøi pulmonální regurgitaci v dùsledku dilatace valvární oblasti. Je slyšitelný podél levé èásti sterna. Bývá u tìûší plicní hypertenze a mitrální stenózy (relativní insuficience pulmonální chlopnì). VLS 2009. JK

(cardiac murmurs) Zjawiska akustyczne s³yszane podczas os³uchiwania klatki piersiowej oprócz SZMERY SERCOWE

szok

prawid³owych tonów serca, wywo³ane zaburzeniami przep³ywu krwi w sercu i w wielkich têtnicach. Szmery sercowe s³yszalne miêdzy I a II tonem serca okreœla siê jako skurczowe, po II tonie – rozkurczowe. Nad koniuszkiem serca i w rzucie zastawek têtnicy p³ucnej wystêpuj¹ czêsto u zdrowych m³odych ludzi tzw. szmery czynnoœciowe. Podczas wysi³ku fizycznego, w gor¹czce oraz w niedokrwistoœci mog¹ pojawiæ siê szmery sercowe zale¿ne od przyœpieszenia przep³ywu krwi. Najczêœciej szmery sercowe wystêpuj¹ przy zmianach chorobowych zastawek serca. MEM2 1982. srdeèní šelest Šelest vznikající za nìkterých okolností pøi proudìní krve v srdci; lze jej slyšet pøi poslechu srdce. Dìlí se podle øady kritérií (místa nejvyšší slyšitelnosti, hlasitosti, èasové vazby k ozvám, podle závaûnosti apod.). S ohledem na vztah k ozvám a fázi srdeèního cyklu se dìlí na diastolické a systolické (eventuálnì s dalším upøesnìním). Pøi vyšetøení mùûe být patrná jejich propagace (napø. do karotid pøi aortální stenóze), nìkteré lze zesílit rùznými manévry, polohou tìla. Šelesty z pravého srdce zesilují v inspiriu. Dalším kritériem je hodnocení prùbìhu intenzity (krescendový, decrescendový, ejekèní). Z hlediska chlopenních vad je dùleûité èlenìní na šelesty vznikající pøi stenóze a insuficienci (regurgitaèní šelesty). Význam šelestù je rùzný (nìkteré jsou nezávaûné, jiné mohou být zpùsobeny onemocnìním, zejména chlopenní vadou). Nevýznamné šelesty (napø. u nìkterých mladých jedincù èi v tìhotenství) se oznaèují jako šelesty funkèní, šelesty podmínìné srdeèní chorobou (zejména chlopenními vadami) se oznaèují jako šelesty organické. VLS 2009. JK

355

szok

(shock, crisis) syn. wstrz¹s Zespó³ objawów wystêpuj¹cy wówczas, gdy mechanizmy regulacyjne ustroju nie s¹ w stanie zapewniæ dostatecznego przep³ywu krwi przez naczynia w³osowate wa¿nych dla ¿ycia narz¹dów i tkanek, a tym samym jego utleniania. Szok ró¿ni siê od zapaœci, chocia¿ spadek ciœnienia jest jednym z podstawowych objawów szoku. Rozró¿nia siê 2 podstawowe postacie szoku: szok hipowolemiczny (oligowolemiczny), ze zmniejszeniem objêtoœci krwi kr¹¿¹cej (szok pokrwotoczny, oparzeniowy, pourazowy), oraz szok normowolemiczny (szok kardiogenny, w urazach czaszki, sz. toksyczny i septyczny). Nieco odmienn¹ postaci¹ jest szok anafilaktyczny. Przyczyn¹ szoku pourazowego jest silny uraz, zw³aszcza tzw. okolic wstrz¹sorodnych. W powstawaniu szoku odgrywaj¹ rolê zarówno mechanizmy odruchowo-nerwowe, jak i czynniki humoralne. MEM2 1982. šok Tìûký, ûivot ohroûující stav, pøi nìmû dochází k selhání krevního obìhu a mikrocirkulace s tìûkou poruchou prokrvení tkání a orgánù lidského organismu. Tkánì trpí nedostatkem kyslíku, ûivin a nedostateèným odplavováním zplodin (hypoxie, ischemie). Dochází k tìûké poruše funkcí prakticky všech ûivotnì dùleûitých orgánù (plic, ledvin, srdce, jater, mozku atd.). Hovoøí se proto o tzv. mnohoèetném orgánovém selhání. Rozvíjí se selhání ledvin, objevuje se tìûká porucha dýchání ještì prohlubující nedostatek kyslíku, vázne odbourávání a vyluèování zplodin látkové výmìny, které mají škodlivé úèinky na organismus. Není-li šok vèas a energicky léèen, nemocný umírá na selhání ûivotnì dùleûitých funkcí, ireverzibilní šok. Existuje nìkolik forem a øada SZOK

szron

pøíèin šoku. Hypovolemický (hemoragický, oligemický) šok je zpùsoben nadmìrnou ztrátou krve èi vody. Kardiogenní šok tìûkou poruchou funkce srdce s výrazným poklesem srdeèního výdeje. Podstatou distributivního šoku je nepomìr mezi mezi velikostí cévního øeèištì a jeho náplní zpùsobený rozsáhlou vazodilatací. K tomuto typu šoku patøí anafylaktický šok, septický šok, neurogenní šok. Traumatický šok èasto vzniká u tìûkých poranìní následkem ztráty krve, silné bolesti, poškození tkání, infekce, podchlazení. VLS 2009. JK (hoarfrost, frost) Osad atmosferyczny, tworz¹cy drobne lodowe kryszta³ki w postaci igie³ powstaj¹ce na dowolnym pod³o¿u hydrofilowym. Szron powstaje w wyniku kontaktu wilgotnego powietrza z pod³o¿em o temperaturze poni¿ej 0°C, zachodzi wówczas resublimacja pary wodnej, czyli jej bezpoœrednia przemiana w cia³o sta³e. Http 235. jinovatka syn. krystalická námraza Krystalický ledový potah pevných povrchù vznikající desublimací zejména pøi mlze a slabém vìtru za teplot niûších neû -8 °C. Tvoøí se napø. na trávì, na vìtvích stromù nebo støechách budov. Podmínkou pro vytváøení jinovatky je ochlazení pevných tìles pod bod sráûlivosti (jeho hodnota závisí na teplotì, vlhkosti a atmosférickém tlaku). Pokud je tato podmínka splnìna, vzniká pod bodem mrazu jinovatka a nad bodem mrazu rosa. Http 11. JK

SZRON

SZTUCZNE ODDYCHANIE (rescue breathing) Zabieg stosowany w celu przywrócenia czynnoœci oddechowej, zatrzymanej wskutek os³abienia lub zaprzestania funkcji

356

sztuczne serce

oœrodka oddechowego. MEM2 1982. umìlé dýchání Soubor opatøení zabezpeèujících ventilaci pøi selhání dýchání, pokud nedojde k obnovení spontánní dechové aktivity. Nejjednodušší formou je dýchání z úst do úst èi z úst do nosu. VLS 2009. JK SZTUCZNE

ODDYCHANIE

USTA –

NOS

(artificial respiration mouth to nose) Metoda stosowana, gdy uraz g³owy uniemo¿liwia wykonania sztucznego oddychania usta–usta. Czynnoœæ polegaj¹ca na zatkaniu ust ofiary i wziêciu g³êbokiego wdechu, a nastêpnie mocne przyciœniêcie ust osoby ratuj¹cej do nosa ofiary i wdmuchniêcie powietrza do p³uc ofiary. dýchání z úst do nosu Modifikací dýchání z úst do úst. Je to vdech vzduchu ze svých plic do nosu jiného èlovìka. Provádí se, kdyû postiûeného nelze úèinnì prodechovat z úst do úst, napø. poranìní znemoûòuje pootevøení úst. ST SZTUCZNE ODDYCHANIE USTA – USTA

(artificial respiration mouth to mouth) Czynnoœæ polegaj¹ca na zatkaniu nosa ofiary i wziêciu g³êbokiego wdechu, a nastêpnie mocne przyciœniêcie ust osoby ratuj¹cej do ust ofiary i wdmuchniêcie powietrza do p³uc ofiary. dýchání z úst do úst Nejèastìjším zpùsobem umìlého dýchání je dýchání z úst do úst. Je to vdech vzduchu ze svých plic do úst jiného èlovìka. Pøistupujeme k nìmu po uvolnìní a zprùchodnìní dýchacích cest, pokud neslyšíme dech postiûeného a necítíme jej na tváøi. ST (artificial heart) Aparat s³u¿¹cy do krótkotrwa³ego zast¹pienia pracy serca, które zosta³o wy³¹czone z krwiobiegu w celu przeprowaSZTUCZNE SERCE

szybkie natarcie

dzenia na nim zabiegu operacyjnego. Zasadnicz¹ czêœci¹ aparatu jest specjalna pompa t³ocz¹ca krew, w³¹czona za pomoc¹ kaniuli do uk³adu krwionoœnego. Serce sztuczne jest z regu³y po³¹czone z aparatem zastêpuj¹cym dzia³anie p³uc. Jest to tzw. sztuczne p³uco-serce. MEM2 1982. umìlé srdce Mechanická doèasná náhrada srdce, obvykle jako pøechodné øešení do transplantace srdce. Umìlé srdce je pøímo do tìla vkládáno, jeho èerpadla jsou pohánìna pøeváûnì pneumaticky. VLS 2009. JK (fire hose reel) Linia gaœnicza wraz ze zwijad³em, trwale po³¹czona z wyznaczon¹ nasad¹ t³oczn¹ samochodu gaœniczego, gotowa do natychmiastowego u¿ycia. Http 283. poûární hadicový naviják Cívka malých rozmìrù, nepøipevnìná na poûární vozidlo, která je na výstupu opaSZYBKIE NATARCIE

357

szyna ortopedyczna Kramera

tøená proudnicí nebo hubicí. VSPO 3.5.12. GB KRAMERA (Cramer’s splint, flexible splint) Metalowy przyrz¹d s³u¿¹cy do unieruchomienia koñczyn w przypadkach z³amañ, zwichniêæ, skrêceñ, st³uczeñ i stanów zapalnych narz¹du ruchu. Mo¿na go dowolnie modelowaæ. Pozwala na szybkie i ³atwe unieruchomienie ka¿dego z³amania nawet w trudnych warunkach, jest lekki i giêtki, dziêki temu mo¿na go ³atwo transportowaæ. MEM2 1982. Cramerovy dlahy slang. kramerka Kovové drátìné dlahy. Dva dráty, které jsou pøíènì spojeny tenèími dráty v odstupu 1 cm – „ûebøík”. Vyrábìjí se v rùzné šíøi do 10 cm a dají se snadno tvarovat. VLS 2009. JK SZYNA ORTOPEDYCZNA

œciana

358

œlepota œnie¿na

Œ precipice, cliff) Bardzo stromy stok szczytu lub turni, w typowym przypadku od piargów u podnó¿a góry do jej wierzcho³ka. Rad-ParPar 2004. skalní stìna Pøírodní geomorfologický útvar a strukturnì denudaèní tvar reliéfu. Jde o strmou skalní plochu, jejíû sklon pøesahuje 55 ° a relativní výšku 15 metrù. Vzniká exogenními geomorfologickými pochody, avšak mùûe být i zaloûena strukturnì tektonicky. Skalní stìny èasto postihuje skalní øícení. Jsou zajímavé díky odkryvu geologického profilu a bývají vyuûívány k horolezectví. Http 11. JK

ŒCIANA (

(tendons) Narz¹dy pomocnicze miêœni, przenosz¹ce si³ê ich dzia³ania na koœci, do których s¹ przyczepione. S¹ to twory zbudowane z ³¹cznotkankowych w³ókien kolagenowych o równoleg³ym przebiegu, znacznie cieñsze od odpowiadaj¹cych im miêœni, ale niezwykle mocne, bardzo wytrzyma³e na rozci¹ganie. Œciêgna maj¹ ró¿ne kszta³ty. Najwiêksze w organizmie ludzkim jest œciêgno piêtowe Achillesa, za którego poœrednictwem miêœnie ³ydki przyczepiaj¹ siê do guza koœci piêtowej. MEM2 1982. šlacha Tuhý vazivový pruh, kterým se sval upíná na kost. Šlacha není pøíliš pruûná, ale je znaènì pevná. Úlohou šlachy v tìle je pøenášet sílu stahujícího se svalu a tím uvést kost do pohybu. Nejpevnìjší šlacha èlovìka je Achillova šlacha a je vyuûívána pro pohyb v kotníku pøi chùzi a bìhu. VLS 2009. JK ŒCIÊGNA

(spleen) Nieparzysty, wieloczynnoœciowy narz¹d zwi¹zany g³ównie z uk³adem naczyniowym, le¿¹cy w jamie brzusznej w okolicy lewego pod¿ebrza. Œledziona otoczona jest torebk¹ z tkanki ³¹cznej w³óknistej, od której odchodz¹ w g³¹b œledziony pasma stanowi¹ce jej zr¹b. Œledziona ma specyficzny, dobrze rozwiniêty uk³ad naczyñ krwionoœnych. W miazdze czerwonej odbywa siê proces rozpadu i fagocytozy erytrocytów i leukocytów oraz rozk³ad hemoglobiny. Miazga bia³a jest miejscem powstawania i rozpadu limfocytów. Œledziona wytwarza te¿ cia³a odpornoœciowe i niszczy drobnoustroje; jest pomocniczym zbiornikiem krwi, która zalega w zatokach ¿ylnych. MEM2 1982. slezina Nepárový orgán uloûený v levém podûebøí. Histologicky se na slezinì dá rozlišit tzv. bílá pulpa, pøedstavovaná lymfatickou tkání, a èervená pulpa s venózními sinusy. Ve slezinì dochází k vychytávání starých a poškozených erytrocytù, je zde èást krve a krevních elementù skladována, napø. cca jedna tøetina trombocytù, ve fetálním období zde probíhá krvetvorba, mùûe se za urèitých stavù obnovit i v dospìlosti – extramedulární hemopoeza. Je dále orgánem imunitním, vznikají zde protilátky, probíhá v ní fagocytóza. Není k ûivotu nezbytná, ale její chybìní mùûe být spojeno s tìûkým prùbìhem nìkterých infekcí. VLS 2009. JK ŒLEDZIONA

ŒLEPOTA ŒNIE¯NA

(photokeratitis, snow

blindness) Oparzenie siatkówki oka w okolicy plamki ¿ó³tej, spowodowane dzia³aniem pro-

œmieræ mózgu

mieni œwiat³a widzialnego w po³¹czeniu ze œwiat³em ultrafioletowym. Podobna sytuacja mo¿e dotyczyæ nab³onka przedniego rogówki. Uszkodzenie tej czêœci oka przynosi dolegliwoœci bólowe. Œlepota œnie¿na powstaje w warunkach silnego nas³onecznienia, np. podczas d³ugiego przebywania na œniegu. Mo¿e byæ przejœciowa lub trwa³a. Stosowane s¹ ró¿norodne techniki zapobiegania œlepoty œnie¿nej (noszenie okularów przeciws³onecznych). Objawy œlepoty œnie¿nej pojawiaj¹ siê po 4–12 godzinach od oparzenia, zazwyczaj w godzinach wieczornych lub w nocy. G³ówne symptomy to ból oczu, który nasila siê przy poruszaniu oczu i mo¿e byæ tak silny, ¿e powoduje skurcz powiek, œwiat³owstrêt, ³zawienie, uczucie piasku w oku, zaczerwienienie oczu, opuchniête powieki oraz ból g³owy. Dro¿d¿ 2011. snìûná slepota syn. fotoftalmie Zánìt rohovky vznikající v dùsledku nadmìrného vystavení nechránìného oka UV záøení ve vyšších nadmoøských výškách, kde je dávka záøení zvýšena odrazem od snìhu. Projeví se za nìkolik hodin silnou bolestí, svìtloplachostí, blefarospasmem, obvykle drobným patologickým nálezem na spojivkách a rohovce, øidèeji i sníûeným visem. VLS 2009. JK (brain death) Definicja œmierci uto¿samiaj¹ca œmieræ cz³owieka jako ca³oœci z nieodwracalnym ustaniem funkcji mózgu. Obecnie przyjêta w Polsce definicja œmierci jako œmierci ca³ego mózgu obowi¹zuje od 2007 r. Rozpoznanie œmierci mózgu pozwala na zaprzestanie dalszego, niecelowego leczenia oraz na pobranie ze zw³ok narz¹dów do celów transplantacyjnych. Http 235. mozková smrt syn. smrt mozku Mozková smrt je nezvratné vymizení všech mozkových funkcí vèetnì funkcí ŒMIERÆ MÓZGU

359

œpi¹czka

mozkového kmene bez ohledu na pøetrvávající èinnost kardiovaskulárního aparátu a jiných orgánù. Mozková smrt je ztotoûnìna s biologickou smrtí jedince. Tento fakt je pøijímán lékaøi, veøejností, statutárními orgány a právními øády vìtšiny zemí svìta. Http 344. ST (snow) Opad atmosferyczny w postaci kryszta³ków lodu o kszta³tach g³ównie szeœcioramiennych gwiazdek, ³¹cz¹cych siê w p³atki œniegu. Po opadniêciu na ziemiê tworzy porowat¹ pokrywê œnie¿n¹ o niewielkiej gêstoœci tak¿e zwan¹ œniegiem. Œnieg powstaje, gdy w chmurach para wodna krystalizuje siê, tworz¹c kryszta³y lodu. Http 235. sníh Specifická forma ledu, pevného skupenství vody. Je tvoøen ledovými krystalky seskupenými do snìhových vloèek. V pøírodì vzniká pøirozenì za vhodných klimatických podmínek v oblacích, odkud se snáší k zemi. MES 1972. JK ŒNIEG

(coma) D³ugotrwa³a, trwaj¹ca kilka godzin do wielu dni, utrata przytomnoœci. Mo¿e byæ spowodowana udarami mózgu, guzami lub ropniami mózgu, zapaleniami mózgu i opon mózgowych. Œpi¹czka wystêpuje równie¿ w niektórych ciê¿kich chorobach zakaŸnych jako g³ówne nastêpstwo toksycznego dzia³ania jadów bakteryjnych na tkankê mózgow¹. Przyczyn¹ œpi¹czki mog¹ byæ równie¿ zaburzenia przemiany materii. Œpi¹czka cukrzycowa (hiperglikemiczna) jest nastêpstwem zatrucia cia³ami ketonowymi i kwasicy. Œpi¹czka hipoglikemiczna jest nastêpstwem niedoboru energetycznego tkanki mózgowej. Œpiaczka wystêpuje tak¿e jako nastêpstwo udaru s³onecznego i cieplnego, nieŒPI¥CZKA

œredni samochód...

których zaburzeñ wewn¹trzwydzielniczych. Mo¿e byæ te¿ spowodowana zatruciem zwi¹zkami o dzia³aniu depresyjnym na oœrodkowy uk³ad nerwowy. MEM2 1982. kóma Stav hlubokého bezvìdomí. V tìûších pøípadech postiûený nereaguje ani na bolestivé podnìty. K nejèastìjším pøíèinám patøí úrazy hlavy, krvácení do mozku, tìûce probíhající nervové infekce, otravy, cukrovka. Diabetické kóma je ûivot ohroûující stav zmìny vìdomí, zpùsobený poruchou látkové pøemìny. Je vyvolán nedostatkem èi nízkou úèinností inzulinu, coû vede k hyperglykemii a poruše vodní a elektrolytové rovnováhy. VLS 2009. JK ŒREDNI SAMOCHÓD RATOWNICZO-GA-

(fire pumping appliance) Specjalnie oznakowany i przygotowany samochód u¿ywany przez stra¿ po¿arn¹ […] albo inn¹ jednostkê ochrony przeciwpo¿arowej podczas akcji ratowniczogaœniczych lub innych dzia³añ statutowych (np. prewencyjnych). Wed³ug oznaczeñ tradycyjnych: rodzaj samochodu po¿arniczego o masie ca³kowitej od 3 500 do 12 000 kg, niewyró¿niany dodatkowo ¿adnym symbolem, np. GBA-2,5/24. Zgodnie z systemem oznaczeñ wg normy europejskiej PN-EN 1846-1:2011, pojazdy samochodowe zaliczane do klasy œredniej (maksymalna masa rzeczywista od 7500 do 16 000 kg) oznaczane s¹ liter¹ M. Http 235. poûární automobilová støíkaèka Poûární vozidlo vybavené èerpadlem a zpravidla nádrûí s vodou, jakoû i hadicemi, proudnicemi a dalšími technickými prostøedky pro zdolávání poûárù. VSPO 2.19. GB ŒNICZY

360

œrodek pianotwórczy...

ŒRODEK GAŒNICZY (extinguishing medium, smothering agent) Substancja (mieszanina, zwi¹zek chemiczny) w postaci cia³a sta³ego (proszek, piasek), ciek³ego (woda, piana gaœnicza), gazowego (dwutlenek wêgla), której odpowiednie wprowadzenie do strefy ognia powoduje przerwanie procesu palenia. MSP 1990, s. 231. hasiva syn. hasicí prostøedek Pod tímto pojmem se rozumìjí látky a jejich smìsi s vysokou hasicí úèinností, tj. schopností pøerušit hoøení. Za základní hasiva se povaûují voda, voda se smáèedlem, pìny, hasicí prášky, halony, oxid uhlièitý a inertní plyny. Jejich hasicí úèinek se projevuje efektem ochlazovacím, zøeïovacím, dusivým èi inhibièním. U kaûdého hasiva je nìkterý z tìchto efektù pøevládající, coû pøedurèuje jeho nejvhodnìjší aplikace podle základního rozdìlení poûárù: tøída A – pevné látky, tøída B – kapalné plamenem hoøící látky, tøída C – hoø- lavé plyny, tøída D – lehké kovy, tøída E – zaøízení pod elektrickým napìtím. SBA HPAOP 1985, s. 88–89. GB

ŒRODEK PIANOTWÓRCZY ALKOHOLOODPORNY (alcohol-resistant foam concentrate) syn. AR Preparat chemiczny, który w kilkuprocentowym roztworze wodnym powoduje zwiêkszenie napiêcia powierzchniowego wody i po odpowiednim zmieszaniu i wprowadzeniu powietrza umo¿liwia tworzenie siê piany. Rozró¿nia siê proteinowe œrodki pianotwórcze s³u¿¹ce do wytwarzania piany gaœniczej ciê¿kiej i syntetyczne œrodki pianotwórcze do wytwarzania piany gaœniczej ciê¿kiej, piany gaœniczej œredniej i piany gaœniczej lekkiej. S³u¿y do gaszenia po¿arów cieczy polarnych, tj. rozpuszczalnych w wodzie. Dzia³a on poprzez wytworzenie na styku piany z po-

œrodki ochrony indywidualnej

wierzchni¹ polarnego paliwa warstewki z¿elowanego polimeru, która oddziela pianê od paliwa, zapobiegaj¹c ci¹g³emu niszczeniu piany. MSP 1990, s. 238–239. pìnidlo na polární kapaliny Pìnidlo uûívané pro hašení poûárù kapalin mísitelných s vodou (polární kapaliny) a jiných látek narušujících bìûnou pìnu (viz ISO 8421-4). VSPO 3.8.1. GB ŒRODKI

OCHRONY INDYWIDUALNEJ

(personal protective equipment) syn. uzbrojenie osobiste Sprzêt po¿arniczy stanowi¹cy wyposa¿enie osobiste stra¿aka, s³u¿¹cy do ochrony osobistej w czasie wykonywania zadañ ratowniczych lub gaœniczych. W sk³ad uzbrojenia osobistego wchodz¹ ubrania ochronne (ubranie koszarowe, ubranie specjalne, ubranie ¿aroodporne, ubranie ochrony przeciwchemicznej i in.) i ekwipunek osobisty (pas stra¿acki, he³m, buty stra¿ackie, toporek stra¿acki w pochewce, podpinka linkowa, maska do aparatu oddechowego, sygnalizator bezruchu, zatrzaœnik, kominiarka, rêkawice). osobní ochranné prostøedky Materiál nebo pomùcka nošená èi uûívaná pro ochranu hasièe pøi nebezpeèí nebo pûi kontaktu se škodlivou látkou. VSPO 3.1.9. GB ŒRODKI

OCHRONY

PRZECIWPO¯ARO-

(fire protection measures) Œrodki izoluj¹ce pal¹c¹ siê substancjê od dop³ywu tlenu (powietrza) oraz obni¿aj¹ce temperaturê w miejscu spalania, zmniejszaj¹ ryzyko powstania po¿aru oraz niebezpieczeñstwo rozprzestrzeniania siê ognia. Œrodki ochrony przeciwpo¿arowej powinny obejmowaæ: zakaz palenia, regularne konserwacje wyposa¿enia przeciwpo¿arowego jak równie¿ szkolenia przecziwpo¿arowego pracowników. Aby WEJ

361

œrodki powierzchniowo czynne

zapobiegaæ powstawaniu po¿arów, we wszystkich fazach procesu inwestycyjnego (tj. planowaniu, projektowaniu po³¹czeñ i ³¹czników, kontroli jakoœci monta¿u na placu budowy) powinny byæ brane pod uwagê wyniki najnowszych badañ w zakresie obrony przeciwpo¿arowej. Http 67. poûárnì bezpeènostní opatøení Organizaèní nebo technická opatøení, jeû smìøují: a) k pøedcházení vzniku poûáru – analyzátory ovzduší, havarijní ventilace atd.; b) v pøípadì vzniku poûáru k jeho rychlému zjištìní – elektrické poûární signalizace; c) k zabezpeèení rychlé záchrany, evakuace osob, zvíøat a vìcí; d) k zabránìní šíøení poûáru a provedení rychlé lokalizace a likvidace poûáru, aniû by došlo k poškození stavebního objektu nebo jeho èásti, kde vznikl poûár; pøedevším z hlediska ztráty základních vlastností jednotlivých konstrukcí stavebního objektu a stavebního objektu jako celku, pøípadnì technologického zaøízení. SBAHPAOP 1985, s. 255. GB ŒRODKI

POWIERZCHNIOWO

CZYNNE

surface active agent, surfactant) Zwi¹zki, które charakteryzuj¹ siê wystêpowaniem w ich cz¹steczkach czêœci hydrofilowej i hydrofobowej, w niewielkich stê¿eniach obni¿aj¹ lub zwiêkszaj¹ napiêcie powierzchniowe cieczy, dziêki czemu u³atwiaj¹ zwil¿anie powierzchni cia³ sta³ych przez te ciecze. Ponadto umo¿liwiaj¹ mieszanie dwóch niemieszaj¹cych siê ze sob¹ cieczy, np. wody i oleju, w wyniku czego zostaje wytworzony uk³ad koloidowy o nazwie emulsja. Rozró¿nia siê: detergenty, emulgatory, œrodki zwil¿aj¹ce i œrodki pianotwórcze. MSP 1990, s. 240. povrchovì aktivní látka syn. kapilárnì aktivní látka Sniûuje povrchovou èi mezifázovou ener(

œrodowisko naturalne

gii, a proto se samovolnì koncentruje ve fázovém rozhraní. Http 11. GB (natural environment) Ogó³ elementów przyrodniczych, w tym tak¿e przekszta³conych w wyniku dzia³alnoœci cz³owieka, a w szczególnoœci powierzchnia ziemi, kopaliny, wody, powietrze, zwierzêta i roœliny, krajobraz oraz klimat. Ustawa 2001/27.04. ûivotní prostøedí Vše, co vytváøí pøirozené podmínky existence organismù vèetnì èlovìka a je pøedpokladem jejich dalšího vývoje. Jeho sloûkami jsou zejména ovzduší, voda, horniny, pùda, organismy, ekosystémy a energie. Zákon è. 17/1992, TSPzOKØaPOS 2009. JM-B

ŒRODOWISKO NATURALNE

(ice screw) Tuleja metalowa z zewnêtrznym gwintem umo¿liwiaj¹cym osadzenie w lodzie. Œruby lodowe s¹ stosowane jako punkty asekuracyjne oraz do wspinania siê technik¹ hakow¹. Przy ich pomocy porêczuje siê te¿ drogi zejœcia. Œruby osadza siê przez wkrêcanie. Zazwyczaj posiadaj¹ plakietkê u³atwiaj¹c¹ wpiêcie karabinka. Nowoczesne œruby posiadaj¹ korbkê s³u¿¹c¹ do wkrêcenia i wykrêcenia. Http 235. ledovcový šroub syn. ledovcová trubka, ledovcová fréza Horolezecký prostøedek k jištìní v kompaktním ledu. Je tvoøen tenkostìnnou trubkou s ostøe nabroušenými zuby na jedné stranì a okem k zavìšení karabiny na stranì druhé. Nìkteré modely ledovcových šroubù mívají v rámci oka i klièku, pomocí níû lze ledovcový šroub snáze zavrtat do ledu; druholezec, který ruší jištìní, jej mùûe snáze vyšroubovat. Pomocí ledovcového šroubu lze také v ledu vyvrŒRUBA LODOWA

362

œwiat³owstrêt

tat díru pro Abalakovovy hodiny, napø. pro zøízení trvalejšího jisticího nebo slaòovacího bodu. Posledním trendem je u ledovcových šroubù pouûívání polovièní expresky, která je pøipevnìna na krouûek nasazený na trubce a na druhé stranì má karabinu k zavìšení jisticího lana. Výzkumy ukázaly, ûe nejvìtší pevnost mají šrouby zašroubované do ledu pod negativním úhlem cca 15 stupòù, to jest okem ponìkud dolù. V kvalitním ledu mohou mít šrouby nosnost aû 11 kN, v nekvalitním ledu však nosnost klesá. Http 11. JK (witness) Ten, kto w cudzej sprawie na wezwanie organu procesowego sk³ada zeznanie o znanych mu okolicznoœciach interesuj¹cych organ procesowy. Kraw-Kam-Korz 2000. svìdek Fyzická osoba rozdílná od obvinìného, která byla vyzvána (pøedvolána) orgánem èinným v trestním øízení, aby vypovídala o skuteènostech dùleûitých pro trestní øízení, jeû sama vnímala (poznala, pozorovala) svými smysly, tedy vidìla, slyšela atd., anebo která se sama èi z podnìtu nìkteré ze stran dostavila za tímto úèelem k orgánu èinnému v trestním øízení. Svìdek je tedy nezastupitelný jinou osobou, protoûe toto jeho postavení je vytvoøeno situací, kterou sám vnímal. Http 33. JM-B ŒWIADEK

ŒWIAT£OWSTRÊT (photofobia, light intolerance) syn. fotofobia Wzmo¿ona wra¿liwoœæ na œwiat³o. Œwiat³owstrêt wywo³uje odruchowe mru¿enie oczu. Jako objaw patologiczny wystêpuje w schorzeniach têczówki, zranieniach rogówki, w przebiegu odry i w nagminnym zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych. Œwiat³owstrêt wystêpuje po zakropleniu do oka atropiny (przy zdrowej siatków-

œwietlik

ce). MEM2 1982. fotofobie Svìtloplachost, nesnášenlivost svìtla. Pøíznak nìkterých oèních chorob, migrény, nadmìrné mydriázy (napø. po nìkterých lécích), zápalu mozkových blan (meningitidy) aj. VLS 2009. JK (skylight) Przeszklona konstrukcja na dachu, pe³ni¹ca funkcjê przede wszystkim doœwietlenia pomieszczeñ. Œwietliki stawiane s¹ zazwyczaj na dachu hal zak³adów produkcyjnych, magazynów. Tradycyjne œwietliki umieszczane by³y bezpoœrednio w po³aci dachowej (jeœli dach mia³ wystarczaj¹cy k¹t nachylenia) albo w dodatkowej konstrukcji umieszczanej na dachu (rodzaj latarni, czêsto o trójk¹tnym przekroju, umieszczonej wzd³u¿ kalenicy lub poprzecznie do niej). Konstrukcja tego typu œwietlików by³a wykonywana zazwyczaj z profili stalowych wype³nionych taflami szk³a. Najczêœciej stosowane s¹ ró¿nej wielkoœci kopu³ki. S¹ to giête pow³oki z przejrzystego (przezroczystego lub barwionego) tworzywa sztucznego, np. z akrylu, osadzonego na metalowej ramie. Po wbudowaniu si³ownika spe³niaj¹ dodatkowo funkcjê przewietrzania pomieszczeñ. Ponadto ze wzglêdów ochrony po¿arowej czêœæ œwietlików zawsze ma wbudowan¹ funkcjê oddymiania (otwieraj¹ siê na sygna³ z czujki po¿arowej). Http 131, http 235. støešní svìtlíky Prosvìtlovací prvek prùmyslových obŒWIETLIK

363

œwietlne sygna³y ostrzegawcze

jektù. Ukotvují se nad úroveò støešního pláštì svìtlíkovými obrubami o volitelné výšce. Standardní provedení støešních svìtlíkù je bodové (vodorovný tvar) nebo pásové sedlové èi obloukové. Vyrábìjí se také atypické tvary – kupole, jehlany apod. Jako svìtlík se oznaèuje stavební šachta, která vertikálnì protíná celý, pøeváûnì èinûovní, dùm. Svìtlíky lze pøeváûnì nalézt ve stavbách z první poloviny 20. století. Jejích hlavním úèelem je odvìtrání WC a koupelen, popø. spiûíren. Ve sklepních prostorách vìtšinou vyúsÙují dvíøky pro pøístup (napø. sebrání sem spadlých vìcí, popø. revize), na støeše bývají zakryty støešním svìtlíkem, èi bez zakrytí. Svìtlíky se nacházejí buï uvnitø jednoho domu èi na rozhraní dvou sousedních domù. Z bytù jsou do svìtlíkù vìtšinou uzavíratelná okénka. Nìkdy (tøeba v rámci rekonstrukce bytu) je okénko zazdìno a do svìtlíku vyvedena jen vìtrací roura. Svìtlíky bývají téû vedeny slaboproudé elektrorozvody èi internetové pøípojky. Http 11. GB ŒWIETLNE SYGNA£Y OSTRZEGAWCZE

(warning light, roof light) Œwietlne sygna³y przerywane (b³yskowe) ustalonego koloru (zazwyczaj niebieskiego lub czerwonego), w Polsce obowi¹zkowo koloru niebieskiego. Http 235. výstraûné svìtlo Barevné blikající svìtlo, umístìné na støeše poûárního automobilu, oznaèující, ûe se jedná o záchranné vozidlo. VSPO 2.17. GB

tabletka

364

tachykardia

T TABLETKA (pill, tablet) ¿arg. proszek, pigu³ka Sta³a postaæ leku, przeznaczona do stosowania doustnego (z mo¿liwoœci¹ uwalniania substancji leczniczej w ró¿nych odcinkach przewodu pokarmowego), podjêzykowego lub podpoliczkowego. Rzadziej jest stosowana do innych jam cia³a, do implantacji lub przygotowywania roztworów o ró¿nym zastosowaniu. Tabletki sk³adaj¹ siê ze sprasowanego proszku, z³o¿onego z substancji leczniczej oraz substancji pomocniczych. Tabletki zawieraj¹ œciœle okreœlon¹ iloœæ substancji aktywnej, jest to wiêc dawkowana postaæ leku. Kszta³t tabletek mo¿e byæ ró¿ny. Najczêœciej formuje siê je w postaci p³askich lub wypuk³ych kr¹¿ków, czêsto z wyciœniêtym na powierzchni wzorem lub napisem. Niezale¿nie od kszta³tu, powierzchnia tabletki powinna byæ jednolita i g³adka. Jan-Szmi-Ziel 2001. tableta slang. pilulka, prášek Léková forma urèená k polykání. Vìtšinou okrouhlá destièka vzniklá slisováním práškové hmoty léku. Je to mechanicky pevný, tvarovì urèitý pórovitý výlisek z práškových smìsí léèivých a pomocných látek. Je urèena k vnitønímu uûití nebo jinému upotøebení, k úèelùm léèebným nebo diagnostickým. Pøipravuje se smícháním pomocných a léèivých látek v pøedepsaném pomìru nebo smícháním granulátu s pomocnými látkami. VLS 2009. JK

TACHYKARDIA

(tachycardia) syn. czê-

stoskurcz Przyspieszenie czynnoœci serca, zwykle ponad 120 skurczy na minutê, pochodze-

nia zatokowego lub pozazatokowego. Zatokowe przyspieszenie czynnoœci serca wystêpuje w czasie wysi³ku fizycznego pod wp³ywem bodŸców psychicznych, w stanach gor¹czkowych, w nadczynnoœci tarczycy, w ciê¿kich niedokrwistoœciach, ostrej niewydolnoœci kr¹¿enia, w stanach zwiêkszonego napiêcia nerwu wspó³czulnego i zmniejszonego napiêcia nerwu przywspó³czulnego. Tachykardia pozazatokowa wystêpuje w migotaniu i trzepotaniu przedsionków i komór. Rodzaj tachykardii mo¿na rozpoznaæ za pomoc¹ badania elektrokardiograficznego (elektrokardiogram). MEM2 1982. tachykardie Zrychlení srdeèní frekvence obvykle nad 120 na minutu. Mùûe vycházet z rùzných oblastí pøevodního systému. Sinusová tachykardie je podmínìna zvýšenou tvorbou impulsù v sinoatriálním SA uzlíku, který je ovlivòován vegetativními nervy. Tachykardie je zpùsobena poklesem aktivity parasympatiku a vzestupem aktivity sympatiku. Sinusová tachykardie mùûe být pøizpùsobením srdeèní èinnosti potøebám organismu (fyzická námaha, rozrušení), nìkdy kompenzuje jiné poruchy (snaha zvýšit minutový srdeèní dej). Tìûší pøípad je u anemie, horeèky, srdeèního selhání. Nápadná tachykardie mùûe být u tyreotoxikózy a myokarditidy. Støídání sinusové tachykardie s bradykardií mùûe být u poruch SA uzlu. Nesinusové tachykardie jsou zpùsobeny poruchami tvorby vzruchu èi mechanismy re-entry. Hodnocení tachykardie lze provést pomocí EKG. Kromì pøíèiny a zhodnocení elektrické stability srdce je tachykardie zvaûována i z hlediska hemodynamiky. Zrychlení

taktyka dzia³añ gaœniczych

srdeèní frekvence má tendenci zvyšovat minutový srdeèní výdej, ovšem zároveò je energeticky nároèné a zvyšuje spotøebu kyslíku. Navíc velká tachykardie zkracuje diastolu, zhoršuje plnìní komor i koronární prùtok. Z tohoto pohledu je u øady kardiovaskulárních chorob i sinusová tachykardie povaûována za nevhodnou i za rizikovou a je eventuálnì tlumena, zejména betablokátory. VLS 2009. JK (predetermined fire plan) Nauka prowadzenia walki z po¿arami, […] uwzglêdniaj¹ca dwa zasadnicze okresy: okres przygotowania operacyjnego wszystkich elementów i czynników systemu operacyjnego ochrony przeciwpo¿arowej i okres bezpoœrednich dzia³añ ratowniczo gaœniczych z uwzglêdnieniem problemów dowodzenia, zapewnienia i wspó³dzia³ania pododdzia³ów i oddzia³ów stra¿y po¿arnych oraz stosowania odpowiednich metod, form i technik gaszenia po¿arów w sposób ekonomiczny, celowy i sprawny. MSP 1990, s. 234. hasební plán syn. dokumentace zdolávání poûáru Pøedurèený postup pro hašení a záchranné èinnosti ve zvláštních objektech nebo místech. VSPO 1.2.20. GB TAKTYKA DZIA£AÑ GAŒNICZYCH

(tamponade, packing) Metoda zatrzymania krwotoków mi¹¿szowych, ¿ylnych, z naczyñ w³osowatych oraz krwotoków z jam cia³a, nosa, odbytnicy, pochwy i g³êbokich ran miêœniowych. Polega na œcis³ym wype³nieniu tamponami, uciskaj¹cymi powierzchniê krwawi¹c¹, przez co osi¹ga siê zwê¿enie krwawi¹cych naczyñ, zwolnienie pr¹du krwi w naczyniach, stworzenie warunków sprzyjaj¹cych powstawaniu skrzepów na powierzchni krwawi¹cej. MEM2 1982. TAMPONADA

365

tamponada serca

tamponáda Ucpání krvácející rány tamponem, napø. tamponáda nosu pøi déle trvající epistaxi. VLS 2009. JK (nasal packing) Szczelne wype³nienie jam nosa pasami gazy w celu zatrzymania krwawienia. Tamponadê nosa stosuje siê ponadto dla utrzymania we w³aœciwej pozycji chrz¹stek lub koœci nosa po nastawieniu z³amañ nosa lub po zabiegach operacyjnych na szkielecie chrzêstno-kostnym nosa. MEM2 1982. tamponáda nosní Tamponáda nosu indikovaná pøi déletrvající epistaxi. Provádí se po lokální anestezii mulovými longetami, které se zavádí nosními prùduchy (pøední tamponáda), øidèeji dutinou ústní zezadu (zadní tamponáda). VLS 2009. JK TAMPONADA NOSA

(cardiac tamponade) Obecnoœæ w worku osierdziowym, otaczaj¹cym miêsieñ sercowy, p³ynu lub krwi w iloœci uniemo¿liwiaj¹cej jego prawid³ow¹ pracê. Powstaje najczêœciej wskutek pêkniêcia œciany serca po jego zawale, po urazie lub w przebiegu stanu zapalnego, powoduj¹cego nagromadzenie p³ynu przesiêkowego lub wysiêkowego. Jedynie szybkie wkroczenie operacyjne mo¿e uratowaæ ¿ycie chorego. MEM2 1982. tamponáda srdce Stlaèení srdce nahromadìnou tekutinou v osrdeèníkovém perikardiálním vaku, napø. pøi jeho zánìtu nebo srdeèní ruptuøe. Je provázena tìûkou poruchou funkce srdce. Nìkdy je nutné tekutinu vypustit nabodnutím punkcí osrdeèníkového vaku, tamponáda pøi ruptuøe je obvykle smrtelná. VLS 2009. JK

TAMPONADA SERCA

tchawica

366

(trachea) Œrodkowy odcinek dróg oddechowych, d³ugoœci 10–12 cm. Tchawica rozpoczyna siê poni¿ej chrz¹stki pierœcieniowatej krtani i koñczy rozdwojeniem. Od przodu sk³ada siê z 16–20 podkowiastych chrz¹stek, od ty³u zamyka j¹ œciana b³oniasta. Chrz¹stki tchawiczne zbudowane s¹ z grubej tkanki ³¹cznej. Tchawica posiada du¿¹ sprê¿ystoœæ w wymiarze poprzecznym i pod³u¿nym i w ka¿dej sytuacji zapewnia dostêp powietrza do p³uc. MEM2 1982. prùdušnice Souèást horních dýchacích cest. Trubicový orgán, který je pokraèováním hrtanu a který se rozdìluje na dvì prùdušky. Probíhá mediastinem. Prùdušnice je tvoøena chrupavèitými prstenci, mezi nimiû jsou vazy a drobné svaly. Chrupavek je cca 15 aû 20, dorzálnì jsou neuzavøené (probíhá zde vazivová stìna s hladkým svalstvem). Ze syntopie vztahù je dùleûitý vztah k štítné ûláze a jejím cévám, aortálnímu oblouku a jícnu. VLS 2009. JK TCHAWICA

TECHNICZNE

ŒRODKI

STRA¯Y PO¯ARNEJ

WYPOSA¯ENIA

(fire brigade equip-

ment) Ca³okszta³t technicznego wyposa¿enia jednostek organizacyjnych Pañstwowej i Ochotniczej Stra¿y Po¿arnej w pojazdy gaœnicze i specjalne, sprzêt po¿arniczy i urz¹dzenia pozwalaj¹ce na prowadzenie wszechstronnych dzia³añ podczas gaszenia po¿arów, zwalczania klêsk ¿ywio³owych, a tak¿e przeznaczone do ratownictwa technicznego, chemicznego, ekologicznego i medycznego, ustalony z uwzglêdnieniem lokalnych zagro¿eñ i warunków naturalnych na obszarze ich dzia³ania. MSP 1990, s. 247. vìcné prostøedky poûární ochrany Prostøedky pouûívané k ochranì, záchra-

techniczne œrodki zabezpieczenia...

nì a evakuaci osob, k hašení poûáru a prostøedky pouûívané pøi èinnosti jednotky poûární ochrany pøi záchranných a likvidaèních pracích a ochranì obyvatelstva pøi plnìní úkolù civilní ochrany, popøípadì pøi èinnosti poûární hlídky. VMV è. 246/ /2001. GB TECHNICZNE ŒRODKI ZABEZPIECZENIA PRZECIWPO¯AROWEGO

(fire brigade

equipment) Urz¹dzenia, sprzêt, instalacje i rozwi¹zania budowlane s³u¿¹ce zapobieganiu powstawania i rozprzestrzeniania siê po¿arów. Nale¿¹ do nich np. sta³e i pó³sta³e urz¹dzenia gaœnicze oraz zabezpieczaj¹ce, urz¹dzenia wchodz¹ce w sk³ad dŸwiêkowego systemu ostrzegawczego i systemu sygnalizacji po¿arowej, instalacje oœwietlenia ewakuacyjnego, hydranty, przeciwpo¿arowe klapy odcinaj¹ce, urz¹dzenia oddymiaj¹ce, instalacje wodoci¹gowe przeciwpo¿arowe, instalacje odgromowe, gaœnice przenoœne i przewoŸne, stosowanie niepalnych materia³ów budowlanych, stosowanie oddzieleñ przeciwpo¿arowych, uszczelnianie przepustów instalacyjnych itp. technické poûárnì bezpeènostní zaøízení Technická poûárnì bezpeènostní zaøízení jsou technická opatøení ke sníûení intenzity pøípadného poûáru a ke sníûení rizika ztrát zpùsobených poûárem ve stavebním objektu nebo jeho èásti, jeû pøedcházejí vzniku poûáru a v pøípadì vzniku poûáru k jeho rychlému zjištìní a k zabránìní šíøení poûáru a provedení rychlé lokalizace poûáru, aniû by došlo k poškození stavebního objektu nebo jeho èásti, kde vznikl poûár. SBAHPAOP 1985, s. 255. GB

temperatura

(temperature) Jedna z podstawowych wielkoœci fizycznych (parametrów stanu) w termodynamice. Temperatura jest zwi¹zana ze œredni¹ energi¹ kinetyczn¹ ruchu i drgañ wszystkich cz¹steczek tworz¹cych dany uk³ad i jest miar¹ tej energii. Temperaturê mo¿na œciœle zdefiniowaæ tylko dla stanów równowagi termodynamicznej, z termodynamicznego punktu widzenia bowiem jest ona wielkoœci¹ reprezentuj¹c¹ wspóln¹ w³asnoœæ dwóch uk³adów pozostaj¹cych w równowadze ze sob¹. Temperatura jest miar¹ stanu cieplnego danego cia³a. Jeœli dwa cia³a maj¹ tê sam¹ temperaturê, to w bezpoœrednim kontakcie nie przekazuj¹ sobie ciep³a, gdy zaœ temperatura obu cia³ jest ró¿na, to nastêpuje przekazywanie ciep³a z cia³a o wy¿szej temperaturze do cia³a o ni¿szej a¿ do wyrównania siê temparatur obu cia³. Http 235. teplota Charakteristika tepelného stavu hmoty. V obecném významu je to vlastnost pøedmìtù a okolí, kterou je èlovìk schopen vnímat a pøiøadit jí pocity studeného, teplého èi horkého. V pøírodních a technických vìdách a jejich aplikacích je to skalární intenzivní velièina, která je vzhledem ke svému pravdìpodobnostnímu charakteru vhodná k popisu stavu ustálených makroskopických systémù. Teplota souvisí s kinetickou energií èástic látky. Teplota je ústøedním pojmem termiky a klíèovou velièinou pro popis tepelných jevù. Projevuje se i v mnoha dalších fyzikálních jevech a závisí na ní mnohé makroskopické mechanické, elektromagnetické i chemické vlastnosti látek. Http 11. JK TEMPERATURA

(temperature of flame) Temperatura mierzona w zasiêgu p³omie-

TEMPERATURA P£OMIENIA

367

temperatura samozapalenia

nia przy swobodnym spalaniu siê materia³u palnego. MSP 1990, s. 246. teplota plamene Teplota zjištìná empiricky mìøením teplotních polí plamenù plynových hoøákù ve zkušebních zaøízeních vybavených teplotními sondami, kterými je moûno pøesnì zmìøit teplotu v kterémkoliv místì plamene. Http 302. GB (spontaneous heating temperatuire) Ciep³o, które powstaje na skutek samonagrzewania: biologicznego, chemicznego lub na skutek tarcia, a wiêc bez udzia³u ciep³a z zewnêtrz. MSP 1990, s. 246. teplota samozahøívání Nejniûší teplota hoølavé hmoty, pøi které v ní zaèíná proces samozahøívání. Samozahøíváním se rozumí jev zvyšování teploty samovolnými fyzikálnì-chemickými nebo mikrobiologickými exotermními reakcemi, které mohou vést aû k samovznícení hoølavé hmoty, jsou-li splnìny podmínky pro akumulaci tepla uvnitø této hmoty. SBAHPAOP 1985, s. 374. GB TEMPERATURA SAMONAGRZANIA

self-ignition temperature) Najni¿sza temperatura, przy której w obecnoœci powietrza nastêpuje samozapalenie okreœlonego materia³u palnego. Do zap³onu w tej temperaturze nie jest potrzebna zewnêtrzna inicjacja np. w postaci p³omienia czy iskry. MSP 1990, s. 246–247. bod samovznícení syn. teplota samovznícení Nejniûší teplota hoølavé látky, pøi které dojde za specifických zkušebních podmínek k jejímu samovznícení a dalšímu samovolnému hoøení bez pùsobení zdroje zapálení. Zdrojem zapálení se rozumí hoøící nebo ûhavá hmota, elektrický výboj nebo exotermní chemická reakce, ale vûdy TEMPERATURA SAMOZAPALENIA (

temperatura zapalenia

s dostateènou tepelnou kapacitou a teplotou k zapálení. Protoûe je pøímé stanovení bodu vznícení dle uvedené definice obtíûné z hlediska praktiènosti, pokládá se za tuto teplotu a) u hoølavých plynù a par teplota stìny reakèní baòky, pøi které se pozoruje samovznícení smìsi, b) u pevných hoølavých hmot teplota vzduchu proudícího kolem vzorku, pøi které dojde k zapálení vzorku nebo produktù rozkladu, coû se projeví plamenem, ûhnutím nebo výbuchem. SBAHPAOP 1985, s. 35–36. GB ZAPALENIA (ignition temperature) Najni¿sza temperatura, w której p³yn jest podgrzewany w okreœlonych warunkach, tworzy parê tak, ¿e ich mieszanina z powietrzem po zbli¿eniu p³omienia zapala siê i spala siê w sposób ci¹g³y przez co najmniej 5 sekund. W tej temperaturze szybkoœæ parowania jest co najmniej tak du¿a jak szybkoœæ spalania, co zapewnia sta³y dop³yw palnych par. teplota hoøení syn. bod hoøení 1. Nejniûší teplota hoølavé látky, pøi které se za specifických zkušebních podmínek uvolòují hoølavé páry (plyny) s takovou rychlostí, ûe jejich smìs se vzduchem zaèíná po zapáleni zkušebním plaménkem samostatnì hoøet. Udává se v Kelvinech nebo ve stupních Celsia. Tato poûárnì-technická charakteristika je vlastní pouze hoølavým hmotám, neboÙ charakterizuje jejich schopnost samostatnì hoøet. Jestliûe se bodu hoøení nedosáhne ani pøi zahøátí látky na teplotu jejího varu nebo aktivního rozkladu, nepoèítá se za hoølavou. Bod hoøení se vyuûívá pro hodnocení – klasifikaci poûárního nebezpeèí hmot, resp. pro navrhování preventivních opatøení k zabránìní vzniku a rozšíøení poûáru. Bod hoøení má vyšší hodnotu, TEMPERATURA

368

temperatura zap³onu

neû èiní u stejné látky bod vzplanutí. SBAHPAOP 1985, s. 35. 2. Teplota hoøení je nejniûší teplota, pøi které kapalina, zahøívaná za definovaných podmínek, vyvine tolik par, ûe její smìs se vzduchem po pøiblíûení iniciaèního plamene vzplane a hoøí bez pøerušení nejménì 5 sekund. Pøi této teplotì je rychlost vypaøování nejménì tak velká jako rychlost hoøení, coû zajišÙuje trvalý dostatek hoølavých par. Stanovení teploty hoøení je dùleûité pro charakterizování hoølavé kapaliny ve smyslu ÈSN 65 0201. Teplota hoøení je vûdy vyšší neû teplota vzplanutí. U nízkovroucích kapalin je tento rozdíl velmi malý, avšak se sniûující se tìkavostí narùstá. Za nízkovroucí kapalinu je povaûována taková látka, která má za „normálního tlaku” (101 325 Pa) teplotu hoøení niûší neû 50 °C. Http 11. GB TEMPERATURA ZAP£ONU (ignition temperature) Najni¿sza temperatura, przy której ciecz palna ogrzana w okreœlonych warunkach wydziela tak¹ iloœæ palnych gazów, która wystarczy do zap³onu od zewnêtrznego bodŸca energetycznego. MSP 1990, s. 247. bod vzplanutí syn. teplota vzplanutí Nejniûší teplota hoølavé látky, pøi které jsou páry nebo plynné produkty uvolòující se nad její povrch schopny za specifických zkušebních podmínek vzplanout po zapálení zkušebním plaménkem a rychle vyhoøet. Rychlost tvorby par plynù však nepostaèuje pro následné samovolné hoøení. Hoølavou látkou se v tomto pøípadì rozumí buï hoølavá kapalina, nebo hoølavá hmota tuhé koexistence, schopné tvoøit za urèitých teplot plynné produkty rozkladu nebo páry. Je-li teplota hoølavé látky niûší neû je její bod vznícení, nelze ji zapálit zdroji zapálení, jako je

teren chroniony

zápalka, hoøící cigareta, jiskra, a to proto, ûe vzniklé koncentrace hoølavých par plynù jsou niûší, neû je jejich dolní mez výbušnosti. SBAHPAOP 1985, s. 36. GB CHRONIONY (fire protection area) Wydzielony geograficznie obszar, który objêty jest ochron¹ po¿arow¹, znajduj¹cy siê pod opiek¹ danej jednostki ratowniczo-gaœniczej Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej. hasební obvod Územní plocha pùsobnosti Hasièského zachranného sboru nebo jednotky poûární ochrany zaøazené do plošného pokrytí kraje jednotkami poûární ochrany, za kterou odpovídají. GB TEREN

(fire area) Obszar, na którym znajduj¹ siê pomieszczenia, ca³e budynki, lasy oraz inne obiekty pal¹ce siê oraz zagro¿one bezpoœrednio (przez dzia³anie temperatury) lub zagro¿one poœrednio (przez ognie lotne i ruchy gor¹cych mas powietrza). Http 130. poûáøištì Plocha, na které probíhají hasièské práce. VSPO 1.2.12. GB TEREN PO¯ARU

(terrorism) 1. Stosowanie gwa³tu do osi¹gania celów politycznych lub ekonomicznych w stosunkach miêdzynarodowych. Forma interwencji dokonywanej przemoc¹ przez specjalne oddzia³y wojskowe lub policyjne albo przez organizacje terrorystyczne. Osmañczyk 1974, s. 3509. 2. Forma przemocy polegaj¹ca na przemyœlanej akcji wymuszenia b¹dŸ zastraszenia rz¹dów lub okreœlonych grup spo³ecznych w celach politycznych, ekonomicznych i innych. STzZBN 2002. terorismus Organizované pouûití násilí nebo hrozby násilím, obvykle zamìøené proti nezúèastTERRORYZM

369

têtniak

nìným osobám, s cílem vyvolat strach, jehoû prostøednictvím mají být splnìny politické, náboûenské nebo ideologické poûadavky jak ve vnitrostátním, tak v mezinárodním mìøítku. TSPzOKRaPOS 2009. JM-B (aneurysm) Miejscowe wypuklenie œciany têtnicy (rzadziej serca) w postaci worka lub (rzadziej) okrê¿nego, walcowatego rozszerzenia. Têtniak wrodzony (bardzo rzadki) mo¿e dotyczyæ têtnic mózgowych. Z regu³y przyczyn¹ têtniaka jest uszkodzenie œciany têtnicy spowodowane jej stanem zapalnym (w przebiegu np. ki³y) lub zapaleniem w otoczeniu ( ropieñ oko³omigda³kowy, uszkodzenie têtnicy szyjnej), zmianami zwyrodnieniowymi (mia¿d¿yca) czy urazem (postrza³y, rany k³ute). Znaczne ciœnienie panuj¹ce w têtnicy powoduje wypuklenie jej œciany z zachowaniem wszystkich jej warstw (têtniak prawdziwy) lub tylko czêœci (têtniak rzekomy). Pêkniêcie têtniaka wiêkszego naczynia mo¿e prowadziæ do œmiertelnego krwotoku. Têtniak rozwarstwiaj¹cy aorty – powstaje w wyniku procesu mia¿d¿ycowego, prowadz¹cego do pêkniêcia b³ony wewnêtrznej aorty. Lokalizuje siê we wstepuj¹cej czêœci aorty, rzadziej w miejscu odejœcia lewej tetnicy obojczykowej. W wytworzonym pêkniêciu b³ony wewnêtrznej przemieszcza siê krew, powoduj¹c odwarstwienie b³ony wewnêtrznej od b³ony œrodkowej na ca³ej d³ugoœci aorty, niekiedy schodz¹c poza jej rozwidlenie i prowadz¹c do ostrego niedokrwienia koñczyn dolnych. Wtedy mo¿e dojœæ do przebicia œciany aorty i œmierci chorego. MEM2 1982, RM 2007. aneurysma syn. výduÙ, rozšíøení Trvalé vyklenutí stìny tepny nebo srdce: TÊTNIAK

têtniak mózgu

370

a) Aneurysma srdce – vzniká nejèastìji jako následek a komplikace rozsáhlejšího infarktu myokardu. Mùûe zhoršovat funkci srdce a být vyplnìno krevní sraûeninou, která ohroûuje nemocného embolizací. b) Aneurysma tepny – dùsledek vrozené poruchy nebo následek získaného onemocnìní, napø. aterosklerózy. c) Aneurysma aorty – dnes nejèastìji aterosklerotického pùvodu s lokalizací zejména v bøišní oblasti aorty. V minulosti èasto vznikalo ve tøetím stadiu syfilis. Disekující aneurysma aorty (disekce aorty) je aneurysma, pøi nìmû vzniká ve stìnì aorty neúplná trhlina. Skrz ni proniká krev, šíøí se vnì podélnì s prùbìhem aorty a odluèuje její jednotlivé vrstvy. Velmi váûný stav, který èasto konèí smrtí. D) Aneurysma mozkových tepen. VLS 2009. JK (cerebral aneurysm, intracranial aneurysm) syn. têtniak wewn¹trzczaszkowy Wada rozwojowa naczyñ mózgowych, niekiedy bezobjawowa klinicznie przez ca³e ¿ycie. Têtniak mózgu mo¿e byæ pojedynczy lub mnogi, spotykany w obrêbie wszystkich wiêkszych têtnic mózgu, przyjmuj¹cy zwykle postaæ groniast¹, czyli workowat¹ lub wrzecionowat¹. Ujawnia siê najczêœciej, na skutek pêkniêcia, krwotokiem podpajêczynówkowym. Rozpoznanie mo¿e potwierdziæ mózgowa angiografia. MEM2 1982. aneurysma mozkových tepen Obvykle vrozené a nìkdy mnohoèetné, jeho prasknutí mùûe zpùsobit závaûné krvácení (subarachnoidální). VLS 2009. JK TÊTNIAK MÓZGU

TÊTNICA P£UCNA LEWA, PRAWA

(pul-

monary artery left, right) Znajduj¹ siê w ujœciu prawej komory serca, dziel¹ca siê na têtnicê p³ucn¹ praw¹

têtnica szyjna wspólna

i lew¹. Powstaj¹ z rozwidlania pnia p³ucnego tu¿ nad aort¹. Têtnica p³ucna prawa ró¿ni siê znacznie od swojego odpowiednika po stronie lewej. Jej gruboœæ jest nieco wiêksza, d³u¿sza, jej odchylenie od pnia macierzystego jest znacznie mniejsze. Le¿y ku ty³owi od aorty wstêpuj¹cej i ¿y³y g³ównej górnej, do przodu od prawego oskrzela. Têtnica p³ucna lewa przebiega do przodu od aorty zstêpuj¹cej oraz oskrzela lewego. Jest cieñsza od têtnicy prawej oraz krótsza od niej. Http 349. plicní tepny Párové cévy, které u savcù vychází z plicního kmene (truncus pulmonalis) a vedou do plic odkyslièenou krev. […] Lidská pravá plicní tepna (aorta pulmonalis dextra) je delší a smìøuje (za vzestupnou aortou a za horní dutou ûilou) do hilu pravé plíce. Dìlí se na horní vìtev pro horní a støední lalok plíce a dolní vìtev pro dolní lalok pravé plíce. Levá plicní tepna (aorta pulmonalis sinistra) to má k pøilehlé plíci blíûe a je proto kratší, vìtví se obdobnì. Èihák 2004, http 11. ST (common carotid artery) G³ówne naczynie têtnicze zaopatruj¹ce g³owê i szyjê. Lewa odchodzi z ³uku aorty, a prawa z pnia ramienno-g³owowego. Na szyi biegnie razem z ¿y³¹ szyjn¹ wewnêtrzn¹ i nerwem b³êdnym w powrózku naczyniowo-nerwowym. W obrêbie trójk¹ta têtnicy szyjnej wychodzi ona spod przedniego brzegu miêœnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, daj¹c mo¿liwoœæ dogodnego badania têtna. W górnym biegu wytwarza zatokê têtnicy szyjnej. Têtnica szyjna wspólna dzieli siê na wysokoœci 3–4 krêgu szyjnego na têtnicê szyjn¹ wewnêtrzn¹ i têtnicê szyjn¹ zewnêtrzn¹. W obrêbie szyi têtnica szyjna wspólna biegnie tranzytem, nie oddaj¹c TÊTNICA SZYJNA WSPÓLNA

tê¿ec

przed podzia³em ¿adnych ga³êzi. Http 235. krkovice syn. karotida, spoleèná karotida, krèní tepna Nejvìtší krèní tepna. Levá spoleèná karotida (carotis communis sinistra) vychází pøímo z oblouku aorty, pravá spoleèná karotida (carotis communis dextra) vyúsÙuje z hlavopaûního kmene. Proto je pravá karotida kratší, a to právì o délku hlavopaûního kmene. Krkavice zásobuje krví velkou èást mozku, hlavy a krku. Http 11. AW (tetanus, lockjaw) Ostra, czêsto œmiertelna choroba wywo³ana przez zka¿enie laseczk¹ tê¿ca (Clostridium tetani) – beztlenow¹ laseczk¹ Gram-dodatni¹ mog¹c¹ wystêpowaæ zarówno w postaci wegetatywnej, jak i przetrwalnikowej (zarodniki). Zaka¿enie wystêpuje zwykle przez zabrudzenie rany, nawet niewielkiej, ziemi¹, do której laseczki tê¿ca dosta³y siê z ka³em zwierz¹t. Toksyna tê¿ca ma szczególne powinowactwo do tkanek oœrodkowego uk³adu nerwowego, powoduje ona sta³e nadmierne pobudzenie neuronów ruchowych, co prowadzi do wzmo¿onego napiecia miêœniowego i do silnych kurczów tê¿cowych, wywo³ywanych przez najmniejsze nawet bodŸce. Okresy wylêgania od 1–3 tygodni, im jest krótszy, tym ciê¿szy przebieg choroby. Pierwsze objawy to uczucie mrowienia w okolicy rany, niepokój, bóle g³owy, dra¿liwoœæ, potliwoœæ. Nastêpnie pojawia siê wzmo¿enie napiêcia miêœni ¿uchwy, przechodz¹ce wkrótce w szczêkoœcisk, utrudnienie po³ykania, skurcze miêœni mimicznych (tzw. œmiech sardoniczny). W rozwiniêtej chorobie bolesne kurcze obejmuj¹ miêœnie tu³owia, powoduj¹c sztywnienie w pozycji nadmiernie wyprostowanej, unieruchomienie klatki piersiowej (dusznoœæ, sinica). Ciœnienie TʯEC

371

tibloc

krwi wzrasta. Kurcze s¹ pocz¹tkowo krótkotrwa³e, w ciê¿kich postaciach staj¹ siê coraz czêstsze, mocniejsze i d³u¿sze, prowadz¹c niekiedy do œmierci wskutek uduszenia lub niedokrwienia mózgu. Najwa¿niejsze jest jednak umo¿liwienie choremu oddychania i zlikwidowanie kurczów miêœniowych, a tak¿e zapewnienie funkcjonowania wszystkich narz¹dów. MEM2 1982, Plantz-Wip 2010. tetanus Infekèní onemocnìní zpùsobené exotoxinem (tetanotoxinem), který vytváøí bakterie Clostridium tetani, ûijící napø. v trávicím traktu dobytka a pøítomná téû v pùdì. Pøi proniknutí do rány vytváøí toxin, který se šíøí do nervového systému. K nekonstantním prodromálním pøíznakùm patøí napø. neklid, pocení, bolesti zad (pocit namoûení). Za rùznì dlouhou dobu (od 2 dnù aû po nìkolik týdnù) vznikají tìûké svalové køeèe. V oblasti svalù oblièeje a hltanu mùûe být trismus, risus sardonicus, dysfagie. Zvyšuje se tonus svalstva, je hyperreflexie, záchvaty tonických køeèí, opistotonus, emprostotonus. Pacient je ohroûen selháním srdce a zadušením bìhem køeèového záchvatu, který vnímá pøi plném vìdomí. Prùbìh mùûe být velmi tìûký a i pøes intenzivní léèbu èasto (aû v 50 %) vede k smrti. Lokální tetanus má pøíznaky omezené na urèitou oblast, pøedevším v okolí rány, s kontrakturami a køeèemi okolních svalù. Dùleûitá je prevence onemocnìní, pravidelné oèkování, správné ošetøení kaûdé rány a podání tzv. pøipomínací malé dávky oèkovací látky („protitetanovka”). Pøesný zpùsob profylaxe závisí napø. na dobì posledního oèkování. VLS 2009. JK (Tiblock ascender) Awaryjny przyrz¹d zaciskowy, najmniejszy i najl¿ejszy wielofunkcyjny przyrz¹d TIBLOC

tlen

372

t³um

zaciskowy: proste wyci¹garki, wychodzenie po linie, wyci¹ganie drugiego. Zastêpuje tradycyjne przyrz¹dy zaciskowe. Http 61. blokant syn. tibloc, lanová svírka, lanová svìra Mechanický prostøedek slouûící zejména k výstupu po fixním lanì v horolezectví a speleologii. Dále je vyuûíván k samojištìní v obtíûném terénu a ke konstrukci a usmìròování rùzných zvedacích systémù pøi záchranì osob z výšek a hloubek. Http 11. JK

kyslíku v lidském tìle jsou naprosto zanedbatelné. Zejména mozek je na kyslíku zcela závislý. Bez kyslíku nastává do nìkolika sekund porucha jeho funkce (bezvìdomí) a k smrti mùûe dojít do nìkolika málo minut. Naproti tomu kosterní sval mùûe urèitou dobu pracovat i s omezeným pøívodem kyslíku na „kyslíkový dluh”. Zisk energie bez kyslíku je však velmi malý. Zabezpeèení dodávky kyslíku v akutních stavech je nezbytné pro pøeûití pacienta. Reakcí molekuly O2 s kyslíkem vzniká ozon. VLS 2009. JK

(oxygen) syn. O Pierwiastek chemiczny, makroelement. Wchodzi w sk³ad prawie wszystkich zwi¹zków, z których zbudowane s¹ organizmy ¿ywe. W stanie wolnym znajduje siê w atmosferze. Bezbarwny gaz (O2), bez zapachu, bardzo s³abo rozpuszczalny w wodzie. Niezbêdny do ¿ycia cz³owieka i wszystkich organizmów tlenowych. Jako podstawowy substrat w ich utlenianiu biologicznym musi byæ dostarczany ka¿dej komórce. Z p³uc do tkanek tlen przenoszony jest za pomoc¹ hemoglobiny. MEM2 1982. kyslík syn. oxygenium, O Bezbarvý plyn bez chuti a zápachu, první èlen skupiny chalkogenù periodické soustavy. Tvoøí 21 % objemu vzduchu a 89 % hmotnosti vody. Po uhlíku a vodíku vytváøí nejvìtší poèet slouèenin, sluèuje se témìø se všemi prvky s výjimkou nìkterých vzácných plynù, vìtšinou za vývoje tepla a svìtla (hoøení, oxidace). Patøí k biogenním prvkùm, je souèástí molekuly proteinù, lipidù a sacharidù. Pro lidský organismus je nezbytný k zisku energie (spalování ûivin). Dodávka kyslíku jednotlivým buòkám tìla je zabezpeèována souhrou dýchání, krve (krevního barviva hemoglobinu) a krevního obìhu. Zásoby

(crowd) Przelotne zgromadzenie wiêkszej liczby osób na przestrzeni dopuszczaj¹cej bezpoœredni kontakt, reaguj¹cych spontanicznie na ta same podniety w podobny lub identyczny sposób. W t³umie nie istniej¹ ¿adne ustalone normy organizacyjne ani prawie ¿adne normy moralne. T³um najczêœciej zbiera siê i kszta³tuje pod wp³ywem silnych bodŸców emocjonalnych (gniew, poczucie krzywdy, chêæ zemsty), a jego uczestnicy s¹ zdolni do zachowañ, jakich nie dopuœciliby siê w normalnych warunkach. LP 2001. dav Náhodné nebo úmyslné doèasné shromáûdìní vìtšího poètu osob ve stejném prostoru, které spojuje postoj k urèitému problému, osobì èi skupinì. Dav není sociální skupinou v sociologickém smyslu slova, ale sociálním agregátem. Pøítomnost v davu má vliv na chování jednotlivcù (tzv. davové nebo téû kolektivní chování), silnì se zde projevuje princip nápodoby, dav je velmi sugestibilní a má sklon k hysterickému chování. Jednání jedincù je ovlivnìno anonymitou a poklesem sociální a racionální kontroly. Http 11. JM-B

TLEN

T£UM

t³umica

(fire beater) Sprzêt stra¿acki gaœniczy o prostej konstrukcji, s³u¿¹cy najczêœciej do gaszenia po¿arów m.in. œció³ki leœnej i traw poprzez t³umienie metod¹ przez zbijanie p³omieni (dzia³anie mechaniczne), t³umienie iskier, ¿agwi itp. MSP1990, s. 239, PN65/M-51201. tlumnice Technický prostøedek pouûívaný pro ruèní utluèení ohnì, hlavnì v køovinatém porostu a na polích. VSPO 3.11.3. GB T£UMICA

TOKSEMIA (toxaemia, toxicaemia) syn. jadzica Stan chorobowy, w którym zespó³ objawów klinicznych jest spowodowany przez kr¹¿¹ce we krwi jady bakteryjne. Toksemia wystêpuje w zaka¿eniach bakteriami wytwarzaj¹cymi jady (np. maczugowcem b³onicy, laseczk¹ zgorzeli gazowej, laseczk¹ tê¿ca) lub po wch³oniêciu samych jadów bakteryjnych (zatrucie jadem kie³basianym, zatrucia pokarmowe jadami gronkowcowymi). Podstawowymi objawami toksemii jest uczucie ogólnego rozbicia, zmêczenia i wyczerpania. W przypadku dzia³ania jadów neutropowych (jad kie³basiany, tê¿cowy i b³oniczy) mog¹ wyst¹piæ pora¿enia miêœni. MEM2 1982. toxemie Pøítomnost bakteriálních jedù (toxinù) v krvi provázející nìkteré tìûší bakteriální infekce vèetnì infekce vznikající napø. poranìním. Projevuje se horeèkou, celkovou nevolností, zaûívacími obtíûemi aj. Nebezpeèný je vznik septického šoku. VLS 2009. JK AKTYWNY (active drowing person) Osoba umiej¹ca p³ywaæ, bêd¹ca pod dzia³aniem silnego stresu, przeci¹¿enia fizyTON¥CY

373

ton¹cy wyczerpany

cznego lub psychicznego w wodzie. […] Cechy charakterystyczne: machanie rêkoma, g³oœne wo³anie o pomoc, kopanie, nieskoordynowane, silne ruchy nóg, aby utrzymaæ siê w pionowej pozycji, niewielkie przemieszczanie siê do przodu lub jego brak. […] Aktywnie ton¹ce jednostki dusz¹ siê i nie mog¹ utrzymywaæ twarzy nad wod¹. Aktywny ton¹cy okazuje oznaki paniki i strachu, jest niebezpieczny dla ratownika. Ze wszystkich si³ stara siê go uchwyciæ, uniemo¿liwiaj¹c ratownikowi akcjê. Mich-Mich 2011, s. 287, 290. aktivnì tonoucí Tonoucí, který zkrácenì dýchá a nemùûe volat o pomoc. Dolní konèetiny jsou bez pohybu, paûe se pohupují do stran. Poloha tìla je vertikální, ûádný pohyb. Zbývá 20–60 sekund do potopení. Hnát 2011, s. 14. AW TON¥CY PASYWNY (passive drowing person) Cz³owiek, który w wodzie siê nie rusza, p³ynie bezwolnie, le¿y na piersiach, znajduje siê na powierzchni wody lub zaraz pod ni¹. pasivnì tonoucí Èlovìk, který nepohybuje konèetinami, leûí na prsou. Oblièej má pod vodou, konèetinami smìøuje ke dnu, tìlo je mírnì pod hladinou (nebo na hladinì), ûádný pohyb vpøed. Hnát 2011, s. 14. AW WYCZERPANY (distressed swimmer) Osoba umiej¹ca p³ywaæ, która z jakiegoœ powodu nie jest w stanie wróciæ w bezpieczne miejsce. Wspó³pracuje z ratownikiem, stosuje siê do instrukcji ratownika, chwyta sprzêt ratowniczy, utrzymuje siê na wodzie i pracuje nogami w czasie holowania. Mich-Mich 2011, s. 290. vyèerpaný tonoucí Tonoucí, který mùûe dýchat a volat o poTON¥CY

toniêcie

moc, udrûí se nad vodou, šlape vodou a mává rukama. Poloha tìla je horizontální, vertikální nebo se mìní, závisí na prostøedcích podpory. Je vidìt velmi malý pohyb, který postupnì mizí. Hnát 2011, s. 14. AW (sinking) W pierwszej chwili po zanurzeniu dochodzi do œwiadomego zatrzymania oddechu, co trwa zwykle oko³o minuty, po czym nastêpuje okres krótkich ruchów oddechowych, wskutek czego zamiast powietrza do krtani i g³ównych dróg oddechowych dostaje siê woda. Ton¹cy traci przytomnoœæ i jeœli w porê nie otrzyma pomocy – ginie. MEM2 1982. tonutí Forma dušení, které je zpùsobeno uzavíráním dýchacích cest vodou nebo jinou tekutinou. VLS 2009. JK TONIÊCIE

(wet drowning) Wzmo¿one oddychanie, podczas którego dochodzi do aspiracji du¿ych iloœci wody, w wyniku czego nastêpuje deficyt tlenu w tkankach. mokré tonutí Vzniká následkem mohutného vdechování (aspirace) vody bez laryngospasmu. V plicích (a samozøejmì i ûaludku) je velké mnoûství vody, kyslík se nemùûe dostávat do krevního obìhu, následují sníûení okyslièení krve, poruchy vìdomí, upadání do bezvìdomí. Http 41. ST TONIÊCIE MOKRE

(fireman’s hand-axe) Sprzêt po¿arniczy stanowi¹cy czêœæ uzbrojenia osobistego stra¿aka, junaka. S³u¿y do wszelkich l¿ejszych prac burz¹cych, a zw³aszcza do utorowania dostêpu do prowadzenia dzia³añ bojowych, zabezpieczenia siê na dachu, wbicia gwoŸdzia ratowniczego, otwarcia pokrywy stuTOPOREK STRA¯ACKI

374

torakotomia

dzienki hydrantowej, wyrywania skobli itp. MSP1990, s. 240–241. hasièská sekerka syn. poûární sekerka Základní vybavení pro hasièe, výzbroj a výstroj profesionálních nebo dobrovolných hasièù a záchranáøù. Sekerka slouûí napø. pøi záchranì øídièe a jiných osob v automobilu k pøeøíznutí bezpeènostního pásu a rozbití skel. GB TOPOREK

STRA¯ACKI

LEKKI

Z

PO-

(fireman’s hand-axe) Sprzêt po¿arniczy stanowi¹cy czêœæ uzbrojenia osobistego stra¿aka. S³u¿y do wszelkich l¿ejszych prac burz¹cych. MSP 1990, s. 240–241. hasièská sekerka malá Malá sekerka zavìšená na opasku hasièe. Pouûívá se pro kaûdou lehèí bourací práci. VSPO 3.1.4. GB CHEWK¥

TOPÓR RATOWNICZY CIʯKI (fire axe) syn. sagan Sprzêt po¿arniczy stanowi¹cy wyposa¿enie samochodów po¿arniczych, stosowany w akcjach ratowniczo-gaœniczych, s³u¿¹cy do wykonywania ciê¿szych prac wyburzeniowych, takich jak wyr¹bywanie belek, pod³óg, drzwi, wywa¿anie zamków. MSP 1990, s. 241. hasièská sekera Protipoûární zaøízení poûárních vozù, sekera, která je pouûívaná u hasièských a záchranných akcí pro provádìní tìûkých bouracích prací, jako napø. bourání nosníkù, podlah, vyøezávání nebo vyraûení dveøí a zamkù. GB

(thoracotomy) Warstwowe otwarcie klatki piersiowej przez miêdzy¿ebrze lub przez ³o¿e usuniêtego ¿ebra. Mo¿e byæ pierwszym etapem zabiegu na tkance p³ucnej, oskrzelach, sercu i wielkich naczyniach. W zale¿noœci od rodzaju zabiegu torakotomia TORAKOTOMIA

torowisko tramwajowe

jest wykonywana na ró¿nych wysokoœciach, najczêœciej nad pi¹tym–szóstym miêdzy¿ebrzem. Wyró¿nia siê torakotomiê przedni¹, boczn¹, tyln¹ itp. Torakotomiê wykonuje siê równie¿ – w razie potrzeby – w celu kontroli lub naprawy uszkodzeñ narz¹dów klatki piersiowej. MEM2 1982. torakotomie Chirurgické otevøení hrudní dutiny. VLS 2009. JK TOROWISKO TRAMWAJOWE (tramway, tram line) Czêœæ ulicy miêdzy skrajnymi szynami wraz z zewnêtrznymi pasami bezpieczeñstwa o szerokoœci 0,5 m ka¿dy. Ustawa 1985/21.03., r. 1, art. 4, pkt 4. tramvajový pás Èást pozemní komunikace urèená pøedevším pro provoz tramvají. Zákon è. 13/ 1997, hl. 1, § 2, odst. aa. JM-B

(identity) syn. identycznoœæ Bycie tym samym, to¿samoœæ osoby pozwala na identyfikacjê osoby z ogó³u spo³eczeñstwa. Kraw-Kam-Korz 2000. totoûnost Pøesná identifikace osoby (køestní jméno, pøíjmení, vìk, pohlaví, bydlištì, datum narození, rodištì, stav apod.). Http 11. JM-B

TO¯SAMOŒÆ

(tracheotomy) Naciêcie tchawicy, zabieg wykonywany w celu uzyskania rozpoznania, pobrania wycinka próbnego, usuniêcia cia³a obcego lub drobnej zmiany o charakterze miejscowym. Jest to otolaryngologiczny zabieg otwarcia przedniej œciany tchawicy i wprowadzenie rurki do œwiat³a dróg oddechowych i t¹ drog¹ prowadzenie wentylacji p³uc. W wyniku tracheostomii zapewnia siê dop³yw powietrza do p³uc, TRACHEOTOMIA

375

transport „na barana”

z pominiêciem nosa, gard³a i krtani. MEM 1982, http 235. tracheotomie Chirurgické otevøení prùdušnice umoûòující dýchání pøi neprùchodnosti horních dýchájících cest nebo v horní èásti prùdušnice. Tracheotomie se zpravidla provádí na dvou základních místech: horní tracheotomie – prùnik tìsnì pod prstencovou chrupavkou hrtanu (v cestì øezu je pouze vazivo), dolní tracheotomie – prùnik øezem ve støední èáøe tìsnì nad horním okrajem hrudníku (nad incisura jugularis sterni) – v tomto místì uû je trachea hloubìji a v cestì zákroku leûí ûilní spojky a pletenì. VLS 2009. JK (transport) Przemieszczanie ludzi, ³adunków (przedmiot transportu) w przestrzeni przy wykorzystaniu odpowiednich œrodków (œrodków transportu). Http 235. doprava Úèelný a zamýšlený pohyb dopravních prostøedkù po dopravních cestách. Produktem dopravy je pøeprava. Dopravní technologie sestávají z dopravních prostøedkù, dopravní infrastruktury a organizace dopravy. Http 11. JM-B

TRANSPORT

(piggyback transportation) Przytomnego o ma³ej masie cia³a, niezdolnego do chodzenia mo¿na przenieœæ sposobem „na barana”. W tym celu nale¿y kucn¹æ przed poszkodowanym, prze³o¿yæ jego rêce przez szyjê, chwyciæ pod kolana. Nastêpnie nale¿y powoli i ostro¿nie wstaæ. Http 252. pøenášení na zádech Zachránce zády poklekne k pacientovi sedícímu na vyvýšeném místì, uchopí jej pod stehny a pacient jej obejme kolem TRANSPORT „NA BARANA”

transport „na krzese³ko”

376

ramen. V mírném pøedklonu se zachránce zvedá a odchází. Http 37. ST „NA KRZESE£KO” (four-handed seat transport) Ratownicy kucaj¹ twarzami do siebie (plecy wyprostowane) po obu stronach poszkodowanego. Krzy¿uj¹ rêce za plecami poszkodowanego i chwytaj¹ za pasek. Drug¹ parê rok przesuwaj¹ pod kolanami poszkodowanej osoby, chwytaj¹c siê za nadgarstki, przesuwaj¹ je pod œrodek ud. Podnosz¹ siê równoczeœnie, pamiêtaj¹c o wyprostowanych plecach. Http 252. pøenášení „na sedadle” „Sedadlo” vytvoøí zachránci zaklesnutím svých prstù do sebe, uchopením se navzájem za zápìstí nebo provleèením svých rukou šátkem svázaným do kruhu a jeho uchopením. Volnými konèetinami se uchopí kolem krku a vytvoøí tak „opìradlo”. Obdobou je vytvoøení „stolièky”, kdy se kaûdý jednou rukou uchopí za zápìstí druhé a volnou rukou opìt uchopí zápìstí druhého zachránce. Nevýhoda je ovšem v tom, ûe nemohou podpírat pacientova záda. „Stolièku” je moûno proto vytvoøit pouze ze tøí rukou. Zachránce, který má volnou ruku, jí obejme druhého zachránce. Http 37. ST TRANSPORT

TRANSPORT

CHWYTEM

RAUTEKA

(transport by means of Rautek’s grip) To chwyt ratowniczy s³u¿¹cy do przeniesienia rannego z miejsca wypadku lub wyci¹gniêcia go z samochodu. Prawid³owo wykonany chwyt Rauteka polega na objêciu poszkodowanego od ty³u. Http 62. pøenášení Rautekovým manévrem Pouûívá se zejména pøi vyprošÙování z vraku automobilu pøi dopravních nehodách, na kratší vzdálenost lze takto transportovat i znaènì tìûkého pacienta. Paûe

transport kombinowany

vedeme zezadu pod paûemi zranìného. Následnì jej nadhmatem chytáme za pøedloktí a zápìstí jedné jeho ruky. Zbytek tìla si mírnì podpíráme kolenem. Http 37. ST TRANSPORT DROGOWY (road transport) Jedna z ga³êzi transportu, w której ³adunki i pasa¿erowie przemieszczaj¹ siê po drogach l¹dowych przy pomocy ko³owych œrodków transportu (np. pojazdów samochodowych). Http 235. silnièní doprava Individuální druh dopravy, který probíhá za pouûití dopravních prostøedkù zpravidla po silnicích èi zpevnìných cestách. Vyuûívá se k pøepravì osob, ale i nákladù. Http 11. AZ

(combined transport) Przewóz rzeczy, podczas którego samochód ciê¿arowy, przyczepa, naczepa z jednostk¹ ci¹gn¹c¹ lub bez jednostki ci¹gn¹cej, nadwozie wymienne lub kontener 20-stopowy lub wiêkszy korzysta z drogi w pocz¹tkowym lub koñcowym odcinku przewozu, a na innym odcinku z us³ugi kolei, ¿eglugi œródl¹dowej lub transportu morskiego, przy czym odcinek morski przekracza 100 km w linii prostej; odcinek przewozu pocz¹tkowego lub koñcowego oznacza przewóz: a) pomiêdzy punktem, gdzie rzeczy s¹ za³adowane, i najbli¿sz¹ odpowiedni¹ kolejow¹ stacj¹ za³adunkow¹ dla odcinka pocz¹tkowego oraz pomiêdzy najbli¿sz¹ odpowiedni¹ kolejow¹ stacj¹ wy³adunkow¹ a punktem, gdzie rzeczy s¹ wy³adowane, dla koñcowego odcinka lub b) wewn¹trz promienia nieprzekraczaj¹cego 150 km w linii prostej ze œródl¹dowego lub morskiego portu za³adunku lub wy³adunku. Http 159. TRANSPORT KOMBINOWANY

transport na noszach

kombinovaná doprava Systém pøepravy zboûí v jedné a téûe pøepravní jednotce (ve velkém kontejneru, výmìnné nástavbì, odvalovacím kontejneru) nebo silnièním vozidle, která pøi jedné jízdì vyuûije téû ûeleznièní nebo vodní dopravu. Jedná se o dopravu nákladù v jedné a téûe dopravní jednotce s vyuûitím nìkolika druhù dopravy, pøièemû se pøekládá pouze nákladová jednotka kombinované dopravy, nikoliv samotné zboûí. Http 201. JM-B NA NOSZACH (transport on stretcher) Sposób przenoszenia poszkodowanego na specjalnym sprzêcie do przenoszenia chorych. Chory podczas transportu musi byæ zabepieczony pasami. Ten transport preferuje siê w przypadku szybkiego dostarczenia poszkodowanego do szpitala. transport na nosítkách Po odstranìní upínacích øemínkù uchopí dva zachránci stojící k sobì èelem nosítka na obou stranách za rukojeti, trhnutím rozpaûí a tím nosítka rozevøou. Nutné je zkontrolování, zda na kaûdé stranì došlo k zacvaknutí pojistky. Sloûení nosítek odpovídá opaènému postupu. Kaûdá nosítka (hlavnì delší dobu nepouûívaná nebo „neznámá”) by mìla být nejdøíve vyzkoušena naloûením a transportem zdravé osoby. Toto je nevyhnutelné u jakýchkoliv improvizovaných nosítek. Na nosítka je moûné pøipravit pøikrývku tak, ûe na èásti, která pokrývá nosítka, bude pacient leûet a zbytkem bude pøikryt. Našitá kapsa mùûe být vyuûita k uloûení osobních vìcí pacienta nebo vycpána za úèelem podloûení hlavy. Http 37. ST TRANSPORT

TRANSPORT NA STABILNYM POD£O¯U

(safe transport of the injured) Przenoszenie poszkodowanego mo¿e od-

377

transport sposobem matczynym

bywaæ siê tylko wtedy, gdy wystêpuje gwarancja, ¿e nie zmieni on swego po³o¿enia. transport ve stabilizované poloze Dva zachránci si stoupnou tak, aby stáli jednou nohou mezi ûerdìmi nosítek. Tøetí si klekne na jedno koleno vedle pacienta uloûeného do stabilizované polohy. První zachránce stojící u rukojetí nosítek uchopí pacienta za koleno podloûené nohy a druhou rukou nad jejím kotníkem. Druhý jej uchopí za obì ramena a zachránce stojící u boku pacienta jej uchopí v pase a za konèetinu nataûenou podél tìla. Takto jej pøenesou na pøipravená nosítka. Http 37. ST TRANSPORT POSZKODOWANEGO PRZEZ

(one person lift) Przenoszone s¹ osoby przytomne (dzieci, lekkie osoby). Ratownik przenosi osoby przytomne o drobnej budowie cia³a, ale wystarczaj¹co silne, by trzymaæ siê ratownika, najlepiej przenosiæ „na barana”. Http 266. transport jedním zachráncem Nenamáhavý a jednoduchý zpùsob transportu pacienta. Zachránce se postaví vedle pacienta, resp. jeho zdravé strany. Pacientovu bliûší ruku si poloûí kolem krku a svou vzdálenìjší rukou ji drûí za zápìstí, druhou rukou jej uchopí kolem pasu nebo bokù. Zhorší-li se stav pacienta, posuneme si pacienta na svá záda tak, ûe jeho podpaûní jamku dostaneme na své rameno. Pøesun pokraèuje v mírném pøedklonu. Http 37. ST JEDNEGO RATOWNIKA

TRANSPORT

SPOSOBEM

MATCZYNYM

(one person lift) Przytomnego o ma³ej masie cia³a, niezdolnego do chodzenia mo¿na przenieœæ równie¿ sposobem „matczynym”. W tym celu nale¿y chwyciæ poszkodowanego

transport stra¿acki

jedn¹ rêk¹ pod kolana, a drug¹ podtrzymywaæ plecy. Dla ustabilizowania rannego mo¿na przerzuciæ praw¹ jego rêkê przez swoj¹ szyjê. Http 252. pøenášení v náruèí Zachránce si klekne k boku pacienta, jednu ruku mu podsune pod kolena, druhou jej uchopí v oblasti lopatek a pomalu v mírném záklonu zvedne. Pacient uchopí zachránce kolem krku. Http 37. ST STRA¯ACKI (firefighter carry) Przenoszenie tzw. sposobem stra¿ackim polega na tym, ¿e ratownik na stoj¹co pochyla siê nad poszkodowanym, tym samym opieraj¹c jego g³owê na swoich plecach. Lew¹ rêkê przek³ada na wysokoœci kolana przez nogi poszkodowanego. D³oni¹ tej¿e rêki obejmuje za lewe kolano poszkodowanego. Wykonuj¹c ww. czynnoœæ, ratownik jednoczeœnie swoj¹ praw¹ rêk¹ chwyta za nadgarstek lewej rêki poszkodowanego i przeci¹ga t¹ rêkê przez swoj¹ szyjê. Nastêpnie ratownik powoli wraca do postawy wyprostowanej. Teraz nale¿y lew¹ rêk¹ obj¹æ obie nogi na wysokoœci kolan i poszkodowany jest gotowy do transportu. Http 252. pøenášení tzv. „na jelena” Zachránce pøistoupí k pacientovi svým pravým bokem, levou rukou jej uchopí za zápìstí pravé horní konèetiny, pøedkloní se, aby dostal své rameno do rozkroku pacienta, a pravou rukou jej uchopí pod koleny, tahem za pøidrûenou konèetinu a zvedáním si umístí pacienta na ramena. Rukou, kterou pacienta drûí pod koleny, ještì uchopí zápìstí jeho pravé ruky. Http 37. ST TRANSPORT

(traverse, traversing) 1. Fragment drogi wspinaczkowej, która nie pnie siê do góry, lecz prowadzi mniej TRAWERS

378

tr¹ba powietrzna

wiêcej w poziomie, w poprzek zbocza, œciany czy p³yty. Istniej¹ te¿ drogi wspinaczkowe, które s¹ w ca³oœci trawersami. Http 235. 2. Wejœcie na szczyt, prze³êcz czy inny obiekt wspinaczkowy jedn¹ drog¹, a zejœcie inn¹. Trawers nazywa siê te¿ w miarê ³atwe odbicia od drogi wspinaczkowej, które umo¿liwiaj¹ szybk¹ ewakuacjê ze œciany w sytuacji np. za³amania siê pogody. Http 235. traverz 1. Lezení èi postup (vodorovný pøechod) v horizontálním smìru bìhem horolezeckého výstupu. Http 165. 2. Úzký vodorovný úsek horské cesty nebo stezky. JK TRAWERSOWAÆ (traverse) 1. P³yn¹æ skoœnie do swej osi symetrii. 2. Pokonywaæ zbocze góry lub œcianê skaln¹ w poprzek. W turystyce górskiej chodziæ lub jeŸdziæ na nartach w poprzek lub w skos stoku. traverzovat Pøejíûdìt s lodí z jedné strany øeky na druhou, tak, ûe špièka lodì smìøuje po proudu nebo i jen plout s ní ponìkud bokem. Http 311. ST

(tornado, twister) Wirowy ruch powietrza, powstaj¹cy w chmurze burzowej, rozwija siê on do postaci wielkiego rêkawa lub ogona. Podstawa tr¹by przy powierzchni ziemi mo¿e liczyæ do 30 m. Tr¹ba powietrzna osi¹ga wysokoœæ 800–1500 m i mo¿e przemieœciæ siê na odleg³oœæ oko³o 50–60 km. Si³a tr¹by jest tak du¿a, ¿e mo¿e ona porwaæ cz³owieka, zwierzêta, elementy budynku, samochody. Http 258. vzdušný vír syn. tornádo Silnì rotující vír, vyskytující se pod spodní základnou konvektivních bouøí, TR¥BA POWIETRZNA

tricamy

který se bìhem své existence alespoò jednou dotkne zemského povrchu a je dostateènì silný, aby na nìm mohl zpùsobit hmotné škody. Http 11. JM-B (tricam) Jeden z typów koœci, elementy sprzêtu wspinaczkowego. Jest to kostka ze specyficznym „dzióbkiem” i taœm¹ zaczepiona w sposób umo¿liwiaj¹cy jej mimoœrodowe dzia³anie. Dziêki temu tricamy mo¿na stosowaæ zarówno w szczelinach pionowych, jak i poziomych, a tak¿e w charakterystycznych dla wapienia dziurkach pochodzenia krasowego. Ze wzglêdu na ma³¹ powierzchniê klinowania œwietnie spisuj¹ siê w szczelinach o nierównych brzegach. Http 235. tricamy syn. abalaky Patøí mezi nejjednodušší výstøedníkové (excentrické) vklínìnce. Abalaky je moûné usadit i do skalních puklin s rovnobìûnými stranami, a to jak do horizontálních, tak i do vertikálních. Abalak se dobøe hodí do dìr a dírek, kde je èasto jediným jisticím prostøedkem, který tam jde zaloûit. Funguje na principu rotací rozpírajícího se klínu. Èím víc je zatìûován, tím víc se vzpøièuje a lépe drûí. Ale u abalakù je nutné varovat – pøi silném zatíûení se dokáûe ve skalní puklinì opravdu pevnì zaklesnout a jejich vyndání je pak pracné. Z toho také vyplývá, ûe je dobré se jimi jistit opravdu v pevné a kompaktní skále. Rovnìû kvùli silnému zaklesnutí po pádu není dobré abalak zakládat pøíliš hluboko do skalních puklin, kam aû by èlovìk jen tìûko dosáhl prsty rukou, nemusel by jít vyndat ven. Http 165. JK TRICAMY

(trocar) syn. trójgraniec Metalowe narzêdzie lekarskie, proste lub pó³koliste. Sk³ada siê z kaniuli o œrednicy 2–8 mm i z mandrylu o trójœciennym

TROKAR

379

trójk¹t ostrzegawczy

ostrzu. S³u¿y do nak³uæ i opró¿niania jam cia³a z patologicznych zawartoœci. MEM2 1982. trokar syn. troakar Nástroj urèený k vyprazdòování tekutin z tìlesných dutin (napø. ascitu z bøišní – peritoneální dutiny). Trokar je kovový nástroj, který se zavádí špièatým trojhranným bodcem (mandrenem) procházejícím kovovou kanylou. Po zavedení se mandren vytáhne a kanylou mùûe vytékat tekutina. VLS 2009. JK (rescue triangle) Trójk¹t do ratowania osób, które nie s¹ wyposa¿one w szelki bezpieczeñstwa. Bardzo ³atwy do za³o¿enia nawet w pozycji siedz¹cej, jest przeznaczony do szybkiej ewakuacji poszkodowanych. Http 22. evakuaèní záchranný trojúhelník Evakuovaná osoba v trojúhelníku mùûe být spouštìna spoleènì se záchranáøem. Díky unikátnímu konstrukènímu øešení se do trojúhelníku vejde malé dítì i dospìlý èlovìk. Trojúhelník je vhodný pro nezranìné osoby nebo osoby s ménì váûným zranìním, je vhodný zejména pro osoby se zranìním páteøe (potøeba nosítek). Lze ho pouûít pohodlnì pro vertikální spouštìní a i pro horizontální (traverzový) transport zranìného. Http 137. JK TRÓJK¥T EWAKUACYJNY

TRÓJK¥T OSTRZEGAWCZY (warning triangle) syn. trójk¹t awaryjny, trójk¹t bezpieczeñstwa Odblaskowy trójk¹t ustawiany na drodze za zepsutym pojazdem albo zak³adany z ty³u zepsutego pojazdu, aby zapobiec najechaniu na ten pojazd. Http 235. výstraûný trojúhelník Souèást povinné výbavy auta. Pokud se porouchá auto, nebo je dopravní nehoda, je povinností øidièe rozloûit výstraûný

trzon

trojúhelník a umístit ho do patøièné vzdálenosti. Díky kovovým noûkám je trojúhelník stabilní a umístnìn dostateènì nad vozovkou, a proto zaruèuje kvalitní výstrahu pøi poruše vozidla nebo dopravní nehodì. MB (shaft) Element wios³a, znajduj¹cy siê miêdzy rêkojeœci¹ a mankietem. ûerï Tyè spojující paèinu listem a zasahující aû do listu vesla. Na ûerdi je navleèený vìneèek. Http 11. ST TRZON

(tularemia) Ostra bakteryjna choroba zakaŸna wywo³ywana przez bakteriê Francisella tularensis. Chocia¿ pocz¹tkowo s¹dzono, ¿e tularemiê roznosz¹ króliki oraz królicze miêso, obecnie stwierdzono, ¿e najczêstszym przenosicielem (wektorem) choroby s¹ kleszcze. Szczyt zachorowañ obserwuje siê w miesi¹cach letnich. Tulaemia ma dwie najwa¿niejsze postacie kliniczne: a) tularemia wrzodziej¹co-wêz³owa –najczêstsza, objawia siê powiêkszeniem wêz³ów ch³onnych, gor¹czk¹ oraz zaczerwienieniem skóry nad wêz³ami ch³onnymi, które twardniej¹, a nastêpnie ropiej¹ i przebijaj¹ siê na zewn¹trz; b) tularemia durowata (trzewna) objawia siê gor¹czk¹, dreszczami, os³abieniem, bólami brzucha, jad³owstrêtem oraz utrat¹ masy cia³a. Plantz-Wip 2010. tularemie Bakteriální infekèní onemocnìní pøeváûnì drobných hlodavcù a zajícù („zajeèí nemoc, zajeèí mor”), od nichû je moûná nákaza èlovìka (pøímo nebo nepøímo hmyzem èi poûitím zneèištìné vody), antropozoonóza. Onemocnìní vyvolává bakterie Francisella (døive Pasteurella) tularensis. Podle zpùsobu proniknutí bakteTULAREMIA

380

turnia

rií do organismu se rozlišuje forma ulceroglandulární (koûní léze – papula, pozdìji pustula a vøed s reakcí uzlin, nejèastìjší forma), okuloglandulární (prùnik spojivkou), tyfoidní, plicní (pneumonie), glandulární (regionální lymfadenopatie) a støevní. Inkubace je 1–10 dnù, obvykle do 5 dnù. Bývají celkové pøíznaky, obvykle vysoké horeèky, nìkdy exantém, histologicky granulomatózní zánìt s nekrózou (urèitá podobnost s tuberkulózou), mízní uzliny mohou zhnisat a perforovat. Diagnostika je mikrobiologická a sérologická. VLS 2009. JK TURNIA (crag, peak) Rodzaj skalistego, ostrego szczytu lub ska³ki o stromych lub nawet pionowych œcianach. Charakterystyczna jest dla gór o rzeŸbie alpejskiej, przekszta³conych w wyniku dzia³ania lodowca, albo powsta³a w ska³ach wapiennych w wyniku dzia³ania procesów krasowienia. Niewielka turnia nazywa siê zdrobniale turniczk¹ (w gwarze podhalañskiej turnicka). S³owo turnia i turniczka pochodz¹ z gwary podhalañskiej i u¿ywane s¹ w topografii, tatrologii i taternictwie. Rad-Par-Par 2004, http 235. skalní útes Ostré skalisko pøíkøe vystupující nad okolí. Mùûe se nacházet nad terénem v horách, nad pobøeûím, vystupovat z moøe nad hladinu nebo z moøského dna a být skryt pod hladinou. Útesy vznikají zvìtráváním a následnou erozí a obvykle se nalézají na pobøeûí, v horských oblastech, na srázech a podél øek. Vìtšinou jsou tvoøeny horninami odolnými proti zvìtrávání. Z usazenin to bývají pískovce, vápence, køída a dolomit, z vyvøelin pak ûuly a èedièe. U svého úpatí má vìtšina útesù nìjakou formu svahové suti. V suchých oblastech nebo pod vysokými úte-

twardówka

sy to bývá smìs sesutých skal, v oblastech s vyšší vlhkostí pùdy bývá suÙovisko sotva znatelné. Sráz je typ útesu zpùsobený pohyby podél geologických zlomù nebo sesuvy pùdy. Charakteristickým znakem útesù jsou pøevisy a vodopády. Nìkdy z útesù na konci høebene vyènívají ûebra nebo poklièky tvoøené pevnìjším druhem hornin. Http 11. JK (sclera, sclerotic coat) Zewnêtrzna czêœæ œciany ga³ki ocznej, otaczaj¹ca wnêtrze oka ze wszystkich stron z wyj¹tkiem czêœci przedniej, gdzie TWARDÓWKA

381

twardówka

przechodzi w rogówkê, i miejsca wyjœcia nerwu wzrokowego. Zbudowana jest z w³ókien ³¹cznotkankowych biegn¹cych w ró¿nych kierunkach i przeplataj¹cych siê wzajemnie. Unaczyniona jest sk¹po. Rola twardówki polega na ochronie tkanek oka. MEM2 1982. bìlima syn. skléra, bìlmo Bílá zevní èást oka tvoøená vazivem. V pøední èásti pøechází v rohovku. VLS 2009. JK

ubranie gazoszczelne

382

uczestnik ruchu

U (gas protection suit) Podstawowe wyposa¿enie stra¿y po¿arnej w zakresie ochrony indywidualnej podczas dzia³añ ratownictwa chemicznego i ekologicznego. W trakcie usuwania skutków awarii, wycieków, ska¿eñ kombinezony gazoszczelne s¹ niezbêdnym strojem. Najczêœciej wyposa¿one s¹ w wizjer (szybê) oraz doszyte rêkawice i buty, a tak¿e AODO (aparat ochrony dróg oddechowych). Http 235. protiplynový oblek Jednodílný plynotìsný oblek, pouûívaný spoleènì s dýchacím pøístrojem nebo tento pøístroj zahrnující, urèený pro pouûití ve škodlivém prostøedí. VSPO 3.1.8. GB

UBRANIE GAZOSZCZELNE

chemical resistance clothing, acid resistance clothing) Ubranie wieloczêœciowe, przeznaczone do pracy w œrodowisku chemicznie agresywnym, odporne na dzia³anie kwasów i ³ugów, sk³adaj¹ce siê z kurtki, spodni, rêkawic, butów oraz czapki lub kaptura, wykonane z materia³ów odpornych na dzia³anie ¿r¹cych kwasów i ³ugów (tkanina poliamidowa, dwustronnie gumowana mieszank¹ na bazie kauczuku butylowego, szwy i z³¹cza zabezpieczone s¹ przyklejon¹ taœm¹ uszczelniaj¹c¹). Ubranie mo¿e byæ równie¿ stosowane jako ochrona przed zamoczeniem wod¹, œciekami przemys³owymi o odczynie kwaœnym lub zasadowym oraz roztworami soli. MSP 1990, s. 260. kombinéza odolná vùèi kyselinám syn. chemicky odolné obleèení Kombinéza s kapucí odolná proti pùsobeUBRANIE KWASO£UGOOCHRONNE (

ní chemických látek a kyselin. Sloûení: Polyester 380 g/m2 povrstvený PVC. Http 82. GB UBRANIE OCHRONY PRZECIWCHEMICZ-

(chemical splash suit) 1. Izolacyjny strój ochronny, zabezpieczaj¹cy ratownika przed ska¿eniami chemicznymi, biologicznymi, radiologicznymi i promieniowaniem cieplnym, wykonany z trudnopalnej, nieprzemakalnej tkaniny. 2. Okrycie chroni¹ce stra¿aka przed wp³ywami atmosferycznymi, wykonane z materia³u o okreœlonej odpornoœci chemicznej. MSP1990, s. 148. protichemický odìv Ochranný odìv vyrobený z chemicky odolného materiálu. VSPO 3.1.1. GB NEJ

(ear) Narz¹d statyczno-s³uchowy o uk³adzie parzystym, z³o¿ony zespó³ narz¹dów zmys³ów równowagi i s³uchu, mieszcz¹cy siê po obu stronach g³owy, w obydwu koœciach skroniowych czaszki. Ucho dzieli siê na 3 odcinki: ucho zewnêtrzne, œrodkowe i wewnêtrzne. MEM2 1982. ucho Párový smyslový orgán sluchu a rovnováhy, tvoøený uchem zevním, støedním a vnitøním. VLS 2009. JK UCHO

(road user, traffic participant) Pieszy, kieruj¹cy, a tak¿e inne osoby przebywaj¹ce w pojeŸdzie lub na pojeŸdzie znajduj¹cym siê na drodze. Ustawa 1997/ 20.06., dz. 1, art. 2, pkt 17. úèastník provozu Kaûdý, kdo se pøímým zpùsobem úèastní

UCZESTNIK RUCHU

udar mózgu

383

udo

provozu na pozemních komunikacích. Zákon 1997/13, r. 1, § 2, pkt a. JM-B

vá pøíhody, jejím rozsahem i lokalizací v mozkové tkáni. http 11. MB

UDAR MÓZGU (cerebro-vascular accident, CVA) syn. incydent mózgowo-naczyniowy, apopleksja Zespó³ objawów klinicznych zwi¹zanych z nag³ym wyst¹pieniem ogniskowego lub uogólnionego zaburzenia czynnoœci mózgu, powsta³y w wyniku zaburzenia kr¹¿enia mózgowego i utrzymuj¹cy siê ponad 24 godziny. Udar mózgu mo¿e byæ krwotoczny (wywo³any wylewem krwi do mózgu) lub niedokrwienny (wywo³any zatrzymaniem dop³ywu krwi do mózgu), przy czym udar niedokrwienny mo¿e byæ równie¿ wtórnie ukrwotoczniony. Do udarów krwotocznych zalicza siê krwotoki œródmózgowe i podpajêczynówkowe. Objawy udaru zale¿¹ od lokalizacji miejsca uszkodzenia. W wielu przypadkach udar mózgu jest stanem zagra¿aj¹cym ¿yciu, jako zaburzenie wymaga bezwzglêdnie hospitalizacji, najlepiej na wyspecjalizowanym oddziale udarowym. Http 235. cévní mozková pøíhoda syn. CMP, iktus, mozková mrtvice, mozkový infarkt Náhle se rozvíjející postiûení urèitého okrsku mozkové tkánì vzniklé poruchou jejího prokrvení. K této poruše mùûe dojít buï na podkladì uzávìru mozkové tepny (tzv. ischemická CMP), nebo na podkladì krvácení z mozkové cévy (tzv. Hemoragická CMP). Jedním z nejdùleûitìjších diagnostických úkolù je rozlišit ischemickou a hemoragickou cévní mozkovou pøíhodou, protoûe terapeutický pøístup je v obou pøípadech odlišný a nevhodná volba mùûe stav nemocného zhoršit. Cévní mozková pøíhoda je akutní stav, vyûaduje neodkladnou lékaøskou pomoc. Postiûení mozku, výskyt neurologických obtíûí a nakonec i léèba a prognóza jsou ovlivnìny pøíèinou vzniku cévní mozko-

UDAR S£ONECZNY (heat stroke) syn. udar cieplny, pora¿enie cieplne Wynik przegrzania g³owy i karku przez dzia³anie promieniowania s³onecznego. Http 235. sluneèní úpal Poškození organismu teplem. Dojde k nìmu za pøedpokladu, ûe tìlo není schopno pomocí termoregulace zejména pøi souèasné dehydrataci, vysoké vlhkosti vzduchu vylouèit dostateèné mnoûství tepla, coû vede ke zvýšení tìlesné teploty, èasto aû nad 41 oC (hypertermie). Závaûný je vzestup teploty v mozku, který je relativnì dlouho chránìn pocením v oblasti hlavy. Http 41. ST

(impact dosage) Parokrotnie wiêksza iloœæ leku od dawek nastêpnych. Dawki uderzeniowe stosuje siê, aby zapewniæ szybkie maksymalne stê¿enie leków we krwi, z czym wi¹¿e siê szybki efekt terapeutyczny. Ta silna dawka leku mo¿e spowodowaæ wstrz¹s w organizmie. nárazová dávka léku Odmìøené mnoûství léku, èasto jednorázová dávka pro rychlé dosaûení poûadované koncentrace. ST UDERZENIOWA DAWKA LEKU

UDO (thigh, upper leg) Czêœæ koñczyny dolnej, zaczynaj¹ca siê od pachwiny, a koñcz¹ca siê przed kolanem. Szkielet uda stanowi koœæ udowa, do której przylegaj¹ 3 grupy miêœni: prostowniki, zginacze i miêœnie przywodz¹ce. Te 3 grupy miêœniowe sk³adaj¹ siê z 10 miêœni. Miêœnie uda obejmuje œciœle powiêŸ szeroka uda. MEM2 1982. stehno Èást dolní konèetiny mezi trupem a kole-

udro¿nienie dróg oddechowych

nem. Rozhraní mezi stehnem a trupem tvoøí na pøední stranì tøíslo, na zadní stranì hýûïová krajina. Kostru stehna tvoøí kost stehenní. VLS 2009. JK UDRO¯NIENIE

DRÓG

ODDECHOWYCH

(restore patency of airways) Osoba w stanie nieprzytomnoœci, a wiêc w stanie bezpoœredniego zagro¿enia ¿ycia pozbawiona jest napiêcia miêœniowego, a co za tym idzie równie¿ tkanek miêkkich w okolicach dróg oddechowych. Najczêstszymi miejscami, gdzie wystêpuje niedro¿noœæ dróg oddechowych s¹ okolice gard³a i krtani (podniebienie miêkkie i nag³oœnia). Wiotki jêzyk opada na tyln¹ œcianê gard³a, blokuj¹c dostêp powietrza do tchawicy i dalej do p³uc. Http 63. uvolnìní dýchacích cest Zajištìní a zprùchodnìní dýchacích cest je základním krokem v pokusu obnovení spontánní dechové aktivity nebo pøed zahájením umìlého dýchání. Je prvním krokem pøi neodkladné resuscitaci. Jestliûe postiûený nereaguje na oslovení a bolestivý podnìt a nedýchá, je nutné pokusit se co nejrychleji o zprùchodnìní a zajištìní dýchacích cest. Nejèastìjší pøíèinou uzávìru dýchacích cest je „zapadlý” koøen jazyka proti zadní stìnì hrtanu. Nejúèinnìjší postup zajištìní dýchacích cest je provedení mírného záklonu hlavy tlakem na èelo a pøedsunutí dolní èelisti smìrem vzhùru. Http 339. ST (strangulation, choking) Pozbawienie organizmu wymiany gazowej, tj. pobierania tlenu i wydalania dwutlenku wêgla. W medycynie s¹dowej rozumiane jako dzia³anie gwa³towne, polegaj¹ce na uniemo¿liwieniu oddychania, np. przez unieruchomienie klatki piersiowej, zamkniêcie w pomieszczeniu bez

UDUSZENIE

384

uk¹szenie

dostêpu powietrza, zatkanie otworów oddechowych, zad³awienie, powieszenie, zadzierzgniêcie, utoniêcie. Uduszenie jest czêsto przyczyn¹ œmierci gwa³townej. MEM1 1982. udušení Smrt zpùsobená zamezením výmìny plynù pøi dýchání v dùsledku strangulace, zakrytí zevních dýchacích cest, udušení v malé prostoøe vydýcháním vzduchu, utopení, poruchy vnitøního dýchání, køeèe dýchacího svalstva. VLS 2009. JK (bite) Rany zadane zêbami ludzi lub zwierz¹t, tzw. rany k¹sane, o charakterze ran k³utych (np. kot), t³uczonych, mia¿d¿onych (np. koñ) i szarpanych (zwierzêta miêso¿erne). Goj¹ siê Ÿle z powodu znacznego uszkodzenia tkanek i infekcji. Uk¹szenie przez zwierzêta wœciek³e lub podejrzane o wœciekliznê wymagaj¹ jak najszybszego wyciêcia rany i szczepienia przeciw wœciekliŸnie. Uk¹szenie przez ¿mijê jadowit¹ tworz¹ rany zatrute. Konieczne jest wczesne podanie surowicy przeciw jadowi ¿mii, na³o¿enie opaski uciskowej w przypadku uk¹szenia w koñczynê (powy¿ej rany), okrwawienie lub wyciêcie rany, bez jej zszywania. MEM 1982. uštknutí Zdravotní stav, který nastává po útoku jednoho druhu na jiný nejèastìji provádìný pomocí zubù vybavených jedem. V nìkterých pøípadech je jako uštknutí øazeno i bodnutí organismu vybaveného jedovatým trnem na ocasu. Jedná se èasto o váûnou zdravotní komplikaci, která mùûe v jistých pøípadech vést i ke smrti napadeného jedince, pokud je dávka jedu pøíliš silná pro napadený organismus. Ušknutí má rùzné prùbìhy v závislosti na druhu jedu, který se bìhem útoku dostává do tìla. Èasto se vyskytuje selhání dùleûitých orUK¥SZENIE

uk³ad oddechowy

385

gánù èi paralyzování pohybových moûností jedince èi vyøazení nervové soustavy. Pokud není organismu podáno sérum, mùûou nastat èasto velmi závaûné komplikace vedoucí aû ke smrti jedince. Http 352. JK UK£AD ODDECHOWY

(respiratory sy-

stem) Jednostka anatomiczno-czynnoœciowa s³u¿¹ca wymianie gazowej – dostarczaniu do organizmu tlenu i wydalaniu zbêdnych produktów przemiany materii, którym jest m.in. dwutlenek wêgla. Sk³adaj¹ siê na niego drogi oddechowe i p³uca. Http 235. dýchací soustava Orgánová soustava ûivoèichù, která slouûí k dýchání, tedy výmìnì dýchacích plynù (kyslíku a oxidu uhlièitého) mezi vnìjším a vnitøním prostøedím. Naprostá vìtšina ûivoèichù nutnì potøebuje kyslík k bunìènému dýchání pro pøemìnu ûivin na energii. Http 11. AW (ultrasounds) Drgania mechaniczne o czêstotliwoœci przekraczaj¹cej górn¹ granicê s³yszalnoœci ucha ludzkiego. W lecznictwie, w tzw. ultrasonoterapii, stosowane s¹ zwykle ultradŸwiêki o czêstotliwoœci 800 kHz, 1000 kHz oraz 2400 kHz w postaci fali ci¹g³ej lub impulsów ultradŸwiêkowych o ró¿nym czasie trwania. MEM2 1982. ultrazvuk Zvukové vlnìní o kmitoètu pøíliš vysokém, neû aby bylo slyšitelné lidským uchem, tj. cca nad 20 kHz. V lékaøství se uplatòuje pøi vyšetøování mnoha orgánù a jako léèebná metoda. VLS 2009. JK ULTRADWIÊKI

uprz¹¿ wspinaczkowa biodrowa

vznášení Statické plavání, pøi kterém tìlo setrvává v libovolné poloze u hladiny, je to dùsledek hydrostatického vztlaku. Je to jeden ze zpùsobù, jak se udrûet na hladinì bez pohybù konèetin. Lehká 2007/2008. ST (floating in the water) Le¿enie osoby p³ywaj¹cej na wodzie, nie wykonuj¹c przy tym ¿adnych ruchów. Linia wody jest powy¿ej uszu. splývání Vznášení ve vodorovné poloze, tìlo je na prsou nebo na znaku. Pohyb vzniká odrazem od stìny, ode dna, po skoku do vody nebo v dùsledku zábìrových pohybù. Tìlo i konèetiny jsou nataûené, hlava v prodlouûení tìla, mezi paûemi. Patøí k základním plaveckým dovednostem. Vyuûíváme ho nejen k prùpravì, ale i pøi záchranì tonoucího. Lehká 2007/2008. ST UNOSZENIE SIÊ W WODZIE

UPA£ (heat, heat wave) Pojêcie meteorologiczne opisuj¹ce stan pogody, gdy temperatura powietrza przy powierzchni ziemi przekracza +30°C. Http 84. horko Vlna veder je extrémní stav poèasí, bìhem kterého teploty dosahují hluboko nad prùmìr a mají za následek zdravotní komplikace u lidí a zvíøat a zvìtšení výparu v oblasti a vznik sucha. Vlivem výparu dochází k vysoušení rostlin, které snadnìji podléhají vzniku poûárù, jeû jsou èastým doprovodným vlivem sucha. Mají hlavní dopad na zemìdìlskou èinnost v oblasti a mohou zpùsobovat i hladomor. Http 36. JM-B UPRZ¥¯

(floating) Swobodne p³ywanie na wodzie bez wykorzystywania koñczyn. UNOSZENIE

WSPINACZKOWA

BIODROWA

(sit harness) Sprzêt wspinaczkowy, nale¿y do podstawowego wyposa¿enia wspinacza. Jest to

uprz¹¿ wspinaczkowa pe³na

przyrz¹d, który wraz z lin¹ stanowi elementarne wyposa¿enie asekuracyjne. Sk³ada siê z pasa biodrowego oraz dwóch pasów zak³adanych na uda. Jest najpopularniejszym rodzajem uprzê¿y wspinaczkowej. Http 323. sedací úvaz syn. bederní úvaz slang. sedák Souèást horolezeckého vybavení. Slouûí jako spojení èlovìka s lanem. Je pevným jisticím bodem, je slaòovací pomùckou. Sedací úvaz bìûné konstrukce se skládá z bederního pásu a dvou pásù nohavic (nazývaných téû nohavièky), obepínajících nohy. Tyto nohavice jsou navzájem spojené popruhem. Tento popruh je spojen s bederním pásem širokým popruhovým okem, které tvoøí tzv. slaòovací oko (nazývané také odsedávací, jistící). V zadní èásti je bederní pás spojen s nohavicemi pruûnými popruhy, jeû se pouûívají k zajištìní polohy nohavic na nohách lezce. Volné nohavice by totiû omezovaly pohyb lezce. Bederní pás je rozpojovatelný pomocí kovové pøezky. HA 2007, http 11. JK UPRZ¥¯ WSPINACZKOWA PE£NA (fullbody harness) Uk³ad pasów obejmuj¹cych ca³e cia³o, czêsto z wyró¿nionymi czêœciami biodrow¹ i piersiow¹. Jest stosowana najczêœciej podczas prac wysokoœciowych, w przemyœle, ratownictwie oraz dla dzieci do lat dwunastu. Dziêki swojej konstrukcji uprz¹¿ wspinaczkowa pe³na zapewnia wy¿sze bezpieczeñstwo w razie odpadniêcia wspinacza. Natomiast uprz¹¿ biodrowa jest kompromisem pomiêdzy bezpieczeñstwem a wygod¹ u¿ytkowania, w szczególnoœci nie nale¿y jej u¿ywaæ w po³¹czeniu z plecakiem, gdy¿ przesuniêty ku górze œrodek ciê¿koœci mo¿e spowodowaæ obrót odpadaj¹cego

386

uraz

wspinacza g³ow¹ w dó³. Http 323. celotìlový úvaz Úvaz doporuèovaný vûdy a v kaûdém pøípadì pro lezení dìtí, které by mohly vypadnout ze sedacího úvazu, pouûíván v záchranáøské praxi (kdy se však èasto jedná o robustní úvazky s vestou a rychlosponami, ve kterých se nepoèítá s moûným zachycením pádu. Jsou urèeny zejména pro spouštìní, vytahování, výstup pomocí jednolanové techniky nebo zajištìní pøi èinnosti ve výšce). HA 2007. JK UPRZ¥¯

WSPINACZKOWA PIERSIOWA

(chest harness) syn. pas piersiowy Jest zak³adana na klatkê piersiow¹, dooko³a ramion. Nie powinna byæ stosowana samodzielnie, a jedynie jako uzupe³nienie uprzê¿y biodrowej w przypadku przechodzenia specyficznych rodzajów dróg wspinaczkowych lub wspinaczki z obci¹¿eniem, np. ciê¿kim plecakiem. Http 323. prsní úvaz syn. hrudní úvaz slang. prsák Horolezecká pomùcka vyuûívaná ke spojení èlovìka s lanem, pevným jisticím bodem, slaòovací pomùckou apod. Prsní úvaz je buï klasického tvaru s jedním popruhem okolo hrudi a ramínky, nebo tzv. køíûový, jenû je z jednoho popruhu sešitého do smyèky pøekøíûené na zádech. Nyní se prsní úvaz doporuèuje pouûívat pouze v kombinaci se sedacím úvazem – vytvoøením tzv. kombinovaného úvazu. Prsní úvaz v této kombinaci posunuje tìûištì lezce do oblasti hrudníku, èímû zabraòuje pøi pádu pohmoûdìní páteøe nebo pøetoèení lezce hlavou dolù. HA 2007. JK (injury) Uszkodzenie tkanek cia³a lub narz¹dów cz³owieka wskutek dzia³ania czynnika zeURAZ

uraz koñczyny dolnej

387

wnêtrznego. Ustawa 2002/30.10. úraz Náhlá zevní událost, která svým pùsobením na organismus vyvolá jeho poškození. Http 41. ST URAZ KOÑCZYNY DOLNEJ

(lower limb

injury) Negatywne uczucie fizyczne, uniemo¿liwiaj¹ce swobodne poruszanie koñczyn¹ doln¹. úraz dolní konèetiny Náhlá událost pùsobící na organizmus zvenèí a poškozující jej. Dolní konèetina je orgánem opory a lokomoce vzpøímeného tìla po dvou konèetinách. To znamená, ûe dolní konèetina má robustnìjší kostru, mohutnìjší svalové skupiny a omezenou pohyblivost jednotlivých kloubù, která je daní za vìtší stabilitu vzpøímeného tìla. Http 7. ST (upper limb injury) Negatywne uczucie fizyczne uniemo¿liwiaj¹ce swobodne poruszanie koñczyn¹ górn¹. úraz horní konèetiny Náhlá událost pùsobící na organizmus zvenèí a poškozující jej. Horní konèetina je v podstatì komunikaèní orgán, který nám umoûòuje spojení s okolím i s vlastním tìlem. Http 7. ST URAZ KOÑCZYNY GÓRNEJ

(backbone injury) Uraz krêgos³upa mo¿na podejrzewaæ, gdy u poszkodowanego zauwa¿amy nastêpuj¹ce objawy: widoczne na zewn¹trz obra¿enia krêgów, opasuj¹cy ból lub przymusowe u³o¿enie szyi (wtedy nale¿y podejrzewaæ uraz odcinka szyjnego), krwiaki, otarcia, st³uczenia czy przesuniêcia krêgów wyczuwalne pod palcami w badaniu urazowym, uskoki, garby, ból wyrostków kolczystych lub zmiana odstêpu miêdzy URAZ KRÊGOS£UPA

uraz ¿eber

nimi, niedow³ad (ca³kowity lub czêœciowy) i zaburzenia czucia, samoistne oddanie ka³u, moczu, a u mê¿czyzn priapizm (bolesny wzwód pr¹cia), zaburzenia oddychania (w zale¿noœci od wysokoœci uszkodzenia rdzenia), zaburzenia termoregulacji. […] Najczêœciej do obra¿eñ krêgos³upa dochodzi podczas wypadków komunikacyjnych, skoków na g³ówkê do p³ytkiej wody, upadków z wysokoœci i w czasie eksplozji. Http 346. poranìní páteøe Poranìní páteøe vzniká prvotním poškozením kostìných struktur páteøe. [...] Mezi pøíznaky izolovaného poranìní páteøe bez poranìní míchy patøí pøedevším bolestivost v postiûené oblasti. Jakákoliv bolest v zádech, na hrudi, nebo na krku mùûe signalizovat toto poranìní. Poranìní míchy se projeví rùzným stupnìm ochrnutí nebo ztráty citlivosti v nìkteré èásti tìla. Tyto pøíznaky však nejsou patrné u poranìných v bezvìdomí, u kterých toto zranìní nelze nikdy vylouèit. Je tøeba proto se zranìným v bezvìdomí manipulovat tak, jako by tento typ poranìní mìl. [...] K poranìní páteøe dochází vìtšinou pøi pádu z velké výšky, vzniká také pøi automobilových nehodách, pøi pádech z lešení nebo ze støechy a pøi sportu (zejména horolezectví, paragliding, létání na rogalu a sportovní létání). Úrazem je nejsnadnìji postiûitelná krèní páteø, pak bederní a hrudní. Http 225. AW (rib fracture) syn. uraz klatki piersiowej, z³amanie ¿eber Naruszenie, uszkodzenie konstrukcji kostnej ¿eber. Polega na przerwie lub pêkniêciu jednej lub wiêcej koœci tworz¹cych klatkê piersiow¹. Widoczna lub wyczuwalna jest wtedy nieprawid³owa ruchomoœæ klatki piersiowej, mo¿liwa jej deformacja oraz ból przy oddechu. Uraz

URAZ ¯EBER

urz¹dzenia elektryczne

388

¿eber mo¿e byæ prosty, tzn. bez powik³añ (dochodzi do uszkodzenia tylko koœci) lub z powik³aniami (oprócz z³amania koœci dochodzi do uszkodzenia s¹siaduj¹cych tkanek), oraz wielood³amowe (wówczas ¿ebro z³amane jest w kilku miejscach). Http 347. zlomeniny ûeber syn. fraktura ûeber, pohmoûdìní ûebra Hematom a pohmoûdìní stìny hrudní. Bolestivost omezují dýchací pohyby zranìného, nestabilita èásti hrudní stìny (pohmat), tøení úlomkù ûeber. Paradoxní dýchání – vylomení segmentu hrudní stìny (zlomenina více sousedních ûeber na nejménì dvou místech, tzv. „vlající hrudník”) zpùsobí vyklenutí poranìné èásti hrudníku pøi výdechu a vpadávání pøi nádechu (opaènì neû pøi normálním dýchání). Souvisí s mìnícím se tlakem v interpleurálním prostoru. Poranìní zpùsobí také zhmoûdìní plíce. Http 368. ST URZ¥DZENIA ELEKTRYCZNE

(electrical

equipment) Urz¹dzenia niskiego napiêcia o mocach znamionowych rzêdu do kilku kilowatów, wchodz¹ce w sk³ad instalacji elektrycznych w obiektach nieprzemys³owych i przemys³owych, a tak¿e urz¹dzenia oraz instalacje teletechniczne i elektroniczne, przyrz¹dy i obwody pomiarowe, sygnalizacje, sterowania, monitorowania i inne. S¹ to urz¹dzenia domowe lub przemys³owe korzystaj¹ce z zasilania z sieci elektroenergetycznej. Http 235. elektrický spotøebiè Zaøízení, které vyuûívá elektrickou energii pøemìnìnou v jinou energii (za elektrický spotøebiè se povaûuje téû vstupní vinutí transformátoru nebo toèivého mìnièe). Http 16. JM-B

urz¹dzenie przeciwpaniczne

GAŒNICZE (fire-fighting device, extinguishing system) syn. UG Mechanizm stanowi¹cy konstrukcyjn¹ ca³oœæ z obiektem, zawieraj¹cy zapas œrodka gaœniczego, uruchamiany samoczynnie lub rêcznie, s³u¿¹cy do gaszenia po¿aru we wczesnej fazie jego rozwoju. Rozró¿nia siê urz¹dzenie gaœnicze sta³e i pó³sta³e, wodne (tryskaczowe i zraszaczowe), parowe, pianowe, gazowe i aerozolowe. MSP 1990, s. 261. hasicí pøístroje Zaøízení, která slouûí k hašení vznikajících poûárù – poûárù v zárodku. Podle hmotnosti hasicích pøístrojù se rozlišují na ruèní a pojízdné. Podle náplnì se dìlí na vodní, pìnové, práškové, halenové a snìhové. Oznaèují se symbolem hasiva: vodní – V, W, pìnové – VP, práškové – P, PR, halenové – CB, TFB a snìhové – S, CO2, a èíslem, které udává mnoûství náplnì – hasiva v litrech nebo kilogramech. SBAHPAOP 1985, s. 88. GB

URZ¥DZENIE

(anti-panic device, anti-panic bar) Specjalne urz¹dzenia instalowane na drzwiach ewakuacyjnych, umo¿liwiaj¹ce ³atwe i pewne otwarcie drzwi od wewn¹trz pomieszczenia, zgodnie z kierunkiem ewakuacji ludzi na korytarzach lub klatkach schodowych bez wzglêdu na blokady i zamki, uniemo¿liwiaj¹ce otwarcie tych drzwi od zewn¹trz. RMSW 1992. panikové dveøní uzávìry Uzávìry, které se uûívají pro uzamèení dveøí v únikových cestách. Jsou urèeny k zajištìní bezpeèného a rychlého odchodu z veøejných budov, kulturních zaøízení, obchodù apod. v pøípadì vzniku nouzové situace, napø. poûárù, kdy unikající osoby nemají døívìjší znalosti s uûitým zaøízením. Jedná se o umoûnìní otevøení dveøí ve vzniklých situacích tlakem ruky nebo URZ¥DZENIE PRZECIWPANICZNE

urz¹dzenie zaciskowe

389

tìla podél vnitøní strany dveøí na panikový uzávìr bez nutnosti pouûití klíèe nebo jiného pøedmìtu. Http 268. GB ZACISKOWE (ascender) ¿arg. ma³pa Urz¹dzenie sportowe umo¿liwiaj¹ce przemieszczanie siê po pionowo przymocowanej linie. Stosowane w sportach typu wspinaczka (ska³kowa, lodowa etc.), alpinizm podziemny oraz w pracach na wysokoœci. Http 235. blokant slang. šplhadlo Nástroj pro šplhání po lanì. Je tvoøen tzv. tìlem a palcem, palec je k tìlu pøipevnìn osièkou, okolo které se palec natáèí. Lano se do blokantu vkládá mezi palec a tìlo, pøi zatíûení se palec na lano pøitiskne. Tím blokant na lanì drûí. Http 165. JK URZ¥DZENIE

UST¥PIENIE PIERWSZEÑSTWA

(give way

to sb) Powstrzymanie siê od ruchu, je¿eli ruch móg³by zmusiæ innego kieruj¹cego do zmiany kierunku lub pasa ruchu albo istotnej zmiany prêdkoœci, a pieszego – do zatrzymania siê, zwolnienia lub przyspieszenia kroku. Ustawa 1997/27.04., dz.1, art. 2, pkt 23. dát pøednost v jízdì Povinnost øidièe nezahájit jízdu nebo jízdní úkon nebo v nich nepokraèovat, jestliûe by øidiè, který má pøednost v jízdì, musel náhle zmìnit smìr nebo rychlost jízdy. Zákon è. 13/1997, hl. 1, § 2, bod q. JM-B

u¿¹dlenie

UTRATA PRZYTOMNOŒCI (loss of consciousness) Stan zupe³nego braku œwiadomoœci i zdolnoœci reagowania na wszelkie bodŸce otoczenia (np. gor¹co, zimno, k³ucie, ha³as, itd.). Jest ona zewnêtrznym wyrazem zaburzenia czynnoœci oœrodkowego uk³adu nerwowego. Http 205. ztráta vìdomí syn. bezvìdomí Dramatické pozmìnìní duševního stavu, které zahrnuje kompletní nebo témìø kompletní ztrátu citlivosti na stimulaci lidí nebo prostøedí. Pøíkladem bezvìdomí je stav kómatu. Omdlení následkem poklesu krevního tlaku a sníûení pøísunu kyslíku do mozku je pøíkladem doèasné ztráty vìdomí. Http 11. ST

(sting) Uk³ucie przez owady posiadaj¹ce ¿¹d³o: pszczo³y, osy, szerszenie. Wprowadzony do ranki jad, zawarty w ¿¹dle, powoduje odczyn zapalny i uczulenie. U¿¹dlenie wielokrotne przy nadwra¿liwoœci na jad mo¿e byæ œmiertelne. MEM2 1982. bodnutí hmyzem Zpùsobuje obvykle pouze místní pøíznaky na kùûi èi sliznici, závaûné ûivot ohroûující alergické reakce se objevují asi u 1 % osob. Bodnutí hmyzem mùûe vyvolat jednak místní reakci (to nejèastìji), ale i celkovou (alergie, anafylaktická reakce aû šok). JK U¯¥DLENIE

wapieñ

390

wapieñ

W (limestone) Ska³a osadowa (chemogeniczna lub organogeniczna) zbudowana g³ównie z wêglanu wapnia, przede wszystkim w postaci kalcytu. Powstaje z luŸnego osadu wapiennego, który w wyniku ró¿nych procesów ulega lityfikacji. […] Ska³y wapienne zawieraj¹ oprócz kalcytu i kalcytu magnezowego równie¿ znaczne iloœci aragonitu. Z biegiem czasu minera³y te ulegaj¹ przeobra¿eniu w kalcyt o nieznacznej zawartoœci magnezu. Drobne domieszki mog¹ tworzyæ: dolomit, kwarc, minera³y ilaste, ³yszczyki, epidot i in. Ze wzglêdu na specyficzn¹ (zale¿n¹ od warunków) rozpuszczalnoœæ wêglanu wapnia, pomimo swojej doœæ du¿ej wytrzyma³oœci mechanicznej, wapieñ ³atwo ulega wietrzeniu chemicznemu, prowadz¹c do powstania zjawisk krasowych. Wapienie pozbawione domieszek chemicznych s¹ bia³e, jednak stosunkowo czêsto mamy do czynienia z wapieniami zabarwionymi, które reprezentowaæ mog¹ pe³n¹ gamê kolorów (bia³y, be¿owy, jasnoszary, ¿ó³ty, czerwony, br¹zowy, ciemnoszary, niebieskoszary, czarny). G³ówne sk³adniki wapienia: masa podstawowa zbudowana z mikrytu lub sparytu, sk³adniki ziarniste (elementy szkieletowe organizmów, ooidy, onkoidy, intraklasty, grudki i gruze³ki), wapienne szcz¹tki organizmów (bioklasty), ró¿nego rodzaju spoiwo, inne domieszki. Ich zawartoœæ mo¿e byæ znikoma (wagowo), lecz mog¹ mieæ zasadnicze znaczenie dla barwy ska³y (najczêœciej na ró¿owo, czerwono lub rdzawo zabarwiaj¹ wapieñ tlenki, wodorotlenek ¿elaza (III) i inne zwi¹zki ¿elaza, np. goethyt). […] Wyró¿nia siê nastêpuj¹ce roWAPIEÑ

dzaje wapieni: a) mikryty wapienie utworzone wy³¹cznie z mikrytowej masy podstawowej, b) dismikryty wapienie zawieraj¹ce w obrêbie masy podstawowej skupienia sparytu, które powsta³y w przestrzeniach utworzonych na skutek dzia³alnoœci organizmów ¿eruj¹cych w osadzie lub innych deformacji niezlityfikowanego osadu, bardzo rzadkie, c) biomikryty i biosparyty wapienie z³o¿one z elementów szkieletu organizmów ¿ywych (np. muszle, szkielety) spojonych odpowiednio mikrytem b¹dŸ sparytem, d) oomikryty i oosparyty wapienie z³o¿one z ooidów spojonych odpowiednio mikrytem b¹dŸ sparytem, e) pelmikryty i pelsparyty wapienie z³o¿one z drobnych agregatów mikrytowych (peloidów), niezale¿nie od ich genezy, f) intramikryty i intrasparyty wapienie z³o¿one z intraklastów spojonych odpowiednio mikrytem b¹dŸ sparytem, g) biolity wapienie utworzone ze szcz¹tków organizmów ¿ywych zachowanych w pozycji prze¿yciowej. Inna klasyfikacja, oparta na wielkoœci sk³adników ziarnistych, dzieli wapienie nastêpuj¹co: a) kalcyrudyty przeciêtna wielkoœæ sk³adników wynosi powy¿ej 2 mm, b) kalkarenity przeciêtna wielkoœæ sk³adników wynosi 2–0,1 mm, c) kalcylutyty przeciêtna wielkoœæ sk³adników wynosi poni¿ej 0,1 mm. Http 235. vápence Celistvé sedimentární horniny. Mají bílou, šedavou barvu, ale jsou také èervenavé, anebo se zbarvují i jinými odstíny, podle pøímìsí. Kromì menší èásti pøímìsí jsou vápence tvoøeny kalcitem CaCO3. Vápenec bouølivì reaguje se zøedìnou kyselinou chlorovodíkovou, pøi jejich

w¹troba

kontaktu se uvolòuje oxid uhlièitý a vápenec šumí.Vápence vznikají biochemicky a biomechanicky. Biochemicky vzniklé vápence jsou vápence, které byly vytvoøeny biochemickými procesy organismù, napø. korálové útesy. Biomechanicky vzniklé vápence vznikají nahromadìním skoøápek a ulit mìkkýšù. Tyto vápence nazýváme organogenní nebo také organodetritické. Vápence podléhají krasovìní. Podle pùvodu lze rozlišit tøi skupiny vápencù: a) vápence organogenní – sloûené z kosterních elementù rostlin i ûivoèichù vyluèujících CaCO3. Pøíkladem jsou rùzné biohermové a biostromove vápence – jako vápence útesové, korálové, lasturnaté, krasové, krinoidové; k organogenním vápencùm patøí i vápence foraminiférové; b) chemogenní vápence, tj. vysráûené z roztoku, k nimiû patøí vápence evaporitových sérií (vìtšinou však byly dolomitizovány), oolitické vápence a nìkteré sladkovodní vápence (travertou); c) detrické (klastické) vápence sloûené z jemné drti i vìtších úlomkù organogenního karbonátu nebo starších vápencù. Jejich názvosloví odpovídá dìlení normálních klastických sedimentù, tj. podle velikosti zrna se rozeznává kalcirudit (nad 2 mm), kalkarenit (0,06 aû 2 mm) a kalcilutit (pod 0,06 mm). Klastický materiál bývá èasto pøevládající mìrou sloûen z organických zbytkù a k názvùm hornin je moûno pøipojit pøedponu bio- (napø. vápenec sloûený z drobných úlomkù krinoidových èlánkù je moûno oznaèit jako biokalkarenit). Toto rozdìlení je jen rámcové, neboÙ vìtšina vápencù je polygenní, tj. na jejich sloûení se podílí materiál rùzného pùvodu. Kromì toho mùûe být velmi nesnadné rozhodnout, jde-li o organogenní materiál in situ nebo o organogenní detrit, nebo rozlišit chemogennì

391

w¹troba

vysráûený kalcit od nejjemnìjšího karbonátového kalu vzniklého rozmìlnìním organických zbytkù; tím spíše, kdyû geologicky starší vápence jsou ve vìtší nebo menší míøe rekrystalizovány. Proto je dnes všeobecná tendence uûít objektivnìjší (negenetické) klasifikace, tj. klasifikace petrologické. Http 157, http 11. JK (liver) Wieloczynnoœciowy narz¹d gruczo³owy o ciê¿arze oko³o 1,5 kg, le¿¹cy g³ównie w prawym nadbrzuszu. Sk³ada siê z dwóch p³atów: prawego (wiêkszego) i lewego, ma wypuk³¹ powierzchniê przeponow¹ (górn¹, przedni¹ i tyln¹) i wkles³¹ powierzchniê trzewn¹ (doln¹), która spoczywa na s¹siednich marz¹dach jamy brzusznej. W¹troba spe³nia funkcje metaboliczne, wydzielnicze i wydalnicze oraz kr¹¿eniowe. Odgrywa istotn¹ rolê w metabolizmie wêglowodanów, t³uszczów i bia³ek. W¹troba spe³nia funkcjê gruczo³u trawiennego, wydzielaj¹c ¿ó³æ niezbêdn¹ do trawienia t³uszczów. Magazynuje witaminy A, D, B12 i znaczne iloœci ¿elaza, wytwarza czynniki krzepniêcia krwi. MEM2 1982. játra Nejvìtší ûláza lidského tìla o hmotnosti okolo 1,5 kg, uloûená v pravé horní èásti bøicha (z vìtší èásti v pravém podûebøí). Játra se øadí k trávicímu ústrojí. U jater se rozlišuje vìtší pravý a menší levý lalok. Játra mají v lidském organismu mnoho funkcí souvisejících zejména s metabolismem. Mají významnou úlohu v metabolismu cukrù (uloûení glukosy po jídle a její tvorba a uvolòování do krve pøi potøebì energie, zásoby glykogenu), tukù (tvorba a pøemìna cholesterolu, lipoproteinù), bílkovin (tvorba krevních bílkovin, napø. albuminu a koagulaèních faktorù), vitaminù (zásoby napø. vitaminu W¥TROBA

w¹¿ po¿arniczy

B12 a vitaminù rozpustných v tucích). V játrech se tvoøí ûluè, která odtéká ûluèovými cestami. Játra jsou rovnìû významným místem jak zneškodòování látek do tìla zevnì pøivedených – jedù, lékù apod., tak odbourávání látek vznikajících v tìle, napø. hormonù, amoniaku, bilirubinu. Jejich významné postavení mezi orgány podílejícími se na látkové výmìnì a trávení souvisí i se zvláštním krevním zásobením. Pro ûivot jsou játra nezbytná. Je to jeden z orgánù, u nichû jsou provádìny transplantace. VLS 2009. JK W¥¯ PO¯ARNICZY (fire hose) Sprzêt po¿arniczy, przeznaczony do dostarczania œrodka gaœniczego od miejsca jego poboru do po¿aru. Ze wzglêdu na przeznaczenie rozró¿nia siê wê¿e t³oczne i wê¿e ssawne, a z uwagi na wielkoœæ œrednicy wewnêtrznej – wê¿e: 25, 42, 52, 75, 110, 125 i 150. MSP 1990, s. 268. poûární hadice Je urèena k pøepravì vody pro profesionální a dobrovolné hasièské sbory a dopravu vody s pøímìsí v prùmyslu, zemìdìlství apod. Pouûitelná pro teploty od - 30 °C do + 70 °C. Je znaèena tøemi barevnými prouûky v poøadí modrý – èervený – modrý. Vnìjší barva polyesterové pøíze je bílá, vnitøní vloûka z pryûe je èerné barvy. Http 15. GB

(suction hose) W¹¿ po¿arniczy gumowy lub z tworzywa sztucznego. S³u¿y do budowy linii ssawnej miêdzy zbiornikiem a pomp¹ po¿arnicz¹, umo¿liwiaj¹c pobór wody. Z uwagi na wielkoœæ rozró¿nia siê wê¿e ssawne o œrednicach 25, 52, 75, 110, 125 i 150. MSP 1990, s. 255. savice syn. odsávací hadice, podtlaková hadice Krátká hadice odolná vnìjšímu tlaku W¥¯ SSAWNY

392

w¹¿ wysokociœnieniowy

a podtlaku, slouûící výhradnì k dopravì vody mezi zdrojem vody a èerpadlem. VSPO 3.5.11. GB (delivery hose) Sprzêt po¿arniczy przeznaczony do przesy³ania, t³oczenia wody i wodnego roztworu œrodka pianotwórczego, gaœniczego […] na dalsze odleg³oœci. Rozró¿nia siê wê¿e t³oczne hydrantowe (oznaczenie H) i wê¿e t³oczne do motopomp i autopomp (oznaczenie W). MSP 1990, s. 255. tlaková hadice Hadice uûívaná pro dopravu vody pod tlakem, obvykle umístìná na výtlaèné stranì èerpadla. VSPO 3.5.10. GB W¥¯ T£OCZNY

W¥¯ WYSOKOCIŒNIENIOWY (high pressure fire hose) W¹¿, przewa¿nie przek³adkowy gumowo-parciany, przeznaczony do podawania œrodka gaœniczego (np. wody, proszku gaœniczego, dwutlenku wêgla), odporny na dzia³anie warunków atmosferycznych. MSP1990, s. 255. tlaková hadice Tlakové poûární hadice slouûí k dopravì vody (pøípadnì i jiných kapalin) pøi poûárních zásazích. Jsou utkány z pøírodní (dnes jiû výjimeènì) nebo umìlé pøíze, na koncích jsou opatøeny spojkami pro spojení s další poûární hadicí nebo armaturou. Z pøírodních vláken se uûíval len, konopí, bavlna a ramie, z umìlých umìlé viskózové hedvábí, deriváty bunièiny, polyamidy a polyestery. Poûární hadice musí být dostateènì pevná, aby odolávala pracovnímu tlaku do 12 barù, a musí dobøe tìsnit. U hadic z pøírodních vláken tìsnila pøímo tkanina díky jejich bobtnání. U poûární hadice z umìlých vláken se musí pouûít vloûka z polyvinylchloridu, polyuretanu nebo pryûe. Nìkdy se poûární hadice opatøují stejným materiálem,

wentylacja

z jakého je vloûka, i na povrchu, kvùli vìtší odolnosti vùèi odìru a agresívním látkám. Http 11. GB (ventilation) Cyrkulacja powietrza, z regu³y pomiêdzy pomieszczeniami a przestrzeni¹ na zewn¹trz. Sztuczne lub naturalne przewietrzanie pomieszczeñ zapewnia odpowiedni¹ czystoœæ powietrza oraz jego temperaturê. MSP 1990, s. 269. vìtrání Výmìna vzduchu v uzavøeném prostoru. Podle toho, zda vìtrání probíhá samovolnì, nebo mechanicky, rozlišuje se vìtrání pøirozené a vìtrání nucené, pøípadnì kombinace tìchto zpùsobù. Podle toho, zda se výmìna dìje zèásti, nebo v celém prostoru, rozlišuje se vìtrání místní a celkové. Mírou vìtrání je buï mnoûství vzduchu pøivádìného do místnosti v m3/h, nebo intenzita výmìny vzduchu v místnosti za hodinu, nebo dávka pøivádìného vzduchu pøipadající na jednu osobu. SBAHPAOP 1985, s. 394. GB WENTYLACJA

MECHANICZNA (artificial ventilation) Wymiana powietrza […] niezale¿na od jakichkolwiek wp³ywów atmosferycznych. Wymuszony przep³yw powietrza uzyskuje siê dziêki zastosowaniu jednego lub kilku wentylatorów. Wentylacja mechaniczna mo¿e mieæ wiele odmian zale¿nych od sposobu wymiany powietrza, kierunku ruchu powietrza w stosunku do wentylowanego pomieszczenia, ró¿nicy ciœnienia wewn¹trz i na zewn¹trz pomieszczenia. Rodzaje wentylacji mechanicznej: nawiewna, wywiewna, nawiewnowywiewna. Zaletami tego typu wentylacji s¹: uzyskanie potrzebnej iloœci powietrza, niezale¿noœæ od czynników atmosferycznych, mo¿liwoœæ kontroli i regulaWENTYLACJA

393

wentylacja naturalna

cji dop³ywaj¹cego powietrza, du¿a skutecznoœæ i mo¿liwoœæ odzysku ciep³a. Http 124. vìtrání nucené Mechanicky zajišÙovaný zpùsob výmìny vzduchu v uzavøených prostorech. Vìtrání nucené bez úpravy vzduchu se navrhuje pro prostory s potøebou vìtrání, ve kterých se nezdrûují trvale osoby a pro které nejsou pøedepsány parametry mikroklimatu a èistoty ovzduší. Vìtrání nucené s úpravou vzduchu filtrací, pøíp. ohøevem se navrhuje pro prostory vyûadující trvalou výmìnu vzduchu, aby v nich byly dodrûeny pøedepsané parametry tepelnì vlhkostního mikroklimatu a èistoty ovzduší. Podle tlaku vzduchu ve vìtraném prostoru a vzhledem k tlaku v sousedních prostorech se vìtrání nucené dìlí na pøetlakové, rovnotlaké, podtlakové. Pøetlakové se navrhuje v pøípadech, kdy je nutno zabránit vnikání škodlivin nebo pachù z okolí do vìtraných prostorù, napø. kabina jeøábu, operaèní sál. Podtlakové vìtrání se navrhuje v pøípadech, kdy je nutno zabránit unikání škodlivin z vìtraných místností do okolních prostorù, napø. lakovna, svaøovna, záchody. Jako podtlakové se navrhuje téû havarijní vìtrání, které zajišÙuje vìtrání prostorù, v nichû mùûe náhle vzniknout velké mnoûství jedovatých nebo výbušných látek. Rovnotlaké vìtrání se navrhuje pro prostory, ve kterých není poûadován pøetlak ani podtlak, a tam, kde je to stanoveno s ohledem na okolní místnosti. SBAHPAOP 1985, s. 395–396. GB (natural ventilation) syn. wentylacja grawitacyjna Wymiana powietrza w pomieszczeniu na zasadzie ruchu powietrza wywo³anego zjawiskami fizycznymi: ró¿nic¹ temperatur, wiatrem. Jej dzia³anie polega na wykorzystaniu ró¿nicy gêstoœci powietrza WENTYLACJA NATURALNA

wentylacja p³uc

na zewn¹trz i wewn¹trz budynku. Powietrze w naturalny sposób przedostaje siê przez nieszczelnoœci w budynku do jego wnêtrza, a po wymieszaniu z zanieczyszczeniami i ogrzaniu, wydostaje siê na zewn¹trz przez kana³y wentylacyjne. Wentylacjê naturaln¹ stosuje siê w pomieszczeniach, w których nie zachodzi wydzielanie szkodliwych gazów, py³ów (np. budownictwo mieszkaniowe, niewielkie zak³ady przemys³owe), a krotnoœæ wymiany powietrza jest stosunkowo niewielka. Zalet¹ wentylacji naturalnej jest niezale¿ne i ciche dzia³anie, niewymagaj¹ce Ÿród³a zasilania, wad¹: du¿e straty ciep³a w pomieszczeniach i brak regulacji. Http 213. vìtrání pøirozené Výmìna vzduchu, která není vyvolávána mechanickým zaøízením. Výmìna vzduchu je zpùsobena tlakovou diferencí vyvozenou rùznou mìrnou hmotností vzduchu, eventuálnì úèinkem vìtru na budovu a její zaøízení. Vìtrání pøirozené se navrhuje, pokud není nutný pøívod filtrovaného a ohøívaného vzduchu. Vìtrání pøirozené se pouûívá: a) pro místnosti bez zdrojù škodlivin a tepla, v nichû postaèuje jedno aû dvojnásobná výmìna vzduchu za hodinu; b) pro provozy a výrobní úseky, jejichû tepelné zisky od vnitøních nebo vnìjších zdrojù zaruèují po celý rok potøebnou výmìnu a potøebné provìtrání celého prostoru [...]. Vìtráním pøirozeným se rozumí téû výmìna vzduchu, k níû dochází i pøi uzavøených vìtracích otvorech pronikáním vzduchu netìsnostmi v obvodové konstrukci budovy, pøedevším spárami netìsnìných oken a dveøí (infiltrace). Pøi náporu vìtru je výmìna vzduchu pøi infiltraci velmi intenzívní a èasto mnohem vìtší, neû se poûaduje z hlediska hygieny. SBAHPAOP 1985, s. 396. GB

394

wezbranie

WENTYLACJA P£UC (pulmonary ventilation) Odruchowe usuwanie z p³uc powietrza przez wydech i nape³nianie przez wdech. MEM2 1982. plicní ventilace Proudìní vzduchu v plicích. Nádech je aktivní proces, pøi kterém se stahem bránice a pùsobením vnìjších meziûeberních svalù zvìtší objem hrudní dutiny a plíce se vlivem podtlaku v pohrudnièní dutinì roztáhnou a naplní vzduchem.Výdech je za normálních okolností pasivní dìj. Http 11. JK WENTYLATOR ODDYMIAJ¥CY (smoke extractor) syn. agregat oddymiaj¹cy Maszyna robocza wirnikowa wywo³uj¹ca ruch powietrza (przemieszczenie) lub gazu, dymu stosowana do celów wentylacyjnych lub do dostarczania powietrza do palenisk, agregatu piany lekkiej itp. MSP 1990, s. 256. kouøový ventilátor Pøenosné zaøízení, které mechanicky odstraòuje kouø z budovy nebo jiného prostoru zasaûeného poûárem. VSPO 3.11.18. GB WEZBRANIE (bankfull stage, swelling) WyraŸny wzrost stanów (a zatem i natê¿enia przep³ywu) wody w ciekach i jeziorach, spowodowany zwiêkszonym zasilaniem lub incydentalnym podpiêtrzeniem zwierciad³a wody, wywo³any szczególnymi zjawiskami naturalnymi. Http 59. záplava Vytvoøení souvislé vodní plochy, která po urèitou dobu stojí nebo proudí. Mùûe být zpùsobena i z jiných zdrojù neû vodních tokù, napø. dešÙovými sráûkami, táním snìhu, z vodovodních zaøízení a nádrûí apod. Http 300. JM-B

wêze³

(knot, hitch) syn. pêtla Sposób ³¹czenia, mocowania oraz skracania lin, sznurków czy innych podobnych materia³ów poprzez odpowiednie wi¹zanie lub przeplatanie. Wêz³y mog¹ s³u¿yæ do ³¹czenia ze sob¹ dwóch lub wiêcej lin, mocowania lin do innych przedmiotów czy do formowania pêtli. S¹ stosowane w wielu dziedzinach na przyk³ad: ¿eglarstwie, wspinaczce, makramie, turystyce i sztuce przetrwania. Http 235. uzel syn. smyèka 1. Prostorový útvar na jednom kusu nebo pevné spojení dvou èi více kusù podlouhlého materiálu (obvykle lan, provazù, nití), v takovém pøípadì se obvykle hovoøí o spojkách, pøípadnì spojení takového materiálu a pevného pøedmìtu, zde se hovoøí obvykle o smyèkách (napø. draèí smyèka). Pro spojení se vyuûívá pouze vhodného zpùsobu vzájemného propletení lan a jejich tøení. 2. Smyèka jakoûto útvar na lanì a jisticí prostøedek. Dìlá se pomocí uzlu. Smyèkou se zde chápe oko, uzavøený okruh. Smyèky jsou buï nestahovací (napø. draèí smyèka, vùdcovská smyèka, osmièková smyèka atd.), nebo stahovací (napø. lodní smyèka, polovièní lodní smyèka, prusík atd.). Smyèkou se obecnì v horolezectví nazývá krátké lano èi popruh spojený uzlem nebo švem do uzavøeného okruhu. Èasto se vyuûívá k vytvoøení jisticího bodu tak, ûe se ováûe okolo skalního hrotu, skrz hodiny apod. Také slouûí ke spojování, pøipojování rùzných objektù k sobì. Http 165. JK

WÊZE£

(klemheist knot) Jeden z wêz³ów stosowanych we wspinaczce. Wêze³ stosowany podobnie jak prusik, czyli m.in. do autoasekuracji podczas zjazdu na linie, czynnoœci ratowniczych oraz transportowych. SWMiT 2013. WÊZE£ FRANCUSKI

395

wêze³ podwójny zderzakowy

Machardùv prusík syn. uzel Machard, Klemheist prusík Prusíkovací uzel, je asymetrický, ale svou konstrukcí je pøijatelnì dobrý i pro zatíûení v druhém, neoptimálním smìru podél lana. Drûí perfektnì i na širokých dutých popruzích (25 mm) a tlustých kulatých smyèkách (9 mm). Takové smyèky mají velkou nosnost a jsou i odolné proti destrukci (napø. jsou-li zasaûeny padajícím kamenem). Uzel se pøi zatíûení hodnì utahuje. Http 165. JK WÊZE£ GARDA (Garda hitch, Alpine clutch) Wêze³ stosowany we wspinaczce m.in. do podchodzenia na linie. Wymaga u¿ycia dwóch p³askich karabinków. Http 235. uzel garda Náhrada za kladku s blokantem. Za jeden konec lana lze tahat (tzv. tahací lano), pøièemû pøi tahu za druhý konec lana (tzv. nosné lano) je lano sevøeno mezi karabinami a neposouvá se. Je tak moûno vytahovat spíše lehèí bøemena, napø. batoh, který váûí 20 aû 30 kg. Pøi vytahování je totiû nutno nosné lano pøitahovat jednou rukou, druhou rukou jen dobírat tahací lano. Http 165. JK

WÊZE£

PODWÓJNY

ZDERZAKOWY

(double fisherman’s knot) Wêze³ stosowany we wspinaczce m.in. do ³¹czenia lin o ró¿nej œrednicy. Dobrze ³¹czy liny o ró¿nej œrednicy nawet mokre lub zalodzone. Http 235. dvojitá rybáøská spojka slang. dvojitá autíèka Velmi dobré spojení pro lana nestejnì velkého prùmìru. Uzel není náchylný k samovolnému rozvázání, a tak se uplatòuje všude tam, kde jde o bezpeènost. Http 165. JK

wêze³ taœmowy równoleg³y

WÊZE£ TAŒMOWY RÓWNOLEG£Y (water knot) U¿ywany we wspinaczce do wi¹zania taœm, w szczególnoœci, do zawi¹zania odcinka taœmy w pêtlê. Os³abia wytrzyma³oœæ taœmy na rozerwanie o oko³o 40%. Poddawany cyklicznym zmianom obci¹¿enia mo¿e przemieszczaæ siê nieznacznie wzd³u¿ taœmy, w zwi¹zku z czym musi byæ wi¹zany z odpowiednio du¿ym zapasem wolnych koñców taœmy, a ponadto jego stan powinien byæ ka¿dorazowo sprawdzany przed wykorzystaniem zawi¹zanej taœmy. W zale¿noœci od materia³u, z którego wykonana jest taœma, mo¿e zarówno zaciskaæ siê mocno pod obci¹¿eniem, jak i nie zaciskaæ siê wcale. Ma zastosowanie w asekuracji w czasie zjazdu oraz podczas wykonywania czynnoœci transportowych i ratowniczych. SWMiT 2013, http 235. hadicový uzel Je moûno ho dìlat pouze na dutých popruzích. Jedná se o modifikaci UIAA uzlu. Oproti nìmu má však o 20 % vyšší nosnost, coû je zpùsobeno tím, ûe popruh je v této formì ohnut v oblouku o vìtším polomìru. Uzel je však díky tomu o nìco vetší svým objemem. Nesmírnou výhodou tohoto uzlu je, ûe nemá obnaûené konce. První konec je ukryt v tom druhém, a druhý vnìjší je fixován k tomu prvnímu, tudíû nevlaje volnì a není moûné jeho snadné posunování. Samovolné rozvázání je tak podstatnì ztíûeno. Na druhé stranì se však hadicový uzel pracnìji váûe. U nìkterých popruhù hrubšího povrchu je dobré být vybaven tenkou tyèkou, kterou pouûijeme jako štáradlo pro vpravení jednoho konce dutého popruhu do druhého. Http 165. JK WÊZE£ TATRZAÑSKI (bowline) syn. wêze³ ratowniczy Jeden z wêz³ów stosowanych we wspina-

396

wiatr

czce, ¿eglarstwie oraz ratownictwie. Szczególnie przydatny w sytuacjach, gdy wokó³ danego przedmiotu (w³asnego cia³a, drzewa, bloku skalnego lub punktów zaczepienia uprzê¿y wspinaczkowej) nale¿y zawi¹zaæ niezaciskaj¹c¹ siê pêtlê. Dawniej u¿ywany do przewi¹zywania siê lin¹ w pasie. Obecnie bywa u¿ywany do ³¹czenia liny z uprz꿹 (czêœciej jednak u¿ywa siê do tego celu podwójnej ósemki) oraz do oplatania pêtl¹ z liny du¿ych bloków skalnych lub drzew, wykorzystywanych jako element stanowiska. W obu przypadkach sam wêze³ nie stanowi wystarczaj¹cego zabezpieczenia konieczne jest wykonanie dodatkowego wêz³a zabezpieczaj¹cego wolny koniec liny. Jest ³atwy do rozwi¹zania. W odró¿nieniu od podwójnej ósemki nie zaciska siê nawet pod bardzo du¿ym obci¹¿eniem. Http 235. draèí smyèka Známý „navazovací” uzel. Pouûívá se k navázání na lano, lze ji pouûít i ke kotvení lana k jisticímu bodu. Vzhledem k tomu, ûe v obvodovém zatíûení mùûe povolit, pouûívá se dnes pouze jako uzel nouzový, jehoû výhody lezec ocení teprve v okamûiku, kdy se bude nucen navazovat na lano jednou rukou. Draèí smyèku lze uvázat velmi rychle, coû je však její jediná pøednost. HA 2010. JK (wind) Jest to poziomy lub prawie poziomy ruch powietrza wzglêdem powierzchni ziemi, wywo³any jest przez ró¿nicê ciœnieñ oraz ró¿nice w ukszta³towaniu powierzchni. Termin wiatr jest u¿ywany w meteorologii prawie wy³¹cznie na okreœlenie horyzontalnej sk³adowej wiatru. Istnieje jednak sk³adowa pionowa wiatru i wtedy jest tak nazywana. Wiatr jest jednym ze sk³adników pogody, w tym celu podaje WIATR

wiatr halny

siê prêdkoœæ wiatru (w m/s lub km/h) i kierunek, z którego wieje. Http 235. vítr Horizontální proudìní vzduchu v atmosféøe. Je vyvolaný rozdíly v tlaku vzduchu a rotací Zemì. Smìr vìtru se udává dle smìru, odkud vítr vane – buï pøesnìji pomocí azimutu (0 ° aû 360 °), nebo v meteorologii pomocí svìtových stran (zpravidla s pøesností na 22,5 °, tj. s rozlišením na S, SSV, SV, VSV a V smìr). Vítr je odpradávna nièícím ûivlem i pomocníkem èlovìka. Vichøice spolu s povodnìmi jsou nejvìtším zdrojem škod v podmínkách støední Evropy. […] Vítr je jedním z hlavních èinitelù pùsobících erozi a zvìtrávání hornin. Http 11. JK (foehn wind) Wiatr typu fenowego, wiej¹cy w po³udniowej Polsce, w Karpatach i Sudetach. Najgwa³towniejsze wiatry tego typu wiej¹ na Podhalu, gdzie opadaj¹ ze szczytów Tatr. Jest to ciep³y, suchy i porywisty wiatr, wiej¹cy ku dolinom. Niekiedy przynosi znaczne zniszczenia: zrywa dachy, niszczy lasy. Mo¿e mieæ wp³yw na samopoczucie (bezsennoœæ, bóle g³owy itp.). Http 235. halný vítr Vítr fénového typu vanoucí v jiûním Polsku, v Karpatech. Nejprudší vìtry tohoto typu vanou v jihovýchodní èásti Polska, regionu Podhale, kde vane z Tater, od horských štítù smìrem k údolím. Jde o teplý a nárazový vítr, nìkdy zpùsobuje znaèné škody – strhává støechy, nièí lesy. Mùûe mít vliv i na èlovìka (nespavost, bolesti hlavy atp.). Http 11. JK WIATR HALNY

(gale) Wiatr z prêdkoœci¹ powy¿ej 75 km/h. Mo¿e powodowaæ uszkodzenia budynków, ³amaæ i wyrywaæ drzewa. Http 258. WICHURA

397

wietrzenie ska³

vichøice ¦ivelní událost, kterou se zpravidla rozumí dynamické pùsobení hmoty vzduchu, která se pohybuje rychlostí 20,8 m/s (74,9 km/h) a více. Není-li tato rychlost v daném místì škody zjistitelná, je tøeba prokázat, ûe pohyb vzduchu zpùsobil v okolí místa škody na øádnì udrûovaných budovách nebo shodnì odolných jiných vìcech anebo ûe škoda mohla vzniknout pouze v dùsledku vichøice. Http 228. JM-B (weathering) Rozpad mechaniczny i rozk³ad chemiczny ska³ wskutek dzia³ania energii s³onecznej, powietrza, wody i organizmów. Zachodzi na powierzchni Ziemi i w jej powierzchniowej strefie zwanej stref¹ wietrzenia (g³êbokoœæ od kilku do kilkudziesiêciu metrów). Produktem wietrzenia s¹ miêdzy innymi zwietrzelina, rumowisko, glina zboczowa, arkoza. Wietrzenie mo¿na podzieliæ na: fizyczne (mechaniczne) – rozpad ska³y bez zmiany jej sk³adu chemicznego, zachodzi przy czêstych zmianach temperatury i wilgotnoœci (g³ównie w klimacie umiarkowanym), chemiczne – rozk³ad ska³y przy zmianie jej sk³adu chemicznego, niezbêdnym warunkiem do jego zaistnienia jest obecnoœæ wody, g³ównymi czynnikami wietrzenia chemicznego s¹: woda opadowa, dwutlenek wêgla, tlen oraz azot, biologiczne – to rozpad i rozk³ad ska³y pod wp³ywem dzia³ania organizmów ¿ywych (czêsto nie wyró¿nia siê wietrzenia biologicznego jako oddzielnego dzia³u, uznaje siê je jako wchodz¹ce w sk³ad wietrzenia fizycznego i chemicznego). Http 235. zvìtrávání hornin Oznaèení pro proces, pøi kterém dochází k pùsobení chemických, fyzikálních, èi biologických sil na obnaûené horniny. WIETRZENIE SKA£

wilgotnoϾ powietrza

398

Zvìtrávání mùûe v prùbìhu miliónù let vést k rozpadu hornin a následné erozi, která vede k celkovému pøetvoøení tváøe krajiny. Rychlost zvìtrávání závisí na sloûení horniny, na klimatických podmínkách atd. Zvìtrávání mùûeme rozdìlit podle pøevládajícího typu pùsobící síly na: fyzikální (mechanické), chemické, biologické. Http 11. JK (air humidity) Zawartoœæ pary wodnej w powietrzu. Maksymalna wilgotnoœæ, czyli maksymalna iloœæ pary wodnej w okreœlonej iloœci powietrza, silnie zale¿y od temperatury powietrza. Im wy¿sza temperatura powietrza, tym wiêcej pary wodnej mo¿e siê w nim znajdowaæ. Przekroczenie maksymalnej wilgotnoœci (np. w wyniku obni¿enia temperatury powietrza) powoduje skraplanie siê pary wodnej. Http 235. vlhkost vzduchu Vyjadøuje mnoûství vodní páry v ovzduší. Pro poèasí má velký význam: podmiòuje vznik oblakù a sráûek. Èím vyšší je teplota vzduchu, tím více vodní páry v nìm mùûe být, aniû by docházelo ke kondenzaci. Http 171. JK WILGOTNOŒÆ POWIETRZA

WINDA PO¯AROWA

(fire lift) syn. dŸwig

po¿arowy DŸwig osobowy dla ekip ratowniczych. Ma za zadanie przede wszystkim u³atwiæ lub umo¿liwiæ ratownikom dotarcie na okreœlon¹ kondygnacjê w budynku wysokim. Zgodnie z Rozporz¹dzeniem Ministra Infrastruktury z dnia 12.04.2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadaæ budynki i ich usytuowanie (§ 253–255), w budynkach wysokoœciowych i wysokich ZL I, ZL II, ZL III i ZL V, maj¹cych kondygnacjê u¿ytkow¹ na wysokoœci powy¿ej 25 m,

wios³o

przynajmniej jeden dŸwig w ka¿dej strefie po¿arowej powinien byæ przystosowany do potrzeb ekip ratowniczych. DŸwig ten powinien mieæ noœnoœæ con. 1000 kg i odpowiednie wymiary. Dojœcie do dŸwigu dla ekip ratowniczych powinno prowadziæ przez przedsionek przeciwpo¿arowy (spe³niaj¹cy oddzielne wymagania ppo¿.). Œciany i stropy szybu dŸwigu dla ekip ratowniczych powinny mieæ klasê odpornoœci ogniowej wymagan¹ jak dla stropów budynku, zgodnie z § 216. Drzwi do dŸwigu dla ekip ratowniczych powinny mieæ klasê odpornoœci ogniowej (E I) nie mniejsz¹ ni¿ po³owa wymaganej klasy odpornoœci ogniowej dla œcian i stropów szybu. Szyb dŸwigu dla ekip ratowniczych powinien byæ wyposa¿ony w urz¹dzenia zapobiegaj¹ce zadymieniu lub s³u¿¹ce do usuwania dymu. Http 186. poûární výtah V budovì ve zvlášÙ stavebnì chránìné šachtì nebo na fasádì budovy se strojním zaøízením, pohonem a ovládáním, které mùûe být pøepnuto pro výluèné pouûití poûární jednotky v pøípadì záchranných prací (ISO 8421-4). VSPO 5.2. GB (oar) Rêczny pêdnik ³odzi wykonany z drewna, tworzyw sztucznych, lekkich stopów metali lub kombinacji tych materia³ów. Http 235. veslo syn. pádlo 1. Nástroj pouûívaný k ruènímu pohonu a kormidlování lodí. Od pádla se liší tím, ûe se opírá døíkem o loï a pracuje tak na principu dvojzvratné páky. Http 11. 2. Pádlo je jednoduché sportovní náèiní, které pouûívá vodák. Jde o nástroj slouûící k ruènímu pohonu lodí (pádlování). Od vesla se liší tím, ûe není nijak pøipevnìno k lodi, ale je pouze drûeno v rukou. Vyrábí se z mnoha materiálù, døevo, plast WIOS£O

wios³owanie w przyklêku

399

a hliník, pøidávají se i materiály, jako kevlar a laminát. Èlovìk, který pohání loï pomocí pádla, pádluje zpravidla èelem po smìru jízdy, oproti tomu veslaø pohání loï vûdy pozpátku, tedy proti smìru jízdy, a veslo nikdy nedrûí ve své ruce. Zatímco veslaø pøi veslování vûdy sedí, pohon pádlem mùûe být provádìn jak v sedì, tak i v pokleku (vkleèe typicky pøi závodní kanoistice). Pádlo se pouûívá zejména v kanoistice, dále pøi pohonu draèích lodí, pohonu závodních pramic, pøi raftingu a obvykle i pro pohon malých nafukovacích èlunù a podobných malých plavidel. Http 11. ST (paddling in kneeling posture) Sposób wios³owania w ³odziach, w których wioœlarz nie siedzi w ³odzi, ale klêczy na jedno kolano, drugim siê podpiera. kleky Pomùcka v nìkterých typech lodí, kde se pádluje vkleèe (napø. Pálava, Orinoco). Jedná se o fixaèní popruhy, které po sepnutí (suchý zip) tvoøí pøed stehny kleèícího vodáka pøekáûku, takûe jej pøidrûují na jeho místì a zabraòují mu, aby se pøi jízdì divokými peøejemi nebo pøi skákání jezu nechtìnì pøemíšÙoval po palubì. Http 311. ST WIOS£OWANIE W PRZYKLÊKU

WODNY

ROZTWÓR

ŒRODKA

PIANO-

(foam solution) Piana gaœnicza wytwarzana z mieszaniny œrodka pianotwórczego i wody. Zawartoœæ œrodka pianotwórczego w roztworze wynosi zwykle od 3% do 6%. Najczêœciej w sk³ad œrodków pianotwórczych wchodz¹ mieszanki detergentów i innych zwi¹zków powierzchniowo czynnych. Czêsto stosowanymi detergentami s¹ sole – pochodne siarczanowe kwasów t³uszczoTWÓRCZEGO

wózek inwalidzki

wych, np. kwasu laurylowego. Stosowane s¹ te¿ sole politlenku etylenu oraz alkohole np. butanol, które poprzez obni¿enie napiêcia powierzchniowego u³atwiaj¹ szybkie wytwarzanie trwa³ej piany. Http 235. pìnotvorný roztok Homogenní smìs vody a pìnidla v patøièném pomìru pro vytvoøení pìny (viz ISO 8421-4). VSPO 3.8.6. GB (groundwater) Woda wystêpuj¹ca pod powierzchni¹ ziemi. Wody podziemne wystêpuj¹ w pêkniêciach utworów skalnych oraz w postaci wilgoci w glebie. ESDPL 2013, s. 31. podzemní voda Voda, která se nachází pod zemským povrchem, zejména v pórech mezi èásticemi pùdy a v místech, kde je narušena kontinuita hornin. [...] Krasová jezírka jsou jednou z forem podzemní vody. Výzkumem podzemní vody se zabývá hydrogeologie. Http. 11. GB WODY PODZIEMNE

(marine sack) Rodzaj torby nieprzemakalnej, w której ratownik mo¿e trzymaæ niezbêdny sprzêt, który nie mo¿e namokn¹æ. lodní pytel Vodìvzdorný vak èi batoh, ve kterém vodáci pøeváûí vìci, které by se nemìly namoèit (obleèení, spacák, potraviny, peníze). Na rozdíl od konve (barelu) je skladnìjší (èím míò vìcí v nìm je, tím menší prostor zabírá v lodi), ale pokud jsou v nìm tìûší vìci, neplave. Http 311. ST WOREK MARYNARSKI

WÓZEK INWALIDZKI (wheelchair) Pojazd ko³owy przeznaczony dla osób niepe³nosprawnych ruchowo. Zapewnia samodzielne lub wspomagane przemieszczanie siê oraz stabilizacjê cia³a. Http 235.

wpuœciæ na pok³ad

invalidní vozík Je urèen k dopravì sedících osob s postiûenými dolními konèetinami. Invalidní vozík mùûe být urèený k tlaèení jinou osobou, s moûností pohybu ruèní silou uûivatele, s vlastním pohonem (zpravidla elektrickým). Http 11. JK (let into deck) Umo¿liwiæ oczekuj¹cej osobie wejœcie na statek ratunkowy. vpustit na palubu Umoûnit vstup na vodotìsný pøedìl lodì. ST WPUŒCIÆ NA POK£AD

(climbing) Wielowyci¹gowa wspinaczka uprawiana w terenie górskim. D³ugie podejœcia i zejœcia, istnienie zagro¿eñ obiektywnych to cechy wyró¿niaj¹ce wspinaczkê. Do jej szczególnych przypadków nale¿y taternictwo i alpinizm. W taternictwie i alpinizmie rozró¿nia siê wspinaczkê klasyczn¹ (kiedy lin i haków u¿ywa siê jedynie do asekuracji i zjazdów) oraz wspinaczkê przy u¿yciu sztucznych u³atwieñ (zwan¹ te¿ wspinaczk¹ hakow¹ lub podci¹gow¹), przy której stosuje siê haki, liny, pêtle itd. Jako bezpoœredni¹ pomoc do wspinania. Rad-Par-Par 2004. horolezectví Druh sportu, zvláštní zálibu pro nìkoho, ale tøeba i ûivotní styl nebo poslání. Odvìtví horolezectví mají spoleèné snad jen podobné pohyby pøi postupu ve vertikálním terénu. Pro pohyb v horách se také pouûívá oznaèení alpinismus, skialpinismus (kombinace horolezectví a lyûování) a jiné. Http 170. JK WSPINACZKA

(aid climbing) syn. wspinaczka technik¹ sztucznych u³atwieñ ¿arg. hakówka Rodzaj wspinaczki, w którym jako stopnie czy chwyty wykorzystywane s¹ osaWSPINACZKA HAKOWA

400

wstrz¹œnienie mózgu

dzane przez wspinacza punkty asekuracyjne. W klasycznej technice hakowej, na osadzonym punkcie asekuracyjnym przejœciowo wiesza siê krótkie, kilkuszczebelkowe drabinki, zwane ³aweczkami. Podchodzi siê po nich jak najwy¿ej i osadza kolejny punkt asekuracyjny. Http 235. hákovaèka syn. technické lezení, lezení s umìlými prostøedky Lezení, kdy lezec k pøekonání gravitace vyuûívá pøítahù za jisticí body (vyuûívá je jako chyty a stupy). Nejèastìji se pouûívají malé závìsné ûebøíèky, které se zavìšují do postupových jištìní a do nichû se šlape. Http 165. JK (climbing wall, climbing tower) syn. wie¿a æwiczeñ Samodzielny obiekt budowlany lub stanowi¹cy integraln¹ czêœæ budynku stra¿nicy, przystosowany do prowadzenia æwiczeñ na wysokoœci i uprawiania sportu po¿arniczego. MSP1990, s. 259. cvièná vìû Vìû jako budova pøeváûnì uûívaná k výcviku hasièské jednotky a pro sušení hadic. VSPO 1.1.4. GB WSPINALNIA

(brain concussion, cerebral concussion) syn. wstrz¹s mózgu Jest czêstym bezpoœrednim nastêpstwem mechanicznego urazu czaszkowo-mózgowego, który powoduje uszkodzenie mikrostruktur komórek nerwowych. Cechuje siê natychmiastow¹ utrat¹ przytomnoœci, zwykle krótkotrwa³¹. MEM2 1982. otøes mozku syn. komoce mozku Náhlá porucha mozkových funkcí vyvolaná úrazem a provázená rùznì dlouhým bezvìdomím (od zlomkù sekundy po hodiny). VLS 2009. JK WSTRZ¥ŒNIENIE MÓZGU

wœcieklizna

WŒCIEKLIZNA (rabies, hydrophobia) syn. wodowstrêt Wirusowa choroba zakaŸna odzwierzêca. Rezerwuarem zarazka s¹ zwierzêta zamieszkuj¹ce ograniczony obszar (epizootia). Wœcieklizna przenosi siê na cz³owieka przez uk¹szenie lub zaka¿nie rany œlin¹ chorego zwierzêcia (psa, lisa, wilka, myszy, kota,zaj¹ca, borsuka, a nawet nietoperza). Okres wylêgania 1–6 miesiêcy, a nawet d³u¿ej. Objawy pocz¹tkowo miejscowe: przekrwienie i bolesnoœæ blizny po ukaszeniu. Nastêpnie do³¹czaj¹ siê: podwy¿szenie ciep³oty, bóle g³owy, niekiedy sztywnoœæ karku, wzmo¿enie napiêcia miêœni, skurcze miêœni oddechowych. Szczególnie wyra¿nie dotkniête s¹ miêœnie bior¹ce udzia³ w po³ykaniu. Œlinotok wystêpuje zawsze wraz z silnym pragnieniem, przy czym sam widok wody wywo³uje u chorego napad skurczów, co czyni ugaszenie pragnienia niemo¿liwym. Chory ginie wskutek pora¿enia oœrodkowego uk³adu nerwowego. MEM2 1982, Plantz-Wip 2010. vzteklina syn. rabies slang. bìsnìní, lyssa Virové nakaûlivé onemocnìní (rhabdoviry), které se vyskytuje u zvíøat (pes, liška, ale i další zvíøata). Slinami zvíøete se nakazí èlovìk (napø. pokousáním, ale i neopatrnou manipulací se zdechlinou). Virus se z místa vniknutí šíøí podél nervu do centrálního nervového systému. Inkubaèní doba kolísá od 10 dnù aû po nìkolik mìsícù. Onemocnìní se projevuje celkovou nevolností, horeèkou, bolestmi svalù, velkou pøecitlivìlostí, psychickými pøíznaky (podráûdìnost, pocity hrùzy), záchvaty køeèí (napø. polykacího svalstva nebo svalù hrtanu s dušením). Takové záchvaty jsou vyvolány pokusem o polykání, pozdìji i pohledem na vodu èi zvukem

401

wybuch

tekoucí vody (nìkdy se téû vzteklina nazývá hydrophobia – „strach z vody”). Rozvinuté onemocnìní konèí smrtí vìtšinou do nìkolika dnù v køeèovém záchvatu nebo pozdìji následkem tìûkých obrn. Jediná úèinná léèba je vèasné podání antiséra (antirabické sérum) a oèkování, které se provádí po zjištìní kontaktu s nemocným nebo neznámým zvíøetem. Je nutné se vyhýbat styku s podezøelými zvíøaty i jejich zdechlinami. Psi se povinnì oèkují. VLS 2009. JK (clove hitch) syn. ósemka pionierska Wêze³ stosowany we wspinaczce m.in. do przypiêcia siê wspinacza do stanowiska asekuracyjnego. Http 235. lodní smyèka slang. loïák Typ uzlu, známý uû od starovìku. Pouûívá se v horolezectví napø. pøi zøizování stanovištì ve stìnì, ale uplatnìní najde i v mnoha jiných oborech. Má tendenci k prokluzování, pokud je zatíûen jen jeden pramen lana nebo na kluzkých a tenkých lanech. Proto se èasto doplòuje pojistným uzlíkem. Velmi snadno se váûe i jednou rukou a relativnì snadno i rozvazuje. Http 11. JK WYBLINKA

(explosion) Gwa³towne wydzielenie du¿ych iloœci energii, któremu towarzyszy zwykle nag³y wzrost temperatury i ciœnienia oraz emisja promieniowania (np. b³yskawica, impuls œwietlny) i fal akustycznych (np. grom dŸwiêkowy, huk wystrza³u). Wybuchy s¹ spowodowane: przebiegiem szybkich egzotermicznych reakcji chemicznych (np. spalania), zw³aszcza reakcji ³añcuchowych rozga³êzionych, gwa³townymi zjawiskami fizycznymi (np. wybuchy kot³ów parowych i butli gazowych); spoœród wybuchów o mechanizmie fizyWYBUCH

wyci¹garka elektryczna

cznym s¹ wyodrêbniane – jako odrêbna grupa – wybuchy j¹drowe. Wybuchy chemiczne, np. eksplozje materia³ów wybuchowych, wi¹¿¹ siê z powstawaniem du¿ych iloœci gazowych produkcji reakcji (pierwotnych i wtórnych), a wskutek tego z wystêpowaniem wielu zjawisk fizycznych tj. wzrostem objêtoœci, temperatury i ciœnienia (m.in. wzrost objêtoœci gazów w gwa³townie rosn¹cej temperaturze, parowanie cieczy i sublimacja cia³ sta³ych w strefie wybuchu). Wybuch powoduje powstanie fali podwy¿szonego ciœnienia. W zale¿noœci od prêdkoœci rozchodzenia siê tej fali wyró¿nia siê m.in. deflagracjê (zwan¹ te¿ wybuchem w³aœciwym), detonacjê (fala podwy¿szonego ciœnienia nazywana fal¹ uderzeniow¹) lub eksplozjê. Http 235. GB výbuch Velmi rychlý vývin energie spjatý s náhlou zmìnou stavu látky, obvykle doprovázený tvorbou a šíøením specifického druhu vlnìní v prostøedí, rázovou a výbuchovou vlnou a rozrušením pøekáûky. U klasických výbušnin (plynù a kondenzovaných soustav) probíhá velmi rychlý chemický rozklad spojený s vývojem tepla a tvorbou pøehøátých stlaèených plynù, které vykonávají pøi expanzi práci a vytváøejí v okolním prostøedí rázové vlny. Tlaky dosahují hodnot øádovì 109 aû 1010 Pa a rychlosti pohybu hmoty v bezprostøední blízkosti výbuchu øádovì km/s. Jinou moûnou formou energie mùûe být energie tepelná a kinetická. Pøi výbuchu dochází k stlaèování a pohybu okolního prostøedí (vzduchu, vody, pùdy), které se šíøí do dalších vrstev jako rázová nebo výbuchová vlna. Pøi prùchodu této vlny urèitým místem prostøedí dochází ke skokovému zvyšování hustoty, teploty a tlaku a prostøedí se pohybuje ve smìru šíøení

402

wyczerpanie i dehydratacja

vlny. Se vzdáleností rychlost rázové vlny klesá a nakonec pøechází ve zvukovou vlnu. Pøi šíøení rázové vlny ve výbušninì nastává v pøíznivých pøípadech rychlý chemický rozklad, který probíhá rychlostí rázové vlny a udrûuje ji. Jde o tzv. detonaci: rázová vlna se oznaèuje jako detonaèní vlna. Výbuch je charakteristický svou mohutností, ta je urèována ne tak velkou zásobou energie, jako velmi krátkým trváním dìje. TNS 1986. GB WYCI¥GARKA

ELEKTRYCZNA

(SAMO-

(mechanical wind-up reel) Sprzêt mechaniczny, napêdzany silnikiem samochodu (st¹d ogromna potencjalna moc równa osi¹gom jednostki napêdowej samochodu), przy wykorzystaniu tzw. przystawki odbioru mocy montowanej do skrzyni biegów lub reduktora. S³u¿y do przesuwania lub podnoszenia ³adunku. Http 294. mechanický naviják Silou ovládaný naviják, pohánìný motorem nebo elektricky. VSPO 3.10.16. GB CHODOWA)

(hand-operated wind-up reel) syn. tirfor Wyci¹garka z rêcznym napêdem korbowym i bêbnem, na który nawijana jest lina przesuwaj¹ca lub podnosz¹ca ³adunek. ruèní naviják Ruènì ovládaný naviják nebo vrátek s moûností velmi jemného nastavení, pouûívaný pøi záchranných akcích, jako je uvolnìní volantu, sedadel nebo stabilizování vozidla. VSPO 3.10.15., VSPO 3.10.4. GB WYCI¥GARKA RÊCZNA

exhaustion and dehydration) Dehydratacja organizmu (spadek iloœci wody w organizmie) pogarsza zdolnoœæ do wysi³ku w dyscyplinach zarówno wytrzyma³oœciowych, jak i szybkoœciowych

WYCZERPANIE I DEHYDRATACJA (

wydajnoϾ pompy

i si³owych. Wyczerpanie jest to stan krañcowego zmêczenia. Czêsto ma charakter i fizyczny i psychiczny, a jego pod³o¿e mo¿e mieæ sferê fizyczn¹ albo psychiczn¹ lub te¿ obie naraz. Aby zapobiec wyczerpaniu i obni¿eniu zdolnoœci do wysi³ku nale¿y piæ regularnie w trakcie aktywnoœci fizycznej. Prawid³owe nawadniane w trakcie intensywnego wysi³ku oraz przy wysokich temperaturach otoczenia oddala zmêczenie i wp³ywa na wydolnoœæ psychofizyczn¹. Odpowiedni napój powinien w swoim sk³adzie posiadaæ minera³y, które s¹ tracone w trakcie pocenia oraz wêglowodany – Ÿród³o energii dla organizmu. Taki napój zapewni efektywniejsz¹ hydratacjê ni¿ zwyk³a woda, a dodatkowo dostarczy energii, wspomagaj¹c wysi³ek. Do objawów odwodnienia nale¿¹: silne pragnienie, suchoœæ skóry i b³on œluzowych, niewielka iloœæ wydalanego moczu (diureza), naprzemiennie wystêpuj¹ce pobudzenie i otêpienie, podwy¿szona temperatura cia³a, obni¿one ciœnienie krwi, kwasica, w niektórych wypadkach równie¿ delirium i œpi¹czka mog¹ca prowadziæ do œmierci w razie niepodjêcia ¿adnych dzia³añ. Do objawów wyczerpania nale¿¹ m.in.: zaburzona praca uk³adu pokarmowego, chroniczne zmêczenie, bóle g³owy, niechêæ do dzia³ania, apatia, depresja, problemy z pamiêci¹ i koncentracj¹, zaburzenia snu (ci¹g³a sennoœæ lub bezsennoœæ), zaburzenia uk³adu kr¹¿enia. Http 221. vyèerpání a dehydratace Stav vyèerpání organismu je zpùsoben nadmìrnou nebo stereotypní èinností èi ztíûenými podmínkami. Dehydratace je stav, kdy nastává nadmìrný úbytek tekutin, hlavnì mimobunìèných. Pøíznaky vyèerpání a dehydratace: zpoèátku ûízeò, ta však nemusí být patrná v pozdìjším

403

wydarzenie nadzwyczajne

stadiu, ztráta chuti k jídlu, letargie, netrpìlivost, závratì, emociální nestálost, nezøetelná mluva, selhávání logického myšlení. Obvykle nastává po delším období zvýšené námahy ve velkém vedru nebo naopak velkém chladu, vysoké nadmoøské výšce, popáleninách, pøi kterých vzrùstá difuze vody pokoûkou, nebo jako následek jiné nemoci (ztráty tekutin pøi zvracení, prùjmech, pocení pøi horeèce). Dehydratace je jiû sama o sobì stavem ohroûujícím ûivot. Protiopatøení: klid (postiûený má být uloûen v teple a stínu, má mu být uvolnìn odìv, aby nebránil krevnímu obìhu), pozvolné podávání tekutin (zpoèátku lépe vlaûných, které tìlo pøijme snáz), dodávání tekutin obohacených solí, dostateèná doba odpoèinku. HA 2010. JK WYDAJNOŒÆ POMPY (pump capacity, delivery of a pump) Parametr okreœlaj¹cy nominaln¹ wydajnoœæ pompy przy danym ciœnieniu w l/s, l/min, hl/min, m3/min, mierzon¹ przy wylocie pompy. Wydajnoœæ i ciœnienie s¹ œciœle zale¿ne od siebie. Wydajnoœæ pompy po¿arniczej zale¿y równie¿ od g³êbokoœci ssania. MSP 1990, s. 265. prùtok èerpadla Jmenovitý prùtok èerpadla pøi daném tlaku, mìøený v litrech za minutu na výstupu z èerpadla. VSPO 3.4.3. GB

(extraordinary event) syn. sytuacja wyj¹tkowa 1. Zdarzenia stanowi¹ce zagro¿enie dla porz¹dku lub bezpieczeñstwa osób zatrzymanych lub doprowadzonych, zak³ócaj¹ce normalny tok postêpowania. Zalewski 2013, s. 7. 2. Zespó³ okolicznoœci zewnêtrznych i wewnêtrznych, wp³ywaj¹cych na dany uk³ad w taki sposób, i¿ zaczynaj¹ siê i trwaj¹ WYDARZENIE NADZWYCZAJNE

wykroczenie

404

wymioty

w nim zmiany. Rezultatem tych zmian mo¿e byæ jakoœciowo nowy uk³ad lub nowa struktura i funkcja w uk³adzie istniej¹cym. Http 235. mimoøádná událost Událost nebo situace vzniklá v urèitém prostøedí v dùsledku ûivelní pohromy, havárie, nezákonnou èinností, ohroûením kritické infrastruktury, nákazami, ohroûením vnitøní bezpeènosti a ekonomiky, která je øešena obvyklým zpùsobem orgány a sloûkami bezpeènostního systému podle zvláštních právních pøedpisù. Pod tímto pojmem je v souèasných právních pøedpisech ÈR uvádìna øada pojmù, jako jsou napø. mimoøádná situace, nouzová situace, pohroma, katastrofa, havárie. TSPzOKØaPOS 2009. MB

atmosférické výboje Pøírodní elektrostatické výboje, napø. blesky. Vznikají v silném elektrickém poli nad bouøkovými oblaky. Http 8. JM-B

(offence) Czyn cz³owieka, spo³ecznie szkodliwy, o znamionach ustawowych, bezprawny, zawiniony, zabroniony przez ustawê obowi¹zuj¹c¹ w czasie jego pope³niania pod groŸb¹ kary aresztu, ograniczenia wolnoœci, grzywny do 5000 z³ lub nagany. Kraw-Kam-Korz 2000. pøestupek Zavinìné jednání, které porušuje nebo ohroûuje zájem spoleènosti a je za pøestupek výslovnì oznaèeno v zákonì, nejde-li o jiný správní delikt postiûitelný podle zvláštních právních pøedpisù anebo o trestný èin. Zákon è. 200/1990. JM-B

WYMIOTY

WYKROCZENIE

WY£ADOWANIA ATMOSFERYCZNE (atmospheric discharge) Wy³adowania elektryczne w atmosferze (elektrometeory), powstaj¹ce w chmurze, miêdzy chmurami oraz miêdzy chmur¹ a powierzchni¹ Ziemi. Do wy³adowañ atmosferycznych zalicza siê pioruny i b³yskawice, wystêpuj¹ce podczas burzy atmosferycznej, oraz ognie œw. Elma. Http 111.

WY£ADOWANIE

ELEKTROSTATYCZNE

(ESD Electrostatic Discharge) Nag³y i chwilowy przep³yw pr¹du elektrycznego przep³ywaj¹cego miêdzy dwoma obiektami o ró¿nych potencja³ach elektrycznych spowodowane przez bezpoœredni kontakt lub przez pole elektrostatyczne. Http 235. elektrostatický výboj Náhlý a krátkodobý elektrický proud mezi dvìma objekty s rùzným elektrickým potenciálem. Pøíkladem elektrostatického výboje v pøírodì je blesk. Http 11. JM-B (vomitory, anacatharic) syn. torsje Gwa³towne opró¿nienie ¿o³¹dka z zwartoœci przez prze³yk i usta. Do wymiotów dochodzi przede wszystkim w drodze odruchowej, w wyniku podra¿nienia „oœrodka wymiotnego” bodŸcami docieraj¹cymi drog¹ nerwow¹ ze œluzówki ¿o³¹dka lub jelita przy zadzia³aniu na ni¹ œrodków chemicznych, którymi mog¹ byæ trucizny, œrodki ¿r¹ce lub produkty alkalizuj¹ce kwaœn¹, w prawid³owych warunkach, zawartoœæ ¿o³¹dka. Poza tym wymioty powstaj¹ w przebiegu zatruæ, chorób toksycznych lub w ci¹¿y, wskutek zaburzeñ prawid³owego chemizmu krwi od¿ywiaj¹cej oœrodek. Wymioty zapowiadane s¹ zwykle przez poprzedzaj¹ce je md³oœci. MEM2 1982. vomitus syn. zvracení Reflexní vyprázdnìní ûaludeèního obsahu. Bývá vyvoláno poruchami pøímo v trávicím ústrojí, nadmìrným rozepìtím ûaludku, poûitím dráûdivých látek, infekcí apod. nebo vyprovokováno z mozku, even-

wypadek

tuálnì z oblasti vnitøního ucha, kde je sídlo rovnováhy (moøská nemoc a jiné kinetózy), tìhotenstvím, nìkterými otravami vèetnì alkoholu, selháním jater èi ledvin, mozkovými chorobami èi úrazy aj. Mùûe nebo nemusí být provázeno nevolností. Velké zvracení vede ke ztrátám tekutin, iontù a narušuje vnitøní prostøedí. Ztráta kyseliny chlorovodíkové ze ûaludku zpùsobuje metabolickou alkalózu. Delší vomitus zhoršuje pøíjem ûivin. VLS 2009. JK WYPADEKPO¯ (accident) 1. Nieszczêœliwe wydarzenie, które spowodowa³o straty materialne, w którym ucierpia³ ktoœ, zosta³ okaleczony lub poniós³ œmieræ, katastrofa. 2. To, co siê zdarzy³o, zasz³o, wydarzenie, zdarzenie, fakt itp. 3. Wypadek losowy. 4. Nag³e zdarzenie wywo³ane przyczyn¹ zewnêtrzn¹, które nast¹pi³o np. w zwi¹zku z prac¹. MSP 1990, s. 286. nehodaPO¯ Neplánovaná událost, která nemusí být spojena s úrazem nebo poškozením zaøízení, pøerušující však vykonávání èinnosti. Pøedchází jí vûdy nebezpeèné jednání nebo nebezpeèné podmínky nebo obojí souèasnì. Definice zdùrazòuje nutnost rozboru situace døíve, neû dojde ke škodám následkem kauzálních faktorù, které dosud nevyvolaly nehodu spojenou s úrazem nebo hmotnými škodami, avšak mají schopnost takové škody zpùsobit. SBAHPAOP 1985, s. 182. GB

(accident) Nag³e zdarzenie wywo³ane przyczyn¹ zewnêtrzn¹, które wyst¹pi³o podczas p³ywania, k¹pania lub uprawiania sportu lub rekreacji na obszarach wodnych, którego nastêpstwem mo¿e byæ naruszenie czynWYPADEKWOPR

405

wypadek j¹drowy

noœci narz¹du cia³a lub rozstrój zdrowia. Ustawa 2011/18.08. havárieWOPR syn. nehoda Mimoøádná událost pøi koupání nebo plavání, resp. èlovìkem zapøíèinìná nehoda èi katastrofa, jeû vedla ke znièení nebo poškození nìjakého stroje, dùleûitého pøístroje, budovy, lidského zdraví èi ûivota, k rozsáhlým ekologickým nebo hospodáøským škodám apod. Http 11. ST (road accident) Zdarzenie maj¹ce miejsce w ruchu l¹dowym, spowodowane poprzez nieumyœlne naruszenie zasad bezpieczeñstwa obowi¹zuj¹cych w tym ruchu, którego skutkiem jest œmieræ jednego z uczestników lub obra¿enia cia³a powoduj¹ce naruszenie czynnoœci narz¹du cia³a lub rozstrój zdrowia trwaj¹ce d³u¿ej ni¿ 7 dni. Http 117. dopravní nehoda 1. Událost v provozu na pozemních komunikacích, napø. havárie nebo sráûka, která se stala nebo byla zapoèata na pozemní komunikaci a pøi níû dojde k usmrcení nebo zranìní osoby nebo ke škodì na majetku v pøímé souvislosti s provozem vozidla v pohybu. Zákon è. 361/2000, § 47 odst. 1. 2. Kaûdá nehoda‚ na které se podílí prostøedek urèený nebo v souèasné dobì pouûívaný hlavnì k pøepravì osob nebo nákladù z jednoho místa na druhé. Http 308. JM-B WYPADEK DROGOWY

(radiation accident) Zdarzenie polegaj¹ce na emisji promieniowania jonizuj¹cego lub substancji promieniotwórczych do otoczenia, mog¹ce przejawiaæ niekorzystne oddzia³ywanie na ludzi i œrodowisko naturalne. Http 235. radiaèní havárie Radiaèní nehoda, jejíû následky vyûadují naléhavá opatøení na ochranu obyvatelWYPADEK J¥DROWY

wyposa¿enie apteczki

stva a ûivotního prostøedí. Zákon è. 18/ 1997, TSPzOKØaPOS 2009. MB WYPOSA¯ENIE APTECZKI GOPR (first aid kit contents) Minimum zalecane przez komisjê lekarsk¹ GOPR: a) w apteczce powinny znajdowaæ siê w razie potrzeby specjalne leki pierwszej pomocy za¿ywane przez osoby o przewlek³ym stanie chorobowym b) opaska elastyczna – 3 szt. c) chusta trójk¹tna – 1 szt. d) opaska muœlinowa – 3 szt. e) gaza wyja³owiona 0.5 x 0.5 m. – 1 szt. f) gaziki wyja³owione – 5 szt. g) woda utleniona – 1 buteleczka h) plaster z opatrunkiem – 5 szt. i) rêkawiczki gumowe – 1 para j) p³achta metalizowana RNC – 1 szt (termiczny koc ratunkowy) k) œrodek przeciwbólowy – 1 opakowanie (paracetamol), l) wêgiel (Carbo med.) – 1 op. Http 26. výbava lékárnièkyGOPR Souèasné doporuèení Lékaøské komise pro zdravotnické vybavení horolezce (v závorce je poèet kusù): a) zdravotnický materiál, b) aluminiová (ALU) fólie (1 kus), c) trojcípý šátek, d) zdravotnický šátek (1 kus), e) trojcípý šátek výrazné barvy z pevné látky (1), f) pruûné obinadlo šíøe 12 cm, délka 5 m (2 kusy), g) obvaz hotový èíslo 4 se dvìma polštáøky (2 kusy), h) cívka kvalitní náplasti 2,5 cm x 1 m (1 kus), i) resuscitaèní rouška, j) rukavice latexové chirurgické (1 pár), k) zavírací špendlík (2 kusy), l) silná sterilní jehla,

406

wysokogórski obrzêk mózgu

m) dezinfekèní prostøedek na rány, na dezinfekci kùûe, n) léky. HA 2010. JK (appendix) ¿arg. œlepa kiszka Cienkie uwypuklenie jelita œlepego u niektórych ssaków. U cz³owieka jest to narz¹d szcz¹tkowy. Ma postaæ œlepo zakoñczonej cewki o zmiennej d³ugoœci, najczêœciej 8–10 cm, rzadko przekraczaj¹cej 20 cm. AC 2005. appendix syn. èervovitý výbìûek slepého støeva slang. apenïour, slepák Rudimentální dlouhý tenký výbìûek s volným koncem, obvykle 8–10 cm dlouhý a asi 7 mm široký, který vychází ze slepého støeva. VLS 2009. JK WYROSTEK ROBACZKOWY

high-altitude cerebral edema) syn. HACE Rzadkie, ale czêsto œmiertelne powik³anie pobytu na du¿ej wysokoœci. Najczêœciej dotyczy osób niezaklimatyzowanych, zbyt szybko dostaj¹cych siê powy¿ej 3000 m n.p.m. Rzadko, ale zdarza siê równie¿ u alpinistów dobrze zaklimatyzowanych na ekstremalnych wysokoœciach 7000 m n.p.m. Charakteryzuje siê postêpuj¹cymi zaburzeniami neurologicznymi, bólem g³owy, zaburzeniami œwiadomoœci zwi¹zanymi z zaburzeniami równowagi i niezbornoœci¹ ruchów, spl¹taniem a¿ do utraty œwiadomoœci i œpi¹czki. Brak wystarczaj¹cej iloœci tlenu mo¿e spowodowaæ „spuchniêcie mózgu” i œciœniêcie jego struktur z powodu ma³ej elastycznoœci czaszki. Nieleczony wysokogórski obrzêk mózgu prowadzi do utraty przytomnoœci i œmierci, w ciê¿kich przypadkach nawet w ci¹gu godziny od pojawienia siê objawów. Dro¿d¿ 2011, http 204. vysokohorský otok mozku syn. VOM Nejzávaûnìjší forma akutní horské nemoci. Otok postupuje velmi rychle, mùûe WYSOKOGÓRSKI OBRZÊK MÓZGU (

wysokogórski obrzêk p³uc

vést k poškození mozku nebo skonèit smrtí jiû bìhem nìkolika hodin. Základním pøíznakem je porucha myšlení, ztráta koordinace, letargie, zmatenost èi výrazné zmìny chování. Nejspolehlivìjší metodou zjištìní onemocnìní je jednoduchý test, osoba by mìla být schopna chodit rovnì po nakreslené pøímce, bez vrávoravé chùze. Http 11. JK (high-altitude pulmonary edema) syn. HAPE Dok³adnie nie wiadomo, dlaczego u niektórych ludzi na wysokoœci pêcherzyki p³ucne wype³niaj¹ siê p³ynem. Prawdopodobn¹ przyczyn¹ wysokogórskiego obrzêku p³uc jest, wynikaj¹cy z niedotlenienia, nadmierny wzrost ciœnienia krwi w têtnicy p³ucnej oraz nierównomierny skurcz naczyñ p³ucnych. W naczyniach nieobkurczonych dochodzi do znacznego wzrostu ciœnienia i przesiêku niektórych elementów krwi poza naczynia. wysokogórski obrzêk p³uc zdarza siê zdecydowanie rzadziej ni¿ ostra choroba górska, czêœciej u osób, które rozpiera nadmiar energii i zamiast spokojnej aklimatyzacji preferuj¹ dobijanie w³asnego organizmu maksymalnym wysi³kiem bez odpoczynku, np. dŸwiganiem 30 kg na plecach podczas pierwszych dni na wysokoœci. Objawy to przede wszystkim k³opoty z oddychaniem, przyspieszony oddech, dusznoœæ podczas odpoczynku, kaszel wilgotny z odpluwaniem podbarwionej krwi¹ wydzieliny, uczucie bulgotania w p³ucach, sine usta, jêzyk i paznokcie, apatia, obawa o w³asne ¿ycie. Dro¿d¿ 2011. vysokohorský otok plic syn. VOP Váûná forma akutní horské nemoci, i kdyû tato onemocnìní spolu nemusí pøímo souviset. Je nutný rychlý sestup do niûší nadmoøské výšky, pøi zanedbání tohoto faktu hrozí postiûenému smrt. Po sestupu se orWYSOKOGÓRSKI OBRZÊK P£UC

407

wytwornica pianowa

ganismus vìtšinou sám zregeneruje do dvou dnù, po vymizení pøíznakù je moûné pokraèovat ve výstupu. Typické pøíznaky: extrémní únava, nemoûnost popadnout dech, modré èi šedé rty, pøípadnì nehty, chrèivé nebo bublavé dýchání, kašel, sevøení nebo tlak v prsou. Http 11. JK (rash) Zmiana na skórze, która wp³ywa na jej wygl¹d i teksturê. Wysypka mo¿e byæ zlokalizowana w jednym miejscu cia³a, lub dotkn¹æ ca³¹ powierzchniê skóry. Wysypki mog¹ spowodowaæ zmianê koloru skóry, swêdzenie, ocieplenie, wywo³aæ nierównoœci, suchoœæ, spêkanie, owrzodzenie, obrzêk i mog¹ byæ bolesne. Http 235. vyráûka Výsev koûních projevù (eflorescencí), jenû mùûe být pøíznakem koûních, infekèních nebo i jiných chorob. Vyráûka vzniká také èasto jako alergická reakce – buïto po poûití potraviny obsahující alergen, na nìjû je dotyèná osoba citlivá (potravinové alergie), nebo po poûití léku (léková alergie), nebo po kontaktu pokoûky s alergenem (zvíøecí srst, nìkteré rostliny apod.). Http 11. AW WYSYPKA

(foam generator) Sprzêt po¿arniczy, s³u¿¹cy do wytwarzania i podawania piany gaœniczej œredniej, oznaczony symbolem WP. Wszystkie wytwornice pianowe posiadaj¹ nasady 52 i 75. W zale¿noœci od natê¿enia przep³ywu roztworu wodnego œrodka pianotwórczego rozró¿nia siê wielkoœci wytwornic: 2 (o wydajnoœci 200 l/min) i 4 (o wydajnoœci 400 l/min). W zale¿noœci od znamionowej liczby spienienia wyró¿nia siê wytwornice: 75 i 150. Ich oznaczenie przyjmuje np. postaæ: WP 2-75, WP 2-150. MSP 1990, s. 269.

WYTWORNICA PIANOWA

wyznaczony obszar wodny

pìnotvorný generátor Technický prostøedek umístìný v hadicovém vedení, pøisávající vzduch do pìnotvorného roztoku. VSPO 3.8.9. GB (designated water area, bathing area) K¹pielisko, miejsce wykorzystywane do k¹pieli, p³ywalniê oraz inne obiekty dysponuj¹ce nieckami basenowymi o ³¹cznej powierzchni powy¿ej 100 m2 i g³êbokoœci ponad 0,4 m w najg³êbszym miejscu lub g³êbokoœci powy¿ej 1,2 m. Ustawa 2011/18.08. vyznaèená vodní oblast Oddìlené a oznaèené místo, které se pouûívá pro koupání a plavání, které je vìtší neû plavecký bazén a koupalištì. ST WYZNACZONY OBSZAR WODNY

(high-pressure area) syn. antycyklon W meteorologii jeden z uk³adów barycznych, obszar wysokiego ciœnienia atmosferycznego, w którym najwy¿sze panuje w centrum uk³adu a pr¹dy powietrza skierowane s¹ na zewn¹trz ku obszarom o ni¿szym ciœnieniu. Wirowy ruch mas powietrza w antycyklonie odbywa siê na pó³kuli pó³nocnej zgodnie z ruchami wskazówek zegara. W lecie pogoda wy¿owa charakteryzuje siê du¿¹ iloœci¹ s³oñca i czêsto bezchmurnym niebem. Temperatury wy¿u barycznego latem s¹ zazwyczaj doœæ wysokie. Pogoda podczas zimowego wy¿u mo¿e byæ dwojaka. W pierwszym przypadku wystêpuje du¿e zachmurzenie oraz mg³y (tzw. „zgni³y wy¿”). Mamy wówczas do czynienia z gromadzeniem siê pary wodnej oraz zanieczyszczeñ przy powierzchni ziemi, czêsto prowadzi to do powstania smogu. Pogoda w czasie wy¿u mo¿e te¿ byæ, podobnie jak latem, s³oneczna i bezchmurna, ale zarazem bardzo mroŸna. Podczas takiej pogody mo¿emy WY¯ BARYCZNY

408

wznoszenie

obserwowaæ grub¹ warstwê œniegu, szadŸ na drzewach i tym podobne elementy. Http 235. tlaková výše syn. anticyklóna V meteorologii oblast vyššího tlaku vzduchu v atmosféøe, charakterizovaná na synoptické mapì alespoò jednou uzavøenou izobarou. Tento „nahromadìný” vzduch svou vahou klesá dolù a dole se rozbíhá do všech stran. Vlivem Coriolisovy síly se na severní polokouli vzduch proudící z anticyklóny stáèí ve smìru hodinových ruèièek, na jiûní polokouli proti smìru hodinových ruèièek. Anticyklóna je základním tlakovým útvarem. Pro støedoevropské podnebí platí, ûe v letním období je v oblasti anticyklóny zpravidla minimální aû nulová oblaènost, ûádné sráûky a nanejvýš slabý vítr (toto bývá nìkdy charakterizováno termínem anticyklonální poèasí). Vysoký tlak však neznamená hezké poèasí vûdy – v zimním období mùûe být situace dvojí. Buï jasné a mrazivé poèasí beze sráûek, nebo inverzní oblaènost v niûších výškách, nìkdy doprovázená sráûkami. Na meteorologických mapách bývá anticyklóna oznaèována písmeny V. HA 2010, http 11. JK (floating) Oznacza pozycjê cia³a, w której z powodu si³y wyporu hydrostatycznego cia³o unosi siê w dowolnym po³o¿eniu na powierzchni. Po nabraniu powietrza korpus cia³a znajduje siê poni¿ej powierzchni wody w po³o¿eniu pionowym, a g³owa (usta i nos) jest nad powierzchni¹ wody. vznášeníWOPR Statická poloha tìla, pøi kterém tìlo setrvává díky hydrostatickému vztlaku v libovolné poloze u hladiny. Je umoûnìno fyzikálními a anatomickými vlastnostmi lidského tìla. Po hlubokém nádechu se tìlo v poloze na znaku nachází v šikmé WZNOSZENIE WOPR

wzywanie pomocy...

poloze vzhledem k hladinì, výjimeènì v poloze svislé. Hlava je v záklonu, jen èást oblièeje (ústa a nos) je nad hladinou. Http 339. ST WZYWANIE POMOCY – TELEFONY ALAR-

(emergency telephone numbers) Wzywanie pomocy w górach i na terenie akwenów wodnych odbywa siê tak¿e za pomoc¹ telefonów alarmowych GOPR, TOPR lub WOPR. S¹ to: 601 100 300 – Tatrzañskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe 985, 601 100 300 – Górskie Ochotnicze MOWE

409

wzywanie pomocy...

Pogotowie Ratunkowe 601 100 100 – Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. Mo¿na równie¿ dzwoniæ na miêdzynarodowy numer alarmowy 112. Http 6 duleûité telefonní linky v ÈR Duleûité telefonní linky v Èeské republice pro Vodní záchrannou sluûbu ÈR a Horskou záchrannou sluûbu jsou: 251 104 239 – Vodní záchranná sluûba ÈR, 18 300 – Horská záchranná sluûba. Lze také volat na jednotné evropské èíslo tísòového volání 112. HA 2010. JK

zaburzenia równowagi

410

zaburzenia postrzegania

Z (balance disturbances, vertigo) Niemo¿noœæ utrzymania pionowej postawy cia³a. Towarzysz¹ temu zawroty g³owy, nudnoœci, wymioty, zbledniêcie, pocenie siê, oczopl¹s. Przyczyn¹ mog¹ byæ choroby narz¹du równowagi, tzn. ucha wewnêtrznego i nerwu przedsionkowego oraz choroby oœrodkowego uk³adu nerwowego, np. zapalne, naczyniowe, zwyrodnieniowe, toksyczne. Szczególnym rodzajem zaburzenia równowagi jest choroba lokomocyjna. MEM2 1982. porucha rovnováhy slang. závratì, motání hlavy Neschopnost udrûovat polohu tìla a jeho èástí v prostoru. Projevuje se ve formì øady pøíznakù, mezi kterými dominuje pocit závrati nebo ztráty rovnováhy. Subjektivnì je vnímána jako pocity rotace, tahu do strany, houpání, propadání se, nejistoty, motání, pocitu opilosti apod. Protoûe rovnováûný systém je ve spojení i s jinými èástmi nervového systému èlovìka, mohou být poruchy rovnováhy líèeny jako obtíûe s vidìním, jako svalová slabost, porucha myšlení anebo i poruchy pamìti. JK ZABURZENIA RÓWNOWAGI

ZABURZENIA POSTRZEGANIA (perception disorders) Rodzaj zaburzeñ procesów poznawczych, powstaj¹cy w wyniku zaburzeñ przytomnoœci i œwiadomoœci. Najwa¿niejsze zaburzenia spostrzegania to iluzje (z³udzenia) i halucynacje (omamy). Iluzje polegaj¹ na zniekszta³caniu spostrzegania przedmiotów lub osób pod wp³ywem silnych emocji, z³ych warunków obserwacji itp. Omamy polegaj¹ na powstawaniu do-

znañ o charakterze spostrze¿eñ zmys³owych, które nie s¹ spowodowane jakimkolwiek przedmiotem istniej¹cym w polu percepcji cz³owieka. Omamy mo¿na wyzwoliæ przez podawanie œrodków halucynogennych b¹dŸ umieszczenie w specjalnych komorach ograniczaj¹cych do minimum dop³yw bodŸców zewnêtrznych. Mog¹ wystêpowaæ omamy wzrokowe, s³uchowe, dotykowe, wêchowe, smakowe, czucia wewnêtrzne (pochodz¹ce z receptorów rozmieszczonych wewn¹trz jam cia³a). MEM2 1982. poruchy vnímání K poruchám vnímání patøí pøedevším defekty zpùsobené organickými faktory, resp. odlišnostmi èidel, aÙ je to krátkozrakost, dalekozrakost, šeroslepost, nedoslýchavost atp. Vysoký výskyt výrazné selektivní percepce pod vlivem afektù, emocí nebo stáøí mùûe signalizovat percepèní obranu, stres nebo i váûnìjší poruchu znemoûòující objektivní vnímání a hodnocení reality. Mezi tzv. percepèní dysfunkce patøí tendence k zrcadlovému vidìní, niûší úroveò tvarové diferenciace, nedotváøení celosti tvaru z organizovanì strukturovaných èástí. Váûnou poruchou vnímání je daltonismus, coû je úplná nebo èásteèná barevná slepota. Místo barev vidí postiûený odstíny šedi. Nejváûnìjší poruchy vnímání jsou halucinace. Pøi nich objektivnì nepùsobí na èidla zvenèí urèitý podnìt, èlovìk však má pøesto nejen dojem, ale nevývratné pøesvìdèení, ûe jde o skuteèný vjem. Halucinace mohou být sluchové, napø. akoasmata (jednoduchové sluchové halucinace, jako je zvonìní, skøípání, praskání, hukot), zrakové (napø. zábleskù, barevných skvrn, jisker,

zachmurzenie

tj. fotomy), èichové (odorace èi olfakce), chuÙové (gustace), hmatové, taktilní, verbálnì motorické, intrapsychické, kombinované atp. Nemocní mají zvýšený pocit pravdivosti záûitku a nejsou schopni kritického ovìøení jeho pravosti. Halucinace se vyskytují také u intoxikací. Pseudohalucinace jsou zdánlivé vjemy vznikající bez vnìjšího podnìtu, kdy však èlovìk pøipouští omyl a je schopen kritické opravy. Pøi vnímání prostorových vlastností pøedmìtù mohou vznikat zrakové klamy (iluze). Jednotlivé závady a poruchy mohou být buï jen mírné a pøechodné (tj. dificility), nebo mùûe jít o støednì tìûké nebo i tìûké poruchy. Http 86. JK ZACHMURZENIE (cloud cover, claudiness, cloudage, cloud amount) To stopieñ pokrycia nieba przez chmury. Do jego okreœlania stosuje siê skalê od 0 do 8 (8 oznacza pe³ne zachmurzenia, 0 – brak). Przy podawaniu stopnia zachmurzenia podajê siê tak¿e rodzaj i gatunek chmur. Http 235. oblaènost Míra, jeû udává stupeò pokrytí oblohy oblaky. Oblaènost je významným meteorologickým a klimatologickým prvkem. V synoptické meteorologii se pouûívá osmin – 0/8 aû 8/8 pokrytí oblohy oblaky. Http 171, http 11. JK

(carbon monoxide poisoning) Zatrucie tlenkiem wêgla. Dochodzi do niedotlenienia tkanek, co w wielu przypadkach prowadzi do œmierci. Ju¿ wdychanie powietrza ze stê¿eniem 0,16% objêtoœciowego CO, powoduje po dwóch godzinach zgon. O ile przy wiêkszych stê¿eniach (powy¿ej 0,32%) pierwszymi objawami zatrucia jest silny ból g³owy i wymioty, to mniejsze stê¿enia powoduj¹ przy

ZACZADZENIE

411

zagro¿enie po¿arowe

wzglêdnie krótkim wdychaniu jedynie s³aby ból g³owy i zapadanie w œpi¹czkê, jednak i te stê¿enia powoduj¹ po d³u¿szym kontakcie œmieræ. MEM2 1982. intoxikace oxidem uhelnatým syn. CO slang. otrava CO Organismus pøi otravì CO trpí výrazným nedostatkem kyslíku. V prùbìhu otravy se objevují bolesti hlavy, závratì, nevolnost a zvracení, pozdìji jsou v popøedí poruchy vìdomí aû kóma. Typické je tøešòovì èervené zbarvení kùûe a sliznic. V léèbì je nutné co nejrychleji zabezpeèit pøívod kyslíku do organismu (vynesení postiûeného na èerstvý vzduch, podávání kyslíku, v tìûkých pøípadech pøetlakem). Tìûší otrava mùûe i po vyléèení zanechávat nìkteré trvalé následky na èinnosti mozku. VLS 2009. JK (fire hazard) syn. niebezpieczeñstwo po¿arowe Zespó³ czynników okreœlonych stosownymi parametrami, maj¹cych wp³yw na mo¿liwoœæ powstania i rozprzestrzeniania siê po¿arów. Zagro¿enie po¿arowe wystêpuje wszêdzie tam, gdzie: a) jest du¿e nagromadzenie materia³ów ³atwopalnych, b) stosowany jest ogieñ otwarty lub wysoka temperatura do celów technologicznych, c) stosowane s¹ materia³y ³atwopalne do celów technologicznych, d) wystêpuje proces samonagrzewana siê materia³ów, e) u¿ywane s¹ narzêdzia iskrz¹ce, f) istniej¹ mo¿liwoœci wy³adowania elekrycznoœci statycznej, g) wydziela siê energia cieplna w wyniku tarcia elementów maszyn i urz¹dzeñ, h) nie zachowane s¹ odleg³oœci materia³ów i wyposa¿enia od elementów oœwietlenia (¿arówek) i ogrzewania (piece, grzejniki), ZAGRO¯ENIE PO¯AROWE

zak³adowa jednostka ratowniczo-gaœnicza

i) wystêpuj¹ reakcje egzotermiczne, j) nieprawid³owo s¹ eksploatowane urz¹dzenia elektryczne i instalacje, k) pozostawione s¹ bez nadzoru odpady ³atwopalne, l) w innych przypadkach braku w³aœciwej ostro¿noœci w postêpowaniu z ogniem. Http 198. poûární nebezpeèí 1. Pravdìpodobnost vzniku poûáru nebo výbuchu s následným poûárem. VMV è. 246/2001. 2. Posouzení poûárního nebezpeèí obsahuje: a) zjištìní a zhodnocení rozhodujících vlivù z hlediska moûnosti vzniku a šíøení po ûáru, vyjádøení a posouzení rizik ohroûení osob, zvíøat a majetku, zhodnocení moûností provedení záchranných prací a úèinné likvidace poûáru vèetnì popisu jeho moûných následkù, b) stanovení systému øízení poûární ochrany se zamìøením na sníûení pravdìpodobnosti vzniku poûáru, jeho šíøení a ohroûení osob, zvíøat a majetku, c) návrhy na opatøení vèetnì stanovení lhùt k jejich plnìní. Zákon è. 133/1985. GB ZAK£ADOWA

JEDNOSTKA

RATOWNI-

(on-site fire brigade) syn. zak³adowa stra¿ po¿arna Najczêœciej zawodowa, umundurowana i wyposa¿ona w specjalistyczny sprzêt formacja przeznaczona do walki z po¿arami, klêskami ¿ywio³owymi i innymi miejscowymi zagro¿eniami na terenie wyznaczonych zak³adów pracy. Http 235. poûární jednotka podniku Jednotka hasièského záchranného sboru podniku, která je sloûena ze zamìstnancù právnické osoby nebo podnikající fyzické osoby, kteøí vykonávají èinnost v této jednotce jako své zamìstnání (dále jen zamìstnanec podniku). Zákon è. 133/1985 Sb., èást 4., § 65, bod 1. GB CZO-GAŒNICZA

412

zakrzepowo-zarostowe zapalenie naczyñ

ZAKRZEPICA (thrombosis) syn. choroba zakrzepowa Zwiêkszona sk³onnoœæ do powstawania zakrzepów w obrêbie uk³adu naczyniowego wskutek wzrostu krzepliwoœci krwi, zmian anatomicznych w œródb³onku naczyñ i zaburzeñ przep³ywu krwi. Do czynników predysponuj¹cych nale¿¹: mia¿d¿yca, cukrzyca, nadciœnienie têtnicze, stany pooperacyjne, okres ci¹¿y i po³ogu, choroby nowotworowe. MEM2 1982. trombóza Sráûení krve v cévách zaûiva (vznik trombu). V tepnách má za následek ischemii dané oblasti, v ûilách zhoršuje odtok krve (venostáza) a mùûe být zdrojem embolu. K jejímu vzniku pøispívá poškození cévní stìny (zánìtem, aterosklerózou), hyperkoagulaèní stav (napø. pøi poruše nìkterých antikoagulaèních faktorù, zejména APC rezistenci nebo uvolnìním koagulaèních faktorù z tkánì pøi jejím poranìní) a sníûená rychlost prùtoku (napø. u leûících nemocných). K tìmto mechanismùm pøispívá i zvýšená viskozita krve (u polycytemie, dehydratace aj.). Vyšší riziko trombózy v hlubokých ûilách dolních konèetin mají i lidé s varixy èi kuøáci. Pøíkladem trombózy v tepnách je trombóza koronární tepny, vznikající na stìnì jiû poškozené aterosklerózou a zpùsobující akutní infarkt myokardu. Závaûnou trombózou ûil je trombóza hlubokých ûil dolních konèetin spojená s jejich zánìtem (flebotrombóza). K profylaxi trombózy se pouûívá antiagregaèní, resp. antikoagulaèní léèba, v léèbì se uplatòuje navíc napø. fibrinolýza. VLS 2009. JK

ZAKRZEPOWO-ZAROSTOWE ZAPALENIE

(thromboangiitis obliterans, Bürger’s disease) syn. choroba Bürgera Organiczna choroba o nieznanej etiologii, obejmuj¹ca z zasady œrednie i drobne

NACZYÑ

zamach1

têtnice i ¿y³y koñczyn, najczêœciej dolnych, rzadziej narz¹dów. Zmiany chorobowe maj¹ charakter odcinkowy i polegaj¹ na zapaleniu wszystkich warstw têtnic i ¿y³. Postêp zmian chorobowych prowadzi do ca³kowitej i zwykle trwa³ej niedro¿noœci, z powstaniem kr¹¿enia obocznego. Choroba wystêpuje u m³odych mê¿czyzn (25–40 lat), czêœciej u na³ogowych palaczy tytoniu. W pocz¹tkowym okresie choroby wystêpuj¹: zmêczenie koñczyny w czasie wysi³ku, chromanie przestankowe, nadmierna wra¿liwoœæ na ch³ód i oziêbienie, zaburzenia czucia i zaniki miêœniowe. Gdy chora koñczyna zwisa, przybiera zabarwienie sine lub czerwone, a umieszczona powy¿ej poziomu serca – staje siê woskowo blada. W miarê postêpu choroby znika tetno w têtnicach, zjawiaj¹ siê owrzodzenia i inne zmiany troficzne prowadz¹ce do zgorzeli palców r¹k lub stóp. Choroba przebiega z okresami nawrotów i remisji, przy czym zmiany postêpuj¹ coraz bardziej ku górze, tak ¿e konieczne mo¿e byæ amputowanie koñczyny na coraz wy¿szym poziomie. MEM2 1982. Buergerova nemoc syn. TAO Chronické zánìtlivé onemocnìní malých a støedních tepen a ûil vedoucí k nedokrvení orgánù. Postihuje èasto drobné tepny dolních konèetin, vzácnì mohou být zasaûeny i nìkteré vnitøní orgány. Nemoc postihuje pøeváûnì mladší muûe-kuøáky. Etiopatogeneze není zcela vyjasnìna, pøedpokládá se alergická reakce na nikotin pøi vrozené predispozici (souvislost s nìkterými geny HLA a tzv. MICA geny), eventuálnì role mechanismù imunitních èi reakce na infekci. Jejímu vzniku mohou pøedcházet opakované povrchové zánìty ûil (migrující tromboflebitidy) a Raynaudùv fenomén. Klinicky bý-

413

zamach2

vají klaudikace v oblasti lýtka èi nohy, pozdìji trofické defekty. V tìûkých pøípadech vede aû ke gangrénì s nutností amputace konèetiny, eventuálnì i k poškození dalších orgánù (mozek, srdce, ledviny). Histologicky mohou být patrny granulomatózní struktury, a to i v ûilách pøi migrující flebitidì. Laboratorní vyšetøení nevykazuje obvykle výrazné odchylky. Angiograficky je patrné segmentární zúûení tepen a vývrtkovitý tvar kolaterál. Prùbìh nemoci je v nárazech, je ovlivnìn pøerušením kouøení. Podává se prostaglandin E1, vazodilatancia, antiagregancia, eventuálnì antiflogistika vèetnì kortikoidù a imunosupresiva, nejnovìji se zkouší terapeutická angiogeneze (napø. VEGF). Naprosto nezbytné je pøestat kouøit. VLS 2009. JK ZAMACH 1 (attempt) Ka¿dy czyn godz¹cy w jakiekolwiek dobro chronione prawem. Kraw-Kam-Korz 2000. útok Aktivní operace zamìøená proti nìkomu jinému. Ten, kdo ji provádí, je útoèník. Pojem je prvoøadì vojenský, respektive váleènický, nicménì pouûívá se v osobních èi mezinárodních vztazích. Http 11. JM-B ZAMACH 2 (attempt) Dzia³anie polityczno-przestêpcze d¹¿¹ce do osi¹gniêcia pewnego celu politycznego w sposób nielegalny, np. obalenie aktualej w³adzy, wyeliminowanie osoby (zwykle osobistoœci zajmuj¹cej wa¿ne stanowisko pañstwowe lub w innych organach politycznych, np. instytucji miêdzynarodowej) b¹dŸ grupy ludzi przy u¿yciu si³y militarnej. Jeden z g³ównych sposobów walki stosowany przez organizacje terrorystyczne. Http 235.

zamach bombowy

atentát Útok na ûivot významné osoby provedený z politických dùvodù. Èasto bývá pouûíván anarchistickými, teroristickými èi jinými extremistickými skupinami. Http 11. AW (bomb attack) Zamach zorganizowany w celu zabicia jakiejœ wa¿nej osobistoœci, ale najczêœciej jest skierowany przeciwko celom masowym, nios¹c ze sob¹ wiele przypadkowych ofiar. Zamachy bombowe stosowane s¹ po to, aby wywo³aæ psychozê i poczucie zagro¿enia wœród spo³eczeñstwa, przez co w³adze czêsto zmuszone s¹ do pójœcia na kompromis i podjêcia negocjacji z terrorystami. Http 321. bombový útok Typ teroristického útoku s vyuûitím bomb. Http 242. JM-B ZAMACH BOMBOWY

PRZECIWPANICZNE (anti-panic lock) syn. okucia przeciwpaniczne Specjalne urz¹dzenia instalowane na drzwiach ewakuacyjnych, umo¿liwiaj¹ce ³atwe i pewne otwarcie drzwi od wewn¹trz pomieszczenia, zgodnie z kierunkiem ewakuacji ludzi na korytarzach lub klatkach schodowych bez wzglêdu na blokady i zamki, uniemo¿liwiaj¹ce otwarcie tych drzwi od zewn¹trz. RMSW 1992. panikové dveøní uzávìry Uzávìry, které se uûívají pro uzamèení dveøí v únikových cestách. Jsou urèeny k zajištìní bezpeèného a rychlého odchodu z veøejných budov, kulturních zaøízeních, obchodù apod. v pøípadì vzniku nouzové situace, napø. poûárù, kdy unikající osoby nemají døívìjší znalosti s uûitým zaøízením. Jedná se o umoûnìní otevøení dveøí ve vzniklých situacích tlakem ruky nebo tìla podél vnitøní strany dveøí

ZAMKNIÊCIA

414

zapalenie miêœnia sercowego

na panikový uzávìr bez nutnosti pouûití klíèe nebo jiného pøedmìtu. Http 268. GB (environmental pollution) Emisja, która jest szkodliwa dla zdrowia ludzi lub stanu œrodowiska, powoduje szkodê w dobrach materialnych, pogarsza walory estetyczne œrodowiska lub koliduje z innymi, uzasadnionymi sposobami korzystania ze œrodowiska. Ustawa 2001/27.04. zneèišÙování ûivotního prostøedí Vnášení takových fyzikálních, chemických nebo biologických èinitelù do ûivotního prostøedí v dùsledku lidské èinnosti, které jsou svou podstatou nebo mnoûstvím cizorodé pro dané prostøedí. Zákon è. 17/1992, TSPzOKRaPOS 2009. JM-B

ZANIECZYSZCZENIE ŒRODOWISKA

ZAPADNIÊCIE SIÊ JÊZYKA (falling back of the tongue) Wpadniêcie jêzyka do tylnej œciany gard³a, co powoduje zablokowanie dróg oddechowych. zapadnutí jazyka Minimální posun koøene jazyka smìrem k zadní stìnì hltanu. Pøi pohledu do úst není zøetelné, jestli jazyk je, nebo není zapadlý. Http 296. ST

(myocarditis, inflammatory cardiomyopathy) Proces zapalny tocz¹cy siê w warstwie miêœniowej serca. Najczêstszymi przyczynami zapalenia s¹ infekcje wirusowe lub bakteryjne, w wyniku których mo¿e pojawiæ siê ból w klatce piersiowej, szybkie narastanie objawów niewydolnoœci serca lub nag³a œmieræ sercowa. Czynniki, które mog¹ staæ siê przyczyn¹ zapalenie miêœnia sercowego s¹ liczne i obejmuj¹: infekcje, reakcje immunologiczne, czynniki toksyczne i fizyczne. Objawy zwi¹zane z zapaleniem miêœnia sercoweZAPALENIE MIʌNIA SERCOWEGO

zapalenie opon...

go s¹ zró¿nicowane i zale¿¹ od aktualnego stanu zapalnego miêœnia sercowego lub cech jego niewydolnoœci, które pojawiaj¹ siê wtórnie do zapalenia. Objawy zapalenia miêœnia sercowego to: ból w klatce piersiowej (czêsto opisywany jako k³uj¹cy); zastoinowa niewydolnoœæ serca prowadz¹ca do obrzêków, dusznoœci i przekrwienia w¹troby; uczucie ko³atania serca spowodowane zaburzeniami rytmu serca; nag³a œmieræ; gor¹czka (szczególnie, gdy proces zakaŸny jest aktywny, np. w gor¹czce reumatycznej). Zapalenie miêœnia sercowego spowodowane chorobami wirusowymi daje ogólne objawy zwi¹zane z infekcj¹ wirusow¹, takie jak gor¹czka, biegunka, ból stawów i os³abienie. Zapalenie miêœnia sercowego jest czêsto zwi¹zane z zapaleniem osierdzia, dlatego wielu pacjentów wykazuje objawy sugeruj¹ce jednoczesne wystêpowanie zapalenia miêœnia sercowego i zapalenia osierdzia. G³ównym póŸnym powik³aniem zapalenia miêœnia sercowego jest postêpuj¹ca niewydolnoœæ serca. Http 235. myokarditida Zánìt srdeèního svalu (myokardu). Etiologicky se uplatòují viry (zejména enteroviry – Coxsackie, ECHO), bakterie, mykoplasata, paraziti apod.; myokarditida mùûe vzniknout v rámci revmatické horeèky. Myokarditida èasto vzniká jako komplikace celkové, mnohdy virové infekce, a to bìhem infekce i po ní. Poškození myokardu je vyvoláno nejèastìji imunitními mechanismy nebo toxickým pùsobením. Klinické pøíznaky jsou rùznì výrazné, nìkdy spíše nenápadné a diagnóza myokarditidy mùûe být opomenuta. Kromì celkových pøíznakù mohou být nejrùznìjší poruchy srdeèního rytmu, netypická bolest na hrudi, v tìûších pøípa-

415

zapalenie opon...

dech pøíznaky srdeèního selhání. K diagnóze lze pouûít EKG (arytmie, nespecifické zmìny èi zmìny simulující ischemii), echokardiografii (dilatace, posouzení kontraktility), katetrizaci s moûností biopsie, laboratorní vyšetøení (nespecifické projevy zánìtlivého postiûení), vyšetøení k stanovení etiologie (mikrobiologie, sérologie). V léèbì je dùleûitý naprostý a relativnì dlouhodobý klid na lùûku s pozdìjší rehabilitací. Léèba je èásteènì symptomatická (léèba arytmií, eventuálnì selhání), protizánìtlivá (zejména nesteroidní antiflogistika v pozdìjší fázi, v tìûkých pøípadech prednison èi imunosupresiva), podle moûností pak kauzální (protivirová). Neléèené myokarditidy mohou vést k dilataèní kardiomyopatii. VLS 2009. JK ZAPALENIE

OPON

MÓZGOWO-RDZE-

(meningitis) Proces chorobowy wywo³any przez bakterie, wirusy, grzyby, jady bakteryjne i czasem równie¿ przez czynniki niebakteryjne, jak produkty rozpadu tkanki nerwowej, wylana krew, cia³a obce przedostaj¹ce siê do przestrzeni p³ynowych mózgu i rdzenia, toksyczne leki. Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych cechuje siê, niezale¿nie od czynnika etiologicznego, jednakowym, zasadniczym zespo³em objawów klinicznych, na który sk³adaj¹ siê ogólne objawy zaka¿enia lub zatrucia (wysoka gor¹czka) oraz objawy neurologiczne w postaci: zespo³u podra¿nienia opon (szczególnie charakterystyczny objaw sztywnoœci karku), zespo³u wzmo¿onego ciœnienia wewn¹trzczaszkowego (bóle g³owy, nudnoœci, wymioty), ogólnych objawów mózgowych (zaburzenia œwiadomoœci, do œpi¹czki w³¹cznie) i objawów wskazuj¹cych na szczególne nasilenie sprawy w pewnych okolicach mózgowia (objawy ogniskowe). Mog¹ wyst¹piæ NIOWYCH

zapalenie otrzewnej

drgawki. Zapalenie ropne wywo³ane jest przez drobnoustroje ropotwórcze, g³ównie przez dwoinkê zapalenia opon (zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych nagminne), dwoinkê zapalenia p³uc, paciorkowce, pa³eczkê Pfeiffera (zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych grypowe), rzadziej gronkowca lub dwoinkê rze¿¹czki. Przebieg choroby jest zwykle ostry, z gwa³townie wystêpuj¹cymi objawami. MEM2 1982. meningitida syn. zánìt, zápal mozkových blan Bývá vyvolána bakteriemi, napø. meningokoky, pneumokoky, Haemophilus influenzae, Mycobacterium tuberculosis, Borrelia burgdorferi pøi Lymeské borrelióze, viry, napø. jako souèást klíšÙového zánìtu mozku, a vzácnìji i jinými mikroorganismy, napø. naeglerióza, kryptokokóza. Nìkteré, zejména mykotické meningitidy, jsou èastìjší u osob s oslabenou imunitou, napø. u AIDS. Bakteriální, eventuálnì mykotická meningitida mají hnisavý charakter. Hnisavá meningitida mùûe vzniknout i šíøením infekce z jiných oblastí tìla, napø. pøi mastoiditidì, tzv. otogenní meningitida. Nìkteré formy jsou pøenosné i mezi lidmi navzájem. Meningitida se projevuje horeèkou, bolestmi hlavy, svìtloplachostí, tuhnutím svalù, zejména šíje aj. Soubor tìchto pøíznakù se oznaèuje jako meningeální syndrom, resp. meningeální dráûdìní. Kombinace se zánìtem mozku se nazývá meningoencefalitida. Tìûší prùbìh mùûe zpùsobit bezvìdomí, selhání jiných orgánù nebo poškození CNS s trvalými následky (napø. hluchota, hydrocefalus). Souèástí vyšetøení je lumbální punkce s vyšetøením mozkomíšního moku, v nìmû bývá patologický nález: zmnoûení bílých krvinek, bílkovin, zmìny v koncentracích glukosy, eventuálnì nález vyvolávajícího agens. Léèba

416

zapalenie otrzewnej

se øídí pøíèinou a pøíznaky, u bakteriálních zánìtù jsou nutné velké dávky antibiotik. V nìkterých pøípadech je moûné oèkování. VLS 2009. JK (peritonitis) GroŸne powik³anie ostrych chorób zapalnych i urazów jamy brzusznej, zw³aszcza przebiegaj¹cych z przedziurawieniem narz¹du i wylaniem siê jego zawartoœci do jamy otrzewnej. Wobec tego niezmiernie wa¿ne jest wczesne rozpoznanie „ostrego brzucha”, czyli choroby gro¿¹cej przebiciem narz¹du lub stanu, kiedy takie przedziurawienie ju¿ nastapi³o. Zapalenie otrzewnej jest to proces chorobowy przebiegaj¹cy w jamie otrzewnej wywo³any najczêœciej infekcj¹ bakteryjn¹ (w wyniku perforacji przewodu pokarmowego i rozsiewu flory bakteryjnej) aczkolwiek czasami do powstania zapalenia otrzewnej mog¹ przyczyniæ siê czynniki chemiczne (np. krew, ¿ó³æ, mocz, sok ¿o³¹dkowy i trzustkowy). Bywa powik³aniem pooperacyjnym przy resekcji wyrostka robaczkowego, leczeniu interwencyjnym wrzodów ¿o³¹dka lub dwunastnicy itp. MEM2 1982. zánìt pobøišnice Závaûné zánìtlivé onemocnìní, druh náhlé pøíhody bøišní. Èasto vzniká jako komplikace a následek jiného zánìtu v dutinì bøišní. Etiologicky se uplatòují bakterie nebo zánìt pobøišnice mùûe mít pùvod chemicko-toxický. Projevuje se trvalou bolestí bøicha, zhoršující se pohybem a zakašláním, prknovitým staûením bøišních svalù, zástavou støevní èinnosti. Vlivem velké plochy a resorpèní schopnosti nabývá zánìt pobøišnice rychle charakteru celkového onemocnìní s rozvojem sepse. Vzniká celkovì tìûký stav s horeèkou aû šokem. Tyto pøíznaky jsou nápadné zejména u difuzního zánìtu pobøišnice, pøi ZAPALENIE OTRZEWNEJ

zapobieganie

nìmû je postiûena celá pobøišnice. Dále mùûe mít charakter akutní èi chronický, napø. tuberkulózní zánìt pobøišnice. Podle charakteru zánìtu a výpotku se zánìt pobøišnice oznaèuje napø. jako serózní, purulentní, hemoragický, sterkorální, urinózní. VLS 2009. JK ZAPOBIEGANIE (preventive work, prevention, preventive action) Procedury i dzia³ania zarz¹dzania kryzysowego odnosz¹ce siê do dzia³añ, które eliminuj¹ lub redukuj¹ prawdopodobieñstwo wyst¹pienia katastrofy lub ograniczenia jej skutków. PwSK 2006. preventivní práce Èinnosti a opatøení materiálního, plánovacího, organizaèního a vzdìlávacího charakteru, které mají za úèel pøedejít moûnosti vzniku mimoøádné události, sníûit pravdìpodobnost jejího vzniku nebo sníûit škodlivé pùsobení mimoøádné události po jejím pøípadném vzniku. TSPzOKRaPOS 2009. JM-B PRZECIWOLEJOWA (floating barrage) Elastyczna lub sztywna przegroda p³ywaj¹ca, która oddziela obszar wody zaolejonej (zabrudzonej) od wody czystej. Zaporê mo¿na stosowaæ w dzia³aniach profilaktycznych, jak równie¿ podczas akcji maj¹cej na celu ograniczenie rozprzestrzeniania siê i usuniêcie rozlewu olejowego. Http 107. norná stìna Stìna s rychlou sorpcí olejù a tukù a ropných látek uniklých na vodní hladinu. Tato plovoucí zábrana slouûí pro omezení šíøení zneèišÙující látky na vodní hladinì nebo pro její ohranièení. VSPO 3.3.4. GB ZAPORA

(crisis management) 1. Dzia³alnoœæ organów administracji pu-

ZARZ¥DZANIE KRYZYSOWE

417

zarz¹dzanie kryzysowe

blicznej bêd¹ca elementem kierowania bezpieczeñstwem narodowym, która polega na zapobieganiu sytuacjom kryzysowym, przygotowaniu do przejmowania nad nimi kontroli w drodze zaplanowanych dzia³añ, reagowaniu w przypadku wyst¹pienia sytuacji kryzysowych oraz na odtwarzaniu infrastruktury lub przywróceniu jej pierwotnego charakteru. Ustawa 2007/26.04., art. 2. 2. Szczególne przedsiêwziêcie organizacyjne obejmuj¹ce: kierowanie, administrowanie i sprawowanie zarz¹du spo³eczeñstwem lub jego czêœci¹ w sytuacji kryzysowej. Wystêpuje podczas klêsk ¿ywio³owych, katastrof przemys³owych i technicznych (w czasie pokoju) lub podczas zagro¿enia wojennego i wojny. Podejmowane i stosowane jest w przypadku wy¿ej wymienionych zagro¿eñ. W dotychczasowej praktyce wyodrêbnione s¹ na wszystkich poziomach zarz¹dzania kryzysowego – nastêpuj¹ce fazy: zapobieganie – zwi¹zane z dzia³aniami eliminuj¹cymi, redukuj¹cymi lub ograniczaj¹cymi skutki ewentualnych zagro¿eñ; przygotowanie – zwi¹zane z wczeœniejszym planowaniem przedsiêwziêæ w przypadku zaistnienia zagro¿enia lub katastrofy oraz powiêkszanie zasobów si³ i œrodków do prowadzenia akcji ratunkowej; reagowanie – którego celem jest niesienie bezpoœrednio pomocy poszkodowanym oraz ograniczanie strat i zniszczeñ; odbudowa – jako rodzaj przedsiêwziêæ materialnych i moralnych zmierzaj¹cych do przywrócenia (co najmniej) stanu poprzedniego. Kunikowski 2002. krizové øízení Souhrn øídicích èinností vìcnì pøíslušných orgánù zamìøených na analýzu a vyhodnocení bezpeènostních rizik, plánování, organizování, realizaci a kontrolu èinností provádìných v souvislosti s pøí-

zasoby

pravou na krizové situace a øešením krizové situace. Na krizové øízení je moûno pohlíûet z hlediska uûšího nebo širšího významu tohoto pojmu. V širším významu se realizují opatøení v oblasti obnovy a prevence, v uûším významu se realizují opatøení v oblasti pøípravy (zejména krizové plánování), øešení krizové situace a likvidaèních prácí. Zákon è. 240/2000, cz. 1, r. 1, § 2, pkt a, TSPzO KØaPOS 2009. MB ZASOBY (reserves, resources) S¹ to ludzie zdolni do pracy, narzêdzia pracy, infrastruktura, finanse i œrodki materialne oraz bazy danych i systemy informacyjne. Nowak 2005. zásoby Suroviny, materiál rozpracovaný do rùzného stupnì (nedokonèená výroba) nebo hotové výrobky uloûené na skladì, které jsou v podniku pouûívány k výrobním úèelùm, ale dosud ve své finální, poûadované podobì nebyly pøedány odbìrateli nebo spotøebovány ve výrobním procesu. Vanìèek 2008. JM-B

(injection) syn. iniekcja Wprowadzenie roztworu (najczêœciej leku) do tkanki za pomoc¹ strzykawki z ig³¹. Zastrzyki dzieli siê na: podskórne, œródskórne, domiêœniowe i do¿ylne. Zastrzyki podskórne wykonuje siê w ramiê, brzuch, udo oraz okolicê ³opatki. Maksymalnie mo¿na podaæ 2 ml roztworu. Ig³ê wprowadza siê pod k¹tem 45–90° we wczeœniej utworzony wzgórek skórny. Zastrzyki œródskórne wykonuje siê w wewnêtrzn¹ czêœæ przedramienia po stronie kciuka. Podaje siê od 0,05 ml do maksymalnie 0,1 ml roztworu. Ig³ê wprowadza siê pod k¹tem 5–10°. Zastrzyki domiêœniowe wykonuje siê w du¿e miêœnie, dobrze ukrwione, s³abo unerwione, najczê-

ZASTRZYK

418

zasysacz œrodka pianotwórczego

œciej s¹ to: miêsieñ poœladkowy œredni, miêsieñ czworog³owy uda, miêsieñ trójg³owy ramienia. Nie nale¿y przekraczaæ jednorazowo dawki 8 ml. Zastrzyki do¿ylne wykonuje siê w wiêksze ¿y³y, najczêœciej w okolicach zgiêcia ³okciowego, nadgarstka, grzbietowej czêœci d³oni, czasami nak³uwa siê ¿y³y na grzbietowej czêœci stopy. Nie ma maksymalnej iloœci roztworu, jak¹ mo¿emy podaæ w iniekcji do¿ylnej. Http 235. injekce Zpùsob aplikace léèiva v objemu øádovì do 30 ml najednou v krátkém èasovém intervalu. Injekèní pøípravky jsou sterilní tekuté pøípravky urèené k parenterálnímu podání injekèní jehlou na støíkaèce nebo jiným vhodným zpùsobem (napø. oèkovací pistolí), nebo sterilní tuhé látky nebo výlisky (tablety), z nichû se injekèní roztok pøipraví pøidáním pøedepsané tekutiny v èas potøeby, rozøedìním. Http 11. JK (in-line foam concentrate inducer, foam inductor) Sprzêt po¿arniczy pianowy, s³u¿¹cy do zassania i odpowiedniego dozowania œrodka pianotwórczego oraz mieszania go z przep³ywaj¹c¹ przez zasysacz wod¹. MSP 1990, s. 277. nástavec na pìnu Speciální proudnice na konci tlakové hadice, ve které se do pìnotvorného roztoku pøisává vzduch pro vytvoøení pìny. VSPO 3.8.4. GB ZASYSACZ LINIOWY

ZASYSACZ ŒRODKA PIANOTWÓRCZEGO

(foam inductor, foam proportioner) syn. dozownik œrodka pianotwórczego Sprzêt po¿arniczy pianowy, s³u¿¹cy do zassania œrodka pianotwórczego i przygotowania odpowiedniego roztworu œrodka pianotwórczego do wytworzenia trzech rodzajów piany mechanicznej oraz

zator

piany z wody lekkiej. Zasysacz jest pomp¹ strumieniow¹. Rozró¿nia siê zasysacze stanowi¹ce osprzêt moto- i autopomp, agregatów piany lekkiej, generatorów piany lekkiej, sta³ych urz¹dzeñ gaœniczych pianowych oraz oddzielny sprzêt jako zasysacz œrodka pianotwórczego: Z-200, Z-600 oraz Z-2, Z-4 i Z-8. Liter¹ „Z” okreœla siê zasysacz, liczb¹ 200 i 600 zaœ przep³yw wody w l/min, a cyfra okreœla przep³yw wody w hl/min. MSP 1990, s. 278. pìnový odsávaè Do vody se v patøièném pomìru pøimíchá pìnidlo, èímû vzniká tzv. pìnotvorný roztok. Ten se pak ve speciálních pìnových proudnicích mìní na pìnu. Bývají buï pøenosné, nebo pøímo zabudované v automobilových støíkaèkách, pracují na stejném principu. Voda k hašení, která je tlaèena èerpadlem do hadicového vedení, proudí pøes ejektorový pøimìšovaè, který si samoèinnì pøisává pìnidlo z vnìjší nádrûe. Https 11. GB (embolism, embolia) syn. embolia Zaczopowanie naczynia przez p³yn¹ce wraz z pr¹dem krwi nienormalne dla niej sk³adniki, jak: a) cz¹stki skrzepliny (np. w chorobie zakrzepowej), b) kuleczki t³uszczu – po urazach narz¹dów bogatych w tkankê t³uszczow¹, c) pêcherzyki powietrza, które przeniknê³y do krwiobiegu przy urazie du¿ego naczynia, d) bakterie (np. przy uszkodzeniu œciany naczynia przez ropny proces zapalny). Zaczopowanie têtnicy, zw³aszcza koñcowej, prowadzi do zaburzeñ czynnoœci narz¹du lub tkanki, nastêpnie do martwicy od¿ywianego przez ni¹ obszaru (zawa³). W narz¹dach ¿ycia (mózg, serce) mo¿e to spowodowaæ natychmiastowy zgon. Zator bakteryjny mo¿e powodowaæ powstawanie

ZATOR

419

zatrzymanie kr¹¿enia

ropni. MEM2 1982. embolie syn. vmetení Zaklínìní vmetku (embolu) v krevních cévách s jejich následným ucpáním, které vede k náhlému nedokrvení, ischemii pøíslušné oblasti (mozku, dolní konèetiny aj.). Embolie plic – vmetení embolu do plicního øeèištì – je nejèastìjší embolizace, která je obávanou komplikací hlubokých ûilních zánìtù (flebotrombózy) dolních konèetin, zejména po operaci èi porodu. V tìûkých pøípadech dochází k rychlému úmrtí, v ménì tìûkých se objevuje dušnost, bolest na hrudi, zrychluje se srdeèní èinnost atd. Opakované pøíhody i drobné vedou k plicní hypertenzi a tìûkému poškození pravé komory srdce. Vzduchová (plynová) embolie – blokáda kapilár bublinkami plynu vzduchu. Mùûe vzniknout v dùsledku „nasátí” vzduchu do ûil, napø. pøi operaci na krku èi hlavì, pøi chybì pøi pøetlakové transfuzi nebo v rámci kesonové (dekompresní) nemoci. VLS 2009. JK ZATRUCIE (intoxication) syn. intoksykacja Zaburzenie czynnoœci organizmu lub uszkodzenie tkanek albo narz¹dów wskutek dzia³ania trucizn. MEM2 1982. otrava syn. intoxikace K otravì mùûe dojít poûitím jedu, jeho vdechováním, popøípadì i nitroûilním podáním èi rozsáhlým vstøebáním kùûí. VLS 2009. JK

(circulatory arrest) Mo¿e byæ spowodowane zatrzymaniem serca, migotaniem komór oraz zbyt s³abymi skurczami komór. Mo¿e doprowadziæ do nag³ej œmierci z powodu niedotlenienia tkanek i komórek ustroju oraz zatrzymania w nich czynnoœci metaboliZATRZYMANIE KR¥¯ENIA

zatrzymanie osoby

cznych. Pierwszym narz¹dem, w którym szybko (3–4 min.) zachodz¹ nieodwracalne zmiany wskutek niedotlenienia, jest mózg. Zatrzymanie kr¹¿enia mo¿e wyst¹piæ w czasie zabiegów operacyjnych, pora¿enia pr¹dem elektrycznym, uduszenia, utoniêcia, zatruæ oraz w chorobach serca, zw³aszcza przebiegaj¹cych z zaburzeniami rytmu. Ratowanie (tzw. o¿ywianie serca, resuscytacja) polega na równoczesnym wykonywaniu masa¿u serca i sztucznego oddychania. MEM2 1982. zástava syn. srdeèní zástava Zástava èinnosti srdce jakoûto pumpy. Vede k pøerušení krevního obìhu (srdeèní výdej klesá k nule) s následnou tìûkou hypoxií ve všech orgánech tìla. Nejcitlivìjším orgánem je mozek, který je jiû po pìti minutách znaènì poškozen. Pøíèinou zástavy je asystolie (naprosté vymizení elektrické i mechanické èinnosti srdce, které vùbec netepe a na EKG se objevuje rovná èára) nebo fibrilace komor (chaotické míhání komor, které je zcela neúèinné z hlediska vypuzování krve do obìhu). K obìma stavùm vedou tìûká srdeèní onemocnìní, akutní infarkt myokardu, rozsáhlý šok aj. Jde o akutní stav s náhlým vznikem bezvìdomí, vymizením pulsu, zástavou dechu a smrtí, která nastává, není-li ihned zahájena pøimìøená léèba, tj. resuscitace. Správnì vedená kardiopulmonální resuscitace (a to v první fázi i laiky) však mùûe nemocného v øadì pøípadù zachránit. VLS 2009. JK (detention) ¿arg. zawiniêcie Pozbawienia wolnoœci osobistej obywatela. Kraw-Kam-Korz 2000. zadrûení Jeden z prostøedkù k zajištìní osoby pro úèely trestního øízení. Http 11. JM-B

ZATRZYMANIE OSOBY

420

zbieracz

(infarct) syn. atak serca Rodzaj martwicy spowodowanej skrajnym ograniczeniem (przep³ywu) krwi przez obszar tkankowy danego narz¹du. MEM2 1982. infarkt syn. záhaÙ Místní odumøení tkánì zpùsobené uzavøením pøíslušné zásobovací tepny. VLS 2009. JK ZAWA£

ZAWRACANIE WOPR (turning back, turning round) Rozpoczêcie p³ywania statkiem, kajakiem, ³odzi¹ w kierunku przeciwnym do dotychczasowego. zabratWOPR Obyèejný zábìr pádlem do normálního smìru plavby. Http 311. ST ZAWROTY G£OWY (vertigo, dizziness) Objaw chorobowy polegaj¹cy na zaburzeniach równowagi z upoœledzeniem orientacji przestrzennej i czêsto podmiotowym wra¿eniem wirowania otaczaj¹cych przedmiotów. Wyró¿nia siê zawroty g³owy pochodzenia obwodowego (b³êdnikowego) i oœrodkowego (mózgowego). MEM2 1982. závraÙ syn. vertigo Nepøíjemný pocit otáèení se okolí nebo vlastního tìla a nerovnováhy. Mùûe mít charakter toèivý, nìkdy se projevuje jako houpání èi tah do strany. K nejèastìjším pøíèinám patøí postiûení vnitøního ucha, krèní páteøe nebo mozkových cév, zejména pøi ateroskleróze. Je-li iritace periferního vestibulárního aparátu, bývá rovnìû nystagmus. Kromì eventuální léèby základního onemocnìní je terapie symptomatická. VLS 2009. JK ZBIERACZ

(collector, collecting, bree-

ching) Sprzêt po¿arniczy stosowany do zbierania wody z dwóch po¿arniczych wê¿y

zbiornik naturalny wodny

t³ocznych W75 w jeden w¹¿ t³oczny 110, w celu zwiêkszenia parametrów hydraulicznych. Zbieracz bez zaworu klapowego s³u¿y do rozdzielania linii wê¿owej W110 na dwie linie wê¿owe W75. W tym wypadku spe³nia funkcjê rozdzielacza. MSP 1990, s. 280. sbìraè Hadicový rozdìlovaè nebo sbìraè opatøený ventilem pro smìrování toku do nebo z jednoho nebo obou výtokù. VSPO 3.7.2. GB (water basin, water reservoir) Zbiornik wody powierzchniowej i podziemnej, który mo¿e byæ wyposa¿ony w urz¹dzenia umo¿liwiaj¹ce pobieranie wody lub pozwalaj¹cy na zorganizowanie doraŸnych punktów czerpania wody sprzêtem stra¿y po¿arnej; wyró¿nia siê zbiorniki wodne naturalne i sztuczne. MSP 1990, s. 280. pøírodní vodní zdroj Vodní zdroj s velkou zásobou vody, která je k dispozici pro hasební úèely. VSPO 4.6. GB

ZBIORNIK NATURALNY WODNY

ZBIORNIK PRZECIWPO¯AROWY (fire-fighting water tank, fire fighting water reservoir) syn. rezerwuar Zbiornik wody profilaktycznie zgromadzonej do gaszenia po¿aru, dowolnego kszta³tu i konstrukcji, maj¹cy okreœlon¹ pojemnoœæ oraz punkt(y) czerpania wody sprzêtem stra¿y po¿arnej. W zale¿noœci od sposobu zasilania zbiorniki przeciwpo¿arowe dziel¹ siê na: zasilane z sieci wodoci¹gowej, zasilane wod¹ opadow¹ lub z nadwy¿ek technologicznych, zasilane wod¹ powierzchniow¹ z naturalnych cieków wodnych lub zasilane wod¹ gruntow¹ bezpoœrednio b¹dŸ za pomoc¹ studzien. W zale¿noœci od g³êbokoœci posa-

421

zespó³ Dresslera

dowienia zbiorniki przeciwpo¿arowe dziel¹ siê na zbiorniki przeciwpo¿arowe kryte, zbiorniki pó³podziemne zakryte i zbiorniki przeciwpo¿arowe otwarte. MSP 1990, s. 280–281. stálá vodní nádrû (poûární) Vodní zdroj s velkou zásobou vody, nezávislý na vodovodu, který je k dispozici pro hasební úèely. VSPO 4.7. GB BOERHAAVE’A (Boerhaave’s syndrome) Pêkniêcie prze³yku w wyniku nasilonych wymiotów. Plantz-Wip 2010. Boerhaaveùv syndrom Velmi vzácnì se vyskytující ruptura jícnu pøi silném zvracením. VLS 2009. JK

ZESPÓ£

BROWNA-SÉQUARDA (BrownSequard syndrome) Po³owiczne poprzeczne uszkodzenie rdzenia, powstaje zazwyczaj w wyniku penetruj¹cego uszkodzenia lub z³amania masy bocznej krêgu. W jego nastêpstwie dochodzi do pora¿enia oraz utraty czucia proprioceptywnego i dr¿enia po stronie uszkodzenia oraz do utraty czucia bólu i temperatury po stronie przeciwnej. Plantz-Wip 2010. Brown-Sequardùv syndrom Soubor pøíznakù, které se vyvinou po hemisekci míchy, protìtí její levé nebo pravé poloviny èi pøi útlaku její poloviny. Pacient trpí stejnostrannou poruchou hybnosti a vibraèního a diskriminaèního èití a poruchou citlivosti pro bolest, teplo a chlad na stranì opaèné. VLS 2009. JK

ZESPÓ£

ZESPÓ£ DRESSLERA (Dressler’s syndrome) Odleg³e powik³anie zawa³u serca, które rozwija siê w czasie od 1 tygodnia do kilku miesiêcy od ostrej fazy zawa³u. Zespó³ Dresslera wystêpuje rzadziej i mo¿e byæ wynikiem reakcji autoimmunolo-

zespó³ Wallenberga

gicznej, która pojawia siê, gdy w nastêpstwie zawa³u serca zostan¹ wytworzone przeciwcia³a przeciwko komórkom miêœnia serca. Plantz-Wip 2010. Dresslerùv syndrom Syndrom charakterizovaný zánìtlivým postiûením osrdeèníku, pohrudnice, popø. i plic a ramena. Mùûe vzniknout nìkolik týdnù po infarktu myokardu èi srdeèní operaci. Projevuje se horeèkami, bolestmi na hrudi, dušností. VLS 2009. JK WALLENBERGA (Walleberg syndrome, lateral medullary syndreome) syn. zespó³ boczny opuszki Dotyczy obszaru unaczynienia krêgowo-podstawnego i wi¹¿e siê z uszkodzeniem pnia mózgu i mó¿d¿ku. Jest to zespó³ neurologiczny, spowodowany zamkniêciem têtnicy mó¿d¿kowej tylnej dolnej (PICA). Przebiega z nastêpuj¹cymi objawami: niedos³uchem, oczopl¹sem, zawrotami g³owy. Po stronie uszkodzenia pojawiaj¹ siê: zespó³ Hornera, ataksja, zaburzenia czucia ciep³a i bólu na twarzy (rozszczepienne zaburzenia czucia), pora¿enie zwieraczy gard³a (dyzartria, dysfagia), dr¿enie zamiarowe, pora¿enie nerwów V, IX i X. Po stronie przeciwnej do uszkodzenia wystêpuj¹: zaburzenia czucia bólu i ciep³a na koñczynach i tu³owiu, niedow³ad po³owiczy (objaw niesta³y). Plantz-Wip 2010. Wallenbergùv syndrom syn. bulbární vestibulární syndrom, dorzolaterální syndrom, dorzolaterální oblongáty Jeden ze šesti syndromù centrálního vestibulárního syndromu, rozvíjející se pøi lézi vestibulárních jader a tractus vestibulospinalis (dorzolaterální èásti prodlouûené míchy). Klinicky se projevuje závratí, nauzeou, zvracením. Nystagmus je rotaèní, smìøující na postiûenou stranu. Obvykle je pøítomna i hemihypestezie, termohypeZESPÓ£

422

zeœlizg

stezie, mozeèkové pøíznaky a nìkdy i Hornerùv syndrom. Pøíèinou jsou napø. ischemie a hemoragie v pontobulbární oblasti a syringobulbie. VLS 2009. JK ZESPÓ£ WYPADANIA P£ATKA ZASTAW-

(Mitral valve prolapse, MVP) syn. MVP, zespó³ Barlowa Zespó³ objawów, wynikaj¹cych z przemieszczania siê w czasie skurczu serca p³atka lub p³atków zastawki mitralnej (dwudzielnej), znajduj¹cej siê pomiêdzy lewym przedsionkiem i komor¹ serca. Zjawisku temu mo¿e towarzyszyæ niedomykalnoœæ mitralna. Przy stwierdzeniu pogrubienia p³atka (definiowane jako jego gruboœæ 5 mm) nazywa siê zespó³ Barlowa „klasycznym”, a przy braku pogrubienia p³atków okreœlany jest jako „nieklasyczny”. U 40% chorych z zespo³em wypadania p³atka zastawki mitralnej wystêpuje wypadanie p³atka zastawki trójdzielnej. MEM2 1982. Barlowùv syndrom Prolaps mitrální chlopnì; poddajný (ochablý) cíp zadní mitrální chlopnì zpùsobuje zpoûdìný hrotový systolický šelest, kterému pøedchází do podpaûí vystøelující krátký zvuk (Ùuknutí). Mùûe mít souvislost s infekcí chlopnì, arytmií a atypickou bolestí na prsou. VLS 2009. JK KI MITRALNEJ

ZESTAW LAWINOWY (avalanche set, avalanche rescue set) Niezbêdny sprzêt poprawiaj¹cy bezpieczeñstwo: detektor lawinowy (LVS), sonda lawinowa oraz ma³a ³opatka lawinowa. Dro¿d¿ 2011. lavinové záchranné pomùcky Nezbytné vybavení: lavinový vyhledávaè, lopata a sonda. Http 106. JK

(sliding pole) syn. œlizg Urz¹dzenie stanowi¹ce wyposa¿enie remizy, pozwalaj¹ce podczas alarmu na opuZEŒLIZG

zg³oszenie po¿aru

szczanie siê stra¿aków po s³upie zeœlizgu, poprzez otwór w stropie, w celu jak najszybszego udania siê do samochodów ustawionych na stanowiskach w gara¿ach i jak najszybszego wyjazdu do akcji ratowniczo-gaœniczej. MSP 1990, s. 282. skluz Pevná tyè uûívaná hasièi k rychlému skluzu z horních podlaûí hasièské stanice do spodních. VSPO 1.1.33. GB (fire call) Poinformowanie dyspozytora w centrum powiadamiania ratunkowego (112), dyspozytora miejskiego lub powiatowego stanowiska kierowania (998) stra¿y po¿arnej o powstaniu w okreœlonym miejscu po¿aru lub o zaobserwowaniu oznak mog¹cych wskazywaæ na jego powstanie. Zg³oszenie jest najczêœciej dokonywane telefonicznie lub mo¿e byæ przekazane przez instalacje monitoringu przeciwpo¿arowego, rêczne lub automatyczne ostrzegacze po¿arowe. Http 282. oznámení poûáru Poûární poplach pøedaný ústnì nebo telefonicky osobou hasièskému operaènímu støedisku (ISO 8421-3). VSPO 1.1.17. GB ZG£OSZENIE PO¯ARU

ZDARZENIA (emergency call) Ustne lub telefoniczne wezwanie s³u¿b ratowniczych do po¿aru albo innego miejscowego zagro¿enia. tísòové volání Jeden ze základních zpùsobù ohlášení mimoøádné události a vyûádání pomoci sloûek integrovaného záchranného systému. Jedná se o sluûbu, kterou je zajišÙována ochrana základních lidských práv – ochrana ûivota a zdraví, pøijatelné ûivotní prostøedí a ochrana majetku. Http 11. GB ZG£OSZENIE

(death) syn. œmieræ Stan charakteryzuj¹cy siê ustaniem oznak ZGON

423

zimny front

¿ycia, spowodowany nieodwracalnym zachwianiem równowagi funkcjonalnej i za³amaniem wewnêtrznej organizacji ustroju. Http 235. úmrtí syn. smrt Trvalé vymizení všech známek ûivota bez moûnosti opìtovného oûivení. Http 41. ST (public meeting, gathering) Zgrupowanie co najmniej 15 osób, zwo³ane w celu wspólnych obrad lub w celu wspólnego wyra¿ania stanowiska. Jest organizowane na otwartej przestrzeni, dostêpnej dla nieokreœlonych z imienia osób, wymagaj¹ce uprzedniego zawiadomienia organu gminy w³aœciwego ze wzglêdu na miejsce zgromadzenia. Zgodnie z Ustaw¹ z dnia 5 lipca 1990 r. Prawo o zgromadzeniach zgromadzenie nie mo¿e powodowaæ zagro¿enia bezpieczeñstwa pañstwa lub porz¹dku publicznego oraz ¿ycia lub zdrowia albo praw i wolnoœci innych osób. Dlatego m.in. w zgromadzeniach nie mog¹ uczestniczyæ osoby posiadaj¹ce przy sobie broñ, materia³y wybuchowe lub inne niebezpieczne narzêdzia. LP 2001, http 289. shromáûdìní Skupina osob, která vyuûívá práva obèanù pokojnì se shromaûïovat k vyuûívání svobody projevu a dalších ústavních práv a svobod, k výmìnì informací a názorù a k úèasti na øešení veøejných a jiných spoleèných záleûitostí vyjádøením postojù a stanovisek ve smyslu § 1 zákona o právu shromaûïovacím. Za shromáûdìní se povaûují téû poulièní prùvody a manifestace. Http 212. JM-B ZGROMADZENIE

cold front) Ch³odne powietrze wciska siê pod powietrze ciep³e. W strefie frontu ch³odneZIMNY FRONT (

zlokalizowany po¿ar

go powstaj¹ chmury k³êbiaste deszczowe, powoduj¹c silny, ale krótkotrwa³y, opad obejmuj¹cy ma³y obszar. Http 286. studená fronta Úzké rozhraní mezi ustupujícím teplým a pøicházejícím relativnì studeným vzduchem. Pohybuje se obvykle asi o 40 % rychleji neû fronta teplá (prùmìrná rychlost postupu je kolem 50 km/h). Projevuje se obvykle kupovitou oblaèností a pøeháòkami, pøedevším v létì i bouøkami; výstupné pohyby jsou mnohem vìtšího rozsahu neû v teplých frontách. Http 171. JK PO¯AR (fire under control) Odnalezienie miejsca powstania ogniska po¿aru, bêd¹cego podstaw¹ do ustalenia Ÿród³a po¿aru i przyczyny po¿aru. MSP 1990, s. 117. lokalizovaný poûár Hlášení vyjadøující, ûe poûár je uhašen do té míry, ûe se nepøedpokládá jeho další šíøení. VSPO 1.3.4. GB

424

z³amanie Jeffersona

Z£AMANIE COLLESA (Colles’ fracture, silver-fork fracture) Z³amanie nasady dalszej koœci promieniowej, w którym od³am dalszy jest przemieszczony grzbietowo. Powoduje to charakterystyczn¹ deformacjê nadgarstka w kszta³cie obiadowego widelca. PlantzWip 2010. Collesova fraktura Typická zlomenina vøetenní kosti v oblasti zápìstí, která vzniká pøi pádu na nataûenou ruku (extenèní zlomenina). Èastìjší je pøi proøídnutí kostí (osteoporóze). VLS 2009. JK

ZLOKALIZOWANY

(fracture) Przerwanie ci¹g³oœci koœci. Wyró¿niamy z³amania zamkniête (nie ma przerwania ci¹g³oœci skóry w okolicy uszkodzonej koœci) i otwarte (uszkodzona jest tak¿e skóra. W tym przypadku zawsze przyjmujemy, ¿e rana jest zaka¿ona). Ka¿demu z³amaniu mo¿e towarzyszyæ krwawienie, dlatego szczególnie przy z³amaniach du¿ych koœci np. udowej nale¿y przewidywaæ mo¿liwoœæ rozwiniêcia siê wstrz¹su hipowolemicznego. Dro¿d¿ 2011, http 235. zlomenina syn. fraktura Pøerušení souvislosti kosti. Traumatická fraktura vzniká na zdravé kosti úrazem, patologická fraktura je dùsledkem prvotního sníûení pevnosti kosti, a to difuznì, napø. u tìûké osteoporózy, nebo lokálnì, kostní metastázy aj. Http 41. ST Z£AMANIE

GALEAZZIEGO (Galeazzi fracture) syn. z³amanie dalszej czêœci trzonu koœci promieniowej Czêsto zwi¹zane ze zwichniêciem w stawie promieniowo-³okciowym dalszym. Czêsto uwa¿a siê to z³amanie za odwrócone z³amanie Monteggii. Zdjêcie wykonane w projekcji AP mo¿e wykazywaæ jedynie ma³e poszerzenie przestrzeni promieniowo-³okciowej dalszej. W projekcji bocznej koœæ ³okciowa jest przemieszczona grzbietowo. Plantz-Wip 2010. Galeazziho fraktura Zlomenina distální èásti kosti vøetenní (radia) se subluxací hlavièky loketní kosti (ulny) v zápìstí, obvykle dorzálnì, s eventuálním odlomením processus styloideus ulny. VLS 2009. JK

Z£AMANIE

JEFFERSONA (Jefferson fracture) syn. z³amanie atlasu Szczególna postaæ z³amania krêgu szczytowego. Powstaje w mechanizmie kompresyjnym, do którego dochodzi w przypadku dzia³ania si³y na szczyt czaszki, która nastêpnie przenosi siê za poœrednictwem k³ykci koœci potylicznej na boczne powierzchnie krêgu szczytowego powoduj¹c podwójne z³amania: ³uku przednieZ£AMANIE

z³amanie otwarte

go i ³uku tylnego tego krêgu z oddzieleniem siê powsta³ej w wyniku urazu czêœci krêgu (z³amanie wielofragmentowe). Http 235. Jeffersonova fraktura Fraktura prvního krèního obratle (atlasu). VLS 2009. JK (compound fracture, open fracture) Z³amanie, w którym dochodzi do przebicia przez od³amy kostne tkanek miêkkich. W przypadku z³amañ otwartych leczenie i rokowanie zale¿ne jest od stopnia uszkodzenia tkanek, dlatego dokonano ich podzia³u na trzy stopnie: a) przebicie tkanek miêkkich przebiega z ich minimalnym uszkodzeniem, b) od³amy kostne s¹ widoczne, a stopieñ uszkodzenia tkanek du¿y, c) w z³amaniu wystêpuj¹ liczne od³amy kostne oraz powa¿ne ubytki tkankowe. MEM2 1982, http 235. zlomenina otevøená Zlomenina spojená s narušením celistvosti povrchu tìla (kùûe) a ohroûená vznikem infekce a zánìtu. VLS 2009, http 41. ST

Z£AMANIE OTWARTE

SMITHA (Smith’s fracture) Z³amanie nasady dalszej koœci promieniowej, w którym od³am dalszy ulega przemieszczeniu d³oniowemu (tzw. odwrócone z³amanie Collesa). Plantz-Wip 2010. Smithova fraktura Zlomenina zápìstí (distální èásti kosti vøetenní) vznikající ve flekèním postavení. Dislokace distálního fragmentu je smìrem dlaòovým. Je nestabilní. VLS 2009. JK

Z£AMANIE

(closed fracture) Z³amana koœæ nie ma kontaktu ze œwiatem zewnêtrznym. Pow³oki zewnêtrzne nie s¹ uszkodzone. MEM2 1982. Z£AMANIE ZAMKNIÊTE

425

z³amanie ¿ebra

zlomenina zavøená Zlomenina, která není spojena s narušením celistvosti povrchu tìla (kùûe). VLS 2009. JK (rib fracture) Jest jedn¹ z najczêstszych konsekwencji urazów klatki piersiowej. Polega na przerwie lub pêkniêciu w jednej lub wiêcej koœci tworz¹cych klatkê piersiow¹. ¯ebra chroni¹ organy wewnêtrzne klatki piersiowej przed urazami. Do zadañ ¿eber nale¿y równie¿ aktywne wspomaganie procesu oddychania. Do z³amania ¿ebra najczêœciej dochodzi albo w wyniku bezpoœredniego urazu, czyli uderzenia w klatkê piersiow¹, albo urazu poœredniego, wywo³anego skurczem miêœni oddechowych, przyczepionych do ¿eber (kichniêcie, kaszel). Z³amanie ¿ebra mo¿e przebiegaæ bez powik³añ, gdy nie dochodzi do uszkodzenia p³uc lub naczyñ miêdzy¿ebrowych. Jednak czasami w wyniku z³amania mog¹ wyst¹piæ powik³ania: trudnoœci z oddychaniem, krwotok z têtnicy miêdzy¿ebrowej, a nawet mo¿e dojœæ do uszkodzenia mi¹¿szu p³uc i powstania odmy. Http 233. zlomeniny ûeber Vznikají buï pùsobením nepøímého násilí (dopravní nehody, crush-syndrom), které pùsobí na celý hrudník a vede k zlomeninám v kolmé ose k pùsobení tlaku. Nebo vznikají pøímým násilím na urèitou oblast a zlomeninám v ní (údery pøedmìtem, pády, sportovní úrazy). Mùûeme rozlišovat víceèetné zlomeniny, které se vyskytují na jednom ûebru (segmentové zlomeniny) nebo zlomeniny, které postihují nìkolik ûeber nad sebou (sériové zlomeniny). Nejzávaûnìjším typem je potom tzv. dvíøková zlomenina, kdy dochází k oboustrannému vylomení nìkolika ûeber za vzniku „dvíøek” v hrudní stìnì. Z£AMANIE ¯EBRA

z³amanie-zwichniêcie Monteggii

Vylomená èást následnì zpùsobuje fenomén paradoxního dýchání – pøi výdechu dochází k jejímu vzestupu a pøi nádechu k jejímu poklesu. Toto vyklenování a propad je viditelný pøi pohybu hrudní stìny. Souvisí s mìnícím se tlakem v interpleurálním prostoru. Http 104. JK Z£AMANIE-ZWICHNIÊCIE MONTEGGII (Monteggia fracture) Z³amanie bli¿szej czêœci koœci ³okciowej ze zwichniêciem g³owy koœci promieniowej w stawie ³okciowym. Plantz-Wip 2010. Monteggiova fraktura Zlomenina v oblasti proximální tøetiny loketní kosti (ulny) s luxací hlavièky v kosti vøetenní (radia). Má typ extenèní (èastìjší) a flekèní. VLS 2009. JK ZMÊCZENIE (fatigue, tiredness) Przejœciowe zmniejszenie zdolnoœci do pracy spowodowane przez brak rezerw energetycznych. W czasie zamiany cukru w energiê organizm wytwarza te¿ kwas mlekowy, który gromadzi siê w miêœniu u¿ywanym w danej chwili i wywo³uje uczucie zmêczenia. W wypadku odczuwania zmêczenia, nale¿y po³o¿yæ siê i nie dopuœciæ do utraty ciep³a przez cia³o. Zmêczenie jest reakcj¹ fizjologiczn¹ chroni¹c¹ przed dalsz¹ zbyt intensywn¹ prac¹. Wyró¿nia siê 2 rodzaje zmêczenia: oœrodkowe (ogólne) oraz obwodowe (miêœniowe). Zmêczenie mo¿e byæ objawem wielu chorób. Wystêpuje czêsto w po³¹czeniu z innymi symptomami, jak np. zmiany nastroju (niepokój, depresja, zaburzenia snu), mo¿e byæ te¿ objawem braku odpornoœci. Http 235. únava Sníûení schopnosti vykonávat èinnost, které vyplývá z pøedchozího vynaloûeného úsilí. Vzniká v dùsledku nahromadìní odpadù metabolismu v krvi èi ve svalech.

426

znak graniczny

Psychicky je provázena zhoršeným vnímáním, sníûenou pozorností, zhoršenou vštípivostí a výbavností, zmìnami nálady aj. Hranice, kdy èlovìk zaèíná pociÙovat únavu, je u kaûdého jedince jiná a také její projevy jsou velmi subjektivní. Extrémní únava se oznaèuje jako vyèerpání. Vyèerpání mohou provázet zmìny vnímání, halucinace, deprese, zmatenost. Rozlišujeme únavu fyzickou a psychickou. Po velké fyzické námaze se nìkdy dostavují i pocity psychické únavy, naopak po vyèerpávající psychické námaze mùûe fyzická práce pomoci odbourat psychickou únavu. Únava se také rozdìluje na akutní, která po odpoèinku odezní, a chronickou, která má bolesti, poruchy spánku nebo pamìti. Http 11. JK (crush) Uszkodzenie powstaj¹ce w wyniku masywnego urazu mechanicznego. Zmia¿d¿eniu mog¹ ulec miêœnie, rozciêgna, jak te¿ g³êbiej po³o¿one naczynia, nerwy i koœci. Nastêpstwa mia¿d¿enia uzale¿nione s¹ od rozleg³oœci uszkodzeñ. MEM2 1982. kontuze syn. pohmoûdìní, zhmoûdìní Tupé, nepronikající poranìní. Kontuze kùûe, kloubù, svalù, vnitøních orgánù, hrudníku, mozku atd. VLS 2009. JK ZMIA¯D¯ENIE

ZNAK GRANICZNY (boundary marker, border marker, boundary stone, border stone) slang. granicznik Znak z trwa³ego materia³u umieszczony w punkcie granicznym lub trwa³y element zagospodarowania terenu znajduj¹cy siê w tym punkcie. Znak graniczny materializuje punkt za³amania granicy miêdzy dzia³kami i najczêœciej posiada postaæ œciêtego ostros³upa o kwadratowej podstawie z wyrytym na górze krzy¿em. Wykonany zazwyczaj z betonu lub ska³y pochodzenia wulkanicznego, np. granitu.

znieczulenie

Na gruntach bagiennych i podmok³ych stosuje siê tak¿e stabilizacjê palami drewnianymi. Czêsto pod granicznikiem wkopuje siê odwrócon¹ butelkê szklan¹, ceg³ê z naciêtym krzy¿em, rurkê drenarsk¹ itp. w celu potwierdzenia lokalizacji pierwotnego miejsca granicznika. Stosunkowo czêsto spotyka siê zwyk³e polne kamienie pe³ni¹ce funkcjê graniczników. Wygl¹d polskich znaków granicznych granicy pañstwowej jest uzale¿niony od umowy z s¹siednim pañstwem. Na granicy z Czechami s³upki maj¹ kszta³t bia³ych prostopad³oœcianów z górn¹ czêœci¹ pomalowan¹ na czerwono. Umieszczane s¹ dok³adnie na linii granicznej (z wyj¹tkiem rzek, rowów itp. – oznakowanie poœrednie). Na œcianie zwróconej w kierunku danego pañstwa umieszcza siê inicja³ – skrót literowy (P – Polska, C – Czechy). Na wierzchniej stronie znaku znajduje siê centr znaku granicznego oraz znaki kierunkowe, odzwierciedlaj¹ce kierunek przebiegu linii granicznej w taki sposób, aby wskazywa³y z centra znaki s¹siednie. W tym przypadku na œcianie znaku zwróconej w kierunku granicy umieszcza siê inicja³ pañstwa, na terenie którego ten znak siê znajduje. W niektórych przypadkach, jak pocz¹tek i koniec cieków granicznych stosuje siê podwójne znaki graniczne, s¹siaduj¹co po obu stronach granicy. Na granicy czeskiej znaki maj¹ specjaln¹ numeracjê postaci u³amka. W przypadku g³ównych znaków granicznych cyfr¹ rzymsk¹ w liczniku oznakowany jest odcinek granicy (na granicy czeskiej od I do IV), a cyfr¹ arabsk¹ w mianowniku kolejny numer. Pomiêdzy znakami g³ównymi znajduj¹ siê znaki pomocnicze. W ich przypadku w liczniku znajduje siê numer poprzedzaj¹cego znaku g³ównego (cyfra arabska), a w mianowniku numer

427

znieczulenie

kolejnego pomocniczego znaku granicznego (równie¿ cyfra arabska). W przypadku znaków podwójnych do mianownika dodaje siê literê a lub b. Numer znaku umieszczany jest na œcianie skierowanej w stronê poprzedzaj¹cego s³upa. Http 235. hranièní kámen slang. hranièník Obvykle betonový èi kamenný kvádr, pøípadnì tìleso jiného podobného tvaru, vyènívající ze zemì a obvykle pøímo oznaèující bod na státní hranici mezi sousedními státy. Na boèních stranách hranièního kamene se nacházejí písmena èi symboly oznaèující, ke kterému státu náleûí pøíslušná strana státní hranice. V minulosti se hranièními kameny vyznaèovala i hranice mezi rùznými regionálními útvary èi panstvími v rámci jednoho státu. Obvykle je hranice tvoøena pøímo spojnicí jednotlivých kamenù, coû však neplatí v pøípadì hranièních vodních tokù, kdy se hranièní kameny umísÙují na oba bøehy vodního toku, a v tom pøípadì je na nich umístìn popis, v jaké vzdálenosti a smìru od hranice se nacházejí (napø. na Slovensku v Bratislavì). [...] Èeské hranièní kameny jsou èíslovány a toto znaèení bývá uvedeno napø. v mapách Klubu èeských turistù, coû usnadòuje orientaci podél hranice. Existují 3 základní druhy hranièníku: a) základní hranièník (M20) – rozmìr 30x30x100 cm + 80 cm pod zemí, hmotnost asi 460 kg, b) hlavní hranièník (M21) – rozmìr 25x25x75 cm + 65 cm pod zemí, hmotnost asi 255 kg, c) mezilehlý hranièník (M22) – rozmìr 20x20x50 cm + 40 cm pod zemí, hmotnost asi 109 kg. Http 11. MB (anaesthesia, analgesia) Zniesienie bólu. Mo¿na je uzyskaæ stosuj¹c odpowiednie œrodki chemiczne dzia³aj¹ce na oœrodkowy uk³ad nerwowy ZNIECZULENIE

zwichniêcie

(znieczulenie ogólne) lub na nerwy obwodowe (znieczulenie przewodowe, miejscowe). MEM2 1982. anestezie syn. umrtvení, znecitlivìní Dùsledek nìkterých onemocnìní a poruch nervù. V praxi zejména umìle vyvolané znecitlivìní umoûòující provedení chirurgických a jiných bolestivých zákrokù. Je celková anestezie (narkóza), lokální místní anestezie – znecitlivuje urèitou èást tìla. V nìkterých pøípadech se pouûívá tzv. svodná anestezie. Svodná anestezie mùûe nahradit u vìtších výkonù i anestezii celkovou. VLS 2009. JK ZWICHNIÊCIE (dislocation, luxation) Przemieszczenie koœci stanowi¹cych staw, z towarzysz¹c¹ bolesnoœci¹, obrzêkiem, zniekszta³ceniem zarysów stawu. Pierwsza pomoc polega na unieruchomieniu koñczyny za pomoc¹ elastycznego banda¿a, podobnie jak przy z³amaniach, i na odes³aniu chorego do szpitala. MEM2 1982. luxace Vymknutí kloubu, vykloubení, kloubní zranìní, pøi nìmû se kloubní plochy vychylují ze svého obvyklého postavení a nedotýkají se. Luxace se projeví bolestí, ztíûením aû nemoûností pohybu, deformací kloubu. VLS 2009. JK

(joint dislocation) Trwa³a lub chwilowa utrata kontaktu powierzchni stawowych z rozerwaniem torebki i wiêzade³ stawowych. Rodzaj zwichniêcia okreœla kierunek przemieszczenia obwodowego koñca stawu. Zwichniêcia dzielimy na proste i powik³ane. Powik³ania polegaj¹ na uszkodzeniu nerwów i naczyñ przebiegaj¹cych w pobli¿u uszkodzonego stawu. Zdarzaj¹ siê równie¿ zwichniêcia ze z³amaniami stawowymi i uszkodzenia te stanowi¹ powa¿ny ZWICHNIÊCIE STAWU

428

zwichniêcie stawu skokowego

problem leczniczy, wymagaj¹ bowiem leczenia operacyjnego z anatomicznym odtworzeniem powierzchni stawowej. Koœci ³¹cz¹ siê z sob¹ za pomoc¹ stawów. Staw tworz¹ koñce koœci pokryte g³adk¹ chrz¹stk¹ u³atwiaj¹c¹ poœlizg. Od zewn¹trz pokryte s¹ mocn¹ b³on¹, któr¹ nazwano torebk¹ stawow¹. Zbudowana jest ona z zewnêtrznej mocnej b³ony w³óknistej i wewnêtrznej b³ony maziowej, wydzielaj¹cej maŸ stawow¹, która u³atwia poœlizg powierzchni stawowych. Ca³oœæ wzmocniona jest silnymi wiêzad³ami przebiegaj¹cymi na zewn¹trz b³ony w³óknistej. Pod wp³ywem urazu mo¿e dojœæ do przerwania torebki stawowej i przemieszczenia powierzchni stawowych (zwichniêcia stawu). Terminem zwichniêcie okreœla siê ca³kowite przemieszczenie wzglêdem siebie powierzchni stawowych. Towarzyszy temu rozerwanie torebki stawowej i wzmacniaj¹cych j¹ wiêzade³. Zwichniêty staw jest zniekszta³cony, a próba ruchów w tym stawie bardzo bolesna. Dro¿d¿ 2011, http 205. vymknutí kloubu Nepøirozený tvar kloubu, nìkdy atypická pohyblivost, silná bolest. Opatøením je fixace a pøivolání pomoci nebo transport, který by mìl být pokud moûno bezbolestný. Laici by se v ûádném pøípadì nemìli snaûit vpravit kloub na místo. V extrémních podmínkách je nutno vzít v úvahu pøípad, ûe se kloub sám vrátil do pøirozené polohy, nebo se jej podaøilo na místo vpravit (obvykle silným tahem za konèetinu). Pak je pohyb moûný, byÙ znaènì bolestivý, i v pøípadì, ûe zranìní je na dolní konèetinì. HA 2010. JK ZWICHNIÊCIE

STAWU

SKOKOWEGO

(ankle sprain) ¿arg. zwichniecie kostki Polega na przemieszczeniu siê koœci tworz¹cych staw wzglêdem siebie. Bardzo

zwijad³o wê¿owe

czêsto koœci te zaraz po zwichniêciu wskakuj¹ z powrotem na swoje miejsca. Gdy to siê jednak nie stanie i przemieszczenie pozostanie, wymaga ono nastawienia przez lekarza. Objawy: bardzo silny ból w momencie zwichniêcia, po zwichniêciu bolesnoœæ nasilaj¹ca siê intensywnie przy próbach ruchu stop¹, ruszanie stop¹ jest utrudnione, opuchlizna kostki. Przyczyn¹ zwichniêcia stawu skokowego jest wygiêcie stawu w sposób, w który staw ten normalnie nie wygina siê. Ma to z regu³y miejsce w przypadku niew³aœciwego st¹pniêcia. Dlatego te¿ jedn¹ z czynnoœci, podczas których najczêœciej dochodzi do zwichniêcia kostki, jest bieg lub marsz po nierównym terenie. Http 265. podvrtnutí kotníku Zpoèátku prudká bolest, která postupnì pøechází v tupou bolest znaènì znepøíjemòující pohyb na postiûené noze. Kloub bývá zarudlý, otéká. Opatøením je koupat kotník ve studené vodì, pøiloûit bandáû neomezující obìh krve, odpoèívat se zvednutou nohou. Je-li nutný další pochod, nesmí se postiûený zout, neboÙ rychle rostoucí otok by uû neumoûnil opìtovné obutí. Naopak, bota pùsobí jako bandáû èi dlaha. Zejména pøítomnost krevního výronu svìdèí pro poranìní vazù a vyûaduje brzkou lékaøskou péèi a nejlépe znehybnìní. HA 2010. JK (booster reel) Sprzêt po¿arniczy, s³u¿¹cy do transportu po³¹czonych z sob¹ wê¿y po¿arniczych t³ocznych, umo¿liwiaj¹cy szybkie i sprawne rozwiniêcie linii wê¿owych. Zwijad³a dziel¹ siê na zwijad³a wê¿owe przenoœne (najczêœciej rêczne), stacjonarne (do monta¿u na aucie) i przewoŸne. MSP 1990, s. 284. pøídavný naviják Cívka o malém prùmìru, nepøipevnìná ZWIJAD£O WʯOWE

429

zwiotczenie miêœniowe

na poûárním vozidle a opatøená na výtokovém konci proudnicí nebo hubicí. VSPO 3.5.1. GB (portable hose reel) Sprzêt po¿arniczy, s³u¿¹cy do transportu wê¿y po¿arniczych t³ocznych, umo¿liwia sprawne rozwiniêcie i zwiniêcie linii gaœniczej. Zwijad³a przenoœne maj¹ niewielkie rozmiary i nie nadaj¹ siê do transportowania wielu odcinków wê¿y. Nawijanie wê¿y po¿arniczych na ten rodzaj zwijad³a nastêpuje najczêœciej rêcznie, za pomoc¹ korby. MSP 1990, s. 284. pøenosný hadicový naviják Celá cívka se spojenými hadicemi o malém prùmìru, které mohou být rychle rozvinuty ruènì. VSPO 3.5.13. GB ZWIJAD£O WʯOWE PRZENOŒNE

ZWIJAD£O

WʯOWE

PRZEWONE

wheeled fire hose reel) syn. zwijad³o mobilne Sprzêt po¿arniczy, s³u¿¹cy do transportu po³¹czonych z sob¹ wê¿y po¿arniczych t³ocznych, dziêki czemu mo¿liwe jest szybkie i sprawne rozwiniêcie linii t³ocznej podczas akcji gaœniczej i powodziowej. Bêben zwijad³a przewoŸnego przymocowany jest do konstrukcji wyposa¿onej w dwa ko³a i r¹czkê umo¿liwiaj¹c¹ kierowanie ca³ym urz¹dzeniem. MSP 1990, s. 284. pojízdný hadicový naviják Velká cívka s koly, se spojenými bìûnými hadicemi, kterou lze odpojit od poûárního vozidla. VSPO 3.5.14. GB (

ZWIOTCZENIE MIʌNIOWE (muscle relaxation) syn. relaksacja Stan obni¿enia napiêcia miêœni szkieletowych wymagany w czasie ogólnego znieczulenia. Powstaje po podaniu farmakologicznych œrodków zwiotczaj¹cych miêœnie. Zwiotczenie miêœni oddechowych

zw³oki

(przepona, miêœnie miêdzy¿ebrowe) powoduje pora¿enie oddechu i wymaga prowadzenia oddychania kontrolowanego (sztuczne oddychanie). MEM2 1982. svalová relaxace Stav, kdy se v lidském tìle uvolòuje svalové napìtí. VLS 2009. JK ZW£OKI (dead body, corpse) syn. trup Martwe cia³o ludzkie i zwierzêce. Http 235.

430

zw³oki

mrtvola syn. kadáver Tìlo zemøelého organismu èlovìka nebo zvíøete. Odbornì se lidská mrtvola oznaèuje jako kadáver (zastarale kadaver nebo kadávr). Mrtvola zvíøete se oznaèuje jako zdechlina nebo mršina. Podle Zákona è. 166/1999 Sb., o veterinární péèi kadáver je také tìlo uhynulého, nedonošeného, mrtvì narozeného nebo utraceného zvíøete. TSPzOKØaPOS 2009. ST

Ÿrenica

431

Ÿród³o przeciwpo¿arowego...

 (pupil) Okr¹g³y otwór w œrodku têczówki, umo¿liwiaj¹cy przenikanie promieni œwietlnych do siatkówki oka. Œrednica Ÿrenicy jest zmienna, zale¿na od dzia³ania miêœni: zwieracza i rozwieracza Ÿrenicy. renica odruchowo zmienia swoj¹ œrednicê pod wp³ywem ró¿nych bodŸców zewnêtrznych lub powodowanych przez oœrodkowy uk³ad nerwowy. MEM2 1982. zornice syn. pupilla, pupila Okrouhlý otvor uprostøed duhovky, jímû prochází do oka svìtlo. Velikost zornice øídí svaly obsaûené v duhovce, za normálních okolností závisí hlavnì na intenzitì svìtla. Zúûení zornice (mióza) je obvykle zpùsobeno vysokou intenzitou dopadajícího svìtla, naopak rozšíøení (mydriáza) je obvyklé v šeru. Na velikost zornice však mají vliv ještì další faktory èinnost nervového systému, léky. VLS 2009. JK RENICA

(source of fire, ignition source) Palny materia³ sta³y, ciek³y lub gazowy, który w po³¹czeniu z utleniaczem (najczêœciej powietrzem) samoczynnie lub w kontakcie z punktowym bodŸcem termicznym zapocz¹tkowa³ proces spalania. zdroj poûáru Existence hoølavého souboru (hoølavá látka a oxidaèní prostøedek), vytvoøení hoølavých plynù a par odpaøením, vypaøením nebo tepelném rozpadem. [...] Iniciaèní zdroje dodávají energii potøebnou pro pøípravu hoølavé látky a aktivizaci hoølavého souboru. Obvykle dochází k iniciaci hoølavé látky pouze v èásti jejího objemu a posléze k rozšíøení hoøení na RÓD£O PO¯ARU

další èást látky. Prvním krokem pøi urèování zdroje poûáru je vizuální pøezkoumání všech povrchù na budovì zasaûené poûárem. Pøíznaky poûáru v exterié u kolem vertikálních otvorù se mìní v závislosti na trvání a intenzitì ohnì a na síle a rychlosti vìtru z vnìjší strany konstrukce. Http 31, http 303. GB (source of power, power generator, power supply) Urz¹dzenie, które dostarcza energiê elektryczn¹ do zasilania innych urz¹dzeñ elektrycznych. ród³o pr¹du mo¿e wytwarzaæ energiê elektryczn¹ kosztem innych form energii, np. chemicznej, cieplnej, mechanicznej, œwietlnej. ród³em pr¹du nazywa siê równie¿ elektryczn¹ sieæ energetyczn¹, a tak¿e zasilacze pe³ni¹ce czêsto rolê przetworników pr¹du sieciowego. Http 235. elektrický zdroj Zaøízení nebo jeho èást, které dodává elektrickou energii do elektrického obvodu (za elektrický zdroj se povaûuje téû vstupní vinutí transformátoru nebo toèivého mìnièe). Http 16. JM-B RÓD£O PR¥DU

RÓD£O PRZECIWPO¯AROWEGO ZAO-

(fire water supply source) Zbiornik naturalny lub sztuczny z okreœlon¹ iloœci¹ wody oraz wodoci¹g o okreœlonym natê¿eniu przep³ywu (l/s lub l/min), przystosowany pod wzglêdem technicznym do celów przeciwpo¿arowych. MSP 1990, s. 288. zdroje poûární vody Soubor pøirozených i umìlých zásobáren vody, slouûících k zabezpeèení dostateèného mnoûství poûární vody. Zdroje po-

PATRZENIA WODNEGO

Ÿród³o przeciwpo¿arowego...

ûární vody rozdìlujeme na: a) pøirozené, tj. které nebyly zámìrnì vybudovány pro poûární úèely – øeky, potoky, rybníky, jezera; b) umìlé, které byly zámìrnì vybudovány pro poûární úèely – poûární studny, poûární nádrûe; c) víceúèelové, které

432

Ÿród³o przeciwpo¿arowego...

kromì své základní funkce, pro kterou byly vybudovány, mohou slouûit i pro poûární úèely – pøehrady, koupalištì, plavecké bazény, nádrûe na chladicí vodu. SBAHPAOP 1985, s. 429. GB

¿ar

433

¿erdziowanie

¯ ¯AR (heat, glow) 1. Materia³ palny spalaj¹cy siê bezp³omieniowo, emituj¹cy œwiat³o ze strefy spalania. MSP 1990, s. 287. 2. Zjawisko œwiecenia powierzchni palnego materia³u nieorganicznego, który nie uleg³ rozk³adowi termicznemu, lecz ogrza³ siê w wyniku ró¿nych zjawisk i przemian chemicznych. ûhavé uhlíky Kus ûhavého materiálu, nejèastìji uhlí nebo døeva. Http 51. GB

(call for additional units) Proœba o wys³anie kolejnych zastêpów stra¿y po¿arnej na miejsce po¿aru lub innego miejscowego zagro¿enia, wyra¿ona przez kieruj¹cego dzia³aniem ratowniczym na miejscu akcji. ûádost o další výjezd ¦ádost z poûáøištì o vyslání techniky, hasicích prostøedkù k poûáru nebo k jiné mimoøádné událostí. VSPO 1.3.6. GB ¯¥DANIE WSPARCIA

¯¥DANIE

WYS£ANIA SI£

I

ŒRODKÓW

(request for units and firefighters) Wezwanie do wys³ania oddzia³ów stra¿ackich na miejsce po¿aru lub wydarzenia przekazane z miejsca po¿aru. ûádost o vyslání sil a prostøedkù ¦ádost z poûáøištì o vyslání techniky, dalších hasicích prostøedkù k poûáru nebo k jiné mimoøádné událostí. VSPO 1.3.1. GB (ribs) Kostno-chrzêstne czêœci klatki piersiowej, ³ukowato wygiête listwy ³¹cz¹ce siê z krêgos³upem stawami i wiêzad³ami, a od przodu z mostkiem. Wystêpuje w liczbie 12 par. Pierwsze 7 par ³¹czy siê bezpo¯EBRA

œrednio z mostkiem (¿ebra prawdziwe lub mostkowe). ¯ebra VIII, IX, X ³¹cz¹ siê ze sob¹, tworz¹c ³uk ¿ebrowy (¿ebra rzekome lub ³ukowe). ¯ebra XI i XII koñcz¹ siê wolno w obrêbie œciany brzucha (¿ebra wolne). Ka¿de ¿ebro sk³ada siê z czêœci kostnej (koœci ¿ebrowej) i z czêœci chrz¹stkowej (chrz¹stki ¿ebrowej) ³¹cz¹cej siê z mostkiem. MEM2 1982. ûebro Zakøivená kost tvoøící základ hrudního koše. Èlovìk má dvanáct párù ûeber (I–XII), která se vzadu upínají na páteø a vpøedu (7 ûeber) pomocí ûeberních chrupavek na hrudní kost, zatímco zbylá se upínají navzájem nebo zùstávají volná. VLS 2009. JK ¯EL CH£ODZ¥CY PIERWSZEJ POMOCY

(first aid cooling gel) Œrodek znieczulaj¹cy, substacja stosowana w ³agodzeniu nerwobólu, bólu miêœni, oparzeñ, przynosz¹ca natychmiastow¹ ulgê. chladivý gel první pomoci Anestetický prostøedek, gel tišící bolest, který chladí a zklidòuje, zajišÙuje rychlou a úèinnou úlevu od bolesti, zpomaluje procesy. ST (poling) Odbijanie wios³em o dno, by wydostaæ siê z mielizny. bidlování Zabírání pádlem o dno øeky (jako bidlem) ve snaze dostrkat loï i s posádkou z mìlèiny na hlubší vodu bez vysedání. I kdyû vodáci tuto metodu èasto pouûívají, je nutné si dávat opravdu pozor – je to totiû zpùsob, jak pádlo zlomit nebo alespoò poškodit. Http 311. ST ¯ERDZIOWANIE

¿erdŸ ratownicza

(boat hook) Jest to tyczka drewniana o d³ugoœci 2–4 m (ustawa narzuca d³ugoœæ 4 m). Wystêpuj¹ równie¿ ¿erdzie ratownicze wykonane z innych materia³ów, np. rurka aluminiowa czy z twardego PCV, lecz ka¿da z nich ma w wodzie wiêksz¹ œliskoœæ ni¿ drewno. W³aœciwie skonstruowana ¿erdŸ ratownicza powinna byæ zakoñczona odpowiedni¹ koñcówk¹ u³atwiaj¹c¹ uchwycenie siê przez ton¹cego wzglêdnie nawet zahaczenie przez ratownika osoby niereaguj¹cej ju¿ na ¿adne polecenia czy bodŸce i przyci¹gniêcie jej do brzegu. W tego typu konstrukcjach mo¿na u¿ywaæ lekkich i estetycznych materia³ów takich jak rurki z duraluminium czy tworzyw sztucznych. Http 319. záchranná tyè Jednoduchá, ale velmi úèelná pomùcka v rùzných provedeních (lehký trhací hák). Pouûití: podání tyèe tonoucímu a jeho pøitaûení ke bøehu nebo plavidlu. Ptáèek 2001. ST ¯ERD RATOWNICZA

¯LEB (gully, couloir) syn. rynna korozyjna Wklês³a forma rynnowa ukszta³towania terenu górskiego. Jest to szerokie i korytowate wciêcie o ró¿nej g³êbokoœci w stoku czy œcianie. Powstaje wskutek wietrzenia mechanicznego oraz erozyjnego dzia³ania gruzu skalnego, wód opadowych, roztopowych i lawin. ¯leby maj¹ niewyrównane dno o profilu zbli¿onym do litery V. Rad-Par-Par 2004. ûleb Hluboké úzké údolí. Http 11. JK

(stomach) Czêœæ przewodu pokarmowego, workowaty narz¹d miêdzy prze³ykiem i dwunastnic¹. Stanowi zbiornik oraz miejsce czêœciowego trawienia pokarmu. ¯o³¹dek ¯O£¥DEK

434

¿o³¹dek

le¿y w lewym pod¿ebrzu i nadbrzuszu. Kszta³t i wielkoœæ ¿o³¹dka s¹ ró¿ne, zale¿nie od stopnia wype³nienia, wieku, p³ci. Czêœæ wpustowa ¿o³¹dka ³¹czy siê przez wpust z prze³ykiem, bocznie od czêœci wpustowej widoczne jest dno ¿o³¹dka przechodz¹ce w trzon. Obie te czêœci obejmuj¹ ³ukowate 2 krzywizny: lewa wiêksza oraz prawa mniejsza, bêd¹ca jakby przed³u¿eniem œciany prze³yku. Trzon ¿o³¹dka ustawiony jest bardziej pionowo, podczas gdy nastêpuj¹ca po nim czêœæ odŸwiernikowa przebiega raczej poziomo. Otwór koñcowy ¿o³¹dka stanowi odŸwiernik przechodz¹cy w dwunastnicê. Podzia³ anatomiczny ¿o³¹dek na trzon i czêœæ odŸwiernikow¹ odpowiada jego czynnoœciom: trzon magazynuje pokarm i czêœciowo trawi, a czêœæ odŸwiernikowa przesuwa go do dwunastnicy. Œciana ¿o³¹dka sk³ada siê z 3 b³on: œluzowej, miêœniowej i surowiczej (otrzewna). ¯o³¹dek unerwiony jest przez w³ókna nerwowe autonomicznego uk³adu nerwowego. W ¿o³¹dku kontynuowany jest proces trawienia pokarmów pod wp³ywem soku ¿o³¹dkowego. W ¿o³¹dku czêœciowemu trawieniu ulegaj¹ wêglowodany, t³uszcze i bia³ka. Wch³aniane s¹ alkohol, tlen, dwutlenek wêgla oraz niektóre leki, np. nitrogliceryna. Oprócz enzymów trawiennych, kwasu solnego i œluzu b³ona œluzowa ¿o³¹dka wydziela hormon gastrynê oraz czynnik wewnêtrzny Castle’a, u³atwiaj¹cy wch³anianie witaminy B12. Wydzielanie soku ¿o³¹dkowego regulowane jest przez czynniki nerwowe i humoralne. Pobudzaj¹ wydzielanie soku nerw b³êdny i gastryna, a hamuj¹ sekretyna i cholecystokinino-pankreozymina. MEM2 1982. ûaludek Vakovitá roztaûitelná èást trávicího ústrojí, která leûí mezi jícnem a dvanáctníkem.

¿ó³taczka

K jeho nejdùleûitìjším èástem patøí kardie (horní èást u vústìní jícnu), fundus, tìlo, antrum, pylorus (koneèná èást pøed vyústìním do dvanáctníku) a velké a malé zakøivení (kurvatura). Stavba je obdobná jako u ostatních èástí trávicí trubice. Sliznice je sloûena v øasy, obsahuje ûlázky, je kryta cylindrickým epitelem. Obsahuje hlavní buòky tvoøící pepsin(ogen) a buòky krycí produkující kyselinu chlorovodíkovou. Submukóza je øídká, svalovina je tvoøena hladkým svalstvem a má longitudinální, cirkulární a šikmou vrstvu. Seróza pøechází do velkého (u velké kurvatury) a malého (u malé kurvatury) omenta. Funkce ûaludku je øízena nervovì (zejména parasympatická vlákna X. hlavového nervu, sympatická vlákna z celiakální pletenì) a humorálnì (napø. gastrin, GIP, somatostatin). Sekreci zvyšují i nìkteré sloûky potravy, napø. kofein. V ûaludku se poûitá potrava nejprve shromaûïuje a dále zde probíhá její trávení pomocí enzymu pepsinu štìpícího bílkoviny a kyseliny chlorovodíkové. Ta vytváøí silnì kyselé prostøedí, které je pro èinnost pepsinu nezbytné a chrání ûaludek a støevo pøed vìtšinou bakterií. Takto natrávená potrava se postupnì vypouští do dvanáctníku. VLS 2009. JK ¯Ó£TACZKA (jaundice, icterus) ¯ó³te zabarwienie pow³ok cia³a (skóry i b³on œluzowych), spowodowane podwy¿szeniem stê¿enia barwnika ¿ó³ciowego bilirubiny we krwi. ¯ó³taczka mo¿e byæ wynikiem zwiêkszonej produkcji bilirubiny, upoœledzonej zdolnoœci w¹troby do wychwytywania, wi¹zania, transportu i wydzielania bilirubiny oraz niedro¿noœci dróg ¿ó³ciowych. W wiêkszoœci przypadków ¿ó³taczka do 20 roku ¿ycia jest wynikiem wirusowego zapalenia w¹troby, rzadziej wrodzonej hemolitycznej niedo-

435

¿y³a

krwistoœci. U doros³ych najczêstsz¹ przyczyn¹ ¿ó³taczki, poza wirusowym zapaleniem w¹troby, jest jej marskoœæ, zapalenie i kamica ¿ó³ciowa oraz nowotwory. Ró¿nicowanie poszczególnych typów ¿ó³taczki przeprowadza siê na podstawie zachowania siê barwników ¿ó³ciowych we krwi, moczu i kale. MEM2 1982. ûloutenka ¦luté zbarvení kùûe a sliznic zpùsobené zvýšeným obsahem ûluèového barviva – bilirubinu. Pøíèiny: a) nadmìrný rozpad èervených krvinek (hemolýza), jejichû barvivo hemoglobin, resp. hem se odbourává na bilirubin (hemolytická ûloutenka), b) poškození jater, která bilirubin odstraòují z krve a vyluèují jej do ûluèi (hepatocelulární ûloutenka), napø. pøi virové hepatitidì c) zablokování odtoku ûluèi do støeva (obstrukèní ûloutenka), napø. pøi ûluèových kaméncích. VLS 2009. JK (tein) Naczynie krwionoœne prowadz¹ce krew odtlenion¹ ze wszystkich tkanek i narz¹dów organizmu do serca. Œciany ¿y³ s¹ cienkie i wiotkie, a warstwy œcian s³abiej zaznaczone ni¿ w têtnicach. W ¿y³ach, zw³aszcza po³o¿onych poni¿ej poziomu serca, wystêpuj¹ zastawki ¿ylne, które otwieraj¹ siê z pr¹dem krwi i uniemo¿liwiaj¹ jej cofanie siê. MEM2 1982. ûíla syn. vena, véna Céva vedoucí krev k srdci. Ve velkém obìhu obsahuje neokyslièenou krev, oxygenovaná krev je v plicních ûilách vedoucích do levé srdeèní sínì. Tlak v ûilách je ve srovnání s tepnami velmi nízký, jejich stìna je podstatnì tenèí a poddajnìjší. Mnoho ûil je vybaveno chlopnìmi (které pøispívají k usmìrnìní toku krve pøi malém tlakovém gradientu), tok krve ûilami je rovnìû ovlivnìn gravitaèními pomìry ¯Y£A

¿ywio³y

(poloha tìla èi jeho èásti), dýcháním, èinností svalù a tìsným kontaktem s okolní tepnou (tlakové zmìny pøenesené na ûíly). VLS 2009. JK (elements) Si³a, która jest niekontrolowana przez œwiadomoœæ czowieka, wyrz¹dzaj¹ca szkody na Ziemi. W filozofii jest to jeden z elementów tworz¹cych œwiat materialny: ogieñ, woda, ziemia, powietrze. Po³¹¯YWIO£Y

436

¿ywio³y

czenie dwóch ¿ywio³ów powoduje np. suszê (po³¹czenie ognia z ziemi¹) lub powódŸ (po³¹czenie wody z powietrzem). ûivel Nezkrotná, neovladatelná a èasto nièivá pøírodní síla. Starovìká filosofie i vìda, a pozdìji alchymie a esoterika, chápaly ètyøi ûivly (oheò, vzduch, voda, zemì) jako základní sloûky svìta a snaûila se jimi vyloûit nejen pøírodní jevy, ale také vnitøní sloûení èlovìka. Http 11. MB