Manifest Armoede en Schulden
Pleidooi voor een fundamenteel andere aanpak in acht bouwstenen
“Was er maar een simpele oplossing. Met een maandhuur van € 821 kom ik niet in aanmerking voor huurtoeslag. Van de gemeente krijg ik een tegemoetkoming in de huurkosten van € 277; dat is iets, maar niet genoeg. Het traject van schuldhulpverlening kan niet beginnen, omdat ik te duur woon en mijn financiële situatie instabiel is. De woningbouwvereniging moet mij een goedkopere woning bieden, maar die heeft niets voor me. Zolang ik in dit dure huis woon, lopen de schulden op en gebeurt er verder niets. Dat is zo frustrerend. We leven intussen van de Voedselbank en eten veel bij mijn ouders. Schoolreisjes, dagjes uit, de peuterspeelzaal, dat zijn allemaal kosten waarvan ik wakker lig. Het liefst begin ik morgen aan het saneringstraject. Ik weet dat ik dan nog drie jaar moet kromliggen, maar dan worden in elk geval de schulden afgelost. Ik begrijp er niets van dat alle instanties elkaar tegenwerken en op elkaar wachten. De ombudsman heeft gelukkig het loonbeslag van de UWV teruggedraaid. Als ik morgen kan verhuizen en kan beginnen met afbetalen, verschijnt er licht aan het einde van de tunnel. Maar voorlopig zie ik daar nog niets van.” Uit: In het krijt bij de overheid. Verstandig invorderen met oog voor maatschappelijke kosten. Nationale Ombudsman, 2013.
Manifest Armoede en Schulden Pleidooi voor een fundamenteel andere aanpak in acht bouwstenen Armoede en schulden in Nederland nemen snel toe. De bestaande aanpak van armoede en schulden heeft vooralsnog onvoldoende impact: het neemt de dieper liggende oorzaken niet weg. Naast het individuele leed kost de huidige aanpak de samenleving veel geld. Heel veel geld. Er zijn nieuwe wegen nodig. Dwars door sectoren heen. Samen met mensen zelf. Vanuit eigen kracht in plaats vanuit regels. Door anders te denken, anders te doen en door samen met nieuwe partijen te komen tot sociale innovaties. Dichtbij, preventief en met een minimale doorlooptijd. Denken en doen vanuit dat wat wel kan en wat wel werkt. Uitgaan van de menselijke maat, benutten van mogelijkheden en tegelijkertijd dat wat iemand (nog) niet kan respecteren. Dit manifest bevat handvatten om te komen tot een nationale innovatieagenda armoede en schulden. Het is opgesteld door Eropaf!, Over Rood en Movisie. Wij willen krachten bundelen met vernieuwers die de omslag al gemaakt hebben en zij die een omslag wensen maar nog niet precies weten hoe. Dit doen we door partijen samen te brengen, het gesprek over een andere schulden- en armoedeaanpak te faciliteren en beweging te brengen in de processen en systemen die een effectieve aanpak belemmeren. Door aan te sluiten bij al in gang gezette veranderingen en kansrijke ontwikkelingen, willen we deze versterken en versnellen. En de stap zetten van denken naar doen! In dit manifest staan vijf pijlers centraal: • • • • •
(Overheids)sturing vanuit vertrouwen; Voldoende inkomen en waarborgen inclusieve samenleving; Zelfregie van en empowerment voor burgers; Maatschappelijk verantwoord incasseren; Zorgplicht van leveranciers en kredietverstrekkers (bescherming van de consument).
Met als doel te komen tot: • • •
Innovaties die bijdragen aan het voorkomen (of opheffen) van armoede en/of schulden bij risicogroepen (primair doel). Het doorbreken van de vicieuze cirkel waarin armoede en/of schulden steeds verder toenemen (secundair doel). Het verzachten van de gevolgen van armoede en/of schulden. Door mensen te benaderen vanuit een ander (positief) mensbeeld. Maar ook door de mogelijkheden van wat mensen niet mogen door het al te strikte naleven van regels te verruimen (tertiair doel).
Het manifest Armoede en Schulden in acht bouwstenen: 1) Voor steeds meer burgers is de samenleving te complex en ingewikkeld. Dit leidt ongewild tot betalingsachterstanden, schulden en sociaal maatschappelijke schade. Hoe brengen we de menselijke maat weer terug in de samenleving? ‘Mijn onbegrijpelijke overheid’ was de titel van het jaarverslag van de Nationale ombudsman in 2012. In de tussenliggende vier jaar is de overheid niet veel begrijpelijker geworden. Wel raken steeds meer organisaties en instellingen er van overtuigd dat de samenleving meer toegankelijk moet worden. Complexiteit is een uitsluitingsmechanisme dat tot veel kosten en sociaal maatschappelijke schade leidt. Wie zich eenmaal uitgesloten voelt, vindt niet snel de weg meer terug. Dit leidt tot reacties als: ‘Ze zoeken het maar uit, ik hoor er toch niet bij’. ‘Zelfuitsluiting’ als terugtrekkende reactie op uitsluiting door de complexe samenleving is op zich wel begrijpelijk. Alleen leidt het niet tot een inclusieve samenleving waar iedereen naar eer, geweten en vermogen aan bijdraagt. Zo blijft de veelbesproken participatiesamenleving een papieren tijger. Wij geloven ook in een participatiesamenleving, maar dan een waar iedereen aan bij mag dragen en waarin regels en wetten eenvoudig en duidelijk zijn. Een samenleving met minder bureaucratie, meer onvoorwaardelijke basisvoorzieningen als inkomen, toegankelijke gezondheidszorg en huisvesting, meer vertrouwen en uitgaan van de goede wil van mensen. 2) Armoede en sociale uitsluiting gaan hand in hand. Sociale wijkteams kunnen nabij en present zijn. Hoe geven we hen een ruim mandaat voor het op maat en direct verbeteren van de sociale en materiele positie van sociaal en maatschappelijk uitgesloten burgers? De in veel gemeenten ingevoerde sociale wijkteams constateren dat het overgrote deel van de mensen met wie zij te maken krijgen – maar liefst 80 procent - ook kampt met problemen van financiële aard. Allerlei sociale, psychische en pedagogische problemen nemen onder invloed van financiële problematiek in ernst toe. En onder druk van schaarste worden mensen minder slim1. Naast maatschappelijke kosten heeft dit veel persoonlijk leed tot gevolg, waaronder uitsluiting, ook bij kinderen waarvan de ouders zich in een dergelijke situatie begeven. De Transitiecommissie Sociaal Domein (TSD) concludeert in haar vierde voortgangsrapportage dat beleid in deze faalt. Het vroegtijdig onderkennen van risicovolle schulden is een noodzakelijke voorwaarde voor een effectieve en integrale aanpak, aldus de commissie. Volgens ons is het noodzakelijk dat burgerinitiatieven, sociale wijkteams en andere initiatieven, die dicht bij de leefwereld van de burger opereren, over de nodige middelen beschikken. Middelen waarmee zij snel en effectief een eind kunnen maken aan de cultuur van uitsluiting, de druk van de schaarste en de als zodanige beleefde maatschappelijke afwijzing.
1
Sendhil Mullainathan en Eldar Shafir, ‘Schaarste’, 2013
3) Schuldhulpverlening is vaak niet succesvol omdat de inkomens van mensen te laag zijn en hun vaste lasten te hoog. Hoe kunnen we deze vicieuze cirkel doorbreken? Veelal benaderen we de armoede- en schuldenproblematiek als individueel probleem. Maar als vijftien procent van de Nederlanders ernstige financiële problemen heeft, kunnen we beter spreken van een maatschappelijk probleem. In 2013 hadden ruim 1,25 miljoen mensen een inkomen onder de armoedegrens, in 2007 waren dat er nog minder dan 850.000. Een groot deel, meer dan 410.000 personen, leeft al langer dan drie jaar onder de inkomensgrens (SCP, 2014). En de groep met onoplosbare schulden groeit nog steeds. Nadja Jungmann e.a. constateren in ‘Onoplosbare schuldsituaties’ (2014) dat de groep met vooralsnog onoplosbare schulden in een derde tot de helft van de gevallen moet rondkomen van een inkomen (ver) onder de bijstandsnorm. Het maken van nieuwe schulden is dan onvermijdelijk en het benadrukt samen met de gemiddeld hogere schuldenlast de uitzichtloosheid van hun positie. In 2015 maakte het Nibud bekend dat een kwart van de Nederlandse huishoudens in de afgelopen drie jaar een forse inkomensdaling meemaakte (‘Minder geld, Nibud)2. Gemiddeld daalde hun inkomen met 15 tot 30 procent. Bijna de helft van deze groep komt sindsdien moeilijk rond en is de grip op de eigen financiën kwijt. Volgens ons is het belangrijk armoede en schulden te zien als maatschappelijk vraagstuk in plaats van het enkel en alleen te reduceren tot een individueel probleem. Het waarborgen van een bestaansminimum, het benutten van de ruimte in regels en mogelijkheden zou mensen de broodnodige lucht moeten geven. Ook zou het hen ruimte moeten geven om weer méé te doen in plaats van sociaal geïsoleerd achter te blijven. 4) Een overheid met vertrouwen in burgers is vele malen productiever dan een overheid die werkt vanuit wantrouwen. Hoe bereiken we dat de overheid haar opdrachtgevers (de burgers) niet meer als verdachte ziet maar zich dienstbaar opstelt en hen ondersteuning biedt? Armoede en schulden ontstaan zelden als gevolg van één oorzaak. Vaak zorgt een onverwachte gebeurtenis zoals verlies van een baan, sterfgeval of echtscheiding voor een domino-effect met een problematische schuldsituatie als gevolg. Conflicterende wet- en regelgeving en langs elkaar werkende bureaucratische systemen vergroten de kans dat schulden en armoede toenemen. Mensen raken verstrikt in een web en verliezen het overzicht. Daar waar burgers zouden moeten kunnen vertrouwen op de overheid en uitvoerders, ervaren ze dat vaak niet zo. Door een eenzijdige nadruk op systemen is er vaak onvoldoende aandacht voor het relationele aspect, terwijl dit voor de burger juist belangrijk is3. Dit komt ook doordat er vaak sprake is van een gestandaardiseerde uitvoeringspraktijk. Daarbij gaat het dus niet alleen om regels, maar ook over de interpretatie ervan door uitvoerders: bestaande wet- en regelgeving bevat vaak best mogelijkheden (discretionaire ruimte) om het anders te doen. Deze ruimte voor maatwerk wordt vaak niet of onvoldoende benut. Soms omdat de organisatie uitvoerenden daar niet op aanstuurt en soms 2 3
Anna van der Schors, Minder geld. Hoe huishoudens omgaan met een inkomensdaling, Nibud, 2015 Jaarverslag Nationale Ombudsman (2011)
omdat zij zich teveel richten op de letter in plaats van op de geest van de wet. Dit moet anders. Goed voorbeeld: Vertrouwensexperiment Tilburg4 Het vertrouwensexperiment van de gemeente Tilburg is gebaseerd op de gedachte dat een systeem gebaseerd op vertrouwen vele malen productiever is dan een systeem gebaseerd op wantrouwen. De gemeente wil bewoners meer vrijheid en verantwoordelijkheid geven om op een eigen, constructieve manier om te gaan met de bijstand die ze nodig hebben. Bewoners mogen de bijstand gaan ervaren als werkelijke ‘bij stand’, als een actief recht op bestaanszekerheid om van daaruit zelf de toekomst in eigen hand te nemen. De gemeente verwacht dat burgers op deze manier makkelijker, eerder en duurzamer tot ‘participatie’ komen. Slecht voorbeeld: Uitkering terugbetalen met boete “In bepaalde branches zoals in de kassen is het heel normaal dat je direct aan het werk gaat en een week of twee, drie later je contract krijgt. Het komt voor dat iemand een dergelijke betrekking vindt en dan de gemeente belt dat de uitkering stopgezet kan worden. De gemeente laat dan vaak weten dat de uitkering pas stop wordt gezet als er een formeel arbeidscontract is. Als de inwoner na het ontvangen van het contract direct naar de gemeente gaat is hij of zij al twee of drie weken aan het werk. Voorheen moesten mensen dan de drie weken uitkering terugbetalen. Onder de nieuwe fraudewetgeving zijn er gemeenten die de drie weken terugvorderen plus een gelijk bedrag aan boete. Als er al flinke schulden zijn, kunnen mensen niet driekwart uitkering terugbetalen. De boete is dan ook de reden dat ze niet worden toegelaten tot de schuldhulpverlening.”5 5) Incassobedrijven verdienen aan betalingsachterstanden. Incasseren kan echter ook maatschappelijk verantwoord plaatsvinden. Hoe zorgen we ervoor dat mensen die te goeder trouw zijn (de ‘niet-kunners’) niet meer financieel en psychisch ten onder gaan aan oplopende kosten, dreigende huisuitzettingen en/of boedelverkopen? Door de crisis zijn veel mensen in de schulden terechtgekomen. Anderen verdienen daar weer aan doordat er een levendige handel in het incasseren van betalingsachterstanden bestaat. Sommige bedrijven verkopen hun openstaande rekeningen aan particulieren zelfs voor een klein percentage door aan incassobureaus die bestaan van het nog verder uitpersen…. Een hele bedrijfstak heeft een broodwinning aan mensen die met schulden kampen. Mensen die hun rekening niet kunnen betalen kunnen niet ontsnappen aan deurwaarders en incassobureaus. Het komt vaak voor dat mensen met een beperkte schuld beginnen, maar met een veelvoud daarvan de schuldsanering ingaan, als resultaat van onbetaalbare boetes en bijkomende incassokosten. Er moet een alternatief komen voor deze bedrijfstak, zodat de schulden van mensen die wel willen maar niet kunnen betalen, niet onevenredig hoog oplopen.
4
http://tilburgers.nl/tag/experimentenwet/ Het verhaal achter de cijfers. De doorstroming van de minnelijke schuldhulpverlening naar de wettelijke schuldsanering. NVVK, Regioplan en de Hogeschool Utrecht, 2014 5
Professionals in de schuldhulpverlening kunnen vaak niet voorkomen dat welwillende schuldenaars door alle onevenredig hoge bijkomende kosten toch ‘kopje onder gaan’. “Voor wie eenmaal in de fuik is beland is er bijna geen weg meer terug: incassokosten, bronheffingen, boetes zoals de 30% extra bij het achterlopen met de zorgpremie, boeterente, deurwaarderskosten, strafkortingen van uitkerende instanties, eigen bijdrages, invorderingskosten; de financiële straffen en maatregelen stapelen zich onherroepelijk op terwijl de ellende nou juist begon met, toen nog, redelijk overzienbare en in principe repareerbare betalingsachterstanden.”6 6) Leveranciers en kredietverstrekkers hebben een zorgplicht, deze wordt op dit moment slechts oppervlakkig of helemaal niet getoetst. Hoe stimuleren we dat leveranciers en kredietverstrekkers hun maatschappelijke verantwoordelijkheid om de consument te beschermen beter nakomen? De verantwoordelijkheid van de afnemer is net zo groot als de zorgplicht van de geldverstrekker bij het ontstaan van schulden. Veel geldverstrekkers nemen bewuste en afgewogen risico’s bij het verstrekken van geld. Zij verdienen hiermee hun geld, maar worden tegelijk niet aan hun wettelijke zorgplicht gehouden, terwijl de betaalplicht wel keihard wordt afgedwongen. De mate waarin betaling wordt afgedwongen zou in evenwicht moeten zijn met de mate waarin de zorgplicht wordt afgedwongen. Onverstandig verstrekt geld heeft dan ook gevolgen voor de (rechten van) verstrekker. Leveranciers die langer dan noodzakelijk doorgaan met het leveren of krediet verlenen zonder verdere voorwaarden in geval van betalingsonmacht, zouden beperkingen kunnen worden opgelegd. Bijvoorbeeld: De schuldeiser kan niet verder gaan dan het verkopen/in beslag nemen van de bezittingen van de cliënt; De schuldeiser mag geen extra kosten berekenen aan de cliënt; De vordering moet na maximaal 3 jaar na het ontstaan van een betalingsachterstand inclusief alle kosten worden afgeboekt; Verplicht akkoord gaan met schuldsanering.
• • • •
Op deze manier ontstaat meer differentiatie in de behandeling van schuldeisers en kan ook bij schulden rechtvaardiger maatwerk worden geleverd. Nu krijgt elke schuldenaar, ongeacht de wijze waarop de schulden zijn ontstaan, dezelfde maatregelen opgelegd. Hierdoor kan het in Nederland gebeuren dat iemand die een grote geldsom van de scouting steelt na twee weken werkstraf weer verder kan met zijn leven. Terwijl iemand die een hypotheekschuld niet meer kan betalen omdat hij zijn baan verliest en zijn huis niet snel genoeg verkocht krijgt, vaak jarenlang bezig is om de schuldsanering in te komen. Om vervolgens drie jaar lang te moeten leven met verregaande beperkingen en een paar tientjes per week om van te leven. 6
Marc Räkers, De markt van armoede en schuld, in Verlossing van schuld en boete. Movisie, 2014
Recent heeft een coalitie van verzekeraars, incassobureaus en andere partijen aangekondigd dat zij af willen van boze aanmaningen voor wanbetalers. Volgens de partijen is het beter om wanbetalers met probleemschulden op een begripvolle manier te benaderen.7 7) We moeten de support organiseren gebaseerd op empowerment en zelfregie. Dit leidt tot meer duurzame en humane oplossingen. Hoe zorgen we ervoor dat ook bij financiële problematiek en armoede mensen zich weer zelf eigenaar voelen van hun problemen en oplossingen? De Nationale Ombudsman maakte in 2012 duidelijk dat schuldenaren, als zij eenmaal over hun schaamte heen zijn en hulp zoeken, het idee hebben dat zij worden gezien als ‘loser of crimineel’. Over hun hoofd wordt er beslist terwijl ze zelf geen zicht hebben op de voortgang. Zij voelen zich niet als gelijkwaardige betrokken bij de aanpak van hun problemen. En leren onvoldoende hoe zij in de nabije toekomst zelf hun problemen kunnen aanpakken. Schuldsanering en/of sancties hebben daardoor niet het gewenste effect. Dit komt mede omdat de financieeljuridische aanpak van schulden weinig tot geen ruimte laat voor empowerment en zelfregie. Hierdoor blijft veel eigen kracht onbenut. Gelukkig zien we dat de roep om het doorbreken van deze patronen sterker wordt. Zo wijst Nadja Jungmann op de rol van motivatie, Tamara Madern benadrukt de noodzaak om maatwerk te leveren, Roeland van Geuns geeft aan dat de huidige wetenschappelijke inzichten, waaronder die van schaarste, vragen om een andere bejegening door professionals en Tine van Regenmortel wijst op het belang van empowerment en benutten van ervaringsdeskundigheid in de aanpak van armoede. In het onderzoek “Wat werkt bij de aanpak van armoede” kunnen we daarnaast lezen dat het versterken van psychologisch, sociaal en maatschappelijk kapitaal van mensen essentiële elementen zijn in de aanpak van armoede en schulden8. Werken vanuit empowerment en zelfregie vraagt om een kentering in denken en handelen van (sociale) professionals, vrijwilligers, organisaties en gemeenten. Sprekend voorbeeld vormt de sociale coöperatie voor bijstandsgerechtigden in Breda, bekend geworden als de ‘scharrelondernemers’. “Scharrelondernemers bouwen met behoud van hun bijstandsuitkering binnen de coöperatie hun eigen bedrijfjes op. Ze gaan de boer op met hun product, variërend van bijenkast tot textiel, of dienst, coaching of tuinonderhoud. Ze draaien omzet. Maar nog belangrijker, ze nemen hun toekomst in eigen hand en voelen zich weer waardevol.”9 Vanuit de psychologie, revalidatie, verslavingszorg, zelfregie en empowerment beschikken we inmiddels over een schat aan kennis om mensen in allerlei ongewenste situaties te helpen hun problemen op te lossen. Het wordt hoog tijd dat we deze kennis en inzichten ook gaan toepassen bij schulden en armoede. Er is nog een wereld te winnen!
7
http://www.nu.nl/geldzaken/4201309/partijen-willen-wanbetalers-begripvol-benaderen.html Meer info over “wat werkt” is te lezen in de volgende publicatie: Jurriaan Omlo, Wat werkt bij de aanpak van armoede. Wat we kunnen leren van empowerment en de psychologie van de schaarste. Movisie, 2016 9 Cordaid Nederland ondersteunt sociale coöperaties, http://www.socialealliantie.nl/index.php/lokale-aanpak/thema-socialecooeperaties/cordaid-nederland-ondersteunt-sociale-cooeperaties 8
8) Het neoliberale economische model functioneert niet voor iedereen, vooral mensen aan de sociaal economische onderkant hebben er nauwelijks baat bij; in veel gevallen betalen zij de prijs voor de rijkdom van anderen. Hoe komen we tot een meer sociaal economisch model? Met zijn boek Kapitaal in de 21ste eeuw raakte Thomas Piketty, een Franse econoom, een gevoelige snaar10. Kortweg zegt Piketty dat mensen die rijk zijn alleen maar rijker worden zonder dat zij daar iets voor hoeven te doen. Daarmee neemt de ongelijkheid in de samenleving toe11. Met als gevolg dat het aandeel van de middenklasse in de samenleving afneemt en de kloof tussen arm en rijk toeneemt. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) wijst er in 2014 op dat ook in Nederland sprake is van een groeiende ongelijkheid12. Die ongelijkheid kan ertoe leiden dat mensen elkaar en de politiek gaan wantrouwen (WRR, 2014). Recent onderzoek laat daarbij zien dat werk niet meer per definitie een middel is om uit de armoede te raken: ongeveer de helft van de langdurig armen bestaat uit werkenden, hun aandeel is sinds 2005 flink gegroeid, van ruim 40 procent naar ruim 50 procent (SCP, 2016). We weten nog niet of dit mede komt door ontwikkelingen als robotisering: over de precieze consequenties van nieuwe technologische mogelijkheden voor de werkgelegenheid en welvaart is nog onvoldoende bekend13. Wel zien we dat de overheid de negatieve consequenties van de vrije markt de afgelopen jaren steeds minder is gaan compenseren. Hierdoor zijn burgers steeds meer afhankelijk geraakt van de grillen van de markt14. We zien in deze dat vooral ouderen en niet-westerse migranten met minderjarige kinderen een bovengemiddelde kans hebben op langdurige armoede (SCP, 2016). Kwetsbaar zijn daarnaast mensen met losse contracten, WW of bijstand, zij hebben het vanaf de jaren tachtig moeilijker gekregen omdat bijna alle regelingen uit de sociale zekerheid fors zijn versoberd. Zij vormen tevens een groep van sociale achterblijvers die weinig mogelijkheden hebben om het beter te krijgen.15 Al met al profiteren mensen aan de sociaaleconomische onderkant niet alleen minder van het huidige sociaaleconomisch model, maar dit model belemmert hen ook om het beter te krijgen. Dit geeft te denken: hoe ongelijk is Nederland? En op welke manieren kunnen we de negatieve effecten van het huidige sociaaleconomisch model verzachten en verminderen, of beter nog: voorkomen? Volgens ons is het belangrijk om de impact van nieuwe ontwikkelingen (zoals robotisering en deeleconomie) en inzichten als die van Piketty op het vraagstuk van armoede en schulden goed te monitoren. En actie te ondernemen daar waar zij een bedreiging vormen voor een inclusieve samenleving. De overheid heef in deze een belangrijke taak. Maar ook bedrijven (maatschappelijk verantwoord ondernemen of andere bedrijfsmodellen als coöperaties waarbij werknemers mede-eigenaar zijn en 10
Kapitaal in de 21ste eeuw, Thomas Piketty, 2014 Met een reguliere baan van 9 tot 5 kan men veel minder snel vermogen opbouwen dan wanneer er sprake is van bestaand vermogen waar men rente voor ontvangt. Daarbij gaat Piketty uit van een gemiddeld rendement op kapitaal van 4 à 5 procent en een lage economische groei van 1 tot 2 procent http://www.nu.nl/economie/3919898/wilt-u-weten-theorie-van-econoomthomas-piketty.html 12 http://www.wrr.nl/fileadmin/nl/publicaties/PDF-verkenningen/V28_Hoe_ongelijk_is_NL_volledig.pdf 13 Werken aan de robotsamenleving. Visies en inzichten uit de wetenschap over de relatie technologie en werkgelegenheid. Rathenau Instituut, Den Haag, 2015 14 Dit noemen we ook wel decommofication. Een begrip dat Esping Anderson introduceerde in zijn boek The Three Worlds of Welfare Capitalism (1990) 15 Vrooman, C. (2016) Meedoen in onzekerheid. Inaugurele rede, 16 februari 2016, Utrecht: Universiteit Utrecht.
11
dus delen in de winst) en burgers (bijvoorbeeld door actief de deeleconomie16 te omarmen) zelf kunnen een rol spelen in het voorkomen, verminderen en verzachten van armoede en schulden.
16
De deeleconomie faciliteert mensen met sociale media en internet/apps om kennis, spullen en soms ook munten delen.
