Placebo en zelfheling

E.P.A. van Wijk [email protected]

24 Placebo en zelfheling “Een mens onderscheidt zich van een dier, o.a. door zijn verlangen om medicijnen te gebruiken” [Sir William Osler]

E.P.A. van Wijk

300

Inleiding

eigenlijk moeten afvragen waarom de zieke cellen

Zijn zelfhelingen ‘wonderen’? Ja, zelfheling is zeker

niet worden vervangen door gezonde cellen. De mo-

een wonder. Als je ziet hoe mooi een wond bij een

gelijkheid om gezond of ziek te zijn is verbonden

organisme zich heelt dan kan alleen een grote ver-

aan lichaamseigen interne hulpbronnen. De externe

wondering gelden. Maar ook het antwoord: “neen,

omgeving, zowel sociaal als fysiek, kan een belang-

het is geen wonder” valt te beluisteren. Vaak

rijke invloed hebben op het mobiliseren van deze

spreekt dan een onderzoeksmethodoloog, die niet

hulpbronnen.

zozeer geïnteresseerd is in het wonderbare gebeu-

Hoe sterk de invloed van de externe omgeving op

ren maar slechts in de waarschijnlijkheid dat dit ge-

de zelf-helende eigenschappen van het lichaam is,

beuren plaatsvindt. Als genezing niet volledig

komt naar voren in de volgende fascinerende casus

plaatsvindt en ogenschijnlijk geen voortgang meer

(Klopfer, 1957). Omdat het gaat over een casus

maakt dan kan zich toch met een bepaalde waar-

moet deze natuurlijk met de nodige voorzichtigheid

schijnlijkheid iets voordoen waardoor het proces

worden beoordeeld.

weer op gang komt. Dan hebben we het over een

Het gaat over ‘mijnheer Wright’, een arts die aan

natuurlijke gebeurtenis die statistisch ongewoon is,

kanker van de lympheklieren lijdt. De tumoren die

extreem complex is, maar waarvoor waarschijnlijk

zich hebben ontwikkeld, zijn zo groot dat ze zonder

wel een verklaring komt wanneer de wetenschap

moeite door de behandelende artsen kunnen wor-

ver genoeg gevorderd is, de wetenschap over zelf-

den gevoeld. In die tijd werd een nieuwe chemische

heling en over de factoren die hierop een negatieve

formule tegen kanker bestudeerd, Krebiozen. Deze

of positieve invloed uit kunnen oefenen.

werd door de media naar voren gebracht als hèt

De bewering dat het lichaam de intrinsieke neiging

nieuwe medicijn tegen kanker. De medische wereld

heeft zichzelf te genezen, lijkt zeer vanzelfsprekend.

was minder overtuigd. Op dat moment was mijn-

We zijn ons maar al te goed bewust van het natuur-

heer Wright’s kanker al zover ontwikkeld dat de art-

lijk verloop van wondgenezing en de constante,

sen hem in eerste instantie niet eens wilden laten

vanzelfsprekende, vervanging van onze cellen, zo-

deelnemen aan onderzoek naar de werkzaamheid

als bij de huid. Dit concept van zelfgenezing is een

van het nieuwe middel. Maar als daad van medele-

fundamenteel concept binnen de alternatieve en

ven gaven de onderzoekende artsen hem uiteinde-

complementaire zorgverlening. Vele richtingen in

lijk toch het middel. Ze verwachtten er uiteindelijk

die zorg stellen dat zelfgenezing de basis is voor

geen respons op. Na toediening van het medicijn

alle genezing. Externe manipulaties doen eigelijk

leek zich echter een wonder af te spelen. Mijnheer

niets anders dan het mobiliseren van lichaamsei-

Wright kwam weer aan, zag er veel beter uit, en

gen genezingsbronnen. In plaats van je erover te

voelde zich ook weer veel beter. Zijn tumoren krom-

verbazen waarom lichaamscellen ziek zijn, zou je je

pen en werden zo klein dat ze niet meer gevoeld

tig jaargang 21|22

Deel 3: Op zoek naar een nieuw bio-energetisch concept van gezondheid

E.P.A. van Wijk

Placebo en zelfheling

konden worden door de artsen. Mijnheer Wright

deringen toeschrijven aan de werkzaamheid van de

bleef verbeteren tot het moment dat de kranten be-

‘lichaamseigen apotheek’. Maar stel nu eens dat

gonnen te rapporteren dat het medicijn Krebiozen

die ‘lichaamseigen apotheek’ niet alleen reageert

toch minder veelbelovend was dan in eerste instan-

op interne sensoriek, de veranderingen in het li-

tie werd gedacht. Na het lezen van deze negatieve

chaam, maar dat ook omgevingsfactoren een effect

berichten werd mijnheer Wright zo ontmoedigd dat

kunnen hebben op de werkzaamheid van deze in-

hij weer gewicht begon te verliezen en de omvang

terne apotheek. Stel je eens voor dat we zelf dingen

van zijn tumoren begon toe te nemen.

kunnen ondernemen die ervoor zorgen dat dit inge-

De behandelende artsen van mijnheer Wright be-

bouwde ‘behandel’-mechanisme efficiënter en snel-

gonnen te vermoeden dat de kracht van suggestie

ler in werking treedt bij ziekte.

wel eens verantwoordelijk zou kunnen zijn geweest

Laten we deze ‘lichaamseigen apotheek’ eens als

voor het eerste herstel. Ze besloten te vertellen dat

metafoor nemen in het denken over de placebo-res-

de eerste proefmonsters, waar ook hij mee behan-

pons. Het kan een nieuw licht kunnen werpen op

deld was, naar de kliniek terug waren gestuurd voor

het aloude debat hoe genezingen door placebo’s

onderzoek en dat was gebleken dat ze niet de volle

worden veroorzaakt, het debat dus, waarin centraal

kracht had. Het laboratorium had het probleem ge-

staat of genezing in gang wordt gezet door een he-

corrigeerd, zo verzekerden ze hem, en het nieuwe,

lende kracht die wordt veroorzaakt door iets als ver-

sterkere Krebiozen was onderweg om weer gebruikt

beeldingskracht of voorstellingsvermogen, of door

te kunnen worden. De artsen gingen door met het

het natuurlijke verloop van de ziekte met behulp

aanmoedigen van de hoop van mijnheer Wright. Ze

van lichaamseigen genezende krachten. Met de ‘li-

gingen verder zoals in de eerdere procedure met

chaamseigen apotheek’ als metafoor is er nog

het verschil dat nu bij mijnheer Wright steriel water

slechts een marginaal verschil tussen de genezings-

in plaats van het medicijn werd geïnjecteerd. Het

kracht door verbeelding en de lichaamseigen ‘in-

herstel begon weer en bleef stand houden. Na ver-

trinsieke’ genezingskrachten.

loop van tijd rapporteerde de American Medical As-

Het lijkt zeer waarschijnlijk dat dezelfde lichame-

sociation dat Krebiozen geen effectief middel tegen

lijke processen en chemische stoffen werkzaam zijn

tegen kanker is. Door deze berichten liet mijnheer

bij zowel de placebo-respons als bij zelfgenezing of

Wright de moed zakken. Zijn tumoren groeiden gi-

spontaan herstel. Bij spontaan herstel doet het li-

gantisch en kort daarna overleed hij.

chaam zijn werk zonder enige hulp van buitenaf. Er komt geen externe boodschap of stimulus aan te

De ‘lichaamseigen apotheek’

pas om het herstel in te luiden. In het geval van een

Het menselijk lichaam is een zeer bijzondere crea-

placebo-respons nemen we aan dat een boodschap

tie. Eén van de meest indrukwekkende kenmerken

invloed heeft op de geest, die vervolgens nieuwe

is de variëteit aan ingebouwde ‘behandel’-mecha-

chemische banen stimuleert of banen die al werk-

nismen waarmee het zich beschermt tegen ziekten.

zaam zijn verder versterkt.

Zo worden er automatisch, wanneer het lichaam

Een belangrijk punt om nogmaals centraal te stel-

ziek is of pijn heeft, bepaalde chemische substan-

len, is het volgende: er is geen regel die zegt dat

ties geproduceerd in een grotere hoeveelheid dan

het lichaam moet kiezen tussen interne of externe

normaal. Deze elimineren dan de ziekte of nemen

processen die de genezing bevorderen. Voor het ge-

de pijn weg of maken het draaglijk. We kunnen dit

nezingsproces geldt dat de snelste en meest com-

aanduiden met de ‘lichaamseigen apotheek’.

plete genezing zal plaatsvinden wanneer er een

Wanneer een persoon ziek is en weer beter wordt

combinatie is van externe processen die met het

naarmate de tijd verstrijkt, kunnen we deze veran-

genezingsproces te maken hebben, met de ‘li-

tig jaargang 21|22


>

301

>

302

E.P.A. van Wijk


chaamseigen interne apotheek’. Het belangrijkste

personen, of: geeft de ene persoon een grotere pla-

is dat de juiste signalen worden gestuurd naar onze

cebo-respons dan de andere? Met andere woorden,

‘lichaamseigen apotheek’.

zijn er persoonlijkheidseigenschappen te herken-

We kunnen nog een stap verder gaan door de ‘li-

nen die een sterke placebo-respons oproepen? In

chaamseigen apotheek’ te zien als een kruispunt of

de vijftiger en zestiger jaren is daar gericht onder-

een ontmoetingsplaats waar alle manieren van ge-

zoek naar gedaan. De reden voor onderzoek naar

nezen bij elkaar komen. Zoals we weten hebben

een zogenaamd ‘placebo-persoonlijkheidstype’ was

verschillende therapiestromingen verschillende ge-

dat in die tijd werd begonnen met het opzetten van

dachten over hoe het lichaam te genezen. Echter,

gerandomiseerde, dubbelblinde studies om een

de gemeenschappelijke noemer is dat er een bood-

onderscheid te maken tussen effecten die werden

schap naar de ‘lichaamseigen apotheek’ van de pa-

veroorzaakt door een placebo en effecten ontstaan

tiënt wordt gestuurd zodat deze wordt gestimuleerd

als gevolg van het toegediende medicijn. Het opzet-

en genezing in gang wordt gezet. Iedere genezer zal

ten van dat soort studies was dusdanig complex en

het er mee eens zijn dat de interne apotheek een

tijdrovend dat de onderzoekers trachtten de boel

belangrijke bondgenoot is in de poging tot het ge-

om te draaien door ‘placebo-responders’ al van te-

nezen. Sommige genezers zullen er op wijzen dat

voren uit de studies te weren. Dat zou immers het

hun handelingen erop gericht zijn het interne gene-

aantonen van de werkzaamheid van een medicijn

zingsproces weer op gang te brengen. Anderen zul-

een stuk eenvoudiger maken. Vragen waren bijvoor-

len benadrukken dat ze processen aanbieden die

beeld: zijn vrouwen placebo-gevoeliger dan man-

verschillen van wat door het lichaam zelf wordt ge-

nen? En: treedt bij ouderen een snellere en inten-

daan. Maar ook zij zullen de ‘lichaamseigen apo-

sievere placebo-respons op dan bij jongeren? Er

theek’ respecteren en het erover eens zijn dat hun

werd ook gekeken naar een mogelijk verband tus-

genezingswerk een stuk moeilijker zou zijn als de

sen opleidingsniveau en placebo-respons, en ook

‘lichaamseigen apotheek’ er niet was.

naar een verband tussen de gevoeligheid voor hyp-

Nog een belangrijk voordeel van het werken met

nose en de mate waarin er op een placebo werd ge-

deze metafoor is dat het de aandacht weghaalt van

reageerd. Tot nu toe zijn zeer veel factoren onder-

de genezer en deze weer richt op de persoon die

zocht en verreweg het merendeel van deze studies

ziek is en behandeld moet worden. Dit betreft een

laat zien dat er geen persoonlijke karaktereigen-

arrogantie die met name voorkomt in de conventio-

schappen te vinden zijn die op een betrouwbare

nele geneeskunde maar soms ook in de alternatie-

manier een placebo-respons kunnen voorspellen.

ve en complementaire hoek: de genezing wordt toe-

Een van de uitzonderingen is een reeks studies van

geschreven aan de vaardigheden en vermogens van

Fisher en Fisher (1963), die een relatie lieten zien

de genezer. Met de gedachte aan de ‘lichaamseigen

tussen de mate waarin iemand kan berusten in een

apotheek’ blijft het duidelijk dat de patiënt de be-

situatie en een placebo-respons. In latere studies

langrijkste bijdrage aan het genezingsproces levert.

lieten de auteurs zien dat personen met deze instel-

Deze gedachte leidt tevens tot een meer totaal en

ling ook beter reageren op medicatie.

positief beeld van de rol van de placebo-respons in

De vraag is echter: is dit een specifieke karakterei-

het menselijk genezingsproces.

genschap of wordt dit gedrag eerder bepaald door de context waarin iemand zich op dat moment be-

Verschillen in de mate van stimulatie van de ‘lichaamseigen apotheek’

vindt? Eigenlijk geldt voor iedereen dat het berus-

Een interessante vraag is of er een verschil bestaat

ment en de situatie waarin men zich bevindt. Dit is

in de gevoeligheid voor placebo-respons tussen

waarschijnlijk ook de reden dat iedereen in principe

tig jaargang 21|22

ten in een situatie zeer afhankelijk is van het mo-


E.P.A. van Wijk


gevoelig is voor een placebo. De situatie waarin

de geneeskunde. Om zoveel mogelijk van die ge-

men zich bevindt is belangrijk voor het ‘coping’-ge-

schiedenis te leren is de vraag van belang of artsen

drag dat laat zien hoe men omgaat met een ziekte.

of andere genezers vroeger gebruik maakten van

Worden er anderen bij betrokken, of gaat iemand

placebo’s. Iedere periode in de medische geschie-

alleen het gevecht aan?

denis heeft zijn favoriete behandelwijzen en manie-

Een andere factor die geassocieerd kan worden met

ren om te genezen. Vaak was er nauwelijks bewijs –

een positieve placebo-respons is het angst-niveau.

althans niet het soort bewijs dat vandaag de dag

Hoe angstiger een persoon, des te groter is de kans

als solide wordt beschouwd – dat deze behandelin-

op een positieve placebo-respons. Waarschijnlijk is

gen voor genezing zorgden. Echter de geneeskunde

de chemische baan die het stress-relaxatie-even-

heeft altijd wetenschappelijk willen zijn en heeft

wicht coördineert hiervoor verantwoordelijk. Het

steeds een theorie willen construeren over hoe be-

angst-niveau wordt voor een groot deel ook bepaald

handelingen klachten en ziekten reduceren of elimi-

door de mate waarin de patiënt zijn ziekte kan ‘de-

neren en de gezondheid weer herstellen.

len’ met anderen. Verderop in dit hoofdstuk wordt

Behandelingen met krokodillenmest of poeder van

ingegaan op het grote belang van menselijke rela-

een mummie klinken misschien bizar maar voor de

ties in de placebo-respons.

‘geneesheren’ in die tijd zat er een logica achter. Er

Eigenlijk zou je kunnen concluderen dat het optre-

werd ook verwacht dat die behandelingen functio-

den van een placebo-respons en zoiets als onze ‘li-

neerden. Wanneer een bepaalde therapie wel effect

chaamseigen apotheek’ prachtige eigenschappen

had voor een patiënt maar het effect eigenlijk niet

van het lichaam zijn. Toch kleven er voor veel artsen

kon worden verklaard door een in die tijd domine-

en onderzoekers twee aspecten aan de placebo-

rende theorie, dan konden er eigenlijk maar twee

respons die hen een onaangenaam gevoel en een

antwoorden worden gegeven. De genezing zou tot

daardoor negatieve houding geven: de onzekerheid

stand zijn gekomen door hoop, vertrouwen en ver-

en de variabiliteit van de respons. Onzekerheid om-

beelding; of het zou zijn gekomen door de intrinsie-

dat wetenschappers uiteindelijk van gebeurtenis-

ke geneeskracht van het lichaam zelf. Dit klinkt zeer

sen houden die goed en met een bepaalde zeker-

vergelijkbaar met wat we nu de placebo-respons

heid voorspeld kunnen worden. In dit zekerheids-

noemen.

principe heeft de placebo-respons altijd stelselma-

De Griekse filosoof Plato was één van de eerste die

tig geweigerd met hen samen te werken. Ook de va-

schreef over de geneeskrachtige werking die ver-

riabiliteit in het optreden van de placebo-respons

beelding kan hebben. Hij ondersteunde de gedach-

maakt hen niet gelukkig: wanneer en onder welke

te dat woorden een genezende werking kunnen

omstandigheden treedt er een placebo-respons op?

hebben. Praten met een patiënt zou een invloed op

De enige zekerheid hier, is dat datgene wat mijn ‘li-

diens ziekteverloop kunnen hebben en zou moge-

chaamseigen apotheek’ aan het werk zet, kan ver-

lijk kunnen leiden tot genezing. Plato was zelfs van

schillen van wat de ‘lichaamseigen apotheek’ van

mening dat deze woorden een leugen mochten zijn

een ander aan het werk zal zetten.

– een arts zou zijn zeer zieke patiënt mogen vertel-

Onderzoek laat zien dat ruwweg één op de drie

len dat deze wel weer zou herstellen – wanneer dit

proefpersonen in een experiment een placebo-res-

de patiënt ten goede zou kunnen komen. Een ‘me-

pons laat zien. Toch krijgt men niet goed een vinger

dische leugen’ kon een kritisch onderdeel van het

achter het ontstaan ervan.

genezingsproces zijn. De Griek Hippocrates (460-377), vader van de mo-

Een kort historisch perspectief

derne geneeskunde, was het daar niet mee eens.

De placebo-respons is altijd onderdeel geweest van

Hij kon het idee van een genezende invloed van het

tig jaargang 21|22


>

303

>

304

E.P.A. van Wijk


‘woord’ als zodanig niet accepteren en gaf een an-

oorzaakt door een psychische component. Dus een

dere verklaring voor de mogelijke werkzaamheid

behandeling met een placebo die leidt tot een pla-

ervan. Wanneer de geneeskundige op de patiënt in-

cebo-respons.

praat zal het er toe leiden dat deze wordt overtuigd

Aardig is nog te vermelden dat het begrip ‘placebo’

van het belang van het medicijn. De patiënt zal het

in het Latijn ‘ik zal behagen’ betekent. Voordat de

dan ook trouw innemen en ook alle verdere aanwij-

term doordrong in de medische wereld werd die in

zingen van de arts opvolgen.

religieuze context gebruikt. Benjamin Franklin

De arts Galenus (131-200) opperde een theorie die

(1784) was de eerste die een ‘blinde’ controlegroep

de westerse geneeskunde sterk zou beïnvloeden.

en de term ‘placebo’ introduceerde. Pas rond de

Galenus’ theorie, de humorale theorie, heeft be-

tijd van de Amerikaanse revolutie wordt er voor het

langrijke overeenkomsten met de traditionele

eerst met het verschijnsel rekening gehouden in ex-

Chinese en ayurvedische geneeskunde. Al deze dis-

perimenten.

ciplines benadrukken de aanwezigheid van een

Naast het geloof in de lichaamseigen innerlijke

klein aantal elementen in het lichaam. Het lichaam

kracht om te genezen, bleef ook het geloof in de

is gezond wanneer deze elementen met elkaar in

kracht van de verbeelding bestaan. Naarmate de ar-

balans en harmonie zijn, ziekte ontstaat wanneer er

gumenten zich opstapelden werd het steeds moei-

sprake is van een disbalans tussen deze elemen-

lijker te onkennen dat de effecten die gezien wer-

ten. De rol van de geneeskunde is het herstellen

den na toediening van een placebo alleen konden

van de balans in het geval van ziekte: door afname

worden veroorzaakt door de lichaamseigen inner-

van een element dat in een te grote hoeveelheid

lijke geneeskracht.

aanwezig is of door toename van een element wan-

In de medische praktijk werd een placebo ook meer

neer daar te weinig van is. Ook vandaag de dag zijn

en meer ingezet. In 1953 stelde de editor van het

begrippen als harmonie en balans essentiële ele-

British Medical Journal vast: “At a recent meeting of

menten in veel alternatieve therapieën. In de humo-

the General Practice Section of the Royal Society of

rale theorie staan vier elementen of lichaamssap-

Medicine in England, the discussion suggested that

pen centraal: bloed, slijm, zwarte gal en gele gal.

general practitioners may prescribe placebo’s for

Herstel in de balans tussen deze verschillende li-

patients in about 40 percent of visits. In 1949, 188

chaamssappen kon zowel mentaal als fysiek plaats-

million prescriptions were dispensed in England. If

vinden. Het gaat dus om een holistische theorie en

40 percent of these prescriptions were used for a

woorden als ‘flegmatisch’, ‘melancholisch’ en ‘vol-

placebo – and using 4 ounces of a typical placebo

bloedig’ zijn op dit moment nog steeds manieren

mixture as the basis for calculation – the annual

om iemand te typeren. Oorspronkelijk werd daar-

cost of dispensing placebo’s would amount 5.75

mee bedoeld een overschot van één van de vier li-

million pounds.”

chaamssappen. Het holistische karakter van deze

Wat is nu de huidige stand van zaken omtrent pla-

theorie maakt het begrijpelijk dat in de daarop vol-

cebo en placebo-respons? Duidelijk is in ieder geval

gende eeuwen het volkomen geaccepteerd was dat

dat er nog veel onduidelijkheid en verwarring is

emoties en gedachten een invloed konden hebben

over placebo’s, de placebo-respons en het oproe-

op het ontstaan en het verloop van ziekten en gene-

pen van zelfherstel. De huidige, mechanistisch ge-

zingsprocessen.

oriënteerde geneeskunde heeft, vergeleken met an-

Het is niet duidelijk wanneer artsen voor het eerst

dere stromingen door de tijden heen, de minste

behandelingen gingen toepassen waarvan ze zelf

ruimte voor de mogelijke invloed van de geest op

wisten dat het ging om ‘schijnbehandelingen’ en

het lichaam. Alle grote successen van de genees-

waarbij genezing dus alleen maar kon worden ver-

kunde in de twintigste eeuw zijn behaald zonder

tig jaargang 21|22


E.P.A. van Wijk


daar op één of andere manier de geest bij te betrekken. Toch hebben deze successen wel geleid tot de

Psychologische modellen voor de verklaring van de werking van een placebo

noodzaak van het invoeren van dubbelblinde, ge-

Het gebrek aan een werkingsmodel draagt niet bij

randomiseerde experimenten. Deze stappen wer-

aan de acceptatie van placebo-respons en zelfhe-

den gerechtvaardigd door te stellen dat de invloed

ling. Terugkerende vragen zijn steeds weer: “Wat

van de geest erg sterk kan zijn…

veroorzaakt een placebo-respons?”, “Hoe worden

Tegenwoordig zijn er zoveel effectieve medicijnen

de fysiologische veranderingen bewerkstelligd die

voorhanden, dat voor artsen steeds minder de

in bepaalde gevallen wel, en in andere gevallen

noodzaak geldt om een placebo voor te schrijven.

niet leiden tot zelfherstel?”

Dit is niet de enige reden van de negatieve houding

Vanuit verschillende disciplines (o.a. medische,

van veel geneesheren en onderzoekers ten opzichte

psychologische) wordt onderzoek gedaan naar de

van placebo’s, de respons die ze oproepen en het

placebo-respons. De bespreking zal zich hier verder

zelfherstel. Al eerder werd genoemd: de onbekend-

richten op de psychologische en gedragsweten-

heid met wat er eigenlijk gebeurt. Er gebeuren

schappelijke benadering. In de volgende paragrafen

zaken in het lichaam die niet makkelijk met de

komt een drietal benaderingswijzen aan bod die

gangbare biomedische theorie te verklaren zijn.

het placebo-verschijnsel vanuit een eigen model

Ook de ‘wispelturigheid’ van het fenomeen draagt

beschrijven en een wetenschappelijke verklaring

niet bij tot de acceptatie. Soms komt het wel voor,

voor het fenomeen trachten te geven. Natuurlijk le-

soms niet, en er zijn nauwelijks factoren aan te wij-

vert geen van deze modellen een waterdicht bewijs

zen die kunnen aangeven wanneer het wel en wan-

op, maar op het ogenblik zijn het goede werkmo-

neer het niet bij een bepaald persoon optreedt. Een

dellen. De verschillende benaderingswijzen zijn te

andere reden voor de negatieve houding is de soort

vinden in het verwachtingsmodel, het conditione-

relatie die arts en patiënt nog niet zo lang geleden

ringsmodel en het betekenismodel (expectancy,

hadden. Deze relatie had veel weg van een ouder-

conditioning, meaning; Brody & Brody, 2000).

>

kind-relatie. De arts had het voor het zeggen en de patiënt had weinig tot geen inspraak. Wanneer de

Het verwachtingsmodel

arts vond dat ‘een leugentje om bestwil’ kon bijdra-

Het verwachtingsmodel gaat ervan uit dat wanneer

gen aan het genezingsproces dan werd dat gedaan.

een patiënt rekent op verbetering na het innemen

Deze houding is sterk aan het veranderen en de re-

van een medicijn, er ook daadwerkelijk een verbe-

latie lijkt steeds gelijkwaardiger te worden.

tering gaat optreden. De mentale toestand, de ver-

Patiënten worden steeds meer betrokken en serieu-

beelding die ontstaat bij het verwachten van een

zer genomen in hun eigen genezingsproces. Vaak is

verbetering, kan op zichzelf een grote impact heb-

het al zo dat de patiënt met de arts overlegt en uit-

ben op het zelfherstel en dus op de ziekte van het

eindelijk zelf de beslissing neemt wat er gaat ge-

lichaam. Een placebo wordt nog wel eens gezien als

beuren. Het recht van de patiënt is groeiende. Deze

een chemische inactieve substantie. Dit model gaat

veranderende houding geeft de arts meer proble-

ervan uit dat zelfherstel door veel omstandigheden

men met het vroegere ‘leugentje om bestwil’, er

kan worden opgeroepen en niet alleen door een

moet een grotere openheid en eerlijkheid zijn naar

neppil. Het effect van de verwachting kan twee kan-

de patiënt en liegen kan zeker niet. In werkelijkheid

ten op werken: de kant van het herstel maar ook de

gaat het natuurlijk niet om het liegen maar om het

andere kant. Wanneer de verwachting is dat iets

aannemen van een andere houding ten aanzien van

erger wordt, kan het ook daadwerkelijk erger wor-

ziekte.

den, de nocebo respons. Er zijn een groot aantal studies die het verwachtingsmodel als een mogelijk

tig jaargang 21|22


305

>

E.P.A. van Wijk


model voor de werking van een placebo ondersteu-

herhaalde toediening van saccharine samen met cy-

nen.

clophosphamide, geheel volgens een vast conditioneringsprotocol, alleen saccharine werd toege-

306

Het conditioneringsmodel

diend. Onder deze omstandigheden heeft sacchari-

Het tweede model is gebaseerd op het verschijnsel

ne-op-zich wel effect op het immuuncel-niveau. In

van conditionering. In bepaalde opzichten is het

dit geval ging de saccharine werken als ‘de bel van

conditioneringsmodel het tegenovergestelde van

Pavlov’. De saccharine was een geconditioneerde

het verwachtingsmodel. Bij verwachting wordt er

stimulus geworden als gevolg van het samen aan-

namelijk naar de toekomst gekeken: de patiënt

bieden met de cyclophosphamide, de ongeconditi-

vraagt zich af wat er gaat gebeuren en hoe dat het

oneerde stimulus. Als gevolg daarvan kon sacchari-

genezingsproces kan gaan beïnvloeden. In het ge-

ne een geconditioneerde respons oproepen, name-

val van het conditioneringsmodel kijkt men terug in

lijk een daling in het niveau van de immuuncellen.

de geschiedenis en probeert men correlaties te vin-

Naast deze waarneming deden Ader en Cohen nog

den tussen bepaalde gebeurtenissen en welk effect

een belangrijke waarneming, namelijk dat de daling

deze hebben gehad op het ziekteverloop.

in het functioneren van het immuunsysteem niet

In dit verband zijn de experimenten illustratief die

hetzelfde was voor alle groepen ratten. De respons

door Ader en zijn collega’s vanaf 1975 zijn uitge-

werd bepaald door het gebruikte conditionerings-

voerd. Deze experimenten laten op een fraaie ma-

schema. In het algemeen bleek dat hoe meer de

nier zien waarom conditionering als een mogelijke

saccharine in verband was gebracht met de cyclo-

verklaring voor een placebo-respons zou kunnen

phosphamide, des te sterker de daling in het aantal

gelden. Het onderzoek illustreert ook de communi-

immuuncellen.

catie die plaatsvindt tussen het zenuw-, endocriene

In later onderzoek hebben Ader en Olness (1992)

en immuunsysteem.

laten zien dat dit soort verbanden zich niet beperkt

In de eerste experimenten werd gewerkt met ratten

tot een laboratoriumsituatie, maar ook wordt waar-

die werden geïnjecteerd met het medicijn cyclo-

genomen in een klinische situatie. Het onderzoek

phosphamide, dat ondermeer in de chemotherapie

vond plaats bij een elfjarig meisje dat leed aan een

wordt gebruikt. Het is een zeer sterk medicijn dat

ernstige vorm van Lupus Erythematosus waarbij het

de werking van het immuunsysteem enige tijd kan

immuunsysteem sterk overactief was. Als gevolg

onderdrukken. Wanneer een dier met dit medicijn

van deze overactiviteit waren de nieren beschadigd,

wordt geïnjecteerd heeft het gedurende een bepaal-

was de bloeddruk te hoog en ontstonden er bloe-

de tijd, afhankelijk van de dosis, een verminderde

dingen. De behandeling was erop gericht met cyclo-

weerstand tegen ziekten. Cyclophosphamide wordt

phosphamide de overactiviteit te onderdrukken.

dus ingezet tegen ziekten die het lichaam beschadi-

Cyclophosphamide heeft allerlei bijwerkingen en de

gen als gevolg van een overactief immuunsysteem.

vraag was of het meisje minder cyclophosphamide

In de experimenten van Ader en Cohen (1975) wer-

nodig zou hebben als een vergelijkbare koppeling

den de ratten met cyclophosphamide geïnjecteerd

als in het ratten-experiment zou plaatsvinden. In de

waarna de immuuncellen werden gemeten, die zo-

klinische trial werd de cyclophosphamide-behande-

als verwacht waren gedaald tot een zeer laag ni-

ling gekoppeld aan twee verschillende substanties:

veau. Vervolgens werd aan de ratten cyclophospha-

levertraanolie en een sterk rozenparfum. Drie maan-

mide samen met saccharine, een kunstmatige zoet-

den kreeg het meisje de volledige kuur, waarbij de

stof, gegeven. Saccharine alleen heeft onder norma-

levertraanolie en de geur aanwezig waren. Na deze

le omstandigheden geen enkel effect op het im-

periode werd de levertraanolie in dezelfde mate ge-

muunsysteem. Echter dit werd anders wanneer na

geven samen met de rozenparfum, terwijl de cyclo-

tig jaargang 21|22


E.P.A. van Wijk


phosphamide slechts in een van de drie sessies

iemand geneest, of er nu een medicijn wordt gege-

werd toegediend. Ondanks deze verminderde toe-

ven of een suikerpil.

>

diening bleef de respons heel sterk op alleen levertraanolie en rozengeur en vond er uiteindelijk een

Het betekenismodel

herstel van de ziekte plaats. Het fenomeen is in ver-

Het betekenismodel geeft mogelijk nog een bredere

schillende recentere studies bevestigd.

verklaring voor de placebo-respons dan de vorige

Het is heel gemakkelijk in je eigen leven het optre-

modellen. In 1955 publiceerde Beecher een baan-

den van een placebo-respons te zien ontwikkelen.

brekend artikel: The powerful placebo. Beecher, een

Een ervaring uit mijn eigen omgeving kan dit illu-

militaire arts in WO-II, observeerde gewonde infan-

streren. Mijn dochtertje van drie die op haar eigen

teristen die het veldhospitaal werden binnen ge-

manier de wereld aan het verkennen is, valt wel-

bracht. Hij berekende, op basis van zijn ervaringen

eens tijdens een van haar ontdekkingsreizen. Ik

in vredestijd, hoe erg de pijn die deze soldaten

kom dan naar haar toe of zij naar mij en dan wil ze

hadden, moest zijn voor een burger die een verge-

een pleister. De eerste keer namelijk toen ze hard

lijkbare verwonding had, maar dan opgelopen als

viel, kreeg ze een mooie gekleurde kinderpleister

gevolg van een verkeersongeluk of een bedrijfson-

en werd ze uitgebreid getroost. Dat leidde de aan-

geval. Hij was verbaasd te zien dat deze soldaten

dacht van de zere plek af. Dit heeft zich natuurlijk

veel minder pijn en klachten leken te hebben dan

veel vaker herhaald en gaandeweg heeft ze geleerd

een burger met vergelijkbare verwondingen.

dat er een relatie is tussen verlichting van de pijn

Beecher realiseerde zich dat hoewel de weefselbe-

en het krijgen van een pleister op de zere plek. In

schadiging in de twee situaties nagenoeg hetzelfde

zo’n geval hebben we te maken met een placebo-

was, de betekenis van de pijn in de twee situaties

respons.

compleet anders was. Dezelfde pijn die voor de bur-

In het algemeen ziet zo’n patroon er dus als volgt

ger een ramp was, er toe leidde dat het werk niet

uit: iets doet pijn, en een ouder troost, de aandacht

kon worden uitgevoerd en leidde tot wachten op

wordt afgeleid van de pijn en de pijn lijkt minder.

een chirurgische ingreep, betekende voor soldaten

Naarmate iemand ouder wordt, wordt mede door

hoop. Allereerst betekende het dat ze niet dood

het vaker herhalen van dit patroon de conditione-

waren en in de tweede plaats een bevrijding van

ring sterker. Pijn en ongemak worden als minder erg

het oorlogsgeweld. De betekenis die dus aan de

waargenomen wanneer iemand troost en aandacht

pijn wordt toegekend is van cruciaal belang voor de

krijgt. Dit is natuurlijk uit te breiden naar de situatie

ervaring ervan.

dat ouders of een arts een kind een medicijn geven.

Hoe werkt dit? Op ieder moment vinden er in het li-

Pijn en ongemak worden na het toedienen dan ook

chaam duizenden processen tegelijkertijd plaats.

minder. Enerzijds als gevolg van de chemische com-

Op hetzelfde moment vinden er buiten het lichaam

ponenten in het medicijn en anderzijds – vergelijk-

ook nog eens een oneindige hoeveelheid verande-

baar met de pleister – als gevolg van de lichaamsei-

ringen plaats. We moeten, om te overleven, zeer se-

gen genezende krachten. Het medicijn is een mid-

lectief zijn in waar we onze aandacht op richten en

del (stimulus) geweest om dat laatste proces in

verreweg de meeste veranderingen worden gene-

gang te zetten. De Crean en collega’s (1999) hebben

geerd, bewust dan wel onbewust. We kunnen ons

in een studie met proefpersonen laten zien dat de

alleen richten op datgene wat belangrijk is voor ons

intensiteit en de frequentie van toediening – net als

op dat bepaalde moment. Wat zorgt er nu voor dat

in het beschreven experiment met ratten – de sterk-

patiënten wel belang hechten aan het één – met als

te van de placebo-respons bepalen. Belangrijker is,

resultaat een proces van zelfherstel – en niet aan

volgens het conditioneringsmodel, het gegeven dat

het ander? Cassel (1976) laat zien waar het in de

tig jaargang 21|22


307

>

E.P.A. van Wijk


betekenistheorie om gaat. Er is de meeste kans op

De resultaten waren verbluffend. Hoewel alle pa-

een placebo-respons met als resultaat een herstel

tiënten, in zowel de controle- als de experimentele

wanneer tijdens het samenzijn van een patiënt en

groep, dezelfde medicijnen van de verpleegsters

een behandelaar de ervaring van de ziektebeleving

kregen, bleken de patiënten in de experimentele

een positieve wending krijgt. Zo’n wending treedt

groep slechts de helft aan medicijnen te gebruiken,

op wanneer:

vergeleken met patiënten in de controlegroep. De

De patiënt een betekenisvolle verklaring voor zijn

verpleegsters wisten uiteraard niet of een patiënt

ziekte krijgt. De ziekte moet ‘zin’ hebben, er

tot de controlegroep of tot de experimentele groep

moet een reden voor zijn.

behoorde. De chirurgen die niets van dit experiment

Wanneer de patiënt aandacht en medeleven

wisten, ontsloegen de patiënten uit de experimen-

krijgt van de behandelaar maar ook van anderen

tele groep gemiddeld twee dagen eerder dan de pa-

uit zijn of haar omgeving.

tiënten uit de controlegroep. Omdat de patiënten

Wanneer de patiënt een gevoel van controle over

nagenoeg dezelfde operatie hadden ondergaan en

de ziekte met de bijbehorende symptomen krijgt.

gerandomiseerd in één van de twee groepen waren ingedeeld, konden de verschillen alleen maar wor-

308

In een klassieke studie van Egbert en collega’s

den toegeschreven aan de relatieve pijnervaring

(1964) komen de drie genoemde elementen naar

van de patiënt. Er is hier dus sprake van een place-

voren. In deze studie werden patiënten geselec-

bo-respons zonder een daadwerkelijk placebo. In

teerd (N=97) die een buikoperatie moesten onder-

dit experiment komen op een heel illustratieve ma-

gaan. Er werd een verdeling gemaakt in een contro-

nier de drie elementen uit het betekenismodel naar

le- en een experimentele groep. De controlegroep

voren, namelijk dat het belangrijk is te weten wat

kreeg de standaardvisite zoals die normaal plaats-

de betekenis is van onze daden en ervaringen. Een

vindt voorafgaande aan een buikoperatie. Daarbij

groot deel van onze tijd besteden we daar ook aan.

werd kort ingegaan op de medische geschiedenis

In het geval van deze studie kon de patiënt na het

van de patiënt en er werd een kort medisch onder-

bezoek van de anesthesist zich direct gaan bezig-

zoekje uitgevoerd. De experimentele groep kreeg

houden met het element pijn. Het werd erkend als

daarentegen een zeer uitgebreid onderzoek van de

een normaal gevolg van de operatie en kreeg op die

anesthesist waarin veel nadruk werd gelegd op de

manier een betekenisvolle verklaring. Ook de ele-

pijn die de patiënt kon verwachten na de ingreep.

menten aandacht en medeleven werden duidelijk

Normaal werd dat afgedaan met een standaardver-

benadrukt. Aan de patiënten werd heel duidelijk ge-

haaltje waarin werd verteld dat je wel pijn kon heb-

maakt dat ze er niet alleen voor stonden en dat er

ben na de ingreep maar dat het niet de moeite

altijd verpleegsters voor hen klaarstonden. Er werd

waard was daar veel aandacht aan te besteden. Nu

ook aan de patiënten uitgelegd wat ze zelf mogelij-

was de boodschap aan de experimentele groep: “Je

kerwijze konden doen om de pijn te verlichten.

gaat zeker pijn ervaren. Dit is heel normaal na een

Hierdoor kreeg de patiënt ook het gevoel zelf con-

ingreep als deze. Er zijn een aantal zaken die je

trole te kunnen uitoefenen over de pijn.

kunt doen om de pijn te verminderen. Eén ervan is in een bepaalde houding op bed gaan liggen. Ik zal

Nabeschouwing

je een lijstje van deze maatregelen geven. Er zijn

Het klassieke placebo-concept, namelijk het ver-

ook sterke pijnstillers voor je besteld, aarzel niet

schijnsel dat een patiënt beter wordt na de toedie-

om deze te vragen. De verpleegsters zijn erg alert

ning van een onschuldig middel door de arts, mist

en zullen er alles aan doen om de pijn te verlich-

nogal wat elementen. In dit hoofdstuk hebben we

ten.”

geprobeerd dit duidelijk te maken. De placebo-res-

tig jaargang 21|22


E.P.A. van Wijk


pons berust op uitgebreide processen. In principe

in de woorden: “(wetenschappelijk) onderzoek is

kan de placebo-respons worden verwacht in iedere

de hoogste vorm van adoratie”.

>

vorm en aanzet tot genezen. Ieder contact tussen patiënt en genezer, ook al zijn het een paar woor-

Literatuur

den uitgewisseld op straat, kunnen voor deze res-

cine, 37, pp.333-340

Mogelijk gaat er in dit kader, gezien de geschiedenis van de placebo-respons, meer aandacht ont-

pp.1602-1606

ceerde artikel ‘The doctor, the patient and his ill

Cassel, E.J. (1976) The Healer’s Art – A New Approach to the Doctor-Patient Relationship.

of the physician, whether the African witch doctor

Philadelphia: Lippincott

or the modern doctor, to entertain the patient while secretely waiting for nature to heal the disease.”

Brody, H. & Brody, D. (2000) The Placebo Response. New York: Harper Collins

In deze context mag ook de uitspraak van Albert Schweizer worden genoemd: “It is the primary role

Beecher, H. (1955) The powerful placebo. Journal of the American Medical Association, 159,

Balint (1955) schreef in zijn in The Lancet gepubliness’.

Balint, A. (1955) The doctor, the patient and his illness. The Lancet, 268, pp.683-688

staan voor de stelling dat het belangrijkste medicijn binnen de geneeskunde de dokter zelf is, zoals

Ader, R. & Cohen, N. (1975) Behaviorally conditioned immunosuppression. Psychosomatic Medi-

pons zorgen (Thomas, 1994).

De Craen, A.J.M.; Moerman, D.E.; Heisterkamp,

Voor het onderzoek mag duidelijk zijn geworden dat

S.H.; Tytgat, G.N.J.; Tijssen, J.G.P.; Kleijnen, J.

we misschien nog niet de juiste houding hebben

(1999) Placebo effect in the treatment of duodenal ulcer. Br. J. Clin. Pharmacol., 48, pp.853-860

gevonden om deze wonderbare verschijnselen te onderzoeken. Het zou een reden kunnen zijn dat

Egbert, L.D.; Battit, G.E.; Welch, C.E.; Bartlett,

het wetenschappelijk onderzoek naar zelfgenezing

M.K. (1964) Reduction of post-operative pain by

of zelfheling zo moeilijk en onbenaderbaar lijkt.

encouragement and instruction of patients. New England Journal of Medicine, 270, pp.825-827

Misschien dat onze wetenschappelijke experimenten meer moeten omvatten dan bekwaamheid en

and acquiescence. Psychopharmacologia, 4,

vernuftigheid, en ook zoiets als respect en eerbied

pp.298-301

voor de te onderzoeken fenomenen zouden moeten omvatten. Misschien moeten de experimenten die

Fisher, S. & Fisher, R. (1963) Placebo response

Olness, K. & Ader, R. (1998) Conditioning as an

we uitvoeren niet worden gezien als een manier om

adjunct in the pharmacotherapy of Lupus Erythe-

de natuur te forceren haar geheimen prijs te geven,

matosus. Journal of Developmental and Behavioral Pediatrics, 13, pp.124-125

maar als een respectvolle uitnodiging om iets van haar wezenlijke sublimiteit prijs te geven. Een

Thomas, K.B. (1987) General practice consulta-

standpunt dat de paleontoloog en jezuïtische

tions: Is there any point in being positive? British

priester Teilhard de Chardin ooit heeft samengevat

Medical Journal. 294, pp.1200-1202

tig jaargang 21|22


309

>

E.P.A. van Wijk


Samenvatting Placebo en zelfheling Het lichaam heeft de intrinsieke neiging zichzelf te

zelf-genezing in te grijpen. De respons hangt af van

genezen. Dit genezingsproces is uiterst complex en

het verwachtingspatroon, de ervaring die er bestaat

gedurende het gehele leven actief. Soms vindt een

en de betekenis die aan het ziekteproces wordt ge-

genezing niet volledig plaats en is er een blokkade

geven. De geschiedenis van de placebo-response

in het proces. Het kenmerkende van de placebo-

wordt toegelicht, evenals hoe het in de praktijk is

respons is dat de geest een dominante voorwaarde

toegepast.

is in de genezing. Deze is in staat in het proces van

Summary Placebo and self-healing The body has the intrinsic property to heal itself.

brain taps into. The response depends on what we

This is a complex and continuing process in life.

anticipate, how we are conditioned by experience,

Sometimes it is inhibited in specific stages. The re-

and how we interpret events. The history of the pla-

markable fact behind the placebo response is that

cebo response is discussed and how the placebo

the mind is a dominant condition in healing the

response has been put to practical use.

body. The body has an inner pharmacy that the

Key words self healing

placebo

conditioning

expectancy

meaning

Auteur Dr. E.P.A. van Wijk is biologisch psycholoog en als

310

onderzoeker verbonden aan het International Institute of Biophysics in Neuss (Duitsland) waar hij onderzoek verricht op het gebied van de mind-body relatie.

tig jaargang 21|22


Placebo en zelfheling

Recommend Documents