project Multatulistraat, Doetinchem
1
Pilot voor passief renoveren: vooral ervaring opdoen In de Doetinchemse Multatulistraat heeft Bouwbedrijf EBU in een pilotproject vier woningen gerenoveerd volgens de spelregels van Passief Bouwen. De vier woningen kregen compleet nieuwe gevels met grote prefab houtskeletbouwgevelelementen. Een hoge mate van isolatie, kierdichting én een snelle uitvoering speelden een belangrijke rol. Zowel Sité Woondiensten als het aannemersbedrijf wilden met deze pilot graag kennis en ervaring opdoen voor nog veel meer verouderde woningen in deze buurt. TEKST Carla Debets FOTOGRAFIE Bouwbedrijf EBU, Carla Debets
6
| oktober 2012
2
Sité Woondiensten praat al lang over de aanpak van haar verouderde woningbestand in Doetinchem, waarbij de diverse mogelijkheden – van niets doen tot sloop en nieuwbouw – uitgebreid werden bekeken. Projectleider Willeke Marneth: “We hebben een grote opgave voor de komende jaren. Uiteindelijk hebben we ervoor gekozen om een pilot uit te voeren van vier woningen aan de Multatulistraat in de meest extreme renovatievariant: passief renoveren.”
1 De vier woningen aan het eind van de renovatie. De kleuren van de steenstrips in de gevels verlopen van licht naar donker en er zijn kleine variaties in de gevelindeling. 2 Vergelijkbare woningen in de wijk, vóór renovatie. 3 Per dag werden twee gevelelementen aangeleverd en geplaatst, zowel in de voor- als achtergevel.
Passief renoveren
3
Sité kwam voor de uitvoering terecht bij EBU Bouwbedrijf omdat de woningcorporatie al veel samenwerkt met EBU. Iedereen wilde graag ervaring opdoen met passief renoveren. Bouwbedrijf EBU werkt in een samenwerkingsverband Consortium E+ samen met Architektengroep Gelderland, Bouwvisie Advies, Hogeschool Arnhem-Nijmegen, HtW Installatietechniek, Syntens en Wassink Installaties. Met hun renovatieconcept Concept E+ Revital wonnen zij vorig jaar de tweede prijs in de landelijke prijsvraag ‘De Voorsprong’ van de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting. Oorspronkelijk waren de woningen saaie rijtjeshuizen uit 1969. Marneth: “Het gaat vooral om de ervaring, zowel wat de uitvoering betreft als hoe het is om in zo’n woning na passiefrenovatie te wonen. We hebben bewust de bewoners geen lagere energielasten voorgehouden. Belangrijk is natuurlijk wel het uitgangspunt bij passief renoveren van 25 kW per vierkante meter energieverbruik, maar hierin zijn geen bewonersinvloeden meegenomen. De mate van energieverlaging was niet de insteek, dat zal straks uit bewonerservaring moeten blijken. | oktober 2012
7
4
5
De bewoners mogen ook alle besparing in eigen zak steken. We gaan eerst twee jaar meten en op basis daarvan gaan we pas strategische keuzes maken. Gelukkig valt de investering voor vier woningen nog wel mee.”
4 De houtskeletbouwelementen zijn zoveel mogelijk in de fabriek geprefabriceerd, inclusief de kozijnen en het glas. 5 In de fabriek van EBU Bouwproducten vulde Warmteplan de elementen met cellulose-isolatie. 6 Detaillering van de aansluitingen van de gevelelementen ter plaatse van de verdiepingsvloer en dakvloer. 7 Detaillering van twee gevelelementen op de begane grond, ter plaatse van de woningscheidende wand.
Prefab houtskeletbouw Voor Bouwbedrijf EBU was dit het eerste project passief bouwen.Voor de benodigde kennis zorgde vooral bureau Bouwvisie voor de bouwfysische aspecten. Projectleider Marcel Godschalk: “De keuze voor de gevels viel al snel op prefab houtskeletbouwelementen. Snelheid van de uitvoering was immers belangrijk, omdat de bewoners in hun woningen blijven tijdens de uitvoering. Daarom vielen alle traditionele gevelopbouwen af. Het gewicht is de doorslaggevende factor geweest; door de toepassing van hsb-elementen bleven de constructieve aanpassingen beperkt.” Bijkomend voordeel was dat de elementen in de eigen timmerfabriek – EBU Houtproducten – konden worden gemaakt. Niet onbelangrijk in deze tijd van minder werk voor aannemersbedrijven. “Daarom hebben we bijvoorbeeld ook gekozen voor houten kozijnen, waar aanvankelijk kunststof was bepaald. Onze timmerfabriek is Accoya-gecertificeerd en met Accoya kun je ook prima kozijnen realiseren die passen in een passiefhuis”, aldus Godschalk. Met de prefab elementen kan snel worden gewerkt, ze hebben een beperkt gewicht, relatief lage kosten, een korte levertijd én duurzaam materiaalgebruik. Daarnaast waren bewonerswensen met betrekking tot de gevelindeling en de voordeuren eenvoudig te realiseren. De grote elementen zorgen bovendien voor weinig naadaansluitingen, waardoor het eenvoudiger is te voldoen aan de hoge eisen van luchtdichtheid.
Eén gevel per dag 6
8
| oktober 2012
7
Per woning zijn vier nieuwe gevelelementen toegepast: twee voor de voorgevel en twee voor de achtergevel: één compleet element voor de begane grond en één voor de verdieping. Alle
elementen zijn 6578 mm breed. Het element op de begane grond is 2905 mm hoog en op de verdieping 3044 mm. Het element op de verdieping steekt namelijk boven het dak uit, onder meer voor de dikkere dakisolatie. Per dag werd één gevel (voor- of achter) gesloopt en vervangen. De oude gevels bestonden uit relatief eenvoudige houten gevels met betonnen borstweringen op de verdieping. Ook de betonnen dakranden en de gemetselde muurdammen zijn gesloopt. De stabiliteit van de casco’s werd gewaarborgd doordat de voorgevels niet gelijktijdig met de achtergevels werden gesloopt: eerst pakte EBU alle voorgevels aan en vervolgens alle achtergevels. De totale renovatie van de vier woningen duurde drie weken. De hsb-elementen wegen circa 1000 kg.Voor deze elementen zijn nieuwe prefab betonnen funderingsbalken toegepast. Hiervoor zijn de gemetselde penanten in de voor- en achtergevels gesloopt; de fundering ervan diende als oplegging voor de nieuwe balken.
Opbouw elementen De 375 mm dikke gevelelementen zijn als volgt opgebouwd (van binnen naar buiten): Fermacell-beplating, OSB, houten I-staanders van 300 mm hoog, met cellulose-isolatie (300 mm
8
dik) en Homatherm Energie Plus Comfort van 60 mm dik. De elementen zijn aan de buitenzijde deels afgewerkt met siliconensierpleister én met steenstrips. Deze steenstrips zijn voor het grootste deel al in de fabriek op de gevelelementen aangebracht; de lagen steenstrips ter plaatse van de horizontale naad tussen de elementen volgden op de bouwplaats. De overige naden zijn op de bouwplaats voorzien van sierpleister. Wat de afwerking aan de binnenzijde betreft: hoofdzakelijk de vensterbanken moesten nog ter plaatse worden aangebracht, dit in verband met de kans op beschadigingen tijdens het transport. De houten I-staanders in de elementen zorgen door hun relatief dunne lijf voor geringere koudebruggen, in vergelijking met volhouten liggers. Daarnaast bieden de hoge liggers veel ruimte aan een dik pak isolatie. In dit project is gekozen voor cellulose-isolatie, vooral vanwege het dampopen karakter waardoor geen folies/dampremmende lagen in de constructie nodig zijn. De cellulose-isolatie is door Warmteplan aangebracht, in de fabriek van EBU Houtproducten. De gevelelementen hebben een Rc-waarde van circa 8,4 m2K/W.
Kozijnen, ramen en deuren
9
In de gevelelementen zijn alle kozijnen – mét glas en deuren – en diverse doorvoeren ten behoeve van de installaties al in de fabriek aangebracht. Dit leidt tot een veel hogere kwaliteit van de aansluitingen – onder andere voor de luchtdichtheid - dan wanneer deze elementen pas op de bouwplaats worden ingepast. Godschalk: “Met Tremco Illbruck zijn alle details uitvoerig besproken. De aansluitdetails worden dan ook voorzien van Elastic Foam. Het toepassen van band als aansluitingsmateriaal geeft in de praktijk bij aansluitingen van elementen onderling en met de bouwmuren geen gegarandeerde luchtdichtheid.
8 Het inhijsen van een houtskeletbouwelement voor de achtergevel, op de begane grond. 9 Onder de gevelelementen zijn nieuwe funderingsbalken geplaatst die zijn opgelegd op de funde ring van de (gesloopte) gemetselde penanten.
| oktober 2012
9
Denk daarbij ook aan het verschuiven tijdens de plaatsing én vervuiling.” De kozijnen in de gevelelementen zijn uitgevoerd in Accoya dat erg gunstige thermische eigenschappen heeft: de U-waarde van het gemodificeerde kozijnhout bedraagt 1,1 W/m2K. De voordeur en achterdeur zijn uitgevoerd als passiefdeur, met een dikte van 68 mm; deze passiefdeuren hebben geen brievensleuf. De kozijnen en deuren zijn in de fabriek in de hsb-gevelelementen gemonteerd, beglaasd en afgeschilderd. Als beglazing is driedubbele HR++-beglazing aangebracht. 10 D e ter plaatse aangebrachte steenstrips verbergen niet alleen de aansluitingen tussen boven- en onderelement, maar ze lopen ook door over de verticale aansluitnaden. 11 N a het aanbrengen van de voor- en achtergevelelementen zijn de kopgevels afgewerkt. Dit gebeurde ter plaatse, eveneens met I-liggers, beplating en cellulose.
Dak- en vloerisolatie en installaties Het bestaande platte dak – Nehobo baksteenvloeren – kreeg een dik isolatiepakket (gemiddeld 130 mm), waardoor de Rc-waarde naar 7,5 m2K/W ging. Ook de begane grondvloer is geïsoleerd. Hiervoor is de volledige hoogte van de bestaande kruipruimte – circa 450 mm – voorzien van isolatieparels. Ten slotte zijn ook de kopgevels nog geïsoleerd: met ter plaatse aangebracht I-staanders en Homatherm-platen afgewerkt met steenstrips, en gevuld met cellulose-isolatie. Aanvankelijk zouden op het dak zonnecollectoren worden geplaatst. De baksteenvloer bleek echter deze extra belasting
10
én verankering niet toe te laten. Maar ook de ruimte in de werkkast was voor de zonneboiler te krap, mede in verband met service en onderhoud. Daarom is gekozen voor een lucht-/waterwarmtepomp; dit hybride toestel is geplaatst boven de woningscheidende wand, op het dak. Zó ontstond er bovendien meer ruimte in de werkkast naast het warmteterugwinningstoestel. Voor het keurmerk Passiefbouw (van de Stichting Passiefhuis Holland) moet met metingen worden aangetoond dat de vereiste prestaties – met name op gebied van de luchtdichtheid - ook worden gehaald. Sité Woondiensten wilde graag dit keurmerk hebben omdat het een bevestiging is en het de garantie biedt dat de vooraf besproken prestaties ook zijn gerealiseerd. Daarom is na oplevering van de eerste woning een blowerdoortest uitgevoerd. De houtskeletbouwelementen van EBU Houtproducten bleken perfect luchtdicht, maar er schortte nog wat aan de aansluiting met de bestaande constructie. Naar aanleiding hiervan zijn maatregelen genomen om ook deze aansluitingen nog beter te dichten.
PROJECTGEGEVENS Opdrachtgever: Sité Woondiensten, Doetinchem Uitvoering: Consortium E+, een samenwerkingsverband van: - Architektengroep Gelderland (ontwerp) - B ouwbedrijf EBU Doetinchem (engineering, uitvoering en coördinatie) - Bouwvisie Advies (bouwfysica) - Hogeschool Arnhem–Nijmegen (kennispartner) - H tW Installatietechniek (loodgieterswerk en elektrische installatie) - Syntens (coaching bij innovaties) - Wassink Installaties (verwarming en mechanische ventilatie) Leveranciers: Prefab gevelelementen: EBU Houtproducten, Doetinchem Cellulose-isolatie: Warmteplan, Brummen Afdichtingstechniek: Tremco Illbruck BV, Arkel Steenstrips: DAW Coatings Nederland BV, Nijkerk Start renovatie: augustus 2012 Oplevering: september 2012 11
10
| oktober 2012
