Peter de Grote bron
De ‘Wintertuin‘ en het «Gulden Boek» van Antoine Fontaine in de Belle Epoque
Dienst voor Toerisme
D I E N S T
V O O R
T O E R I S M E
Inhoudsopgave 1
p. 2 - 7
Geschiedenis van de Peter de Grote bron
2
p. 8 - 11
«Het Gulden Boek» van Antoine Fontaine
3
p. 12 - 15
Peter
Het verblijf van Peter de Grote in Spa
1
Geschiedenis de Grote bron
De meeste toeristische bestemmingen hebben een natuursite of een monument dat hen symboliseert: een berg, een waterval, een grot, een kasteel of paleis, een kerk… Spa is daarop geen uitzondering en pakt uit met de Peter de Grote bron, die tegelijk een natuursite is, de belangrijkste bron van de stad, en die omgeven is door een monument, het 5e sinds de 16e eeuw. Het laatste gebouw dateert van 1880. De bron, die men gewoon ‘le Pouhon’ noemde (het woord komt van het Latijnse ‘potio’, wat drankje betekent) werd al vermeld in bronnen uit het midden van de 15e eeuw. 2
3
D I E N S T
Eerste bekende afbeelding van Spa en de Pouhon door Gilles Perrier - 1559
Maar het is in het eerste werk over Spa, namelijk ‘Des fontaines acides de la forêt d’Ardenne et principalement de celle qui se trouve à Spa’ van Gilbert Lymborgh, die dokter was van verschillende Luikse prins-bisschoppen (Spa maakte deel uit van het prins-bisdom Luik), een werk dat gepubliceerd werd in 1559, dat men een eerste voorstelling vindt van de ‘Pouhon’ door Gilles Pierrers. Het was toen een bescheiden gebouwtje met een koepel op het centrale plein van het kleine dorpje Spa.
wind van prins-bisschop MaximilienHenri de Bavière. Het is in dat gebouw, dat bleef bestaan tot 1820, dat Peter de Grote in juli 1717 een kuur kwam volgen. Hij werd gevolgd door heel wat befaamde personages, zoals Gustaaf III van Zweden, Keizer Jozeph II, Casanova, de hertog van Lauzun, de hertogin van Orléans, Pauline Bonaparte en nog veel anderen.
V O O R
T O E R I S M E
Men vindt er heel wat afbeeldingen van in werken uit de 18e eeuw, vooral in de verschillende edities van de ‘Amusemens de Spa’, die van 1734 tot 1782 de meest bekende publicaties waren over de stad. Het is de tekening van dit gebouw met daarboven de woorden ‘Spa – Pouhon’, die in de 19e eeuw gebruikt werd om de wapens van de stad samen te stellen.
In het begin van de 17e eeuw toonde een grote en vaak gereproduceerde tekening van Jean Breughel het stadje Spa, dat op 50 jaar tijd heel wat groter was geworden. Aan de onderkant van de gravure ziet men twee cartouches met enerzijds de bron van le Pouhon en anderzijds de bron van la Sauvenière. Het monument was toen een gebouwtje met Toscaanse zuilen. Afbeelding van de Pouhon in het begin van de 17e eeuw door Jean Breughel
Op een latere gravure van Van Everdigen ziet men een gebouw met pilasters en daarboven een driehoekig fronton. Het geheel was bekroond met een groot houten beeld van Sint-Remaclus, de heilige die in heel de Ardennen werd vereerd. Een nieuwe constructie in dezelfde stijl zag het daglicht in 1656, onder het be-
Afbeelding van de bron van de Pouhon door Adler Everdingen - rond 1650
4
Afbeelding van de bron van de Pouhon - midden 18e eeuw
5
D I E N S T
Interieur van de bron van de Pouhon door Mars (Maurice de Bonvoisin) - 1905
prinses Stephanie en haar verloofde, aartshertog Rudolf van Habsburg, dezelfde man die negen jaar later in Mayerling zelfmoord zou plegen, samen met zijn minnares Maria Vetsera!
Afbeelding van de Peter de Grote bron door Théodore Fourmois - 1839
Het laatste monument dat de Pouhon herbergde, vóór het huidige gebouw, werd in 1820 opgetrokken tijdens het Nederlandse bewind. Het was een vreemd gebouw dat op de gelijkvloerse verdieping een bos van zuilen telde met in het midden de eigenlijke bron. Deze zuilen steunden een zaal op de bovenverdieping die bestemd was voor de zogenaamde ‘Bobelins’, de naam die in de 17e eeuw werd gegeven aan de kuurgasten die de bronnen Spa bezochten.
Het huidige gebouw werd in 1880 opgetrokken door de Brusselse architect en stedenbouwkundige Victor Besme. Vanwege de grotere omvang diende men de ‘Pouhon Hollandais’, zoals hij toen genoemd werd, de hal, het oude stadhuis dat nog gebouwd werd door Jacques Barthélémy Renoz, de architect van de Waux-Hall, en het Perron af te breken. Dat laatste zou enkele jaren later herbouwd worden op zijn huidige plaats, rechtover het stadhuis.
Ondanks zijn eerder lelijk uitzicht, werd het gebouw talrijke keren afgebeeld in publicaties over de stad en op de houten dozen van Spa, de befaamde ‘jolités’.
Kort voor de inauguratie kreeg de nieuwe Pouhon het bezoek van Koning Leopold II en Koningin Marie-Henriette, die vergezeld waren van hun dochter,
Het gebouw van Besme, een achthoekig paviljoen dat bekroond is met een koepel, leunt tegen een grote rechthoekige hal, de ‘Wintertuin’. Het gebouw combineert metselwerk met zuiltjes in gietij-
V O O R
T O E R I S M E
zer die een dak met een groot glasraam ondersteunen. Toen het afgewerkt was werd het niet door iedereen goed onthaald. Jean d’Ardenne, geboren in Spa, had felle kritiek op de esthetiek. Maar zoals vaak gebeurt, werden de meningen bijgesteld en ondertussen is het monument een klassieker tussen het erfgoed van Spa. Onmiddellijk na de oorlog werden de galerij en de veranda die uitgaven op de rue Général Bertrand en de rue du Marché afgebroken. Zij werden gelukkig herbouwd in een moderne versie tijdens de restauratie door architect Léo Haesbroeck.
De rotonde en de galerij van de Peter de Grote bron voor hun afbraak - 1948
6
7
D I E N S T
V O O R
T O E R I S M E
2
Antoine Fontaine Het Gulden Boek Wanneer we het interieur betreden van de Peter de Grote bron, in de nieuwe veranda waar de Dienst voor Toerisme van Spa onderdak heeft gevonden, ontdekken we voor ons het beroemde ‘Livre d’Or’, Het Gulden Boek van Antoine Fontaine, een schilder uit Spa. Het is een grote compositie van bijna 9 meter, die in een vrolijke chronologische wanorde, 92 personages voorstelt die een kuur hebben gevolgd in Spa. De keuze van de personages is hoofdzakelijk gemaakt door Albin Body, een historicus uit Spa. Antoine Fontaine, die directeur was van de school voor Schone Kunsten toen hij het schilderij maakte, heeft meer dan 10 jaar gewerkt aan de realisatie. Het was een opdracht van de stad Spa die in 1892 de som van 4.000 goudfranken kostte. Dat is omgerekend ongeveer 20.000 €. Het idee voor het schilderij in de Wintertuin van de nieuwe Peter de Grote bron was al eerder ontkiemd in de geest van de schilder. Het werd in 1894 geplaatst onder het roosvenster op het einde van de Wintertuin waar het bleef tot na de oorlog. Toen werd
8
9
D I E N S T
het verplaatst naar de zijkant van het gebouw om ten slotte de mooie plaats te krijgen die het momenteel heeft. Op het schilderij vinden we uiteraard Peter de Grote, waar we het nog zullen over hebben, Keizer Jozef II, Descartes, Prins de Ligne, Pauline Bonaparte, Alexander Farnese, de dramaturg Alfieri, Christine van Zweden, Koning Leopold I en Leopold II en hun echtgenotes Koningin Louise en Marie-Henriette, Cockerill, Victor Hugo, Gounod, maar ook personages die vandaag al lang vergeten zijn zoals Hubert Léonard, de gravin d‘Albany, Louis Galet of Markies de Coigny.
10
V O O R
T O E R I S M E
Maar Monteverdi, die naar Spa kwam in 1599 en de hertog van Mantua vergezelde, Casanova die hier tweemaal verbleef en er uitgebreid over schreef in zijn memoires, Fragonard, Turner, Courbet en zijn vriend de filosoof Proudhon, maar ook Madame Récamier, Fenimore Cooper, Tsaar Alexander I, generaal Bernadotte die Karel XIV van Zweden was geworden en voorouder is van onze Koningin Astrid, Lola Montès, de ‘Dame aux Camélias’… ook zij waren allemaal te gast in Spa, sommigen onder hen meer dan eens, maar zij kregen helaas geen plaats op het schilderij van Antoine Fontaine.
11
D I E N S T
V O O R
T O E R I S M E
3
Peter
Het verblijf van de Grote in Spa
De meest beroemde gast van Spa, die uiteraard een plaats kreeg op het ‘Gulden Boek’ van Antoine Fontaine, was onweerlegbaar Tsaar Peter de Grote. Hij is twee keer verbonden met de bron want hij deed er zijn kuur (ook bij de bron van la Géronstère) en in 1820 gaf hij zijn naam aan het nieuwe monument dat rond de bron werd gebouwd. In 1717 beëindigde de tsaar zijn tweede reis door Europa. Hij had Pruisen bezocht, Nederland, de Oostenrijkse Nederlanden en nadien Frankrijk en Parijs, waar hij aankwam op 7 mei 1717. Na 6 weken, uitgeput door zijn opeenvolgende reizen, keerde hij niet terug naar Nederland zoals voorzien was, maar ging hij op advies van zijn dokter Areskin een kuur volgen met water van Spa. Hij verliet Parijs op 20 juni, arriveerde in Charleville (aan de Maas) op de 23e, verbleef een nacht in Namen en arriveerde in Luik op 27 juni, waar hij met veel pracht en praal werd ontvangen door kanunnik de la Naye die hem zou vergezellen tijdens zijn verblijf in Spa.
12
13
D I E N S T
Peter de Grote verbleef slechts één nacht in Luik. ’s Anderendaags bezocht hij verschillende steenkoolmijnen en vertrok dan naar Spa langs de moeilijke wegen van die tijd. Bij zijn aankomst, op 28 juni, werd hij ontvangen door het stadsbestuur dat hem een erewijn aanbood. Zijn kuur bij de bron die later zijn naam zou dragen, begon al ’s anderendaags. Kort nadien, op aanraden van dokter Areskin, ging hij over naar de bron van la Géronstère. Hij ging er ’s morgens vroeg heen met een koets, getrokken door twee paarden, en keerde nadien te voet terug naar het stadje. Peter de Grote had zijn naam niet gestolen: hij was 2 meter lang. Hij was ook uitbundig in alles wat hij deed en kon zich moeilijk houden aan het regime dat de dokter hem had voorgeschreven, namelijk dagelijks 21 glazen water drinken aan de bron! Kanunnik de la Naye heeft het beroemd gebleven verhaal geschreven van de maaltijd waarop hij uitgenodigd was door de tsaar, in zijn tent. Dat was op de toenmalige place du Pont, de huidige place Pierre le Grand. Hier volgt een kort uittreksel (in vrije vertaling). De eerste gang was net afgesloten… “Bijna alle etenskommen lagen omgekeerd op het tafellaken, dat ook was bevlekt met wijn waarvan de flessen niet
14
goed waren afgesloten. Toen men de borden kwam weghalen was het tafellaken vol vet en wijnvlekken. Dan kwam de tweede gang. Een soldaat die per toeval bij de keuken passeerde, wou snel een gerecht nemen, maar was zo gehaast dat hij geen tijd had om zijn hoed af te nemen en dus schudde hij maar met zijn hoofd om de hoed te laten vallen. Der tsaar deed hem teken te komen zoals hij was. Het gerecht bestond uit 2 kalfsrugstukken en vier kippen. Zijne Majesteit, die gemerkt had dat een kip groter was dan de andere, nam ze vast met de hand, wreef ze onder zijn neus, deed me teken dat ze goed leek en gooide de kip op mijn bord. Het gerecht gleed ongehinderd van de ene kant van de tafel naar de andere kant, want meer stond er niet op tafel en de vettigheid van het tafellaken vergemakkelijkte het glijden.” Er bestaan nog meer anekdotes over zijn verblijf in Spa, zowel over het ontmaskeren van zijn kok die een stuk Hervekaas had gestolen, zijn lievelingskaas, als over zijn verboden visvangst in de vijver van een particulier. Tijdens zijn lange wandelingen rond Spa, interesseerde hij zich in het leven van de mensen, wat hem sympathiek maakte bij de boeren uit de omgeving, die hem later zouden toejuichen toen hij vertrok. Bij slecht weer bezocht hij
ateliers van ambachtslui en schilders op hout van Spa. Het verblijf van de tsaar in Spa duurde ongeveer een maand. Hij verliet de stad op 25 juli. Zijn vertrek gebeurde met de nodige ceremonie, een vuurwerk en concerten die gegeven werden op de omringende heuvels. Vooraleer Spa te verlaten, liet Peter de Grote door zijn dokter Areskin een certificaat uitschrijven dat zijn genezing bevestigde: “Ik ondergetekende, privéraadgever en eerste dokter van Zijne Majesteit de Tsaar van Rusland, bevestig dat Zijne Majesteit veel van zijn eetlust heeft verloren door een verslapping van de maag, gezwollen benen en soms darmkrampen heeft, en een ongezonde kleur heeft in het gezicht. Zijne Majesteit is naar Spa gegaan om er mineraal water te drinken en ik ben getuige van de voordelen die dat met zich meebracht en die zich dag na dag manifesteerden. […] Hoewel Zijne Majesteit op verschillende plaatsen mineraal water heeft gedronken, heeft Hij er geen enkele gevonden die een dergelijk positief effect had op zijn gezondheid, dan deze van Spa. Opgemaakt in Spa, op 24 juli 1717.” Hij beval ook dat een inscriptie op mar-
V O O R
T O E R I S M E
mer zijn verblijf in Spa moest vermelden. Het is deze inscriptie in het Latijn die men nu nog kan zien boven de bron en die vergezeld is van de wapens van Rusland. Dit is de essentie ervan, vrij vertaald in het Nederlands. “Peter I, bij de gratie van God Tsaar van alle Russen, godvruchtig, gelukkig, onoverwonnen […] is via Frankrijk, Namen en Luik gereisd naar het water van Spa, als haven van gezondheid, waar Hij met succes van het heilzame water heeft gedronken en zijn krachten en gezondheid heeft herwonnen, het jaar 1717, de 23e dag van juli. Hij is nadien via Nederland naar zijn Rijk teruggekeerd en heeft hier een eeuwigdurend monument laten plaatsen als erkentelijkheid, het jaar 1718.” Bij de talrijke bezoekers die gestimuleerd werden door het verblijf van Peter de Grote in Spa, ontdekken we nog drie Russische vorsten. Dat waren in 1782 Groothertog Paul, de toekomstige Paul I en zijn echtgenote; in 1818, na het congres van Aken Tsaar Alexander I, vergezeld van de koning van Pruisen en Wellington; en in 1821 groothertog Nicolaas, de toekomstige Nicolaas I en zijn echtgenote Alexandra Feodorovna. (Naar Albin Body)
15
Member of the European Historical Thermal Town.
Kandidaat om opgenomen te worden als « Werelderfgoed door UNESCO »
Inlichtingen :
Dienst voor Toerisme van Spa Rue du Marché, 1a 4900 SPA Tel. 087 79 53 53
[email protected] www.spatourisme.be
Met de steun van het Algemene Commissariaat aan het Toerisme van de Waalse Regio. Tekst Jean Toussaint Beelden van het Museum van de Kuurstad Grafisch concept en foto's Claude Englebert ©
