PERSGESPREK VRIJDAG 5 SEPTEMBER uur: verwelkoming door Myriam Giebens, schepen van cultuur

PERSGESPREK – VRIJDAG 5 SEPTEMBER 2014 10.00 uur:

verwelkoming door Myriam Giebens, schepen van cultuur

10.10 uur:

korte voorstelling van de tentoonstelling door conservator Jacques Dalemans en wetenschappelijk medewerkster Anja Neskens

10.25 uur:

mogelijkheid om vragen te stellen; een verfrissing wordt aangeboden

10.45 uur:

mogelijkheid tot bezoek aan de tentoonstelling

11.45 uur:

einde

Inhoudstafel persmap Livina van Eyck, een verborgen leven 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Inleiding Waarom is Livina ook voor onze tijd interessant? De tentoonstelling belicht Anne van Herreweghen Programma Congres Educatief programma Sponsors Van Eyckjaar 2014 Factsheet

Inleiding “Livina van Eyck, een verborgen leven. Devote agneten in de 15de eeuw” Met enige trots stellen de Stad Maaseik, het Autonoom Gemeentebedrijf Infrastructuur Maaseik en Musea Maaseik u deze tentoonstelling voor. Zij is niet het eerste, maar tot heden wel het belangrijkste voorbeeld van de nieuwe aanpak, die de Musea Maaseik voorstaan. In het verleden hebben de Musea Maaseik een aantal grote “blockbustertentoonstellingen” georganiseerd. Hierdoor hebben zij vooral de ervaring op het logistieke domein kunnen opbouwen, die hen nu in staat stelt om zelf grote kwalitatieve exposities uit te werken. De keuze van het onderwerp “Livina van Eyck, een verborgen leven” is trouwens geen toeval. Bij een gedeelte van de Maaseikse bevolking gaven de – oneerbiedig uitgedrukt – “gehuurde” tentoonstellingen immers aanleiding tot de opmerking dat deze weinig met eigen stad en streek te maken hadden. Die samenhang zal er echter nu wel zijn. Zijn er andere historische personages die zo in het bewustzijn van de Maaseikenaar leven als de gebroeders Van Eyck? Sommigen durven het Maaseikenaarschap van de gebroeders betwijfelen, maar als rechtgeaarde inwoner van deze stad is het een gevoelsmatige zekerheid, die trouwens meer en meer wetenschappelijk kan worden gestaafd. Het feit dat Jan van Eycks dochter Livina hier in het voormalige agnetenklooster verbleef, valt niet te ontkennen. Ook zijn weduwe en mogelijke andere dochter hebben hier geleefd. Toch wel heel erg veel toeval voor iemand die al tijdens zijn leven een kunstenaar van Europees formaat was. U zult vaststellen dat het Van Eyckjaar te Maaseik zeer veel te bieden heeft, maar deze tentoonstelling is een absoluut pronkstuk. Het concept beoogt toegankelijkheid voor een ruim publiek gesteund op een gefundeerde wetenschappelijke basis. De tentoonstelling zal trouwens aanleiding geven tot een congres op 15 november met wetenschappers van meerdere universiteiten en ook uit Maaseik.

Waarom is Livina ook voor onze tijd interessant? Deze tentoonstelling is brandend actueel. Overal ter wereld, maar ook hier in Europa, zijn mensen de speelbal van de geschiedenis. Denk actueel maar aan Israël/Palestina of Oekraïne. Ook Maaseik en het Maasland zijn meer dan eens een strijdtoneel geweest en zeker ook tijdens Livina's bestaan hier. Zij leefde in een tijdsgewricht dat in onze streek niet alleen gekenmerkt werd door het geweld van een 10-jarige burgeroorlog, maar ook door vernieuwende ideeën zoals de "moderne devotie". Op het eerste gezicht leefde Livina in een afgesloten wereld vol denkbeelden die ons nu soms vreemd lijken, maar soms toch verrassend actueel blijken. Ook de hedendaagse mens, onafhankelijk van zijn culturele achtergrond, leeft immers in onzekere tijden. Alle oude zekerheden en waarden wankelen en de huidige mens, net als Livina toen, zoekt dan ook naar nieuwe zingeving en houvast. Livina speelt in deze tentoonstelling bijgevolg een leidende rol; als persoon ageerde zij in een zeer specifiek sociaal en ideëel verband en al leek dit leven zeer beschermd en van de buitenwereld afgesloten, toch werden Livina, haar gezellinnen en de ”modale” Maaslander door de historische en politieke realiteit maar al te snel ingehaald. Het gaat in deze expositie dus niet exclusief om het levensverhaal van Livina, maar om dat van een hele stedelijke leefgemeenschap in moeilijke tijden. Summiere achtergrond De stichting van het agnetenklooster, Livina’s “thuis”, werd in 1429 door bisschop Jan van Heinsberg goedgekeurd. Het bevond zich buiten de stadsmuren aan de zuidkant van Maaseik, vlak naast en nauw verbonden met het begijnhof dat er al veel eerder bestond. Ook op de geschiedenis van dat begijnhof gaat de tentoonstelling in, want in de stichtingsoorkonde stond niet helemaal toevallig dat de twee gemeenschappen vreedzaam naast elkaar moesten leven. Er waren immers “pikante” redenen om dit specifiek aan de zusters en vooral de begijnen op te leggen. Op 5 februari 1432 heette dan ook paus Eugenius IV de stichting van het nieuwe klooster goed. Zo stond een voorspoedige ontwikkeling van het nieuwe klooster “schijnbaar” niets meer in de weg. Livina's weg Toen Livina op 14-jarige leeftijd als dochter van de ook in zijn tijd al zeer beroemde en de hoogste kringen gewaardeerd kunstenaar/patriciër in 1449 in het agnetenklooster te Maaseik intrad, werd zij novice. Getuige van haar weliswaar niet adellijke, maar toch hoge sociale positie was de protectie die zij genoot van de Bourgondische hertog. Het was zeker niet alledaags dat hij iemand een aanzienlijke bruidsschat schonk om in een klooster te kunnen intreden. Voorwaarde was bovendien dat Livina zoals iedere novice verstandig, gezond, zachtmoedig, gehoorzaam en daarenboven bereid was berispingen te aanvaarden. Reeds na 1 jaar werd zij als volwaardige koorzuster in de gemeenschap opgenomen. Als non in een “slotklooster” of "zuster van het gemeenschappelijke leven" was zij onderworpen aan een zeer rigide leefstructuur en was contact met de buitenwereld slechts onder zeer strikte en gecontroleerde voorwaarden mogelijk. Eigenlijk kon dit uitsluitend via de pater onder wiens geestelijke hoede het klooster stond, met de externe realiteit in contact treden. Wat de ideeënwereld betreft, was het Maaseikse agnetenklooster sterk verbonden met klooster Mariaweide te Venlo, van waaruit het trouwens werd gesticht. Om de denkwereld van Livina en haar medezusters te vatten, is de "Moderne Devotie" van Geert Grote (1340-1384) uit Deventer de sleutel. Het gaat om een pragmatische en religieuze levenshouding die los van de kerk in een burgerlijke omgeving werd ontwikkeld om het innerlijke leven tegen het slechte in de wereld te beschermen . Dit deed men volgens bepaalde richtlijnen of methoden die het hele dagelijkse leven in het klooster van uur

tot uur, van dag tot dag, van jaar tot jaar definieerden. Deze regels en godsdienstige oefeningen, maar ook de arbeid die moest worden verricht, zorgden voor een strakke structuur die afleiding van een leven dat in zijn hoogste volkomenheid de vereniging met Christus inhield, moest voorkomen. De ramp Na 33 jaar het behoede, maar ook zware bestaan van non het agnetenklooster te hebben geleid, kwam het op 3 november 1482 in Livina's leven tot de ramp die alles met zich meesleepte. De troepen van Jan van Horn, die net als Willem van de Mark de troon van het prinsbisdom Luik ambieerde, bezetten het klooster en op 6 november waren Livina en haar medezusters gedwongen te vluchten. Pas op 12 november bereikten zij uiteindelijk Susteren waar zij tot 1485 moesten wachten om te kunnen terugkeren. Op 20 januari van dat jaar had Jan van Horn, ondertussen prins-bisschop, immers via een oorkonde de overbrenging van het agnetenklooster van het begijnhofterrein buiten de stadsmuren naar de door vestingswerken beschermde binnenstad gebillijkt. Een "happy end" was ook dit echter niet... Waarom juist deze tentoonstelling bezoeken? Deze tentoonstelling laat de bezoeker op bevattelijke wijze de geschiedenis van het Maaseikse agnetenklooster en zijn bewoonsters ontdekken zonder daarbij in het louter anekdotischete vervallen. De bezoeker wordt aan de hand genomen en leert de realiteit van een tijdperk kennen, dat soms bevreemdt, maar net als het onze uiteindelijk gekenmerkt wordt door de zoektocht naar geluk en zin. Pijn en verdriet zijn in het leven niet te vermijden. Deze tentoonstelling zal ook de meerwaardezoeker tevredenstellen. De filosofisch-theologische achtergrond van de 15de eeuw in onze contreien wordt op een begrijpelijke wijze ontrafeld. Tal van sublieme kunstwerken en voorwerpen (vooral handschriften) die al sedert de tijd van Livina en ten laatste na de secularisatie als gevolg van de Franse Revolutie door onze stad werden verloren, zullen in een uniek kader tijdelijk weer te gast zijn. Dit geheel wordt aangevuld door prachtige kunstwerken uit Vlaanderen, het vroegere prinsbisdom Luik en Nederland. (meer informatie over de objecten vindt u in het volgende onderdeel)

Blik op de tentoonstelling De Musea Maaseik hebben reeds een lange traditie van en grote expertise in belangwekkende tentoonstellingen. Men denke aan ‘Het Terracotta leger van Xi’an’ en ‘De Gouden eeuw van China’. Sinds enkele jaren proberen de Musea Maaseik hun positie als erkend regionaal museum binnen het Maasland te profileren. Dit doen ze door zelf waardevolle tentoonstellingen te ontwikkelen met erfgoed uit binnen- en buitenland. Doel is de versterking van de kennis over de geschiedenis van het Maasland en de beide Limburgen. Een eerste aanzet hiertoe waren de tentoonstellingen ‘Oost-West, Thuis Best’ in samenwerking met het Museum van de Vrouw in Echt en ‘Pijn en Heling in WOI’. Nu wordt de lat hoger gelegd. Met de ervaring die de Musea Maaseik opbouwden en de uitbouw van het wetenschappelijk onderzoek in samenwerking met diverse partners, is het dit jaar mogelijk om voor het eerst een volledig zelf ontwikkelde en georganiseerde toptentoonstelling aan het publiek voor te stellen. Dit nieuwe tentoonstellingsproject gebeurt in samenwerking met belangrijke partners zoals het Ruusbroecgenootschap, de KULeuven, de Radbout universiteit Nijmegen, de Koninklijke Bibliotheek Den Haag, het KMKG, Le Grand Curtius, het Bonnefantenmuseum, het Catharijneconvent, het Museum voor Religieuze Kunst Uden, het Koninklijk Legermuseum, de Universiteit Groningen, het Museum Boijmans van Beuningen, enz. Deze prestigieuze namen verlenen graag en ten dele zelfs spontaan hun medewerking aan dit project. De tentoonstelling ‘Livina van Eyck, een verborgen leven’ geeft de bezoeker een beeld van verborgen kostbaar erfgoed, waarvan slechts enkelen het bestaan van afweten. Kunde en kennis scheerden hoge toppen binnen het klooster, zoals duidelijk is af te leiden uit de prachtige handschriften die in deze periode werden vervaardigd. De rust en de stilte waren belangrijk voor de zusters om zich te verdiepen in de nieuwe gedachtenstroming. Men streefde naar de eenmaking met God, een mystieke ervaring. De handleiding om de spirituele weg grondig te doorlopen vond men in de talrijke handschriften die ze kopieerden van grote schrijvers zoals: Ruusbroec, Tauler, Suso, Geert Grote, Eckhart, enz. Deze handschriften verdwenen na de scheiding van de beide Nederlanden uit Maaseik en keerden nooit meer terug, tot nu. Vanaf september kunnen we deze prachtige kunstwerken opnieuw aan de bezoeker tonen. De sierlijkheid en de eenvoud laten je zelf even stilstaan en bezinnen. Ook enkele gekende en ongekendere werken van Jan van Eyck werden verwerkt in het concept van de tentoonstelling. Livina van Eyck had het voordeel de kunstwerken van haar vader te kennen en er zich door te laten inspireren. Inhoudelijk worden deze thema’s belicht: -

het begijnhof; het ontstaan van het agnetenklooster; het dagelijks leven; heiligenlevens; het vervaardigen van handschriften; de drievoudige weg met als hoogtepunt de contemplatie en mystiek; de verwoesting van het klooster.

De link van de tentoonstelling met de lokale en Maaslandse geschiedenis is voor de bezoeker uiteraard vanzelfsprekend. Dit project vormt eveneens het meest eminente luik van het overkoepelende ‘Van Eyckjaar 2014’. Ter herdenking van de 150ste verjaardag van de onthulling van het standbeeld van Jan en Hubert van Eyck te Maaseik slaan immers alle plaatselijke culturele actoren de handen in elkaar om een waaier van unieke projecten rond Jan van Eyck te realiseren. Talloze prachtige objecten uit het binnen- en buitenland zullen uitzonderlijk tijdens deze tentoonstelling in Maaseik te bewonderen zijn. In het totaal is er een 90-tal handschriften van het agnetenklooster bewaard, wat zéér uitzonderlijk is. Vijftig handschriften dateren uit de 15de eeuw, de periode die in de tentoonstelling belicht wordt. Alle handschriften zijn na de splitsing van de Nederlanden verspreid over België, Nederland, Duitsland, enz… Geen enkel werd in Maaseik bewaard. Exclusief voor deze tentoonstelling worden deze prachtige manuscripten van de hand van vier vrome agneten opnieuw naar Maaseik overgebracht. Twee andere topstukken zijn zondermeer het begijnhofhandschrift uit de 13de eeuw met prachtige miniaturen in goudbeleg en, zeer exclusief, het indrukwekkende apostelretabel van het begijnhof van Tongeren. Dit retabel is reeds in de jaren ’70 overgebracht naar het KMKG. Het is voor de eerste keer in 45 jaar dat dit topstuk opnieuw te bewonderen is in Limburg. Het is trouwens het oudste retabel van de Nederlanden… Enkele prachtige beelden van de meester van de Eyckiaanse figuren en van Jan van Steffeswert zijn eveneens te aanschouwen in de tentoonstelling. Aangevuld met andere sublieme items uit diverse instellingen zoals het Catharijneconvent, het KMKG, het Bonnefantenmuseum, het Grand Curtius, het Centrum voor Religieuze kunst Uden, enz… Tot slot werd ook kunstenares Anne van Herreweghen aangetrokken om het moeilijke begrip contemplatie en mystiek te verbeelden. Vier prachtige kunstwerken strelen het oog van de bezoeker. De Stad Maaseik krijgt de kans om dit project met grote uitstraling aan het publiek voor te stellen van 7 september 2014 tot 22 februari 2015.

Historische achtergrond Maaseik werd vóór 1244 gesticht door de graaf van Loon Arnold IV als een nieuwe stad. Er ontstonden twee parochies, namelijk de moederparochie, voortaan Aldeneik geheten, en de stadsparochie Nieuw Eike, dat vervolgens Eike werd genoemd en tenslotte Maaseik. In 1265 besloten Arnold IV en zijn vrouw Johanna van Chiny om een begijnhof te stichten tussen de Bleumerstraat en de Hepperpoort. Zo ontstond een derde parochie. De begijnen hadden geen officiële kloosterregel, wel een leefregel die de geloften van kuisheid en gehoorzaamheid inhield. Een scheve schaats! De begijnen namen het echter niet altijd zo nauw met de gelofte van kuisheid. Zo werd in 1361 vermeld dat begijn Beatrijs van de Spiegel een zoon ter wereld zou hebben gebracht die ‘Matthias persons zoen’ genoemd werd. Dit is een aanwijzing dat het om een kind van de begijnhofpastoor of ‘persoen’ ging. Deze wantoestanden binnen de gemeenschap zorgden uiteindelijk voor een langzaam verval van het begijnhof. Twee zusters verlieten het begijnhof dan ook en verenigden zich met 20 andere vrouwen binnen de stadswallen van Maaseik in een nieuwe gemeenschap. Jan van Weert, een oude priester, bekommerde zich om de 22 vrouwen. Hij bracht hen terug naar het begijnhofterrein en bouwde er uiteindelijk een nieuw klooster, met name het ‘agnetenklooster’. Livina van Eyck! Livina van Eyck, dochter van de beroemde schilder Jan van Eyck, treedt in 1449 in het agnetenklooster te Maaseik in. Op 14-jarige leeftijd wordt ze toegelaten als novice, op voorwaarde dat ze voldoende verstandig, gezond, zachtmoedig, gehoorzaam en bereid is om berispingen te aanvaarden. Na de vastgestelde proeftijd van ten minste 1 jaar doet Livina haar professie om volwaardige koorzuster te worden. Op deze dag legde zij de geloften van armoede, kuisheid en gehoorzaamheid af. Haar witte novicesluier wordt vervangen door een zwarte. ‘Ik, zuster Livina, beloof kloosterlijke stabiliteit en verandering van mijn zedelijk gedrag, eeuwige kuisheid, afstand van bezit en gehoorzaamheid volgens de regel van de H. Augustinus tegenover God en de heiligen aan de mater Oda Chraes van dit klooster gebouwd ter ere van Sint-Agnes in tegenwoordigheid van pater Johan van Geisbach.’ Een spirituele weg! Livina kiest voor een leven als slotzuster in het agnetenklooster van Maaseik. Ze probeert alle wereldlijke verleidingen het hoofd te bieden en ze richt zich op het navolgen van Christus’ leven. Om de vereniging met God te kunnen bereiken zijn een strak levensstramien en een verdieping in diverse religieuze teksten noodzakelijk. Het wordt als een bijzondere genade beschouwd, maar deze weg is niet voor alle zusters weggelegd. We volgen Livina op haar spirituele tocht. Vlucht! In 1482 werd de rust in het agnetenklooster brutaal verstoord; het is gedaan met de rust die zo noodzakelijk is om een spiritueel leven te kunnen leiden. In de landen van Loon en Luik woedde een

strijd om de Luikse bisschopstroon tussen de families Van der Mark en Van Horn. Deze veroorzaakte een tienjarige burgeroorlog van 1482 tot 1492. Op 3 november staat Livina van Eyck onvermijdelijk oog in oog met de vijand. De troepen van Willem van der Mark zijn nu ook het kloostergebouw binnengedrongen. Uiteindelijk worden de vrome zusters uit hun religieuze droom gerukt wanneer hun klooster in brand gestoken wordt door de troepen van Jan van Horn. Ze gooien in allerijl hun hebben en houden in bootjes en vluchten over de Maas. Pas op 20 januari 1485 werd de verplaatsing van het agnetenklooster van het begijnhofterrein naar de binnenstad van Maaseik goedgekeurd in een oorkonde van Jan van Horn. In het handboek van de kosteres bevindt zich een inventaris van de sacristie van de nieuwe kerk. Daaruit blijkt dat er toch nog veel voorwerpen uit de brand gered zijn. De kostbare kazuifels van Jan van Eyck waren gelukkig bewaard gebleven. In één van de handschriften wordt er een melding gemaakt van het overlijden van Margareta en Geertrui van Eyck. Livina werd hierin niet vermeld……

Anne van Herreweghen Uniek voor dit tentoonstellingsproject is de samenwerking met Anne van Herreweghen om de denkbeelden contemplatie en mystiek te verbeelden. Ze liet zich inspireren door de teksten van Jan van Ruusbroec. Het gaat om zeer geslaagd werk van een zeer gewaardeerde kunstenares.

Anne van Herreweghen is schilder, tekenaar en graficus. Zij levert voor deze tentoonstelling een viertal werken rond de thema’s contemplatie en mystiek en liet zich hiervoor inspireren door de zeven sloten en zeven trappen van Ruusbroec. Zij tekende eerder honderd schrijversportretten in pen voor Dietsche Warande & Belfort en een aantal voor Vrij Nederland, waarvoor ze ook jarenlang de column ‘Water & Vuur’ van Diny Schouten illustreerde. Voor De Standaard maakte ze de tekeningen voor de kookrubriek “Elly & Anna”. Ook maakt zij grafisch werk en illustreerde tot op heden een veertigtal boeken van onder meer Herman Servotte, Liliane Versluys, Manu Verhulst, Manu Ruys en Senne Rouffaer, zeven poëziebundels van haar vader Hubert van Herreweghen en twaalf poëziebundels in opdracht van Uitgeverij P, Leuven. In 2011 schilderde ze het officiële portret van Herman Van Rompuy voor de portrettengalerij van de Kamer van Volksvertegenwoordigers en illustreerde ook diens beide haikubundels. In 2014 tekende ze de portretten van Franciscus van Assisi, Jan van Ruusbroec, Teresa van Avila en Edith Stein voor de televisiereeks ‘ Bronnen blijven altijd nieuw’ van Braambos, het KTRO-programma.

Anne van Herreweghen woont en werkt in Leuven. www.annevanherreweghen.be

Congres

Educatief programma 'Livina van Eyck, een verborgen leven' Gastcollege: spirituele gedachtegang in het agnetenklooster in de 15de eeuw. De Musea Maaseik bieden een gratis gastcollege aan voor de 2de en 3de graad van het secundair onderwijs. Voor het vak godsdienst is er bovendien een les over de spirituele gedachtegang in het agnetenklooster in de 15de eeuw. Voor het vak geschiedenis en cultuurwetenschappen spitsen we ons toe op de geschiedenis van het begijnhof en het agnetenklooster in onze stad. Dit gastcollege is een voorbereiding op het bezoek van de klas aan de tentoonstelling ‘Livina van Eyck, een verborgen leven’ en is combineerbaar met een workshop. Workshop "Kalligrafie en miniaturen". De leerlingen oefenen hun vaardigheid met inkt en papier en creëren hun eigen bladwijzer of snijden een papierklem uit. Ze worden uitgedaagd om dit precisiewerk geduldig onder de knie te krijgen en hun eigen creativiteit aan te spreken voor een gepersonaliseerd resultaat. Geschikt voor derde graad.

Spirituele dag 30 januari 2015. Een dag vol uitdagingen voor jullie leerlingen met diverse workshops mindfulness, yoga, meditatie en een bezoek aan de tentoonstelling ‘Livina van Eyck, een verborgen leven’. Wil je graag meer informatie ontvangen of je klas inschrijven mail dan naar: [email protected].

Sponsors

FACTSHEET

Tentoonstelling

Organisator:

Musea Maaseik (in samenwerking met de Stad Maaseik en de AGBInfrastructuur Maaseik).

Plaats:

Minderbroedersklooster, Boomgaardstraat z.n. 3680 Maaseik.

Periode:

7 september 2014 – 22 februari 2015.

Titel project:

Livina van Eyck, een verborgen leven. Devote agneten in de 15de eeuw.

Beschrijving:

Exclusief voor België worden de kostbare manuscripten van de agneten opnieuw naar Maaseik gebracht, samen met diverse waardevolle kunstwerken uit binnen- en buitenland. Livina van Eyck, de dochter van Jan van Eyck, neemt u mee op een boeiende spirituele reis.

Datering:

15de eeuw

Tento-oppervlakte:

ca. 1000 m2

Activiteiten:

www.vaneyckmaaseik.be 15 november 2014: congres

30 januari 2015: Spirituele dag Aangepast educatief programma voor de scholen Elke zondag om 14 uur is er een inleiding voor individuelen mogelijk met een max van 80 personen Publicatie:

Exclusief voor deze tentoonstelling wordt er een full colour catalogus samengesteld

Organisatie Aanspreekpartner:

Jacques Dalemans Musea Maaseik Lekkerstraat 5 3680 Maaseik Tel.: 089/562.951 Fax: 089/560.561 [email protected] www.museamaaseik.be