Peer De Maeyer Keppie & Keppie

d/2012/45/351 - isbn 978 94 014 0338 2 – nur 807, 840 vormgeving cover

vormgeving binnenwerk

Peer De Maeyer Keppie & Keppie

© Bea Bossaerts en Uitgeverij Lannoo nv Tielt, 2012 Uitgeverij LannooCampus maakt deel uit van Lannoo Uitgeverij, de boeken- en multimediadivisie van Uitgeverij Lannoo nv Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag verveelvoudigd worden en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Uitgeverij LannooCampus Erasme Ruelensvest 179 bus 101 3001 Leuven België www.lannoocampus.com

Inhoudstafel woord vooraf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 woordenlijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 gebruikte afkortingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 1 1.1 1.1.1 1.1.2 1.1.3 1.2 1.2.1 1.2.2 1.2.3 1.3 1.3.1 1.3.2 1.3.3 1.3.4 1.3.5 1.3.6 1.4 1.4.1 1.4.2 1.4.3 1.4.4 1.4.5 1.5 1.5.1 1.5.2 1.5.3 1.5.4 1.5.5 1.5.6 1.6

hoe de juiste competenties aantrekken en ontwikkelen? . . 23 open perspectieven voor jongeren in hun studiekeuze . . . . . . . . . . . Waarom acties voor studiekeuze? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nieuw actieplan in Vlaanderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wat kunt u doen rond studiekeuze? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . geef stimulansen voor ondernemerszin en ondernemerschap . . . Waarom acties voor ondernemerszin en ondernemerschap? . . . . . . . . . Wat kunt u doen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hoe ondersteunt de Vlaamse overheid? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . zet in op stages . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Waarom stages en werkplekleren? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hoe begint u eraan? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stage voor leerlingen voltijds secundair onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stage voor studenten hoger onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stage voor VDAB-cursisten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stage voor leraren en docenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . zet in op werkplekleren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leren en werken in het deeltijds secundair onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . Praktijkopleiding in de leerovereenkomst (het vroegere ‘leercontract’) – Syntra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nieuwe vormen van werkplekleren – secundair onderwijs . . . . . . . . . . . Nieuwe vormen van werkplekleren – hoger onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . Individuele beroepsopleiding (IBO) – VDAB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . stages en werkplekleren: u staat er niet alleen voor! . . . . . . . . . . . . De Regionale Technologische Centra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stagedatabanken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Opleiding als coach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Coachingtools . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stagehappenings . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Publicaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . stel materiaal ter beschikking van scholen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

24 24 26 28 43 43 43 49 50 50 52 57 59 63 65 68 68 71 75 81 85 87 87 88 88 89 89 90 90

6

mijn bedrijf wegwijs in onderwijs

1.7 1.7.1 1.7.2 1.7.3 1.7.4 1.7.5 1.8 1.8.1 1.8.2

RTC als draaischijf tussen onderwijs, opleiding en bedrijf . . . . . . . Waarom RTC’s? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wat doen RCT’s? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hoe werkt het in de praktijk? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hebben bedrijven een vinger in de pap? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Waar vindt u uw RTC? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . rekruteer de geknipte afgestudeerde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hoe leest u een diploma? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hoe vindt u kandidaten via onderwijs en opleiding? . . . . . . . . . . . . . . . .

2

hoe als ondernemer uw impact op onderwijs en opleiding vergroten? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

2.1 2.1.1 2.1.2 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.2.5 2.2.6 2.2.7 2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4 2.3.5

3 3.1 3.1.1 3.1.2 3.2 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3

ga zelf voor de klas staan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . In het secundair onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . In het hoger onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vorm een netwerk met onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Word lid van raden, commissies en jury’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wedstrijden en prijzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Een leerstoel aan een universiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Netwerkmomenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lokale en regionale samenwerking bedrijf-onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . Excellente centra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vlaams Ondernemerschapsbevorderend Netwerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . stimuleer de oprichting van nieuwe opleidingen . . . . . . . . . . . . . . . . Nieuwe opleidingen: waar en hoe? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nieuwe opleiding zevende specialisatiejaar bso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nieuwe opleiding secundair-na-secundair (se-n-se) . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nieuwe opleiding HBO5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nieuwe VDAB-beroepsopleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

91 91 92 92 95 95 96 96 99

102 102 103 104 104 108 110 110 111 113 114 114 114 116 117 120 122

hoe onderzoeksexpertise van hoger onderwijs inzetten voor innovatie in uw bedrijf? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 naar open innovatie: een parcours met hindernissen . . . . . . . . . . . . Financiering onderzoek en ontwikkeling (O&O) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Naar meer samenwerking bedrijven en kenniscentra . . . . . . . . . . . . . . . . hoe begint u eraan? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . hogescholen als onderzoekspartner voor uw bedrijf . . . . . . . . . . . Eindwerken en masterproeven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wetenschappelijke dienstverlening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gemeenschappelijke onderzoeksinitiatieven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

126 126 128 130 131 132 135 140

inhoudstafel

7

3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.5 3.6 3.6.1 3.6.2 3.6.3 3.6.4 3.6.5 3.7 3.7.1 3.7.2 3.7.3 3.7.4 3.7.5 3.7.6 3.8 3.9 3.9.1 3.9.2 3.9.3 3.9.4 3.9.5 3.9.6 3.9.7 3.9.8 3.9.9

universiteiten als onderzoekspartner voor uw bedrijf . . . . . . . . . . 140 Masterproeven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Wetenschappelijke dienstverlening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Gemeenschappelijke onderzoeksinitiatieven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 hoe verloopt een subsidietraject voor innovatie? . . . . . . . . . . . . . . . . 148 vlaamse subsidies aan bedrijven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 De kmo-portefeuille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Kmo-haalbaarheidsstudies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Kmo-innovatieproject . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 O&O-haalbaarheidsstudies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 O&O-bedrijfsprojecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 vlaamse subsidies via het hoger onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 PWO-projecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 TETRA-projecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Baekelandmandaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Doctoraatsbeurs voor strategisch basisonderzoek SBO . . . . . . . . . . . . . . 165 Strategisch BasisOnderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Innovatiemandaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 europese subsidies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 waar vindt u informatie, advies en begeleiding rond samenwerking met universiteiten en hogescholen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Ondernemersloketten van beroeps- en sectorfederaties . . . . . . . . . . . . . 170 Laagdrempelige Expertise- en Dienstverleningscentra (LED’s) . . . . . . . 170 Innovatiecentra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Onderzoekscentra van uw sector . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Lokale aanspreekpunten hogescholen en universiteiten . . . . . . . . . . . . . 172 Tech Transfer als overkoepelend aanspreekpunt universiteit en hogescholen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 Vlaams Innovatienetwerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 IWT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 Vlaams contactpunt Europese programma’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

4

meer weten over onderwijs en opleiding? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

4.1 4.1.1 4.1.2 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3

abc van de organisatie van het onderwijs in vlaanderen . . . . . . . . . . Enkele basisbegrippen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bedrijven in adviesraden onderwijs en opleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . structuur van het onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Voltijds secundair onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Deeltijds secundair onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hoger onderwijs – hoger beroepsonderwijs (HBO5) . . . . . . . . . . . . . . . . .

178 178 180 182 183 187 188

8

4.2.4 4.2.5 4.3 4.3.1 4.3.2 4.3.3 4.4 4.4.1 4.4.2 4.5 4.5.1 4.5.2 4.5.3


Hoger onderwijs – bachelors en masters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 Volwassenenonderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 beroepsgerichte opleidingen buiten het onderwijs . . . . . . . . . . . . . . 196 Opleidingen VDAB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 Ondernemersvorming Syntra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 Opleidingscentra van de sectoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 recente evoluties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Een beleid rond competentiedenken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Meer samenwerkingsverbanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 welke toekomstige evoluties staan er op til? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Actieplan loopbanen in wiskunde, exacte wetenschappen en techniek 2012 – 2020 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Hervorming van het secundair onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Hervormingen in het hoger onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208

tot slot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 bijlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 1 2 3 4 5

geraadpleegde bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . stagedatabanken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vacaturedatabanken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . aanspreekpunten voor onderzoek en dienstverlening . . . . . . . . . . . adressenlijsten, rtc’s, hogescholen en universiteiten . . . . . . . . . . .

211 213 215 217 219

‘De enige verstandige manier van opvoeding bestaat erin een voorbeeld te zijn.’ albert einstein

13

Inleiding ‘De enige verstandige manier van opvoeding bestaat erin een voorbeeld te zijn. ’ Dat schreef Albert Einstein (-), winnaar van de Nobelprijs natuurkunde in . Voorbeelden. Rolmodellen. Inspirators. Die zijn inderdaad fundamenteel in opvoeding en onderwijs. Ze vormen ook een rode draad doorheen dit boek. Mensen uit het bedrijfsleven die mee de verantwoordelijkheid nemen om jongeren op sleeptouw te nemen. Om hen voor te bereiden op een beloftevolle toekomst. Om hen kansen te geven. En die tegelijk werken aan oplossingen om de vragen op de arbeidsmarkt in te vullen. Dat samenwerking tussen bedrijven en onderwijs cruciaal is voor alle betrokkenen en voor onze samenleving werd me voor het eerst ten volle duidelijk als rapporteur van het project Accent op Talent. Ruim tien jaar geleden heeft de Koning Boudewijnstichting vertegenwoordigers van werkgevers- en werknemersorganisaties en onderwijs rond de tafel gebracht. De oorspronkelijke opdracht luidde: maatregelen bedenken om het technisch en het beroepsonderwijs uit het verdomhoekje te halen. Die opdracht is onder impuls van voorzitter Urbain Vandeurzen uitgegroeid tot een agenda voor vernieuwing in onderwijs en werk. Intussen zijn al een aantal ideeën die daar – en daar niet voor het eerst – gelanceerd werden, gerealiseerd of op weg naar realisatie. De voorbije jaren heb ik de vinger aan de pols kunnen houden. Eerst als mede-auteur van de rapporten van de commissie Accent op Talent, nadien als ghostwriter van een boek voor toenmalig Vlaams minister van Onderwijs Marleen Vanderpoorten en als communicatiemedewerker van haar opvolger en tegelijk Vlaams minister van Werk Frank Vandenbroucke. Dit boek was een gelegenheid om mijn kennis te updaten.

Voor wie is dit boek bedoeld? Het is in eerste instantie geschreven voor bedrijven: bedrijfsleiders uit de profitsector, HR-managers en vormingsverantwoordelijken in bedrijven, werkgeversorganisaties, sectororganisaties en vakbonden. Uiteraard zal dit boek ook interessant zijn voor secundaire scholen, onderwijsnetten en -koepels, hogescholen, universiteiten en beroepsgerichte opleidingen (VDAB, sectorale opleidingsfondsen, Syntra). En verder voor de overheidsdiensten en overleg- en

14


adviesraden die betrokken zijn bij het departement Onderwijs en Vorming en het departement Economie, Wetenschap en Innovatie.

Wat kunt u verwachten van dit boek? Dit is een uniek praktijkboek over de cruciale link tussen de bedrijfswereld en het onderwijs. Het bevat een waaier aan informatie over tal van onderwerpen rond samenwerking tussen bedrijven en onderwijs die nooit eerder werden samengebracht: initiatieven rond studiekeuze en ondernemerschap, stages en werkplekleren, innovatie en nog veel meer. Het boek wil ondernemers inspireren tot meer samenwerking met het onderwijs zodat beide partijen er beter van worden. Niet door veel ingewikkelde verhalen en theoretische beschouwingen, maar door getuigenissen en voorbeelden ‘uit het leven gegrepen’, concrete gegevens die u nodig heeft om aan de slag te gaan en verwijzingen naar verdere informatie. De publicatie biedt concrete pistes om een samenwerking tussen bedrijf en onderwijs op te starten of verder uit te diepen. Oorspronkelijk was het de bedoeling het boek te beperken tot de samenwerking van bedrijven met het onderwijs, vooral secundair en hoger onderwijs. Na het startoverleg in het leescomité werd besloten om ook de beroepsgerichte opleidingen buiten het onderwijs in zekere mate aan bod te laten komen (opleidingen VDAB, ondernemersvorming Syntra Vlaanderen, opleidingscentra van de sectoren). De best practices situeren zich in een mix van ondernemingen qua grootte, sectoren en ligging. Elk hoofdstuk wordt uitgewerkt aan de hand van vragen die in essentie hierop neerkomen. Wat kunt u als bedrijfleider doen? Hoe? En wat levert het op? U zult vaststellen dat er tussen bedrijven en onderwijs al heel wat gebeurt én dat het werkt. Het boek wil ondernemers ook wegwijs maken in het onderwijs, geeft een kort overzicht van de organisatie van het onderwijs in Vlaanderen en maakt de lezer-bedrijfsleider wegwijs in de recente evoluties in het onderwijs. Het boek focust op de samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en onderwijs. De betrokkenheid van bedrijven bij onderwijsinitiatieven was hét selectiecriterium. Het was de ambitie om de belangrijkste samenwerkingsverbanden in een helder overzicht samen te brengen en te illustreren aan de hand van enkele good practices en getuigenissen. Een volledig overzicht van soorten initiatieven en concrete acties is niet te vatten in één boek.

inleiding

15

Hoe is dit boek tot stand gekomen? De voorbereiding van het boek ging van start in het najaar van , met het opstellen van een voorlopige inhoudstafel en een paar verkennende vergaderingen met VKW Limburg en LannooCampus. Het officiële startschot werd gegeven op de vergadering op  december  samen met het door VKW Limburg en LannooCampus samengestelde adviescomité, waarin ook een aantal bedrijven zetelden. Daar werden de grote lijnen van het boek verder besproken, suggesties geformuleerd en een eerste reeks good practices aangegeven. De verdere zoektocht naar voorbeelden in bedrijven verliep vooral via contacten met de Regionale Technologische Centra (RTC’s), die in elke provincie de draaischijf zijn van de samenwerking tussen het bedrijfsleven en het onderwijs (maar helaas nog niet bij alle partners ten volle bekend zijn), via VKW en via de sectoren. Voor het hoger onderwijs werden good practices van samenwerking met bedrijven rond onderwijs en onderzoek gevonden na een oproep aan alle hogeronderwijsinstellingen via de Vlaamse Hogescholenraad (VLHORA) en de Vlaamse Interuniversitaire Raad (VLIR), via contact met communicatiediensten van instellingen en via het Innovatiecentrum Limburg. Voor de meeste getuigenissen werd persoonlijk contact opgenomen met de betrokkenen. Waar getuigenissen werden overgenomen, staat altijd de bron vermeld. Voor de theoretische delen werd geput uit informatie in publicaties en op het internet. Die bronnen worden kort aangegeven in de tekst en staan achteraan volledig vermeld in de bronnenlijst. Verder werd informatie verwerkt uit persberichten en tijdschriften van hogescholen en universiteiten en uit informatie die werd aangeleverd door leden van het adviescomité en andere experts die verderop in deze inleiding en/of in het boek vermeld staan. Zij hebben ook (delen van) de tekst nagelezen. Het manuscript is afgesloten op  mei .

Hoe is het boek opgebouwd? Veel bedrijven hebben verschillende samenwerkingsvormen met verschillende onderwijsniveaus. Ze ontvangen leerlingen uit het secundair onderwijs voor stages, werken samen met een universiteit of hogeschool voor onderzoeksprojecten en treden op als gastdocent in het hoger onderwijs. Het was niet evident om een heldere structuur te vinden waarin alle soorten samenwerkingsverbanden een duidelijke plaats konden vinden. Uiteindelijk hebben we het boek opgebouwd uit vier delen, aansluitend bij uw bekommernissen vanuit het bedrijfsleven. De eerste drie delen zijn gericht

16


op de samenwerking tussen bedrijven en onderwijs in de praktijk. Het vierde deel geeft achtergrondinformatie over onderwijs en opleiding. De vierdelige structuur ziet eruit als volgt: , Hoe de juiste competenties aantrekken en ontwikkelen? , Hoe als ondernemer uw impact op onderwijs en opleiding vergroten? , Hoe de onderzoeksexpertise van het hoger onderwijs inzetten voor innovatie in uw bedrijf? , Meer weten over onderwijs en opleiding? Het eerste deel – de juiste competenties aantrekken en ontwikkelen – behandelt activiteiten rond studiekeuze en ondernemerschap, stages en werkplekleren, en het ter beschikking stellen van materiaal en machines aan het onderwijs. Dat deel sluit af met de rol van de Regionale Technologische Centra als spil tussen onderwijs, opleiding en bedrijfsleven en maakt u wegwijs in de nieuwe diplomabenamingen. Deel  bekijkt hoe u als ondernemer uw impact op het onderwijs kunt versterken. U kunt misschien gaan lesgeven, lid worden van raden en commissies in scholen, een lokaal netwerk vormen met onderwijs en opleiding of de oprichting van nieuwe opleidingen stimuleren. Deel  geeft aan hoe u de onderzoeksexpertise van hogescholen en universiteiten kunt inzetten voor innovatie in uw bedrijf, welke subsidies er daarvoor bestaan en waar u terecht kunt voor informatie, advies en begeleiding ter zake. In het laatste deel besluiten we met enige achtergrondinformatie over onderwijs en opleiding, waaronder de huidige structuur van het onderwijs en de beroepsgerichte opleidingen buiten het onderwijs, recente evoluties in onderwijs en opleiding en verwachte toekomstige evoluties. Een reeks bijlagen sluit het boek af.

Hoe dit boek gebruiken? In dit boek kunt u zich snel oriënteren. U kunt het boek integraal lezen als een doorlopend verhaal. U kunt het evengoed als naslagwerk gebruiken: u pikt eruit wat u nodig heeft. Eventueel begint u bij het laatste deel als u zich eerst wilt oriënteren in het onderwijs- en opleidingslandschap in Vlaanderen. Of u gaat grasduinen en leest de kaderstukjes en getuigenissen die uw aandacht trekken. U vindt ook stappenplannen, checklists en heel veel links naar meer informatie.

inleiding

17

VKW Limburg heeft een handige ondersteunende site gebouwd voor het boek, waar u per hoofdstuk alle links kunt terugvinden: http://www.wegwijsinonderwijs.be. Vooraan in het boek vindt u een woordenlijst met de belangrijkste begrippen en een lijst van gebruikte afkortingen. Om het boek vlot leesbaar te houden, hebben we gekozen voor korte eenvoudige formuleringen. We hebben niet telkens hij/zij en zijn/haar geschreven, hoewel we naast jongens ook altijd meisjes bedoelen. We gebruiken soms ook het woord ‘school’ in de ruime zin van het woord: ‘instelling waarin onderwijs gegeven wordt’ (van Dale). Ook universiteiten en hogescholen vallen daaronder. Met het woord ‘leerling’ bedoelen we soms algemener ‘lerende’ (leerlingen, studenten en mensen in beroepsgerichte opleidingen). De officiële term ‘bacheloropleiding met professionele gerichtheid’ wordt soms afgekort tot ‘professionele bachelor’.

Dankwoord Tot slot een hartelijk woord van dank aan al diegenen die hebben geholpen bij de totstandkoming van dit boek. Heel wat experts hebben suggesties geformuleerd, informatie aangeleverd en/of teksten nagelezen: het adviescomité: , bedrijfsleven: Ilse Claes, talent en communication manager Ineos ChlorVinyls Belgium; Lut Crijns, HR-directeur Acerta; Bas van de Kreeke, directeur bouwbedrijf van de Kreeke. Hun feedback was cruciaal om het boek optimaal af te stemmen op de doelgroep; , onderwijs: Carlo Clerx, directeur VTI Beringen; Evy Crals, onderzoekster Provinciale Hogeschool Limburg; Erwin De Ridder, directeur scholengemeenschap Beveren; , opleidingen: Fons Leroy, gedelegeerd bestuurder VDAB; , onderwijsbeleid: Lucas Brion, raadgever kabinet Onderwijs; Sofie Landuyt, beleidsmedewerkster Vlaamse Hogescholenraad; Marc Vandewalle, secretaris-generaal Vlaamse Hogescholenraad; , werkgeversorganisaties: Anneleen Bettens, adjunct-adviseur sociaal departement VBO; , intermediairen: Annelies Gennez, Vlajo.

18


en verder: , Liesbet Beyen (RTC Limburg), Ann Bulcaen (RTC West-Vlaanderen), Simon Custers (RTC Vlaams-Brabant), Emmanuel Depoorter (RTC Oost-Vlaanderen), Hilde Poppe (RTC Antwerpen); , Ruben Plees, Liesbeth Hens, Martine Van Kerkhove, departement Onderwijs; , Dominique Berrier, Els Van de Walle, Rudy Van Sweevelt, VDAB; , Bruno Krekels, directeur Innovatiecentrum Limburg; , Ann-Pascale Bijnens, directeur Technology Transfer Office Universiteit Hasselt; , Jasper Delanoy, Agentschap Ondernemen; , An Van de Ven, directeur Leren en Werken Vlaams Agentschap voor Ondernemersvorming – Syntra Vlaanderen; , Jo Breda, Vlaamse Interuniversitaire Raad (VLIR); , VCLB Limburg; , de mensen uit bedrijven, scholen, hogeronderwijsinstellingen en intermediaire initiatieven die vermeld staan in dit boek; , en alle anderen uit scholen, hogeronderwijsinstellingen, bedrijven en intermediaire initiatieven die niet vermeld staan, maar achter de schermen wel input hebben gegeven. Tot slot een woord van dank aan Marc Beenders van VKW Limburg en Peter Saerens van LannooCampus. Zij hebben het initiatief genomen om met dit boek in te spelen op een behoefte die leeft bij bedrijven. Onderwijs is nog te vaak onbekend en onbemind. Hopelijk kan dit boek bruggen slaan. De samenwerking tussen VKW Limburg en LannooCampus heeft er ook toe geleid dat het geen exclusief Limburgs verhaal geworden is, maar een relaas waarbij good practices uit heel Vlaanderen betrokken zijn en dat in heel Vlaanderen gehoor kan vinden. Het is een intense en immense opdracht geworden, waar ik toch met veel plezier op terugkijk. De contacten met bedrijven en andere stakeholders waren boeiend en positief. Hopelijk wordt het voor u, lezer, een boek dat ertoe doet. Een gids die u helpt om de poorten van uw bedrijf wagenwijd open te zetten voor scholen. U kunt er allebei beter van worden. En de leerlingen en studenten ook. Dat leest u in dit boek.

deel 1 Hoe de juiste competenties aantrekken en ontwikkelen? Iemand vinden met de juiste competenties. Dat is een van de zorgen die u als bedrijfsleider ongetwijfeld kent. Daarvoor wil dit deel een aantal ideeën meegeven. Stilletjes afwachten tot die persoon de weg vindt naar uw bedrijf hoeft niet. U kunt zelf stappen zetten om de instroom naar de arbeidsmarkt te verbreden en te versterken. Door acties op te zetten rond studiekeuze, ondernemingszin en ondernemerschap. Door uw deuren open te zetten voor stagiairs en werkplekleren, met de steun van organisaties en tools die u daarbij kunnen ondersteunen. Door materiaal en machines ter beschikking te stellen en samen te werken met andere partners in het Regionaal Technologisch Centrum enzovoort. Stappenplannen, getuigenissen en good practices tonen hoe het kan.

24

deel 1 de juiste competenties aantrekken en ontwikkelen

1.1 Open perspectieven voor jongeren in hun studiekeuze 1.1.1 Waarom acties voor studiekeuze? U als bedrijfsleider weet het als geen ander. Voor heel wat beroepen is het moeilijk om de geknipte M/V te vinden. Onder meer omdat jongeren te weinig kiezen voor studies in het secundair of hoger onderwijs die leiden naar knelpuntberoepen.

Wat zijn de belangrijkste knelpuntberoepen? Het tekort aan technisch geschoolden, zowel uit het secundair als uit het hoger onderwijs, is vandaag het belangrijkste probleem. In absolute aantallen behoren technicus, informaticus en ingenieur tot de belangrijkste knelpuntberoepen in Vlaanderen. Ook vacatures voor praktijkgerichte studiegebieden uit het technisch en beroepssecundair onderwijs worden moeilijk ingevuld: bouwberoepen, schrijnwerkers, loodgieters, elektriciens, mecaniciens … De jongste VDAB-lijst van knelpuntberoepen () telt er in totaal . De studiekeuze blijkt weinig gediversifieerd. Ongeveer % van de leerlingen in het technisch en beroepssecundair onderwijs kiest voor drie traditionele studiegebieden: personenzorg, handel en mechanica-elektriciteit. Bovendien daalt het aandeel schoolverlaters in het laatste studiegebied en is er een stijging voor de ‘zachte’ studiegebieden handel en personenzorg. In het hoger onderwijs is sinds het academiejaar - de jarenlange neerwaartse trend in het aantal wetenschaps- en technologiestudenten wel gekeerd. Maar er blijft meer interesse voor de humane wetenschappen dan voor wetenschappelijke en technologische richtingen. VDAB-studie schoolverlaters

vdab.be/trends/schoolverlaters.shtml

Is het alleen een kwestie van studiekeuze? Neen. Er studeren te weinig leerlingen af in deze studiegebieden. Maar dat is slechts een deel van het verhaal. De competenties van de afgestudeerden komen ook niet altijd overeen met de verwachtingen van de arbeidsmarkt. Dat kan te maken hebben met de kwaliteit van de opleidingen, maar ook met de kwaliteit van de instroom in die op-

studiekeuze

25

leidingen. Want de keuze voor het technisch en beroepsonderwijs is lang niet altijd een positieve keuze. Vaak beginnen leerlingen ‘zo hoog mogelijk’, in het algemeen secundair onderwijs. Pas als het daar niet lukt, ‘zakken ze af ’ naar het technisch of het beroepsonderwijs: het zogenaamde watervalsysteem. De VDAB haalt nog een derde reeks factoren aan: ook ongunstige arbeidsomstandigheden – in de realiteit of in de perceptie – kunnen leiden tot een knelpuntberoep.

‘fysieke inspanningen liggen moeilijk’

‘Op het einde van het schooljaar geven we onze stagiairs een lunchbox mee met het logo van onze firma en een vraag om te solliciteren. We stellen vast dat slechts één op de drie het beroep van lasser wil uitoefenen. De anderen kiezen voor een ander beroep zoals heftruckchauffeur. We stellen vast dat jongeren niet meer bereid zijn om fysieke inspanningen te leveren.’

Luc Noten, HR-manager LAG TRAILERS nv

Hoe maken jongeren een studiekeuze? Vlaamse jongeren scoren zeer sterk in wiskundige en wetenschappelijke vaardigheden, in vergelijking met jongeren uit de andere OESO-landen. Dat blijkt uit het internationale PISA-onderzoek (Programme for International Student Assessment). Maar hun belangstelling voor wiskunde en wetenschappen is eerder zwak, wat zich uit in hun studiekeuze. Waarom? Daarover zijn vooral interessante gegevens te vinden in het internationale onderzoek ROSE (Relevance of Science Education). Wat blijkt? Waarden en maatschappelijke en individuele relevantie spelen een grote rol bij de keuze van jongeren voor exacte wetenschappen, wiskunde en techniek. Ze kiezen voor een studie die ze belangrijk vinden voor hun persoonlijke leven en waarin ze ook een maatschappelijke betekenis zien. Voor de een is dat aandacht voor milieuzorg of voor het helpen van mensen. Voor de ander het ontwikkelen van ICT-applicaties of nieuwe kunststoffen die een impact hebben op ons dagelijkse leven, nieuwe geneesmiddelen maken of nieuwe vormen van communicatie ontwerpen. Met die vaststellingen kunnen studiekeuzebegeleiders en bedrijven aan de slag.

26


) hoe jongeren warm maken voor wetenschap en techniek?(1)

‘Toon aan jongeren het belang van exacte wetenschappen en techniek voor henzelf en voor de samenleving. Leg uit aan jongeren dat wetenschappen en techniek een oplossing zijn voor heel wat maatschappelijke en persoonlijke problemen en een belangrijk element in vele jobs.’

ROSE-onderzoek

) hoe jongeren warm maken voor wetenschap en techniek?(2)

‘Luister eerst naar jongeren. Laat hen hun ambities formuleren: welk project wil je realiseren? Waarvan wil je deel uitmaken? Stel dan pas de vraag: via welke opleidingen kan dat? Jongeren zullen merken dat heel wat oplossingen voor maatschappelijke problemen voortkomen uit technologie. Hun perceptie dat technologie koud is en dus onaantrekkelijk, zal dan stilaan omslaan.’

Wilson De Pril, directeur-generaal Agoria Vlaanderen

1.1.2 Nieuw actieplan in Vlaanderen Hoe werd het probleem tot nu toe beleidsmatig aangepakt? Het probleem van de knelpuntberoepen sleept al vele jaren aan. In het jaar  kwam dit pijnpunt prominent op de Europese agenda. De Lissabonstrategie wilde van de Europese Unie tegen  de sterkste economie van de wereld maken. Daarbij werd het gebrek aan belangstelling in het hoger onderwijs voor studies in wiskunde, wetenschappen en techniek op de internationale beleidsagenda gezet met de roepnaam STEM: Science, Technology, Engineering and Mathematics. Het aantal STEM-afgestudeerden moest met minstens % stijgen. En het aandeel meisjes moest groter worden. De overheid lanceerde allerlei acties. En de eerste doelstelling werd op Europees en op Vlaams niveau ruimschoots bereikt. Maar de stijging van het aantal STEM-afgestudeerden (, % tussen  en ) is wel minder hoog dan de totale stijging van het aantal afgestudeerden in het hoger onderwijs tijdens die periode (, %). Hooguit een kwart van de nieuwe studenten kiest voor een exacte wetenschap. En het percentage vrouwen dat voor wiskunde, wetenschappen en techniek kiest, staat nog altijd op een laag pitje.

studiekeuze

27

Waarom een nieuw actieplan? De acties en de middelen zijn versnipperd tussen de betrokken beleidsdomeinen: Onderwijs en Vorming, Werk en Sociale Economie, Economie, Wetenschap en Innovatie. De slagkracht is zoek. Maar daar komt nu verandering in. Want het tekort aan die afgestudeerden wordt steeds meer ervaren als een economische handicap. De drie beleidsdomeinen slaan de handen in elkaar om de te lage uitstroom in wiskunde, wetenschappen en techniek te keren. Ze schreven samen een ‘Actieplan voor het stimuleren van loopbanen in wiskunde, exacte wetenschappen en techniek  – ’. Daarmee willen ze alle bestaande initiatieven onder één paraplu brengen. Het actieplan werd op  april  officieel voorgesteld op de Staten-Generaal ‘Stimuleringsplan exacte wetenschappen en techniek’ van het Vlaams Parlement. Het uitgangspunt: wetenschappelijke instellingen, bedrijven, sectoren en onderwijs zorgen samen voor een toename van het menselijk kapitaal voor wiskunde, wetenschappen en techniek door meer aantrekkelijke studie- en loopbaanperspectieven te bieden. Het moet dus een brede beweging worden, waarbij zowel plaats is voor top-down maatregelen als voor bottom-up oplossingen.

Hoe werkt het? Op  september  is een platform gestart met een kleine kern van gezaghebbende mensen, dat de regie voert over de uitrol van het actieplan en advies geeft aan de Vlaamse overheid. Het wordt opgevolgd door een stuurgroep vanuit de betrokken beleidsdomeinen (kabinetten, departementen en agentschappen) en de bijbehorende strategische adviesraden (VLOR, SERV, VRWI). Er komen acties in alle onderwijsniveaus: basisonderwijs, secundair onderwijs, het volwassenenonderwijs en het hoger onderwijs. Ook de opleidingen bij de VDAB en Syntra worden meegenomen. De ouders en de publieke opinie worden geïnformeerd over de studie- en loopbaanmogelijkheden in STEM. Het actieplan past in Vlaanderen in Actie en het Pact . Om het actieplan te ondersteunen, lopen momenteel verschillende onderzoeksopdrachten.

28


Hoe kunnen bedrijven en sectoren meewerken? Sectoren, bedrijven en kennisinstellingen zijn een belangrijke partner in dit actieplan. In  worden de sectorconvenants herzien in het kader van de nieuwe sectorconvenants die zullen lopen van  tot en met . De sectoren kunnen via de convenants, vanuit hun expertise en kennis van de sectorrealiteit, mee hun schouders te zetten onder een coherent stimuleringsbeleid. Sectoren en/of bedrijven kunnen meewerken aan brede initiatieven als De wereld aan je voeten!, Het Beroepenhuis en de studie-informatiedagen (SIDin’s). Ze kunnen rolmodellen naar voren schuiven (bv. werknemers, bedrijfsleiders). Ze kunnen samen met didactische experts kwalitatieve intersectorale educatieve pakketten ontwikkelen over techniek of specifieke beroepen, met daaraan gekoppeld een begeleiding voor de leerkrachten om met dat materiaal in de klas te leren werken enzovoort. De volgende hoofdstukken leveren daarvoor tal van ideeën. meer informatie actieplan voor loopbanen in wiskunde, exacte wetenschappen en techniek: http://www.samenlevingentechnologie.be/ists/nl/pdf/actieplanjan2012.pdf [email protected]

1.1.3 Wat kunt u doen rond studiekeuze? Als u uw steentje wilt bijdragen om jongeren naar knelpuntberoepen te leiden, dan kunt u meedoen met een waaier van bestaande initiatieven. De twee meest bekende zijn wellicht De wereld aan je voeten!, gericht op leerlingen die hoger onderwijs overwegen, en Het Beroepenhuis, gericht op leerlingen van  tot  jaar. Een ander uniek voorbeeld, bekroond door de Verenigde Naties, is MyMachine: kinderen en jongeren uit het basis-, secundair en hoger onderwijs werken er samen met bedrijven aan hun droommachine. Verder zijn er de jaarlijkse studie-informatiedagen (SID-in’s) van de Vlaamse overheid, die jongeren die afzwaaien uit het secundair onderwijs informeren over de studie- en beroepsmogelijkheden. Ook de sectoren en de VDAB nemen initiatieven rond studie- en beroepskeuze. Tot slot volgt een stappenplan om zelf een bedrijfsbezoek of een openbedrijvendag te organiseren.

studiekeuze

29

De wereld aan je voeten! Het project De wereld aan je voeten! wil jongeren doen nadenken over hun bijdrage aan de samenleving en de rol van wetenschap, technologie en ondernemen in onze globaliserende wereld. voor wie? De wereld aan je voeten! richt zich tot leerlingen van de derde graad secundair onderwijs (aso en tso) en hun leerkrachten. van wie? De wereld aan je voeten! is een project gefinancierd door de Vlaamse overheid, bedrijven, onderzoeksinstellingen enzovoort. Het wordt gecoördineerd vanuit de Koninklijke Vlaamse Ingenieursvereniging met ondersteuning van de Vlaamse Ingenieurskamer. Sinds kort is de uitvoering in handen van ie-net. wat? Het project loopt over meerdere dagen. Vertrekkend van de ervaringen en kennis die leerlingen tijdens een bedrijfsbezoek en een simulatie-activiteit hebben opgedaan, laat men hen ter afsluiting nadenken over hun studiekeuze. Tijdens de bedrijfsbezoeken komen leerlingen van de derde graad aso en tso en hun leerkrachten in contact met ingenieurs, wetenschappers, technische bachelors. heb ik als leerling geleerd op het bedrijfsbezoek? wat , , , , , , , ,

Dat er in het bedrijf een grote samenwerking onderling is, en dat er ook wordt samengewerkt met alle andere bedrijven van Johnson & Johnson over de wereld. Dat je in het bedrijf redelijk gemakkelijk van functie kan veranderen. Dat chemische reacties eerst op computers worden getest voor ze in de praktijk worden uitgevoerd. Dat alles op grote schaal gebeurt, in grote reactoren. Dat er bij veel bedrijven vraag is naar ingenieurs (goede werkgelegenheid). Dat heel wat dingen automatisch verlopen en dus helemaal anders dan bij ons in het labo. Dat er constant moet worden bijgeleerd: ‘stilstaan is achteruitgaan’. Maar ik vind dat er wel een soort van rondleiding mocht gegeven worden zodat we het bedrijf nog beter leren kennen.

Wim, leerling, Herentals (bron: De wereld aan je voeten!)

30


relevantie van techniek en wetenschappen maatschappelijke boeit jongeren

‘Ik ontving twee klassen van het Koninklijk Atheneum uit Leuven. Jongeren, en meisjes in het bijzonder, zijn sterk geïnteresseerd in de maatschappelijke relevantie van techniek en wetenschappen. Een van de rolmodellen was daarom een onderzoeker van Custom 8, een spin-off die gepersonaliseerde matrassen maakt voor mensen met rugproblemen. Het feit dat de leerlingen de matrassen in een labo zelf konden testen, het nut van het project en de overgang van onderzoek naar een bedrijf, interesseerden hen uitermate. Ze waren ook geboeid door een vrouwelijke professor interieurarchitectuur, die gespecialiseerd is in het universeel toegankelijk maken van gebouwen voor rolstoelgebruikers en visueel gehandicapten.’

Sabine Van Huffel, gewoon hoogleraar aan het departement Elektrotechniek KU Leuven en gespecialiseerd in medische technologie, adviseur Gelijke Kansen en Diversiteit (bron: De wereld aan je voeten!)

Een tweede activiteit van De wereld aan je voeten! is de webquest: een simulatie-activiteit rond ondernemen en onderzoek in een wereldwijde context. Leerlingen krijgen een opdracht over windenergie, productdesign, industriële ecosystemen enzovoort. Ze merken dan hoe complex wetenschappelijke en technologische processen en internationaal ondernemen zijn. Om de opdracht uit te voeren, moeten ze de nodige vaardigheden inzetten. Initiatief nemen, samenwerken, plannen, informatie verwerven en verwerken, een strategie bedenken en implementeren, een concept presenteren … De ervaringen van het bedrijfsbezoek en de webquest voeden tot slot een groepsgesprek over hun studiekeuze. wat zijn de ervaringen van bedrijven met het bedrijfsbezoek? Volgens een onderzoek van De wereld aan je voeten! investeerde een bedrijfsmedewerker gemiddeld , uur van zijn werktijd aan het bedrijfsbezoek. Er werden gemiddeld vier medewerkers betrokken bij de voorbereiding en de uitvoering van het bezoek. De bedrijven stellen het op prijs als de leerlingen actief meewerken en -denken. Een gedegen voorbereiding is noodzakelijk.

De Wereld aan je voeten! helpt scholen om voor bedrijfsbezoeken contact te leggen met bedrijven uit hun regio, met name met ingenieurs (ir/ing), technologisch geschoolde bachelors en masters, ondernemers. http://www.dewereldaanjevoeten.be/start.html

studiekeuze

31

) hoe een project rond studiekeuze doen slagen?

Onderzoek en ervaring leren dat beïnvloeding maar slaagt als het project steunt op drie pijlers: , het aanreiken van objectieve informatie over de opleidingen en het beroep; , het aanreiken van getuigenissen en rolmodellen over de persoonlijke ervaringen met de opleiding en het beroep; , het zelf opdoen van soortgelijke ervaringen waardoor de jongere ervaart of deze opleiding, dit beroep bij zijn talenten past.

(Bron: De wereld aan je voeten!)

Het Beroepenhuis Het Beroepenhuis vzw is een open partnerschap, ontstaan als actiegroep binnen Gent, stad in werking. Het is nog altijd een actieve partner in dit strategische werkgelegenheidsforum van de Stad Gent. Het Beroepenhuis wil jongeren aansporen om een bewuste en positieve keuze te maken voor een opleiding in de technische sfeer, vooral gericht op een knelpuntberoep. Het is een educatief centrum voor jongeren van  tot  jaar uit heel Vlaanderen, hun leerkrachten en hun ouders. Het richt zich op elf sectoren: transport en logistiek, metaal en technologie, chemie en kunststoffen, bouw, voedingsindustrie, horeca, social profit, grafische industrie, haven en binnenvaart, kapper en schoonheidsspecialist. De sectoren hebben zelf de beroepen bepaald die in Het Beroepenhuis aan bod komen. Het Beroepenhuis krijgt steun van de overheid, sectorfondsen, werkgeversfederaties, vakbonden, alle onderwijsnetten en -koepels en de jeugdsector. extern aanbod het beroepenhuis Het Beroepenhuis heeft een extern aanbod. Het kan bedrijfsbezoeken op maat organiseren, waarbij leerlingen echt ‘aan het werk’ gaan in een bedrijf en contact leggen met vakmensen op de werkplek. Het Beroepenhuis kiest voor een ervaringsgerichte aanpak via een draaiboek op maat.

‘Leerlingen mogen bij ons drie beroepen komen testen, bijvoorbeeld elektromechanica met een robot, draaien aan een draaibank, matrijzenbouw. Er is telkens een leerfase en een doefase. In principe duurt zo’n bezoek drie uur, maar er zijn al scholen geweest die hier een hele dag bleven. We selecteren medewerkers in iedere afdeling die met hart en

32


ziel hun job en hun studiekeuze uitleggen. Dat geeft grote voldoening, zowel voor henzelf als voor de leerlingen. De eerste keer heb ik er veel tijd in gestoken. Toen heb ik een draaiboek gemaakt op basis van het prototype dat ik gekregen heb van Het Beroepenhuis. De volgende jaren kon ik daarop voortwerken en af en toe nieuwe activiteiten toevoegen. Ik wil immers aan de medewerkers van al onze afdelingen de kans geven om eens mee te doen. In de voorbije vier jaar heb ik nog maar één keer een school gehad waar de kinderen serieus ‘desagreabel’ waren. Meestal zijn ze heel enthousiast en geïnteresseerd. Scholen schrijven altijd meteen in als ze de uitnodiging van Het Beroepenhuis ontvangen. Het valt op dat de meisjes tijdens de bedrijfsbezoeken altijd het actiefst zijn en als eerste iets durven doen. De jongens volgen. Hopelijk helpen de bedrijfsbezoeken om meer leerlingen aan te trekken voor technische beroepen: jongeren die liever ook met de handen bezig zijn in plaats van de hele dag achter een bureau te zitten. Ouders moeten nog meer beseffen dat heel wat kinderen zo gelukkiger zijn. Ik ben voorzitter geweest van een oudercomité en het viel me op dat veel ouders het bso en tso niet kennen. En dan laten ze kinderen daar ook niet voor kiezen. We hebben dus nog een hele weg te gaan. Misschien moeten we vanuit het bedrijf overwegen om in de toekomst ook bedrijfsbezoeken voor ouders te organiseren of ouders met hun kinderen te laten meekomen.’

Jean-Claude Christiaens, personeelsverantwoordelijke Wienerberger NV Divisie Pottelberg

Er zijn één dag per jaar ook doedagen in samenwerking met de VDAB en RTC, belangrijke partners van Het Beroepenhuis. De competentiecentra van de VDAB geven dan workshops voor twaalfjarigen over alle beroepsopleidingen die in het centrum worden aangeboden. Het Beroepenhuis organiseert ook andere acties op aanvraag, bijvoorbeeld beroepenrally’s. In samenwerking met de metaalsector wordt momenteel een nieuwe route uitgewerkt langs operatoren, onderhoudstechnici en magazijnmedewerkers. intern aanbod het beroepenhuis Eén keer per jaar is er in het Beroepenhuis een materialenbeurs waarop sectoren hun actiematerialen kunnen voorstellen. Het Beroepenhuis heeft ook een databank met educatief materiaal over beroepen, waaronder de VDAB-beroepenfilmpjes. Die informatie is beschikbaar online en in de infotheek.

studiekeuze

33

Op de doe-tentoonstelling maken de jongeren met hun klas op een speelse manier kennis met technische en praktische beroepen uit de bovenvermelde sectoren. De bezoekers krijgen concrete informatie op maat over beroepen en arbeidsomstandigheden. Op de open zondagen kunnen ouders er ook met hun kinderen terecht. Daarnaast kunnen schoolgroepen met concreet materiaal aan de slag in de beroepenateliers, waar ze in de huid kruipen van een beroepsbeoefenaar. Het aanbod van de ateliers wordt regelmatig aangepast. Enkele voorbeelden: , Horeca: cocktail shaken + kelnerparcours , Bouw: muurtje metselen , Voedingsindustrie: kwaliteitscontrole, smaakproef, verpakkingscontrole , Chemie en Kunststoffen: tandpasta maken , Transport en Logistiek: bestellingen klaarmaken , Metaal en Technologie: buttons maken + technische tekening, puzzel of logigram , Social Profit: rolstoelenparcours, tiltechnieken, hartslag meten , Grafische Industrie: boekje maken , Haven en Binnenvaart: knopen en touw werpen, diepgang schip meten resultaten Met alle projecten van Het Beroepenhuis samen worden er zo’n . mensen per schooljaar bereikt, grotendeels jongeren, waarvan ongeveer de helft binnenshuis en de helft buitenshuis. De inhoudelijke evaluatie door leerlingen en leerkrachten is zeer positief. Ze leren technische en uitvoerende beroepen meer waarderen en zien ze als een volwaardig alternatief in de studiekeuze.

)

Wilt u een bedrijfsbezoek organiseren voor jongeren onder deskundige begeleiding? Hebt u interessant lesmateriaal dat u wilt delen op de website of de materialenbeurs? Hebt u ideeën voor een beroepenrally of een ander extern initiatief dat past in de opdracht van Het Beroepenhuis? Of wilt u via structurele financiële sponsoring dit project ondersteunen? Neem dan contact met het Beroepenhuis: http://www.beroepenhuis.be of [email protected]

MyMachine MyMachine laat kinderen en jongeren over de verschillende onderwijsniveaus heen ‘droommachines’ ontwikkelen. Het initiatief werd bekroond door de Verenigde Naties.

34


Kinderen uit het lager onderwijs bedenken een ‘machine’ (idee), die dan verder wordt uitgewerkt door hogeschoolstudenten product & digital design (ontwerp), om ten slotte te worden gerealiseerd door leerlingen uit het technisch secundair onderwijs (machine). Gedurende het hele traject kunnen kinderen en studenten een beroep doen op de expertise en ondersteuning van diverse bedrijven en organisaties om zo de knapste machines te realiseren. MyMachine is een gezamenlijk initiatief van de Hogeschool West-Vlaanderen, de Intercommunale Leiedal en het Streekfonds West-Vlaanderen.

http://www.mymachine.be

Studie-informatiedagen (SID-in) Elk voorjaar organiseren de centra voor leerlingenbegeleiding en het Agentschap voor Onderwijscommunicatie van de Vlaamse overheid in de vijf Vlaamse provincies studie-informatiedagen (SID-in’s). Laatstejaars secundair onderwijs maken er kennis met de brede waaier aan studie- en beroepsmogelijkheden na het secundair onderwijs. Naast het aanbod van opleidingen hoger onderwijs worden een aantal beroepssectoren voorgesteld (behalve in Limburg). Bedrijven krijgen er ook de kans om met bijnaafgestudeerden in contact te komen.

http://www.ond.vlaanderen.be/sidin/

Interactieve website studie-informatie In  werd een website gelanceerd met informatie over alle vormen van onderwijs in Vlaanderen: Onderwijskiezer. Daar komen leerlingen, studenten en ouders te weten welke school, universiteit of hogeschool welke studierichtingen aanbiedt. Het is een overkoepelend initiatief van de centra voor leerlingenbegeleiding (CLB’s) van het vrije, het gemeenschaps-, het provinciaal, het stedelijk en het gemeentelijk onderwijs, met de steun van de Vlaamse overheid. De website biedt informatie aan over alle studierichtingen in Vlaanderen, van het basis- tot het volwassenenonderwijs. Alle onderwijsvormen en -types komen aan bod. Ook alle adressen en toelatingsvoorwaarden zijn er terug te vinden. Leerlingen die twijfelen, kunnen via zelftests op zoek gaan naar aangepaste studierichtingen.

studiekeuze

35

Per studierichting is er een fiche met inhoudelijke klemtonen, beschrijving van de beroepen, actualiteit in de sector, organiserende onderwijsinstellingen, studiepunten en logische vervolgopleidingen. Er zijn ook links naar de studie Schoolverlaters van de VDAB, naar de beroepssectoren, de beroepenfilmpjes van de VDAB en naar tal van andere interessante sites. De initiatiefnemers willen de website interactiever maken. Als u als bedrijf opmerkingen of suggesties heeft, kunt u die doorgeven via de knop ‘Een vraag?’ of via de onderstaande links.

http://www.onderwijskiezer.be http://www.onderwijskiezer.be/fout/index.php

VDAB – beroepenfilms De VDAB heeft interessante beroepenfilms die u tijdens een of andere nietcommerciële informatieve activiteit kunt inschakelen. De films duren zeven minuten en zijn vrij toegankelijk op de website van de VDAB. Er is ook een uitgebreidere versie van vijftien minuten beschikbaar op cd-rom/dvd. Er zijn films voor  beroepen.

VDAB-beroepenfilms: http://vdab.be/beroepen/

Campagnes van sectoren Ook de sectoren nemen initiatieven rond studiekeuze. Er zijn onder meer campagnes van de technologische industrie, de chemie- en de transportsector. technorally – agoria De Technorally van Agoria is bestemd voor leerlingen uit de derde graad van een nijverheidstechnische richting in het tso en bso. Elk jaar zetten de grootste Belgische bedrijven voor installatie en industrieel onderhoud en voor montage en kranen, de deuren open op hun industriële sites en werven. Zo kunnen jongeren kennismaken met de beroepen in die sectoren: afsteller, elektricien, pijpfitter, lasser, onderhoudstechnicus, installateur van aircosystemen, monteur, operator van mobiele kranen …

36


‘Via Technorally worden laatstejaars tso en bso bij een bedrijf een halve dag uitgenodigd op de werf. Daar krijgen ze uitleg van onze werfleiders: welk werk wordt daar gedaan? Welke vacatures staan er open? Ik merk dat ze na die ontmoeting een positief beeld hebben van onze jobs. Ze zien dat werken in de bouw niet alleen bestaat uit zware fysieke jobs zoals metselen, maar ook uit technologische jobs. Het belangrijkste is dat de mensen die dagelijks op de werven zitten de uitleg geven. Een personeelsdirecteur zou dat niet kunnen op die manier. Na die Technorally volgen voor de bedrijven meestal een paar aanwervingen, zo stellen we vast.’

Fred Duterme, president Agoria Contracting and Maintenance

http://www.technorally.be

technogirls – agoria Met de dag van Technogirls laten Agoria en de Artesis Hogeschool Antwerpen meisjes op jonge leeftijd proeven van techniek en technologie. Een aantal technologiebedrijven nodigen meisjes van het vijfde en het zesde leerjaar uit voor een bedrijfsbezoek onder leiding van een vrouwelijke CEO of medewerker. Daarnaast steken de deelneemsters ook zelf de handen uit de mouwen. Ze helpen bij het bouwen van een vrachtwagen, programmeren zelf robots of nemen deel aan twee techniekworkshops ontwikkeld door Artesishogeschool. Onderzoek wijst uit dat meisjes meer zelfvertrouwen en initiatief tonen in een technische omgeving als er geen jongens bij zijn. Daarom is Technogirls exclusief een meisjesdag. Door meisjes in contact te brengen met vrouwelijke rolmodellen ontdekken ze hoe veelzijdig technologische opleidingen en jobs kunnen zijn, en dat techniek en technologie niet alleen iets voor jongens is. maatschappelijke verantwoordelijkheid

‘Bij Technogirls geven we eerst info over ons bedrijf op het niveau van de kinderen. Nadien kunnen ze op een speelse manier proeven van technologische activiteiten die leuk zijn en een creatieve component bevatten. We willen net zoals ons Zweedse moederbedrijf een zo divers mogelijke organisatie uitbouwen. Het is onze sociale verantwoordelijkheid om ook meisjes kansen te geven een inzicht te verwerven in technologische beroepen. Het gaat om employer branding, communicatie met een langetermijnfocus. We hopen dat we hiermee een brede doelgroep kunnen helpen in een bewustere studie- en beroepskeuze.’

Kristian Vandenhoudt, vice president HR, Atlas Copco CTS

http://www.technogirls.be

studiekeuze

37

chemie en de jeugd Naast de bekende lespakketten voor het onderwijs (Mooi en cool met chemie), kent de chemiesector een lange traditie van voordrachtgevers uit bedrijven die in het secundair onderwijs getuigen over hun job. In de laatste jaren van het secundair onderwijs organiseert sectororganisatie essenscia ook Meet the Boss, een wedstrijd waarbij vier klassen in debat gaan met een CEO uit de sector over een controversiële stelling, onder de enthousiaste leiding van weerman Frank Deboosere. Een nieuw initiatief is de tweedaagse Creativiteitsmarathon in samenwerking met Vlajo en Flanders DC. Een honderdtal jongeren bedenken in gemengde teams een oplossing voor concrete werelduitdagingen rond de thema’s water, energie, gezondheid, voeding en natuurlijke grondstoffen. Het initiatief wordt ingeleid en begeleid door vijf ondernemingen uit de sector.

http://www.essenscia-vlaanderen.be

truckxperience – transportsector TruckXperience is een initiatief van het Sociaal Fonds voor Transport en Logistiek. Twee consulenten, ex-vrachtwagenchauffeurs, trekken met een speciaal uitgebouwde vrachtwagen naar scholen. Ze vertellen over de passie voor hun beroep. De jongeren krijgen uitleg over de boordinstrumenten in de cabine en worden uitgedaagd met oefeningen over routeplanning en laden. Ook voor verkeersveiligheid heeft TruckXperience aandacht. Met die actie wil het fonds het negatieve imago van vrachtwagens en hun chauffeurs bijsturen en de instroom van jongeren in de richting vrachtwagenchauffeur bevorderen.

‘Vrachtwagenchauffeurs komen meestal negatief in het nieuws, na een ongeval bijvoorbeeld. Dat levert een heel eenzijdig beeld op van het beroep en het verklaart misschien waarom zo weinig jongeren zin hebben om het vak te leren. Bovendien weten weinig jongeren dat vrachtwagenchauffeur een beroep is waarvoor je kunt studeren. Nu zoeken we jongens die gemotiveerd zijn en die hun ouders ervan kunnen overtuigen dat het een goed en eerlijk beroep is, met ernaast ook nog een sociaal leven.’

Willy Mullebrouck, consulent (bron: De Standaard)

38


‘Ik wil al enkele jaren truckchauffeur worden, maar nu ben ik er echt zeker van. Ik droom er ook van om later naar het buitenland te rijden in een vrachtwagen.’

Aaron Bosch, tweede jaar beroepsvoorbereidend leerjaar Nijverheid, Provinciale Middenschool in Diepenbeek (bron: De Standaard)

http://www.vrachtwagenchauffeur.be/truckxperience/

Didactische pakketten van sectoren Sinds kort is er meer aandacht voor techniek in de eindtermen van het lager onderwijs en bij de betrokken pedagogische begeleidingsdiensten. Leerkrachten gaan bijgevolg op zoek naar een invulling van het aspect ‘techniek’. Sectoren kunnen hier een antwoord bieden door didactische pakketten of materialen ter beschikking te stellen. Concreet werken sectoren bijvoorbeeld lespakketten uit. voedingsnijverheid IPV (Instituut voor Professionele Vorming van de Voedingsnijverheid) is het opleidingscentrum van en voor de voedingsindustrie. Het ondersteunt via vorming en begeleiding de groei van de voedingsindustrie, de op één na grootste industriële werkgever van België. De sector verzamelt brouwerijen, zuivelindustrie, groente- en fruitverwerkende bedrijven, industriële bakkerijen, suikerindustrie, chocoladefabrieken, confiseriebedrijven enzovoort. Samen met de Arteveldehogeschool werd het didactisch pakket Alimento ontwikkeld. Verschillende bedrijven uit de sector zijn partners in het project.

)

http://www.alimento.be Door de extra aandacht voor techniek in het basisonderwijs vandaag, zijn leerkrachten sneller geneigd om gebruik te maken van de beschikbare didactische pakketten ter zake. Maar het materiaal alleen volstaat niet. Er moet ook voldoende aandacht zijn voor de begeleiding van leerkrachten om te leren werken met dat materiaal. Daarom organiseren sommige sectoren hiervoor bijscholingen.

studiekeuze

39

Stappenplan: organiseer zelf een bedrijfsbezoek U kunt een bedrijfsbezoek organiseren in samenwerking met bestaande initiatieven, zoals De wereld aan je voeten! of Het Beroepenhuis, die hierboven beschreven werden. U kunt samenwerken met initiatieven in uw sector als die er zijn. U kunt ook een bedrijfsbezoek organiseren op eigen initiatief of op vraag van een school. Hoe pakt u dat aan? Dit stappenplan, geïnspireerd door de actie De wereld aan je voeten!, kan u daarbij helpen. stap 1: overleg met de school Een bedrijfscontact voor leerlingen moet meer zijn dan gewoon even binnenkijken in het bedrijf of de organisatie en een wandeling maken doorheen de verschillende afdelingen. Om een duidelijke meerwaarde te geven is er een degelijke voorbereiding nodig. Het zal altijd maatwerk zijn. Een bezoek op maat van de school en het bedrijf. , Informeer u over de groep leerlingen: • aantal leerlingen M/V; • studierichting, studiejaar, leeftijd; • interesses. , Bepaal samen met de school de doelstelling(en) van het bedrijfsbezoek voor de leerlingen, bijvoorbeeld: • praten met werknemers van het bedrijf over hun studie, loopbaan, job; • een zicht krijgen op de competenties die u als werkgever ingevuld wilt zien; • aandacht voor een specifiek thema dat aansluit bij de lesinhoud of bij de eindtermen. Bepaal de grote lijnen van het programma. , , Maak praktische afspraken: • uur en plaats; • bereikbaarheid: station, bushalte, parking; • afspraak of de leerlingen een badge moeten dragen; • regels in verband met veiligheid en gezondheid; • afspraken over snoep, gsm, foto’s; • indeling van de groepen eventueel al op school laten gebeuren en indien mogelijk de groepsgrootte tot  à  leerlingen beperken; • suggesties voor de voorbereiding op school. stap 2: voorbereiding in het bedrijf , Hebt u zelf nog bedrijfsspecifieke doelstellingen? , Stel een draaiboek op: • welke activiteiten?

40


• welke medewerkers betrekken? • hoe schuiven de groepen door? • welke tijdsindeling wordt gevolgd? • te gebruiken materiaal? • te gebruiken locaties (onthaal, inleiding, afsluitend moment …)? Stel een didactische informatiemap samen voor de leerlingen: , • organogram van het bedrijf of de organisatie; • functieomschrijving van de rolmodellen; • extra (les)materiaal (brochures, folders en/of producten). stap 3: het bedrijfsbezoek , welkom; , korte inleiding over het bedrijf met een formele presentatie of informeel tijdens het welkomstwoord; , de rolmodellen stellen zich voor. kunt u zich voorstellen als rolmodel? ) hoe , , , , , , , , , , , ,

Breng zoveel mogelijk ‘ik’ als individu naar voor. Probeer te vermijden om enkel te spreken over ‘wij’ als organisatie. Welke studie heb ik in het secundair gedaan? Waarom heb ik gekozen voor een ingenieursstudie, wetenschappen, een graduaat technologie …? Waarom heb ik gekozen voor techniek/technologie? Heb ik nog (een) extra studie(s) gevolgd? Welke jobs heb ik gedaan voor deze job? Hoe ziet mijn werkplek eruit (vooral interessant als je in een labo of een productieomgeving werkt)? Is het toegelaten de leerlingen mee te nemen naar die plek? Als ik veel op locatie werk bij klanten of partners, hoe verloopt dit dan concreet? Wat is mijn huidige taak? Ben ik vaak in het buitenland? Is dat goed combineerbaar met het privé- en gezinsleven? Welke talen gebruik ik regelmatig? Technische informatie over de producten, diensten of een korte demonstratie (dit is niet de kern van het bezoek). Hoe is het samenwerken met collega’s?

studiekeuze

41

tips voor rolmodellen ) andere , , , , ,

,

Probeer zoveel mogelijk in uw eigen werkomgeving te communiceren met de jongeren: labo, demonstratieruimte, bureau, productie … Probeer informeel te communiceren: powerpointpresentaties zijn niet nodig. Integreer eventueel korte doe- of kijkopdrachtjes, zoals microscopisch onderzoek, bouwschema’s analyseren. Geef de leerlingen een zicht op uw job in de vorm van ‘het leven zoals het is’. U kunt daarvoor bijvoorbeeld uw agenda van de laatste weken gebruiken en enkele concrete taken toelichten. Gespreksthema’s die kunnen verdeeld worden over de rolmodellen, maar niet telkens opnieuw aan bod moeten komen: • Leiding geven: hoe doe je dat, waar heb je dat geleerd, wat is daarbij belangrijk …? • Maatschappelijke relevantie van de technologie van het bedrijf: hoe kan het bedrijf iets betekenen in het leven van de mens en in de samenleving? • Ecologie: wat is het beleid van het bedrijf rond milieu? • Voor vrouwen in een omgeving met veel mannelijke medewerkers: wat betekent dat voor jou als individu? • Ploegen en wachtdienst: hoe ga je om met flexibiliteit? Weet dat niet alle leerlingen geïnteresseerd zijn. Sommige zijn overdonderd door alle nieuwe informatie die op hen afkomt. Misschien stellen ze weinig vragen. Maak u daarover geen zorgen. Dat wil niet automatisch zeggen dat ze uw verhaal niet boeiend vonden.

stap 4: afronding , Zorg dat de verschillende groepen op dezelfde locatie samenkomen voor het slotmoment. , Probeer als bedrijf of organisatie naar de ervaringen van de leerlingen te polsen. , De begeleidende leerkracht kan nu ook een opdracht geven voor het verslag. , U kunt een evaluatie voor het bedrijf laten invullen. , Een opdracht kan zijn: ‘Mochten jullie HR-manager zijn en jullie willen iemand aanwerven, welke competenties zouden jullie in een vacature opnemen?’ , Afsluiting.

42


Openbedrijvendagen en bedrijfsbezoeken: spreek ouders aan Ouders zijn belangrijke spilfiguren in de studie- en beroepskeuze van jongeren. Zij vormen dus een belangrijke doelgroep in promotie- en imagocampagnes die uitgaan van sectoren en bedrijven, bijvoorbeeld bij openbedrijvendagen. Vandaag vertellen bedrijven veelal een verhaal ‘van grondstof tot eindproduct.’ Maar u hebt ook de kans om het anders aan te pakken. U kunt specifieke activiteiten centraal stellen en die koppelen aan een beroep: ontwerpen, ontwikkelen, productie, marketing, kwaliteitszorg, milieuzorg enzovoort. Geef ouders een beeld van welke soorten jobs er zijn in uw bedrijf, wat die inhouden, wat de arbeidsvoorwaarden en de lonen zijn, welke studies daarvoor nodig zijn enzovoort. Heel wat van de bovenstaande tips over het organiseren van een bedrijfsbezoek kunnen u daarbij helpen. Maar het is vaak een moeilijke zaak om ouders te overtuigen van een studiekeuze voor een technisch beroep. Zo blijkt ook uit de volgende getuigenis.

‘We organiseren ’s avonds bedrijfsbezoeken voor ouders van 11- en 12-jarigen en hun kinderen. Het bezoek is heel gericht op die doelgroep: wat kun je bij ons komen doen, welke beroepen vind je hier? De deelnemers kunnen een paar werkplaatsen bezoeken en daar praten met de medewerkers. Helaas krijgen we tot nu toe weinig respons. Ook tijdens de hoogdagen van het bedrijf toen we veel mensen moesten aanwerven, was er weinig interesse om kennis te maken.’

Jos Wathiong, manager personeelsbeheer Ford Genk

Tot slot Tot slot nog een overweging van een HR-manager om dit deel over studie- en beroepskeuze af te sluiten: ook aan de werkomstandigheden en het imago van de industrie moet worden gesleuteld.

‘Jongeren willen iets doen dat ze aantrekkelijk en interessant vinden. Ze zijn kritischer dan de vorige generaties en daarmee moeten we rekening houden. Wij als bedrijf moeten niet ieders carrièrepad bepalen. Elk individu vult dat op zijn eigen manier in. Jonge mensen willen misschien eerst internationale ervaring opdoen en nadien hun carrière tijdelijk terugschroeven als er kinderen komen. Voor de combinatie gezin en arbeid leggen we veel souplesse aan de dag, voor vrouwen én mannen.

Peer De Maeyer Keppie & Keppie

Recommend Documents