PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen

PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen

The following full text is a publisher's version.

For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/42350

Please be advised that this information was generated on 2016-01-28 and may be subject to change.

J O S ICO L D E W E IJ ALEXANDRA HERM ESDORF PAUL HUVENNE

De schilderkunst der Lage Landen DE E L 1

De M iddeleeuw en en de zestiende eeuw

Ä? X

A

m sterdam

U

niversity

P ress

HOOFDSTUK 1

De schilderkunst van de Middeleeuwen

Vanuit het niets tot circa 1300 Schilderkunst van vóór de gotische periode,

De oudste bew aarde m onum entale schildering

D ergelijke grafschilderingen zijn vooral in en

van vóór de dertiende eeuw, is in de N eder­

in de N oordelijke N ederlanden, daterend uit

rond B rugge en in G ent aangetroffen, m aar

landen hoogst zeldzaam . M et nam e uit de

het m idden van de elfde eeuw, bevindt zich in

ook in de N oordelijke N ederlanden, zoals in

Zuidelijke N ederlanden bleven voorbeelden

de Pieterskerk te Utrecht: een zw aar gehavende

D ordrecht en U trecht.

van boekverluchting bew aard en er zijn enkele

Majestas Domini, de oordelende Christus

als rom aans te karakteriseren w andschilde­

om geven door de vier levende w ezens uit de

H et vroegste bew aard gebleven gebrand­ schilderd glas uit de N ederlanden kw am bij

ringen overgeleverd. Van glas- en paneel­

Apocalyps. Er zijn m eer overblijfselen van

opgravingen tevoorschijn (in Eime, elfde

schilderkunst is nauw elijks iets gespaard

w and- en gew elfschilderingen bewaard uit

eeuw, in Stavelot, tw aalfde eeuw, en in het

gebleven. V oor de boekverluchting is het in

de latere tw aalfde en vroege dertiende eeuw.

dom inicanenklooster in Gent, rond 1300).

beperkte m ate m ogelijk karakteristieken van

Ze zijn te bew onderen in de (toen m alige)

Kleine fragm enten dertiende-eeuw s glas

schrijvers, verluchters en scriptoria (schrijf-

Zuid-N ederlandse O nze-Lieve-Vrouw ekathe-

bleven in de Sint-G oedelekathedraal te Brussel

w erkplaatsen) te geven. V oor de overige

draal te D oornik, in de Sint-Baafsabdij te G ent

en in de cisterciënzerabdij Ter D uinen te Kok-

vorm en van schilderkunst is een specifieke

en in de Bergkerk te Deventer. In Roerm ond,

sijde bewaard. Archivalische verm eldingen van

karakterisering nauw elijks m ogelijk.

B ozum en Eilsum (F riesland) zijn dertiende-

gebrandschilderde ram en en van glasschilders

D aarvoor is dat w a t rest te schaars.

eeuw se voorbeelden van de Majestas Domini

in de N ederlanden zijn er sinds de elfde eeuw.

teruggevonden. Spectaculair zijn de in 1992

Een van de oudste overgeleverde opdrachten

U it de negende en tiende eeu w zijn zeld ­ zam e geschreven berichten over schilderingen

ontdekte m uurschilderingen in de Sint-

betreft glas m et griffioenen in loof- en vlech t­

in kerken, abdijen en som s ook kastelen en

Laurentiuskerk te Enam e (O udenaarde,

werk. Tussen 1060 en 1070 w erd het door een

paleizen overgeleverd in kronieken, heiligen ­

V laanderen). D aar kw am en restanten van

zekere M eester R oger u it Reim s vervaardigd

levens o f w onderverhalen en in andere archi­

een elfde- o f tw aalfde-eeuw se Majestas

voor de abdijkerk van Sint H ubertus bij A n sly

valia. D aarin vinden w e som s ook personalia

Domini tevoorschijn.

in de Ardennen.

van opm erkelijke kunstenaars uit deze eeuwen.

Een aparte categorie vorm en de graf­

In de loop van de dertiende eeuw leidde

Vaak w aren die zow el m iniaturist als schilder

schilderingen : voorstellingen van vooral de

het ontluiken van de stedelijke cultuur ook

en glasschilder en som s zelfs ook n og beeld­

K ru isiging en van M aria m et Kind, aan ­

to t een hogere bloei van de kunsten en in het

houwer. W at zij m aakten, is vergaan en de

gebracht in gem etselde graven. De oudste

bijzonder van de schilderkunst. Befaam d zijn

beschrijvingen daarvan zijn uiterst beperkt.

dateren u it de late dertiende eeuw, m aar het

de regels in de Parzival van W olfram von

D ikw ijls zijn zelfs de iconografische basis­

gebruik om dit soort schilderingen te m aken

Eschenbach (geschreven vó ór 1215) die ve r­

gegevens onbekend.

loop t door tot in de zestiende eeuw.

halen dat de roem van schilders uit M aastricht

15

zelfs to t op de W artbu rg in T hü ringen was

Ü E SAV

dóórgedrongen. Veel kunnen w e ons hier

Luik. Daar werd hij ook begraven. Deze Meester

evenw el niet bij voorstellen, al zijn er tijdens

Johannes zou, volgens Luikse bronnen, door

de laatste restauratie, tegen het einde van de

keizer Otto III naar A ken zijn gehaald om

tw in tigste eeuw, enkele restanten geanalyseerd

schilderw erk te realiseren in diens paleis en

van de laat-tw aalfde-eeuw se gew elfschildering

w ellich t ook in de paltskapel: hij kw am dus

in het koor van de M aastrichtse Sint-Servaas-

n iet alleen van buiten de Lage Landen, m aar

kerk.

w erkte ook van u it deze streken w eer voor

B oekverlu ch ting uit de prerom aanse periode m et een oorspron g in de Nederlanden v

■ M i^ rfjiu V M -iw ryrß ii' .iWV^niimtf^iiidf'-^r-iïnTi- (triinifmri ('t'lTi·.·

bleef slechts incidenteel bew aard en m oet in

m

y

h ooggeplaatste opdrachtgevers elders. Behalve bronnen die iets over een kunste­ n aar vertellen is er n o g een tw eede in g a n g om

een zeer ruim e w esterse context w orden

iets m eer van de kunstenaar achter het kunst­

geplaatst ( a f b . 4 -6 ). Pas v a n a f de elfde en

w erk te w eten te kom en, n am elijk door te

tw aalfde eeu w ontstaan scriptoria bij grotere

kijken naar de m aatschappelijke en culturele

abdijen, vooral in de Zuidelijke Nederlanden.

context van het ontstaan van de vroegm id d el­

M anuscripten u it bijvoorbeeld Luik, Stavelot,

eeuw se schilderkunst. A l w eten w e ook hier

Saint-Am and en M archiennes w orden dan

betrekkelijk w ein ig van, het is nochtans een

identificeerbaar. V an af de eerste helft van de

inform atiebron die ons, hoewel gefragm en ­

dertiende eeu w d rin gt langzaam m aar onstuit­

teerd, een beeld geeft van de kunstenaar, diens

baar de gotiek door, te beginnen in de hand-

stijl en opvattingen, en m eer in het bijzonder

schriftverluch ting, ook buiten de klooster­

van details als de atelierpraktijk, de sociale

m uren. In B rugge, bijvoorbeeld, w erden al

positie van de kunstenaar, zijn sch olin g en

v a n a f ongeveer 1240 psalteria (psalm boeken,

zijn contacten m et opdrachtgevers en andere

som s m et m uziek) vervaardigd vo or de

kunstenaars. D oor zeer gedetailleerd naar

gegoede burgerij; va n af de late dertiende

eigentijdse afbeeldingen te kijken, kunnen

eeu w zijn in de B rugse archieven ook nam en

w e m eer te w eten kom en over de kunstenaar.

van verluchters overgeleverd. Q Y ï D e w *

van de benedictijnenabdij van Sint Jacob te

Zo plaatste een tw aalfde-eeuw se m inia­ tu rist u it Luik in een van zijn m anuscripten

V T ï *

een klein schrijvertje in de versierde initiaal L

Enkele d e ta ils over kunstenaars en opdrachtgevers

(A F B .

2). O ok de voorstelling van de evangelist

Lucas in een rom aanse verluchte bijbel geeft een beeld van de m iniaturist aan het w erk 3). Deze bijbel w erd kort vó ór 1165

Zo beknopt als de beschrijving van de w einige

(a f b .

kunstw erken u it de periode vo or de veertiende

verlu cht in h et benedictijnenklooster Saint-

eeuw m oet zijn, zo fragm entarisch is ook onze

A m and in Frans-Vlaanderen, dat vroeger ook

kennis van de kunstenaars van vó ór 1300; w at

Elno o f Elnone heette. Deze gehistorieerde

w e w eten halen w e bijna steeds u it incidentele

initiaal (een m et afbeeldingen gedecoreerde

verm eldingen en losse gegevens. Van een paar

hoofdletter) m arkeert het begin van het

kunstenaars w eten w e iets meer, zoals van de

Lucas-evangelie en biedt ons een kijkje in een

schilder Johannes u it de late tiende en de eerste

m iddeleeuw s scriptorium . De evan gelist Lucas

helft van de elfde eeuw. U it de herkom st van

v o ltooit zelf als schrijver het eerste w oord van

AFB. 2 [boven] - A n on iem , Abdij Sint-Laurentius.

deze m eester, van w ie overigens geen w erken

zijn evangelietekst 'Q uoniam ...’ (A an gezien...')

Initiaal T m et schrijversportret, in ‘De G lorificatione

bekend zijn, is het duidelijk dat al in die tijd

door de letters die volgen op de hoofdletter

Trinitatis' van R upert v a n Luik (R u p ert v a n D eutz),

de beeldende ku n st in de Lage Landen sterk

w aarin hij is voorgesteld, te kalligraferen in

12de eeuw, Luik. P erkam enten codex, 110 fol., 27

X

17 cm . Brussel, K oninklijke B iblioth eek A lb ert I,

onder invloed van buitenlandse stijlen stond. M eester Johannes w as een Italiaanse

M s. 9739-40 , fol. lov. AFB. 3 [onder] - A n on iem , Saint-Am and. Initiaal m et de evan gelist Lucas, in de ‘Bijbel van S aw alo’, deel 5, v ó ó r 1165, bij V alenciennes.

de codex die op zijn lessenaar ligt. De schrijver zit op een zetel, tevens een kast w aarin zijn

geestelijke die in Luik als schilder w erkzaam

w erkm ateriaal bew aard wordt. Lucas voert de

w as aan de hoven van bisschop N otker

pen m et zijn rechterhand, in de linkerhand

(972-1008) en diens opvolger Balderik II

h ou d t hij het schrijversm es. M et dit m es kon

Perkam enten codex, 178 fol., 50,3 x 3 3,5 cm.

(1008-1018). In opdracht van deze laatste

de kopiist h et perkam ent op m aat snijden,

V alenciennes, B iblioth èqu e M unicipale, M s. 5, fol. 5ir.

bracht hij schilderingen aan in het kerkkoor

zijn pen scherpen, fouten en vieze plekken

16

DE S C H I L D E R K U N S T V A N

DE M I D D E L E E U W E N

wegkrassen. Op deze afbeeldin g lijk t Lucas er

Hij m aakte zijn volgen d kunstw erk steeds naar

berland, d at op zijn beurt een kopie w as van

ook zijn perkam enten dubbelblad m ee open te

beste verm ogen en gebruikte dan w eer w at

een O ud-Italisch m anuscript u it de zevende

houden. Boven het te schrijven boek verschijnt

zijn voorgangers aangereikt hadden. U iteraard

eeuw. De openingsm iniatuur m et de tronende

het rund als sym bool vo or deze evangelist en

m oest hij daar een eigen waarde aan toevoegen.

Christus toont, evenals de andere m iniaturen

aan de voet van de fraaie lessenaar ligt een

D aardoor ontstond geen kopie m aar een v o l­

bij de tekst, een opeenstapeling van visuele

fantastisch dier. De evangelist is blootsvoets,

gend, en op nieu w origineel, product, typerend

tradities die in de Karolingische periode ook

geldeed in een antieke toga en als heilige

vo or een ontw ikkelingsproces.

in de Lage Landen speelden. Christus is afge­

gekarakteriseerd door de nim bus achter zijn

Een ander voorbeeld van gedetailleerd

beeld naar vroegchristelijk ideaal, verheerlijkt

hoofd. De hoofdletter Q Js uitgevoerd in

kijken naar de m aatschappelijke en culturele

op jeu gdige leeftijd. Zijn troon - m et de

blauw, groen en roze m et rode vu llin g op een

context van een kunstw erk g u n t ons inzicht

vlechtband en geabstraheerde dierm otieven -

pastelblauw fond m et zw arte om randing.

in de kunstenaar die het vervaardigd heeft.

verraadt een duidelijke Iers-Engelse invloed,

De w erkende evangelist is tegen een gouden

Een Karolingische m iniatu u r in een h an d ­

terw ijl de arcade m et de beide klassieke zuilen

achtergrond gezet. De letter Q_vormt de

schrift dat in de vroege negende eeu w (circa

een rechtstreekse verw ijzin g is naar de laat­

om lijsting van dit tafereel. Geraffineerd heeft

814) w erd geschreven en verlucht, laat zien

antieken.

de m iniaturist de rechtervoet van Lucas op de

hoe dit proces ook in die vroege periode al

letter geplaatst, w aardoor hij als h et w are naar

w erkte en hoe allerlei overleveringen en

De opdrachtgevers van de m iddeleeuw se schil­

de beschouw er toekom t. H et fabeldier is speels

invloeden in één kunstw erk w erden sam en­

ders en m iniaturisten blijven dikw ijls onzicht­

op de letter gezet, zijn linkerachterpoot erover­

gebracht door een bekw aam kunstenaar:

baar. V aak w eten w e nauw elijks iets van hen.

heen, zijn rechterachterpoot erachter.

de Tronende Christus in h et Carmen Paschale

Soms kunnen w e de om gevin g o f de instelling

van Sedulius ( a f b . 4 ). H et grootste deel van

achterhalen w aarvoor een w erk to t stand

De initiaal bevindt zich in de laatste band van de vijfdelige bijbel die onder anderen de

dit K arolingische handschrift bevat het Carmen

kwam . O ok kom t het voor dat de naam van de

m iniaturist Sawalo in de benedictijnenabdij

Paschale, de paashym ne van de Latijnse dichter

opdrachtgever verm eld staat in een m an u­

Saint-Am and bij Valenciennes vo orzag van

Sedulius. H ierin w orden oud- en n ieu w ­

script. M eestal gebeurde dat dan om d evotio­

decoratiës en m iniaturen. Deze om vangrijke

testam entische w onderen beschreven, to t de

nele redenen: de opdrachtgever hoopte op

bijbel staat in de traditie van de reuzenbijbels

H em elvaart van Christus. Sedulius leefde in de

geestelijke hulp en bescherm ing o f op ver­

die sinds de Ottoonse tijd in Franse en D uitse

eerste helft van de vijfde eeuw in Zuid-G allië

gevin g van zijn zonden door zijn vrom e

kloosters to t stand kw am en en w aarvan w e

o f Spanje. H et m anuscript kw am verm oedelijk

stichting ('opdracht'). Slechts bij w ijze van

ook u it het M aasgebied en het N oord-Franse/

to t stand in Luik, m aar dit kan ook in M ainz

u itzon d ering lieten de opdrachtgevers zich

Zuid-N ederlandse cultuurgebied voorbeelden

zijn gew eest. In h et eerste geval zou dat in een

afbeelden. Een bijzonder voorbeeld hiervan is

uit de elfde en tw aalfde eeu w kennen.

aan de kathedraal van Sint Lam bertus verb on ­

het Evangeliarium van Egmond, w aarin de graaf

Het eerste deel van de bijbel van Sawalo w as

den scriptorium zijn gebeurd. In ieder geval

en gravin van H olland w erden 'geportretteerd’ (a f b .

in 1158 voltooid, het laatste in 1165. Sawalo

berustte het m anuscript al in de dertiende

voorzag deze bijbel van een paginagrote

eeu w in de bibliotheek van de benedictijnen­

m iniatuur die hij signeerde m et de w oorden

abdij van Sint Jacob te Luik.

van H olland een zeer kostbaar Karolingisch

De tekst van h et Carmen Paschale is vo or­

‘S A W A L O .M O N A C U S .S ( A N )C (T )I.A M A N -

5-6).

Omstreeks het jaar 975 schonk graaf Dirk II evangelieboek aan de benedictijnenabdij van

DI.ME.FECIT.', 'Saw alo, m on nik van Sint

zien van zeventien verluchtin gen : vier oud- en

Egm ond. D it gebeurde tijdens de inw ijd ing

Am andus, m aakte mij.' De verdere decoratie

dertien nieuw testam entische scènes, w aaronder

van de stenen kerk die hij voor de benedictijnen

van het N ieuw e Testam ent, w aaronder de

een blad m et de vier evangelistensym bolen

had laten bouw en. De tekst van het boek was

Lucas-initiaal, w erd n iet door Sawalo u itg e­

(de adelaar, de m ens, de leeuw en h et rund,

geschreven in het derde kw art van de negende

voerd m aar door een andere m iniaturist, die

respectievelijk voor Johannes, Lucas, M arcus

eeu w in Reim s. Z o’n kw arteeuw later werd

kennelijk kort vó ór 1165 in Saint-Am and

en M attheus). H et handschrift opent m et de

in N oord-Frankrijk een rijke decoratie to e­

begon te w erken. H et sterk klassieke karakter

hier afgebeelde paginagrote m iniatuur van

gevoegd. Twee dedicatiem iniaturen, achter in

van deze laat-rom aanse Lucas-initiaal toont

de jeu gdige Christus, gezeten op een rijk

het evangelieboek bijgebonden, vorm en een

een afhankelijkheid van Byzantijnse bronnen.

versierde troon onder een klassieke arcade.

blijvende herin n erin g aan de godvruchtige

Deze schilderin g van de verheerlijkte Christus

daad van de graaf.

H et w erk van m iniaturisten als Sawalo was sterk traditioneel bepaald. Zow el de stijl

vo rm t het sleutelstuk van het m anuscript;

als de iconografie (de beeldtaal, de m anier

h et is één vroom en fel lofd ich t op Christus

boek door D irk II en zijn echtgenote Hilde-

waarop de onderwerpen m oesten w orden

als het ‘Paaslam ’.

gard, de dochter van de graaf van Vlaanderen.

afgebeeld) w as in de loop van de tijd gelei­

De afbeeldingen en de tekst van dit hand­

Het linkerblad toont de schen kin g van het

Ze staan in de abdij van E gm ond en leggen

delijk aan gegroeid. De m iddeleeuw se ku n ­

schrift w erden in de vroege negende eeuw

het evangeliarium op het altaar. In de linker­

stenaar m oest voortw erken in die traditie.

gekopieerd naar een voorbeeld u it N orthum -

bovenhoek van het blad staan drie Latijnse

17

VA NUI T HET NIETS TOT CIRCA

1300

dichtregels die de scène toelichten: ‘D it boek w erd geschonken door D irk en zijn geliefde vrou w H ildegard aan de genadige vader Adelbert, opdat hij hen rechtvaardig zal gedenken in alle eeuw igheid.' H et rechterblad laat zien hoe D irk en H ildegard zich in aan ­ b id d in g richten to t de schutspatroon van het klooster, de heilige Adelbert, en to t Christus. D irk knielt neer m et opgeheven handen en H ildegard h u ld igt A delbert en Christus naar Byzantijnse traditie in proskynese (oosters gebaar van vererin g door zich ter aarde te w erpen). Christus zetelt, m et de kruisstaf in zijn linkerhand en zegenend m et zijn rechter­ hand, in een mandorla (een am andelvorm ig aureool, gereserveerd voor God o f zijn sym ­ b olen) die w ord t geflankeerd door de letters alfa en om ega, de eerste en de laatste letter van het Griekse alfabet, sym bolen voor het begin en het einde der tijden. De heilige A delbert bevindt zich als voorspreker letterlijk tussen de verheerlijkte, in de hem else stad tronende Christus en het nietige m ensenpaar. Opzij van deze voorstellin g staat, opnieuw in het Latijn, een directe bede van A delbert als bem iddelaar vo or de schenkers: ‘H oogste Heer, ik sm eek U n adrukkelijk om m et w elw illendheid het w elzijn van deze m ensen te verzorgen die zich zozeer m oeite geven om U op w aardige wijze te dienen.’ Deze in zachte ldeuren uitgew erkte tekeningen u it h et V laam se G ent stellen dus tw eem aal het H ollandse gravenechtpaar voor en de H ollandse abdij van Egm ond. H et dubbelblad van graaf D irk II en H ilde­ gard w erd in het verleden geroem d als eerste getuigenis van N oord-N ederlandse schilder­ kunst. O nderzoek heeft echter uitgew ezen dat dit onterecht is en dat de oorsprong van de m iniaturen in het vaderland van Hildegard, V laanderen, ligt. V aststaat evenwel d at w e hier te m aken hebben m et hoogst opm erkelijke m iniaturen u it de laatste jaren van het eerste m illennium die in de N ederlanden ontstonden en ook daar hun religieuze rol vervulden.

afb

. 4 - A n on iem , Tronende Christus, in h et

‘C arm en Paschale' v an Sedulius, ca. 8x4, Luik. P erkam enten codex, 76 fol., 25 x 16,5 cm. A ntw erpen, M u seu m Plan tin -M oretus, M s. 017.4, fol. ir.

18

DE S C H I L D E R K U N S T V A N DE M I D D E L E E U W E N

De litu rgisch e kalender a ls bron

van een calendarium dat de oorspron g on th ult van een psalterium en getijdenboek (gebeden ­

In m iddeleeuw se m anuscripten m et gebeden,

boek vo o r leken ingedeeld n aar de officiële

gezangen en andere religieuze teksten is d ik­

gebedsuren, de 'getijden’, van de dag) is

w ijls ook een liturgische kalender opgenom en.

opgenom en in een Luiks gebedenboek van

Zo'n calendarium geeft een overzicht van

om streeks 1285-1290 ( a f b . 7-8). Zow el de

de gedenkdagen van de heiligen en van de

liturgische kalender m et de kerkelijke feest­

belangrijkste kerkelijke feestdagen. Om dat lan g

dagen in dit m anuscript als de tekst en de

niet alle heiligen overal in dezelfde mate werden

decoratie w ijst op een Luikse oorsprong:

vereerd, is vaak uit de kalender op te m aken

typisch Luikse heiligen als Hubertus, Lam-

w aar het m anuscript gebruikt werd. De m eest

bertus en Rem aclus w erden in rode o f blauwe

gevierde heiligen w erden in rood en som s ook

inkt genoteerd om aan te geven dat deze

m et een afbeelding verm eld, de m inder belang­

bijzonder vereerd m oesten w orden. De tekst

rijke heiligendagen kregen hun aanduiding

is deels in h et Latijn gesteld en deels in een

G raaf D irk II v an H olland en zijn v ro u w H ildegard

in de gebruikelijke zw arte inkt. H eiligen die

vo or Luik karakteristiek R om aans dialect.

schenken h e t evan gelieboek aan de abdij v a n E gm ond

geheel niet populair w aren, konden w orden

De iconografie van de m iniaturen in dit rijk

AFB. 5 [links] - A n on iem , Dedicatiem iniatuur,

in h e t E van geliariu m van E gm ond, ca. 970-975, Gent. P erkam enten codex, 218 fol., 23,1 x 20,7 cm . s-G raven-

w eggelaten. Zo blijkt vaak in w elke regio een

verluchte psalm boek duidt erop dat het perka­

m anuscript ontstond o f w erd gebruikt. Soms

m enten m anuscript vervaardigd w erd voor een

is heel precies de kerk o f abdij w aarvoor het

begijn van het Luikse begijnhof Sint-Christoffel,

boek gem aakt werd, aan te duiden. Enkele

dat w ellich t on der de geestelijke leid in g stond

keren zelfs een eerste opdrachtgever, w iens

van een dom inicaan. Op folio I2r staat een

patroonheilige m et n adruk w erd verm eld.

zeldzam e m aar vo or Luik zeer toepasselijke

codex, 218 f o l, 23,1 x 20,7 cm . 's-G ravenhage,

Een betrekkelijk vroeg en duidelijk voorbeeld

vo orstellin g in de gehistorieerde initiaal,

Koninklijke Bibliotheek, M s. 76 F 1, fol. 2isr.

19

V ANU IT HET NIETS TOT CIRCA

1300

h age, K oninklijke Bibliotheek, M s. 76 F 1, fol. 214V. A FB. 6 [rechts] - A n on iem , Dedicatiem iniatuur, G raaf D irk II, v a n H ollan d en zijn v ro u w H ildegard in aan biddin g, v o o r A d elbert en Christus in h e t E van ge­ liariu m van E gm ond, ca. 970-975, G ent. Perkam enten

S3 i¡>φ+·

cruttua^cttato^tiot! Úmcvetmcadif îKa^Efttlmtrp5

$míegtdé

r ^ t limontaitr áte a c n o ^ ^ p mttatittaemí^ntt {IttûôçlatttRtumeltfatts Dccucfttó a/ qttartttirrquoite ittm fuum uaúít uolutrm

inttmpHCfu^v-iir fcltttttt etttório ■Dfflttcr:etûtîït«a’iittauiîtiç fttttcrfoo φαΗίωntoTfgfpittûc mtçtf non fie fbtatiqtmtnçuitttô qtternpiotar ttat toó afeitetowjlllgfo ñ nfutgmitim |ítj t n t t t ^ p m í t y μ δ κ ε ε i h c o n fitto

ittflO^i®fâiiouttdn0tttßtittttOop

i /á

warc-fttmttejl r a n t ig c tttc e -J

* pjptttt me i" : diteti futre Μ

nam elijk de m oord op bisschop Lam bertus in de kathedraal van Luik ( a f b . 7)· Als van zelf­ sprekend loopt deze initiaal u it in de m argedecoratie, w aarin w e de harpspelende konin g D avid, enkele heiligen en bovenin een speelse jachtscène zien. De heiligen in de rechterm arge bieden houvast voor h et vaststellen van de oorspronkelijke plaats van bestem m ing, m et bovenin de patroon van parochie en begijn hof Sint-C hristoffel m et het Christuskind op zijn schouder, en daaronder Juliana en Agnes. De tw eede hier afgebeelde m iniatuur is paginagroot en toont, in de tot één decoratief patroon uitgew erkte tien voorstellingen tegen een gouden achtergrond, v ijf scènes uit het leven van Christus en v ijf taferelen uit de levens der heiligen ( a f b . 8). De m edaillons in de om lijstin g tonen de V erkon d igin g van Christus'geboorte aan de herders, en scènes uit de vitae van A gatha, N icolaas, Franciscus, C atharina en Joris. In het m idden zijn de A anbidding door de drie koningen, de Opdracht in de tem pel, Christus onderw ijzend in de tem pel en de Intocht in Jeruzalem afgebeeld. D e verlu ch tin g in dit psalterium is rijk en van hoge kw aliteit. W at dat betreft zijn de hier behandelde bladzijden m ooie voorbeelden van de M aaslandse boekverluchting tegen het einde van de dertiende eeuw. Tot zover de p o gin g om de periode tot 1300 via verschillende bronnen en benade­ ringsw ijzen zo goed m ogelijk in beeld te brengen. De schilderkunst u it de volgende decennia geeft m eer houvast.

AF B. 7 [pagina 20] - A n o n iem e M aaslan d se m iniaturist, G ehistorieerde initiaal m et de m o ord op bisschop Lam bertus en in de m argedecoratie de harpspelende k o n in g D avid, de h eiligen A gn es, Juliana en Christoffel en een jach tscèn e in h et Psalterium /getijdenboek, ca. 1285-1290, Luik. Perkam enten codex, 223 fol., 16,5 x 12 cm . Luik, B ibliothèque de l’U niversité, M s. 431, fol. I2r. A F B. 8 [rechts] - A n o n iem e M aaslan dse m iniaturist, Pagin agrote m in ia tu u r m et scènes u it h et leven van Christus: de A a n b id d in g d o or de dríe koningen, de O pdracht in de tem pel, Christus onderw ijzend in de tem pel, de Intoch t in Jeruzalem ; in de m edaillons: de V erko n d igin g aan de herders, A gatha, N icolaas, Franciscus, C ath arin a en Joris in h e t Psalterium / getijdenboek, ca. 1285-1290, Luik. Perkam enten codex, 223 fol., 16,5 x 12 cm . Luik, B ibliothèque de 1’U niversité, M s. 431, fol. 9v.

21

V A N U I T H ET N I E T S TOT C I R CA 1 30 0

'Nederlandse' schilderkunst, 1300-1375 Na dit beperkte beeld van de schilderkunst van

van honderden vlaggen en w im pels. V anaf

w andschilderingen bedekt. Enkele fragm enten

vó ó r 1300 kunnen w e laten zien dat zich in de

ongeveer 1350 w aren in Valenciennes enkele

hiervan zijn n o g aanw ezig, zoals een bijna

loop van de veertiende eeuw een duidelijker

bekende m eesters w erkzaam . Schilders w aren

levensgrote m annelijke heilige, traditioneel

schilderkunst van de Lage Landen begon af te

toen n o g n iet in een afzonderlijk gilde georga­

geduid als de heilige Lodew ijk. Deze schilde­

tekenen. Toenm alige kunstenaars selecteerden

niseerd m aar w erkten in een verzam elgilde

rin g van rond 1340 is van hoge kw aliteit en

u it de W est-Europese strom ingen specifieke

m et onder andere beeldsnijders, borduurw er­

sterk Frans van karakter. Ook in de Sint-

stilistische en iconografische elem enten om

kers, zadelm akers, goudslagers en glazeniers.

Jacobskerk te B rugge zijn n og enkele schilde­

Jean de Beaum etz, de latere hofschilder

rin gen uit de eerste helft van de veertiende

en typisch N oord- en Zuid-N ederlandse,

van de B ourgondische hertog Philips de Stoute,

eeu w bew aard gebleven. Deze hebben een

realistische stijl m et veel sym bolen. De context

w as verm oedelijk afkom stig u it Atrecht.

m eer tekenachtige stijl en zijn vergelijkbaar

w aarbinnen dit gebeurde, w as de va n af 1350

Hij w erkte in 1354 aan de decoratie van het

m et de grote apostelfiguren in de Bijloke-abdij

to t in de vroege vijftiende eeu w over heel

stadhuis te Valenciennes. O ok de beeldhouwer-

te Gent. In m eer dan vijftien Brugse kerken

W est-Europa geliefde en verfijnde zogenoem de

schilder-m iniaturist A ndré B eauneveu was

en kapellen w erden beschilderde grafkelders

Internationale Gotiek. D aarover straks meer.

voornam elijk in Valenciennes actief. Beauneveu,

aangetroffen, het m erendeel u it de veertiende

N u richten w e eerst onze aandacht op de

in zijn tijd zeer bekend, w as w erkzaam van

eeuw. D it typische verschijnsel kw am hoofd ­

stedelijke om gevin g als bron van kunstzinnige

om streeks 1360 tot zijn dood in 1402.

zakelijk vo or in het bisdom D oornik en was

inspiratie.

M eester Louis, Loys le peintre uit Bergen

verm oedelijk ontstaan in de stad Brugge

(M ons, H enegouw en) en w ellich t dezelfde als

(a f b .

die geleidelijk te ontw ikkelen tot een sterke,

11-14)·

Louis le Grand die in 1366 in zijn geboortestad

De ste d elijk e ceatra

Kam erijk w erkte, decoreerde h et kasteel van

G ent

Valenciennes m et heraldische schilderingen en

In G ent w erd in 1355 al een afzonderlijke

In de stedelijke centra van de Lage Landen

allegorische en anekdotische voorstellingen,

‘N eerijnghe van den schilders' verm eld, een

w erkten m eesterschilders voor de adel, de

l l i t de archivalia zijn slechts tw ee veertiende-

gildenstructuur w aarin ook beeldhouw ers en

geestelijkheid, de burgerij en de stedelijke

eeuw se verluchters bekend: een zekere

glasschilders w aren opgenom en. U it archivalia

overheden. U it de schaarse archivalische bron­

Robert de Valenciennes verzorgde in 1342

is de schilder Jan van der A sselt bekend, die in

nen zijn allerlei gegevens tevoorschijn gehaald

de verlu ch tin g van gezangboeken voor het

1364 vo or graaf Lodew ijk van M ale w erkte en

over veertiende-eeuw se schilders en hun werk,

kapittel van Sainte-W audru van Bergen en ene

een jaar later bij deze als hofschilder in dienst

m aar bewaard gebleven m ateriaal is zeldzaam .

N akefaire w erd in 1367 door de stad betaald

kwam . D it betekende een jaargeld, m aar ook

Aan de hand van deze kunst en van uiteen­

vo or h et schrijven en decoreren van een

de restrictie dat hij niet voor anderen m ocht

lopende verm eldin gen uit een aantal, vooral

ordonnantie.

Zuid-N ederlandse, steden vo lg t hier een

schilderen zonder uitdrukkelijke toestem m in g van de graaf. In 1365 schilderde Van der Asselt

Brugge

een reeks portretten van de graven en gravin ­

van de periode 1300 tot 1375· W ij beperken

U it h et B rugge van de veertiende eeuw kennen

nen van V laanderen in de vorstelijke kapel te

ons overigens to t een globaal inventariserend

w e nogal w a t nam en van schilders. K ort na het

G en t en in 1372 ook in die te Kortrijk. Van

overzicht, om d at het on m ogelijk is hier in te

m idden van die eeu w w erkten de leerbewer-

deze laatste serie zijn n o g enkele, grotendeels

gaan op eventuele verbanden, invloeden o f een

kers, goudslagers en glazeniers er sam en m et

door slechte restauraties bedorven, figuren over.

m eer precieze position erin g van de schilder­

de schilders in een verband dat al enkele van

In de eerste helft van de veertiende eeuw

kundige activiteiten in de verschillende centra.

de latere gildenprivileges bezat. De boekver-

w erd de kapel van een liefdadige instelling in

schets van de ontw ikkelingen in de kunst

luchters w aren overigens van dit 'kunstenaars-

Gent, het G odshuis van Sint Jan en Sint

Valenciennes

gilde’ uitgesloten. In 1369 w erd in Brugge het

Pauwel (Johannes en Paulus), vo lled ig gedeco­ reerd m et m uurschilderingen. Deze werden in

D e stad Valenciennes, V alencijn in de N eder­

huw elijk tussen M argaretha van M ale en de

landse benam ing, w as al vroeg een kuns­

B ourgondische hertog Philips de Stoute

de negentiende eeuw teruggevonden, beschre­

tcentrum van belang. Reeds in 1328-1329

gevierd. D it w as aan leiding to t h et vervaardi­

ven en nagetekend, m aar de laatste, verw aar­

schilderde ene Jean Sevrin voor de hertog

gen van grootse feestdecoraties, w aarbij vele

loosde resten verdw enen vo lled ig m et de sloop

van H enegouw en een paneel m et de M adonna.

schilders en beeldhouw ers w aren betrokken.

van het gebouw in 1911. N iet alleen w aren deze

Dezelfde Sevrin w erd in 1348 en in 1354

De O nze-Lieve-V rouw ekerk w as volgens een

w andschilderingen bijzonder van w ege hun

verm eld in de stadsrekeningen als leverancier

vijftiende-eeuw se beschrijving geheel m et

vroege d atering en relatief goede conditie bij

22

DE S C H I L D E R K U N S T V A N DE M I D D E L E E U W E N

de ontdekking, van groot belan g w as ook het

n o g veertiende-eeuw se m uurschilderingen

gegeven dat hier een om vangrijk iconografisch

ontdekt w aarvan nauw elijks m eer dan versla­

het kleine dorpskei'kje voorzien van een m ooi

ensem ble van een kapelbeschildering was

gen en n atekeningen bew aard zijn gebleven.

ensem ble schilderingen, verw ant aan resten

invloeden. In L im bricht w erd om streeks 1300

teruggevonden m et bovendien uitzonderlijke

H ierm ee w ord t duidelijk dat in het veertiende-

m uurschilderingen in het niet ver daarvan­

elem enten. De graven Lodew ijk I van Nevers

eeuw se G en t de m uursch ild ering op een h oog

daan gelegen Aldeneik. H et is te zien als een

en zijn zoon Lodew ijk II van M ale m et diens

peil stond en veelvuldige toepassin g vond.

vereenvoudigde afspiegeling van Keulse vo o r­

echtgenote M argaretha van Brabant waren

G ent m oet in dit opzicht niet als een u itzon ­

beelden. De begijnhofkerk in Sint-Truiden is

hier afgebeeld onder de Boom van Jesse,

d erin g w orden beschouw d m aar als een

interessant om dat daar een reeks m uurschil­

w ellich t als stichters. V oorts w erden diverse

voorbeeld van een bredere on tw ikkelin g in

deringen bew aard bleef, daterend van rond

taferelen uit het N ieuw e Testam ent herkend,

de w elvarende Zuid-N ederlandse steden.

evenals Johannes en Paulus, de beide patroon ­

130 0 ,14 90 -1510 ,1550 -1575 en 1600; van de vroegste beschildering bleven een vrou w m et

heiligen van het godshuis, en een cyclus van

Brussel en Leuven

de Vera-Icon (de doek m et een afdruk van het

zestien taferelen over leven, dood en w onderen

Brussel en Leuven fungeerden in de dertiende

W are G elaat van Christus) bewaard, enkele

van de apostel en evangelist Johannes. Het

en veertiende eeu w als bestuurscentra en

apostelen en fragm enten van het Laatste O or­

m eest spectaculair w as evenw el een stoet van

verblijfplaatsen van de Brabantse hertogen.

deel en van de K roning van M aria. In M aas­

stedelijke m ilities, deels gew apende groepen

H ertog W enceslas en zijn echtgenote Johanna

tricht bevindt zich in de dom inicanenkerk een

van de am bachtsgilden en deels specifieke

verbleven zeer regelm atig in h et Brusselse

om vangrijke m uurschild ering - voorzien van

schuttersgilden die, afgebeeld tegen de zijw an ­

paleis op de Koudenberg. N a de dood van haar

een stichtingstekst en de d atering 1337 - m et

den van de kapel, optrokken naar het altaar.

m an, in 1383, koos hertogin Johanna voor

onder andere de Zegen in g van M aria, taferelen

In G ent bleven in de refter van de vroegere

Brussel als vaste residentie. H et h o f rond de

u it het leven van de Tienduizend M artelaren

abdij van Bijloke enkele m onum entale m u u r­

vorsten w erkte uiteraard als m ecenaat. In de

van A rm enië en episoden u it het leven van de

schilderingen bewaard van rond 1350. Tegen

Broederschap van Sint Jacob van Com postela

in 1323 h eilig verldaarde Thom as van Aquino.

de oostelijke m uur is over de volledige breedte

te Brussel w aren in 1357 reeds enkele leden

De sterk verbleekte afbeeldin g w as oorspron­

van de zaal van tien m eter het Laatste Avond­

van verschillende kunstam bachten verenigd,

kelijk rijk voorzien van ldeur en goud.

m aal w eergegeven. H oog daarboven is een

onder w ie vier glasschilders. In 1387 werden

vierlob geschilderd m et daarin de Zegening

de eerste bekende statuten geform uleerd voor

Utrecht

van M aria door Christus; beiden zetelen naast

het Brusselse schildersgilde, dat toen al enige

O ok in U trecht bevinden zich n og enkele

elkaar op een hem else troon. Tegen de w est-

tijd bestond en w aarin ook boekverluchters,

vroeg-veertiende-eeuw se m uurschilderingen.

w and zijn twee reusachtige heiligen afgebeeld:

goudslagers en glazeniers verenigd waren.

In de Pieterskerk is een grafschildering van

Lim burg

vieringpijlers kw am een vroeg-veertiende-

Christoffel en Johannes de Doper. De w anden van de refter zijn roodgekleurd m et bloem en

om streeks 1300 gevonden en op een van de

als strooim otief; de onderste zone w as vo or­

In de M aasstreek w aren M aastricht en Luik

eeuw se Calvarie m et de treurende M aria,

zien van een gordijnschildering. De figuratieve

belangrijke centra, m et een kerkelijke en

Johannes én - heel uitzonderlijk - Petrus

voorstellingen hebben een geprononceerde

stedelijke traditie van u it de rom aanse periode.

tevoorschijn. Deze m uurschildering uit on ge­

tekening, nu w ellich t w at sterker dan oor­

U it de veertiende eeu w zijn hier evenw el

veer 1310 too n t Keulse invloeden. In resten van

spronkelijk het geval w as door de afgenom en

nauw elijks nam en o f w erken overgeleverd.

de huiskapel in een voorm alig kanunnikenhuis

intensiteit van de kleuren.

In een tw aalfde- o f dertiende-eeuw s dorps­

van het D om kapittel bleef een uitzonderlijk

kerkje te G enk in B elgisch L im b u rg is in een

gave m uurschild ering bewaard van hoge

In 1915 w erd ook in de refter van het dom inicanenklooster te G ent een veertiende-

nis tegen een rode achtergrond de heilige

kw aliteit, die dateert u it de jaren 1320-1330.

eeuwse Laatste-Avondm aalvoorstelling ontdekt,

Hubertus te paard m et jach th o orn en honden

Tegen de achterw and van de piscina (een d ub ­

evenals h et op deze plaats even toepasselijke

geschilderd. V erm oedelijk w erd deze afbeel­

bel w asbekken terzijde van het altaar in een

B roodm irakel van D om inicus; deze schilde­

d in g kort na de b ouw aangebracht en betreft

m uurnis van de kapel) is de handw assing van

ringen zijn n agen oeg o f geheel verdwenen.

h et een van de oudste voorstellingen van de

de priester tijdens de m is afgebeeld. Stilistisch

De slotkapel van de w aterburcht van Laarne

jach t van Hubertus.

slu it deze schilderin g aan bij m et nam e enkele

bij G ent werd, zo blijkt uit de resterende frag­ m enten, in de loop van de veeitien d e eeuw

Een cyclus van vroege veertiende-eeuw se schilderingen, m et onder andere scènes uit

Keulse paneelschilderingen, een bewijs dat in U trecht op gelijkw aardig niveau kon w orden

geheel beschilderd: boven traditionele gordijn-

het leven van H ubertus, is n o g aan w ezig in

gew erkt. Contacten tussen Keulen en U trecht

schilderingen w aren onder andere de tw aalf

h et (n u B elgisch-)Lim burgse dorpskerkje te

w aren er volop; het U trechtse culturele

apostelen, tal van heiligen en bijbelse scènes

Sint-H uibrechts-H ern. Deze schilderingen

klim aat in de veertiende eeuw zal dan ook

afgebeeld. Ook elders te G ent w erden in de

tonen stilistisch internationale trekken, m et

een sam en vloeiin g zijn gew eest van Vlaam se,

negentiende en in de vroege tw in tigste eeuw

Byzantijnse, Italiaanse en vooral ook Franse

Franse, W estfaalse en Keulse elem enten.

23

‘ N E D E R L A N D S E ’ S C H ILD E R K U N S T , 1300-1375

H et zw aartepunt van de productie lag in het

O pm erkelijk is d at er nauw elijks buitenlandse

van de veertiende eeu w ook handschriften

gebied m et de grootste stedelijke ontw ikkeling,

schilders in de Lage Landen kom en werken.

w erden verlucht in U trecht. In 1322 werd

V laanderen en Brabant. Stilistisch too n t de

Sterker nog, steeds m eer N ederlanders trekken

een zekere 'M ichiel van der Borch verlichter’

N ederlandse boekverluchting van de veer­

in de loop van de veertiende eeuw w eg, m et

(verluchter/m iniatuurschilder) als nieuw e

tiende eeuw een gestage invloed van de hoofse

nam e naar Parijs, om daar aan het Franse

burger van de stad U trecht ingeschreven.

Franse kunst, w aarbij ook Italiaanse elem enten

kon in gsh of te w erken o f vo or de B ourgon ­

Van deze m iniaturist is al lan g een gesigneerd

m eespelen. De randversieringen w orden steeds

dische hertogen. Reeds vó ór 1320 is in Parijs

en gedateerd w erk bekend, beroem d als vroeg

belangrijker en de architecturale om lijstingen

een Pierre de Bruxelles actief als schilder.

voorbeeld van N oord-N ederlandse schilder­

verdw ijnen. De m arges bevatten vaak verras­

In de tweede helft van de veertiende eeuw zijn

send realistische, direct naar de w erkelijkheid

vele N ederlandse schilders in Parijs te vinden,

M et zekerheid w eten w e dat in de eerste helft

kunst ( a f b . 10).

w eergegeven speelse afbeeldingen van het

bijvoorbeeld Jean de Saint-Om er, die w erkte

eigentijdse leven ( a f b . 9). De populariteit van

aan het g ra f van Jeanne d’Evreux, en Girard

V erschillende vorm en van sch ild erk u n st

deze drolerieën sluit aan bij de m eer algem ene

de H ainaut, die in 1375 schilderde voor de

tendens om m inder geabstraheerd en m eer

B ourgondische hertogen.

In het voorgaande hebben w e de belangrijkste

listisch, a f te beelden. Bloem en en planten

Baudol, Jan Bondol ofwel H ennequin van

o f m eest m arkante schilderingen en aspecten

w orden geleidelijk determ ineerbaar, m ensen

Brugge, verm eld in Parijs van 1368 to t 1381.

realistisch, n atu u rgetrou w en zelfs individua­

Van groot gew icht w as de V la m in g Jean

over schilderkunst in de periode 1300-1375 -

w orden persoonlijk gekarakteriseerd, gebouwen

Hij w as hofschilder van de Franse konin g

zoals die zich in de verschillende stedelijke

en steden zijn duidelijk herkenbaar: het rea­

Charles V, m aar w erkte ook vo or verw anten

centra voordeden en ontw ikkelden - globaal

lism e neem t toe.

van de vorst en vo or hovelingen. V oor Louis

De eerste individuele portretten ontstaan

beschreven. Op een andere m anier valt ook

d'Anjou, broer van Charles V, van hertog

een beeld te schetsen van de on tw ikkelin g

in h et derde kw art van de veertiende eeuw,

Jean de Berry en van hertog Philips de Stoute

van de schilderkunst in de veertiende eeuw en

m et als bekende voorbeelden de beeltenissen

van Bourgondië, ontw ierp deze Bondol de

w el door te kijken naar de diverse vorm en van

van k on in g Jean II le Bon van Frankrijk (1360)

befaam de tapijtenreeks van de Apocalyps, die

schilderkunst, zoals boekverluchting en glas­

en van aartshertog R ud olf IV van O ostenrijk

te Parijs in het laatste kw art van de veertiende

schilderkunst, m em orie- en grafschilderingen.

(circa 1365). Parallel hieraan zien w e de dedi-

eeu w werd gew even en waarvan het indruk­

catiepagina (pagin a m et de afbeeldin g van

w ekkende overgebleven gedeelte in Angers

De glasschilderkunst had dikw ijls een sterk representatief karakter. M achthebbers

opdrachtgever o f bezitter) verschijnen in m et

w ord t bewaard. Bondol is de eerste belangrijke

traden in de late M iddeleeuw en graag op

nam e getijdenboeken. D it type gebedenboek

m iniatu rist die w erkt in de zogenoem de Franco-Vlaam se stijl, een m engstijl van

als schenkers van gebrandschilderd glas om

w erd v a n af de dertiende eeu w zeer populair en

daarm ee hun status en m acht te tonen.

w as dikw ijls bijzonder rijk verlucht. Deze kost­

Nederlandse en Franse elem enten, ontw ikkeld

Enkele voorbeelden van vorstelijke stichtingen

bare m anuscripten w aren bedoeld vo or privé-

onder invloed van uit de Lage Landen naar

noem den w e al. Een m ooi voorbeeld is ook de

devotie en w erden dus alleen door de bezitter

Frankrijk geëm igreerde kunstenaars. Van vó ór 1375 zijn nauw elijks beschilderde

opdracht die Lodew ijk van M ale als graaf van

en zijn directe om gevin g bekeken; het dedi-

V laanderen in 1357 verstrekte om in de grote

catieportret diende dan ook vooral als aan ­

panelen u it de N ederlanden bewaard. De al

kerken van M echelen en A ntw erpen, steden

sporin g to t eigen vroom heid en als stille,

genoem de U trechtse m em orietafel van

die hij kort daarvoor in zijn m acht had w eten

bijna verborgen aan bevelin g voor het eigen

H endrik van Rijn ( a f b . 15) dateert uit het

te krijgen, m onum entale glasram en te plaat­

zielenheil. De vroegste stichterportretten van een

sen m et zijn portret en beeltenissen van zijn

derde kw art van de veertiende eeuw. U it de jaren 1375-1380 stam t de ook al verm elde

m eer openbaar karakter zijn die op epitafen of

m em orietafel van de Heren van M ontfoort

m em orietafels. H ier w ord t de overledene niet

(a fb .

van de veertiende eeuw is nauw elijks bewaard

alleen afgebeeld ter zijner nagedachtenis en

veertiende eeuw zijn gen oeg voorbeelden

gebleven. Enkele fragm enten van de dertiende-

to t zijn zielenheil, zoals in de traditie van graf­

bewaard gebleven, zodat w e een duidelijker

en veertiende-eeuw se glasschilderingen uit de

m onum enten, m aar ook als opdrachtgever.

sam en han g kunnen herkennen, gem een­

kathedraal en lakenhal van D oornik gingen in

De m em orietafel van kan unn ik H endrik van

schappelijke karakteristieken kunnen benoe­

1940-1945 verloren; in Leuven is in het G root

Rijn, overleden te U trecht in 1363, is het

m en en relaties to t om liggende gebieden

B egijn h of een fragm ent uit 1305 bewaard dat

oudste bew aard gebleven voorbeeld ( a f b . 15);

kunnen onderscheiden.

in enigszins archaïsche stijl de M oeder Gods

die van de Heren van M ontfoort is een vroeg

m et het Christuskind voorstelt.

voorbeeld van een varian t ( a f b . 16). Op de

atelier m oeten voorstellen, bleek al uit

ep itaaf van H endrik van Rijn gaan w e hierna

serieuze voorstellingen, zoals de schrijvende

m eer in detail in.

evan gelist Lucas uit Saint-Am and ( a f b . 3).

fam ilieleden. G ebrandschilderd glas van vóór het einde

Verluchte veertiende-eeuw se handschrif­ ten uit de N ederlanden zijn vrij schaars.

24

DE S C H I L D E R K U N S T V A N DE M I D D E L E E U W E N

16). Pas va n af het laatste kw art van de

Hoe w e ons een boekverluchter in zijn

M aar er bestaan ook m eer speelse afbeeldin­

daarvan is de tekst 'Toen m en het j aar Onzes

gen die door de kunstenaars bijna als zelfspot

Heren 1332 schreef, w erd ik verlu cht door

aan hun w erk w erden toegevoegd. Zo tekende

M ichiel van der Borch. Bid vo or hem , dat God

een m iniaturist zichzelf al w erkend in de

zich over hem m oge ontferm en.’ Deze regel

m arge van een psalm boek, gem aakt in G ent

schreef de illu m in ator onder een van de

om streeks 1320-1330 ( a f b . 9)· Als drôlerie

m iniaturen in een rijk verlu cht m anuscript

afgebeeld, speelt de m iniaturist hier m et zijn

m et de tekst van de Rijm bijbel van Jacob van

eigen rol: hij beeldde zichzelf af terw ijl hij de

M aerlan t ( a f b . 10). V an M aerlant (om streeks

regelvullin g die uitloopt in een kop afm aakt

1235- 1300) had deze in de volkstaal berijm de

door het oo g ervan in te schilderen. De nijvere

bijbeltekst m et een aan vu llin g over de geschie­

schilder gaat gekleed in goud en draagt een

denis van h et joodse volk, in 1271 voltooid.

kap op het hoofd. G esuggereerd is w el dat de vele speelse

Deze rijm bijbel geldt als een van de eerste hoogtepunten van de N ederlandstalige litera­

en ook hoofse liefdesscènes in de m arges van

tuur. H et boek w erd in D am m e (de voorhaven

dit m anuscript duiden op een niet religieuze

van B rugge) geschreven. De V la m in g Jacob

m aar profane opdrachtgever. U itsluitsel valt

van M aerlan t w as in de om gevin g van Brugge

hierover n iet te geven, althans niet op deze

geboren, w erd verm oedelijk daar geschoold,

gronden. V an af de late dertiende eeuw zien

w erkte een tijd lan g vo or de graven van

w e vooral in de m arge van handschriften, ook

H olland en vestigde zich rond 1266 als klerk

in die van religieuze boeken, allerlei w ereld ­

te D am m e. H et door M ichiel van der Borch

lijke m otieven verschijnen. V aak zijn de m inia­

verluchte afschrift is een vrij vro eg exem plaar

turen en de gehistorieerde initialen, die beide

onder de verschillende m iddeleeuw se kopieën.

n auw aansluiten bij de religieuze tekstinhoud, dan ook sterk verschillend van de gotische

De sign erin g door de m iniaturist is zeer interessant. De kunstenaar zet in de aan ge­

drólerieën w aarin de m iniaturist zich in volle

haalde volzin trots zijn naam en verm eldt

fantasie kon uitleven.

tevens het ja a r w aarin hij zijn artistieke

H et hier als voorbeeld gekozen tw eedelige

prestatie leverde. Tegelijkertijd geeft hij deze

psalm boek va n g t aan m et een Gentse kalender

sign erin g en d aterin g vorm volgens de regels

en een litanie w aarin de nadruk ligt op heiligen

van zijn tijd. W at w e lezen, is een nederig-

die een vererin g genoten in de Sint-Pieters­

heidsform ule w aarin de schilder niet m éér

abdij te Gent. H et zeer kleine m aar bijzonder

is dan een instrum ent in de handen Gods:

rijk verluchte psalterium is een van de m ooiste

hij vraagt de beschouw er vo or zijn zielenheil te

bew aard gebleven m anuscripten u it Gent.

bidden. Pas in de loop van de vijftiende eeuw

H et toont h et hoge niveau w aarop de m inia­

zouden het m ensbeeld en de status van de

tuurkunst daar in de vroege veertiende eeuw

kunstenaar zod an ig veranderen dat de

stond. Tegelijk blijkt uit de decoratie van dit

bescheiden form ules van de m iddeleeuw se

m anuscript, die duidelijke verw antschap heeft

m akers plaatsm aken vo or de zelfbew uste

m et boekverluchting uit de bisdom m en

sign erin g zoals w e die n og steeds kennen.

Terwaan (Thérouann e) en Luik, dat de schil­ ders in deze periode n iet op één plaats bleven.

M ichiel van der Borch w as v a n a f 1322 in U trecht gevestigd. In dat jaar w erd hij als

In tam elijk ver uiteengelegen gebieden in

n ieuw e burger ingeschreven in de adm inistra­

het zuiden van de Lage Landen is sprake van

tie van de stad, m et als beroepsaanduiding

een sterke onderlinge beïnvloeding van de

V erlu chter’, m iniaturist. U it deze inschrijving

kennelijk rondreizende boekverluchters.

blijkt dat Van der Borch elders w as geboren. H et is niet duidelijk w aar hij w erd opgeleid.

Slechts een enkele keer onthullen de schrijvers

Goed m ogelijk is d at hij reeds in een U trechts

en verluchters van de fraai uitgevoerde en

atelier w erd geschoold. M isschien w erkte hij

zeer kostbare m anuscripten iets m eer over

er zelfs al on der een andere m eester zonder

zichzelf, bij hoge uitzon d ering zelfs hun naam ,

h et burgerschap te bezitten. M aar het kan

al dan n iet voorzien van een datering en

ook zijn dat hij als volleerd m eester van elders

232 fol., 8,5 x 6,3 cm . O xford, Bodleian Library,

plaatsaanduiding. Een m ooi voorbeeld

aankw am in 1322 om zich als zelfstandige

M s. D ouce 5, fol. l8sr.

25

‘ N E D E R L A N D S E ’ S C H IL D E R K U N S T , 1300-1375

AFB. 9 - A n on iem , Schilder w e rk t a an een regelvulling,

m arge-illustratie in de eerste band v a n een tw eed elig Psalterium , ca. 1320-1330, G ent. P erkam enten codex,

'verluchter' in de grootste stad van de N oorde­ lijke N ederlanden te vestigen. V an der Borchs sign erin g staat onder een

rechterhand - de centrale positie inneem t. G eraffineerd is de bijna anekdotische w eergave van de natuur, m et het verschrikte draakje

paginagrote m iniatu u r die de belegering van

links onderaan op de voorgrond en het op

Jeruzalem voorstelt. N et als de talrijke gehis-

de om lijstin g rennende konijn, tegenover de

torieerde initialen, de randversieringen en de

vaandels en de bazuin die het kader aan de

in de Rijmbijbel van Jacob van M aerlant, 1332, Utrecht.

vele andere m iniaturen in dit m anuscript,

bovenzijde doorbreken.

P erkam enten codex, 198 fol., 34,5 x 23,5 cm.

too n t deze schilderin g een zekere Franse invloed. H et overvolle blad oogt op het eerste

M ichiel van der Borch m aakte zichzelf onsterfelijk door zijn naam te verm elden in

AFB. 10 [pagina 26] - M ichiel van d er Borch,

De belegering van Jeruzalem, pagin agrote m iniatu ur

s-G raven h age, R ijksm useu m M eerm ann oW estreenian um , hs 10 B 21, fol. 152V.

gezicht nogal chaotisch, m et het krijgsgew oel

een van de m ooiere door hem verluchte m an u ­

AFB. 1 1 -1 4 [boven] - A n on iem , De beschilderde

tussen legertenten en fortificaties. M aar de

scripten. De nagedachtenis aan de m iniaturist

grafkeld er v a n kapelaan N iclais Blankard, a fkom stig u it de Sint-Salvatorkathedraal te B ru gge: op de w estzijde

m iniaturist heeft w el degelijk een doordachte

w as n iet de eerste functie van h et kunstwerk,

op bouw gebruikt: van onder naar boven speelt

m aar een bijna clandestien door hem zelf

zich achter elkaar een aantal scènes af, w aarbij

toegevoegd aspect dat blijkbaar van w ege de

de belegerende k on in g - links in h et m idden

kw aliteit van het door hem geleverde w erk

70 x 38 cm (M a ria ); 70 x 202 cm (lan ge zijden).

m et opgeheven zw aard en instruerende

door de opdrachtgever w erd geaccepteerd.

B ru gge, B ru ggem u seum -G ru u th u se.

27

‘ N E D E R L A N D S E ’ S C H ILD E R K U N S T , 1300-1375

de Calvarie, op de oostzijde M aria m et K in d en korenaar, op de lan ge zijden leüekruisen en w ierokend e engelen, ca. 1340, Brugge. Fresco, 70 x 49 cm (C alvarie);

In de late M iddeleeuw en ontstond een speci­

reden van de m em orietafel: ‘A n n o dom ini

fiek genre van schilderingen dat to t doel had

m 'ccc'lxiii' in crastino sancti bonifacii et

een sterveling, m eestal de opdrachtgever, aan

socio(ru m ) eius. O biit dom inus henricus de

te bevelen bij het goddelijk gezag dat u itein ­

reno h u i(u s) eccl(es)ie prepositus et archdia-

delijk zou oordelen over diens aardse doen en

conus. istius altaris fundator. Orate pro eo.’

laten. Deze zogenoem de memorieschilderingen

D at w il zeggen: ‘In het ja a r des Heren 1363 op

dienden tevens om nabestaanden en anderen

de d ag vo or het feest van de heilige Bonifatius

te bew egen to t gebed vo or het zielenheil van

en zijn m etgezellen stierf heer H endrik van

de overledene. Zoals gezegd, is paneelschilder­

Rijn, proost van deze kerk en aartsdiaken.

kunst van vó ór 1400 zo goed als onbekend in

Stichter van dit altaar. Bid vo or hem .’ De

de N oordelijke N ederlanden. Tot de oudste

m em orietafel w erd geplaatst bij het graf van

schilderingen op hout behoren nu ju ist deze

aartsdiaken H endrik van Rijn in de kerk van

m em orietafels ofw el epitafen: ingelijste pane­

h et U trechtse kapittel van Sint—Jan, w aar hij

len die in kerken w erden geplaatst om de

proost w as van 1339 to t zijn dood in 1363. Tegen een gouden achtergrond, m et een

gedachtenis levend te houden aan de daar begraven personen. Twee van zulke epitafen

gestanst patroon in reliëf van vierkantjes m et

uit de tw eede helft van de veertiende eeuw,

daarin telkens een om cirkelde leeuw, zien we

beide afkom stig uit het bisdom U trecht, zijn

de K ru isiging m et M aria, Johannes en de te

bew aard gebleven (aFB. 15 en 16). H oewel het

herdenken overledene, H endrik van Rijn.

nu zeldzam e en geïsoleerde voorbeelden zijn,

Johannes begeleidt m et zijn rechterhand de

m oeten ze destijds tot een algem een bekend

in gebed neergeknielde Hendrik. H et boek dat

verschijnsel en to t een grotere productie h eb ­

de evan gelist gew oon lijk draagt, ru st nu in de

ben behoord. Ze blijken van een verrassende

linkerhand van M aria. Zij kijkt H endrik aan

kwaliteit.

en w ijst naar h et kruis m et haar gestorven

Een inscriptie onderaan de epitaaf van

Zoon. M aria en Johannes zijn hier dus niet

afb.

15 [pagina 28] - A n on iem , E p ita af v an k an u n nik

H en drik v an R ijn, ca. 1363, N oord -N ed erlan d (U trech t). Paneel, 150 x 146 cm (m e t lijst). A ntw erpen, K on in klijk M u seu m v o o r Schone Kunsten Antw erpen. AFB. 16 [boven] - A n on iem , E pitaaf v a n de Fleren van M ontfoort, ca. 1375-1380, N oord -N ed erlan d (U trech t).

proost H endrik van Rijn ( a f b . 15) vertelt m eer

alleen de gebruikelijke treurende apostel en

Paneel, 69 x 142 cm . A m sterdam , R ijksm useum

over de stichter, de stichtingsdatum en de

M oeder Gods onder het kruis, m aar tevens de

A m sterdam .

29

‘ N E D E R L A N D S E ’ S C H IL D E R K U N S T , 1300-1375

is d at vo or deze grafschilderingen de fresco-

voorsprekers van H endrik van Rijn: Johannes

beelden w e hier fresco's a f die w erden geschil­

beveelt hem aan bij M aria en zij introduceert

derd in het g ra f van N iclais Blankard te Brugge

techniek gebruikelijk was: de voorstelling

hem bij Christus. Van Rijn is afgebeeld in

en daterend u it om streeks 1340 ( a f b . xi).

w erd snel in het g ra f op de n o g natte kalk

N iclais Blankard w as kapelaan van de

m isgew aad en als kanunnik heeft hij een herm elijnen m anteltje (h et almutium) over

Sint- Salvator te B rugge en kw am om streeks

aangebracht. H aast w as geboden. N iet alleen om de technische reden dat de pleisterlaag

1340 te overlijden. Hij w erd begraven in het

m oest w orden beschilderd voor deze droog

m iddenschip, dich t bij de w estelijke in gan g

w as, ook om dat in de M iddeleeuw en de dode

Johannes en de vorm van hun silhouetten slu i­

van de kerk. Bij graafw erkzaam heden in 1935

m oest w orden begraven op de d a g van over­

ten aan bij de gotische traditie. De u itvoering

kw am zijn zerk tevoorschijn, w aaronder zijn

lijden o f de d ag erna. Sprekend is dan ook

van het lichaam van Christus en van het stich-

gem etselde grafkelder w erd aangetroffen.

d at te A arden b urg (Zeeuw s-V laanderen ) een

terportret is verrassend krachtig. De vrij dik

Deze kelder bleek een m ooi voorbeeld van de

dergelijk graf is aangetroffen m et deuken in de

opgebrachte ve rf en het gebruik van sombere,

aan vier zijden beschilderde graven die vooral

gepleisterde grafw anden. Die zijn veroorzaakt

zijn linkerschouder geslagen. De plooien in de gew aden van M aria en

koele Ideuren zorgen ervoor d at de figuren

u it B rugge bekend zijn. A an de w estkan t van

door het w at slord ig neerlaten van de kist

volu m e krijgen. H et gem artelde en ontzielde

het g ra f is de gekruisigde Christus m et de

vo ordat de al fresco (n at-in -n at) beschilderde

lichaam van Christus heeft de blauw ige schijn

treurende M aria en Johannes afgebeeld, aan

kalklaag d ro og was.

van een dode. H et bloed uit de w onden d ru p­

de oostzijde een zittende M aria m et haar

Stilistisch tonen de veertiende-eeuw se

pelt op de schedel van A dam aan de voet van

K ind op de rechterknie en een korenaar in

grafschilderingen een vrij grote hom ogeniteit:

het kruis. H et realism e van de voorstelling

haar linkerhand. H et C hristuskind h ou d t een

ingekraste hoofdlijnen, m et daarbinnen de

w ord t n og versterkt door details, zoals de

vogeltje in Zijn handen. Op beide lange zijden

kleurvlakken, w aarna de figuratieve schilde­

zom en van de gew aden, die deels over de

van h et g ra f zijn tw ee engelen afgebeeld, die

ringen m et stevige zw arte contouren werden

rode lijst rond de inscriptie vallen. In de

paarsgew ijs respectievelijk de Calvarie en de

afgew erkt. Om streeks 1400 w as deze graf-

bovenhoeken van de ep itaaf zijn een verduis­

tronende M ad on na bewieroken. De achter­

schilderkunst over haar hoogtepun t heen.

terde zon en m aan afgebeeld, hetgeen nogal

grond van de lange zijden en van de oostzijde

De diepte van de graven nam af, het aantal

zeldzaam is in deze periode. V olgens de kerk­

is bezaaid m et neervallende donkerblauw e

afgebeelde figuren verm inderde en er kwam en

vader A ugustin us duidt deze sym boliek op

klokjesbloem en, die ongetw ijfeld als een

zelfs uitsluitend m et kruisen versierde graven

de prefiguratieve verh o u d in g tussen de beide

vergankelijkheidssym bool m oeten w orden

voor. O ok nam en de grafschilders hun toe­

testam enten: het Oude Testam ent, uitgebeeld

geduid. Op de zijw anden zijn bovendien drie

vlu ch t to t een m eer eenvoudige en snellere

door de m aan, kon slechts begrepen w orden

grote rode leliekruisen aangebracht, w aarvan

w erkw ijze: het opplakken in de graven van op

door het licht dat het N ieuw e Testam ent, de

het m iddelste als een Jeruzalem kruis om geven

papier in tekenin g en schildering o f zelfs m et

zon, erop werpt.

is door vier ldeinere, soortgelijke kruisjes.

behulp van houtsneden aangebrachte voorstel­

D it vijftal kruisjes verw ijst uiteraard naar de

lingen. De dertiende- en veertiende-eeuw se

v ijf kruisw onden van Christus.

grafschilderingen zijn on d erlin g niet alleen

Een groot contrast m et de m em orietafels vorm en de grafschilderingen die eveneens va n af de veertiende eeu w in de Nederlanden

Zoals gezegd, grafschilderingen als

voorkom en. Terwijl de m em orietafels trotse

deze w aren niet bedoeld vo or aardse kijkers.

in hun voorstellingen. O ngetw ijfeld w erden

m onum enten zijn ter nagedachtenis aan de

Ze w erden in een zeer korte tijdspanne gerea­

ze naar bestaande m odellen gem aakt en was

overledenen, die vooral door alle kerkgangers

liseerd, w aarn a het graf d ich tgin g en de vo or­

er w ein ig vrijheid om naar eigen inzichten te

gezien m oesten worden, w aren de grafschilde­

stellingen aan ieders o o g w erden onttrokken.

w erken. D it resulteerde in een zich over

ringen ju ist niet bedoeld om door levende m en­

De bedoeling w as slechts om de dode, die

verschillende generaties van grafschilders

sen te w orden bekeken. Van deze interessante

lan gzaam to t sto f verging, te om ringen.

uitstrekkende, uiterst gerin ge stilistische en

m aar nauw elijks bekende groep schilderingen

O pm erkelijk in de N oord-Europese traditie

iconografische ontw ikkeling.

in stilistisch opzicht sterk verw ant, m aar ook

a FB. 17 - Jacob de Baerze, Retabel van Champmol met de Aanbidding door de drie koningen, de Kruisiging en de Graflegging, 1392-1399, D enderm onde. H outsnijw erk, 167 x 252 cm. D ijon, M usée des Beaux-Arts.

30

DE S C H I L D E R K U N S T V A N DE M I D D E L E E U W E N

De Internationale Gotiek, 1375-1425 Zoals gezegd, dit eerste hoofdstuk is een

haar dode en gem artelde Zoon op schoot, de

atelier in Parijs voort o f kw am en in dienst van

p o gin g om het w ein ige va st te leggen dat

sm artelijke en lijdende Christus aan het kruis,

Charles’ kunstlievende broers, Jean Duc de

w e w eten van de schilderkunst u it de Lage

het uitgeteerde en door m acaber ongedierte

Berry (1340 -14 16 ) en de herto g van Bour-

Landen in de vroegste periode. W at bewaard

veroverde m enselijk lichaam kom en voor

gondië Philips de Stoute (1363-1404). Beide

is gebleven, kan nauw elijks een beeld van dit

naast voorstellingen van een vertederende

vorsten boden een vernieuw end m ecenaat op

tijdvak bieden. Tegen het einde van de veer­

M aria m et Kind, lieflijke engelenscharen of

het gebied van de beeldende kunsten. Jean de

tiende eeuw w ord t dit an d ers: de bewaard

hoofse m inne.

periode de bakerm at w erd gelegd voor de

Berry investeerde op het allerhoogste niveau

W e treffen d it alles ook aan in de schilder­

gebleven schilderkunst laat zien dat in deze

in zijn boekerij. Hij liet religieuze en profane

ku nst en b oekverluchting van de Lage Landen.

teksten kopiëren en luxueus verluchten 20, 23-24). Philips de Stoute legde

De vern ieu w in gen drongen w elisw aar niet

(a f b .

on m iddellijk en vo lled ig door, m aar de N eder­

eveneens een kostbare verzam eling m an u­

eeuw w erden de beeldende kunsten in W est-

landen hadden toch een zeer groo t aandeel in

scripten aan en schonk kunstw erken aan

Europa gedom ineerd door w at w e de

de Internationale G otiek, ook al w as er geen

kerken en kloosters. Bovenal stichtte hij een kartuizerklooster bij Dijon, de Chartreuse de

kunstzinnige bloei in de vijftiende eeuw. In het laatste kw art van de veertiende

Internationale Gotiek noem en. Internationaal

toonaangevend h o f gevestigd en al speelde

van w ege de grote stilistische verw antschap

deze regio geen centrale rol in Europa. In de

Cham pm ol ( a f b . 17, 30-31, 32-36, 40 -41)·

tussen de kunsten van Frankrijk, Duitsland,

loop van de veertiende eeuw w as er reeds,

Deze kloosterkerk zou het m ausoleum

de N ederlanden, Engeland, Bohem en, Spanje

zoals w e zagen, sprake van een ontw ikkeling

w orden voor zijn fam ilie. De m onniken

en Italië. Deze stijl draagt tw ee strijdige ken­

w aarbij talrijke N ederlandse kunstenaars naar

m oesten de dynastie van de B ourgondiërs

m erken in zich: een streven naar elegantie en

het buitenland trokken. In de N ederlanden

daar ten eeuw igen dage m et hun gebed

verfijn in g, aansluitend bij een geïdealiseerd

ontbrak de hoge adel en w erd m inder geld

om ringen. Vele pelgrim s zouden ook hun

hofleven en de luxe van dergelijke kringen

uitgegeven aan kunst. M en vertrok daarom

godvruchtige bijdrage leveren aan het zielen­

(hoofs, gracieus, m aniëristisch) tegenover een

naar de D uitse landen, Spanje en N oord-Italië,

heil van de hertogen, de vrom e rust en een­

tendens naar een realistische m aar ook sch il­

m aar vooral naar Frankrijk, om daar te gaan

zaam heid van de kartuizers d oor hun toeloop

derachtige w eergave van figuren en ruim te.

w erken in abdijen, steden, vo o r de adel o f op

verstorend.

Deze internationale stijl o f hofstijl w ord t ook

kastelen.

De Chartreuse de Cham pm ol w erd uitge­

w el aangeduid m et de D uitse term weiche Stil,

rust m et kostbare altaarstukken, sculptuur

letterlijk ‘de zachte stijl', ter karakterisering

en verdere inventaris. Jean de Beaum etz, de

van de soepele, zachte, vloeiende contouren,

S childers en opdrachtgevers

eveneens uit noordelijker streken gekom en hofschilder van Philips de Stoute, kreeg in

plooival en houding, en h et bijna w eke har­ m onieuze vorm enspel. D aartegenover staan

In de late veertiende en vroege vijftiende eeuw

1395 de opdracht om zesentw in tig panelen

de tegelijkertijd gecultiveerde kenm erken als

w aren toonaangevende kunstenaars uit de

m et devotionele voorstellingen te schilderen

een nauw gezette w erkelijkheidsw eergave v a n ­

Lage Landen verbonden aan de hoven in

voor de cellen van de m onniken. Twee hiervan

u it een scherpe observatie en een dram atische,

Parijs en aan die van de B ourgondische

zijn teruggevonden: beide tonen de Calvarie

vaak zelfs overdreven, expressie in gezichts­

hertogen: w e noem en h ier de beeldhouw ers

m et een in gebed neergeknielde kartuizer.

uitd rukkin g en gebaren.

Claus Sluter en Claus de W erve uit Haarlem ;

De B eaum etz en zijn atelier, dat in 1388

de schilder Johan M aelw ael en de m iniaturis­

negentien schilders telde, vervaardigden

ten Johan, Paul en H erm an van Lim burg

n o g veel m eer voor de Chartreuse: van m uur­

U it de Internationale G otiek spreekt steeds een gevisualiseerde em otionaliteit, m et als uitersten een lieflijke, zoete en hoofse

u it N ijm egen; de m iniaturisten Jean Bondol

schilderingen en een drieluik to t vlaggen en

sentim entaliteit aan de ene kant en een fasci­

en Jacob Coene uit B rugge; Jacquem art de

vaandels. O ok w erden zij ingeschakeld vo or

natie vo or genadeloos lijden, sm art en dood

Hesdin u it Artesië; de beeldhouw er-schilder-

het decoreren en inrichten van verschillende B ourgondische residenties en hun kapellen.

aan de andere kant. Deze onontkoom bare

m iniatu rist A n dré B eauneveu u it V alen­

uitersten van de sam enleving, m aar ook van

ciennes; de beeldsnijder Jacob de Baerze

ieders persoonlijk leven, w orden in extrem is

u it D enderm onde; de edelsm id W illem

uitgebeeld in de - vooral religieuze - kunst

Scerpsw ert u it U trecht en vele anderen.

en niet, zoals in eerdere en latere perioden,

De Franse k on in g Charles V (1337-1380)

De schilder M elchior Broederlam is tegen deze achtergrond van de u it het noorden afkom stige kunstenaars een opm erkelijke u it­ zondering. Hij w erkte zeker van 1381 to t 1409

geabstraheerd tot afstandelijke form ules en

haalde kunstenaars uit het noorden naar

in zijn geboortestad leper als hofschilder voor

beeldtypen. De intens treurende M aria m et

Parijs. N a zijn dood zetten som m igen hun

de graaf van Vlaanderen, Lodew ijk van Male,

32

DE S C H I L D E R K U N S T V A N

DE M I D D E L E E U W E N

en vervolgens vo or diens erfgenaam hertog phiüps de Stoute. O ndanks - o f m isschien

VerschiLlen.de vorm en van sch ild erk u n st

ju ist dankzij - zijn functie als valetde chambre (kam erheer, een belangrijke positie in de h o f­

De in de late veertiende eeu w te situeren snelle

houdin g) en zijn opm erkelijk hoge salaris, trok

opkom st van het drieluik, de triptiek, w as een

hij niet n aar het h o f in B ourgondië o f Parijs,

ander belangrijk aspect van internation ali­

op een enkele reis na. Broederlam had huis en

sering. Spanje kende h et vleu gelaltaar al

atelier in het w elvarende leper, w aar hij m et

v a n af de tw aalfde eeuw, de D uitse landen

knechten en leerlingen w erkte en w aar Philips

sinds de dertiende eeuw. De grote bloei volgde

de Stoute hem in 1392 bezocht. M aar m on u ­

in de vijftiende en zestiende eeuw, zow el vo or

m entale schilderingen konden alleen op locatie

het geschilderde als vo or het gebeeldhouw de

vervaardigd w orden en zo w erkte Broederlam

retabel. De grootse opdrachten voor de drie­

van 1386 to t 1392 op het kasteel van H esdin in

luiken in de Chartreuse van Cham pm ol vorm en

het noordelijke A rtesië en in 1407 in de Onze-

een w ezenlijke stap in deze ontw ikkeling.

L ieve-Vrouw ekerk van Kortrijk. De prestigieu­

In 1390 on tvin g Jean de B eaum etz de opdracht

ze opdracht van Philips de Stoute vo or het

vo or een, n iet bewaard gebleven, geschilderd

polychromeren (beeldhouw w erk beschilderen)

drieluik m et de K roning van M aria als hoofd ­

van tw ee altaarstukken en het beschilderen

them a en op de luiken de Annunciatie en de

van twee altaarvleugels bestem d voor Cham p-

Visitatie, de boodschap van de Engel aan M aria

m ol realiseerde hij in leper. Jacob de Baerze

d at ze de M oeder Gods zou w orden en de

had het beeldhouw w erk in D enderm onde

o n tm oetin g van M aria en haar n ich t Elisabeth,

gem aakt ( a f b . 17). De retabels w erden in 1391

beiden in verw achting, respectievelijk van

naar de Chartreuse vervoerd en vervolgens in

Christus en van Johannes de Doper. Zoals

1393 te ru g naar leper voor de vo ltooiin g van

hierboven al aangestipt, kreeg M elchior

het schilderw erk door Broederlam , om in 1399

Broederlam in 1392 de hertogelijke opdracht

defin itief in Cham pm ol te w orden afgeleverd

om de tw ee gebeeldhouw de triptieken van

(a fb .

30-31).

Broederlam en De Baerze w erkten in hun eigen stedelijke w erkplaatsen aan de hertoge-

Jacob de Baerze in zijn atelier te leper te vergulden en te polychrom eren en de buiten­ zijden van de luiken van geschilderde voorstel­

lijke opdrachten. In de N ederlanden, en vooral

lingen te voorzien. Deze vleugelaltaren, w a ar­

in het w elvarender Vlaanderen, H enegouw en

van er één zonder en één m et de schilderingen

en Brabant, ontw ikkelden de groeiende steden

bew aard is gebleven ( a f b . 17, 30-31), zijn des

zich steeds m eer tot centra w aar de ku nst­

te interessanter, om d at uitzonderlijk gedetail­

am bachten hun plaats verw ierven. H et stede­

leerd archiefm ateriaal over de opdracht, de

lijke klim aat bood interne opdrachtgevers

realisatie en de afrekenin g is overgeleverd.

een ruim ere afzetm arkt en de internationale

Triptieken m aakten het m ogelijk in de

handel creëerde ook vo or de kunstenaars

kerkruim te de hiërarchie binnen het kerkelijk

ongekende com m erciële perspectieven.

jaar zichtbaar te m aken: op gew one dagen

Deze on tw ikkelin g zette in hoge m ate door in

w aren de altaarstukken gesloten, feestdagen

de vijftiende eeuw. De steden w erden artistieke

daarentegen w erden gem arkeerd door het

centra, al dan n iet m et bepalende im pulsen

openen van de retabels. D e veelluiken, o f

van adel en hof. Bloeiperiode, niveau en

polyptieken, die vervolgens ontstonden, m aak­

reikw ijdte w isselden sterk en w aren vaak ook

ten het m ogelijk dit kerkelijk ritueel n og te

direct m et individuele m eesters verbonden,

verfijnen door ofw el gedeelten, ofw el eerst de

zoals Broederlam als een van de eerste schil­

buitenste luiken en later ook de binnenste te

ders bewees. Valenciennes, leper, D oornik,

openen. Bovendien was het drie- o f veelluik

B rugge, G ent en Brussel zijn dergelijke vroege

buiten gew oon geschikt om plaats te bieden

centra; M aastricht en Luik speelden hun rol

aan stichtersportretten: de opdrachtgevers

in de M aasstreek en m eer naar het noorden

- kerk, adel, burgers - lieten zich graag afbeel­

A F B. 1 8 - W erkplaats v a n Jan v a n R ynghele

(e n Jacques C oen e?), Sint Joris verslaat de draak,

m oet in ieder geval U trecht w orden

den op de door hen geschonken kunstw erken.

ca. 1414-1415, B ru gge. Gebrandschilderd glas.

genoem d.

Ter nagedachtenis aan hen en vo or hun

U lm , M ünster, N eithart-K apelle.

33

DE I N T E R N A T I O N A L E G O T I E K , 1 3 7 5 - 1 4 2 5

de soberheid en het contrast m et de kleurige binnenkant te accentueren. Grisailles, letterlijk

cr)amc

‘schildering in grijs’, m aar dikw ijls uitgevoerd m et bijm en gin g van een lichte kleurstelling, w aren al lan ger bekend. De vroegste en tege­ lijk extreem abstracte grisailles zijn de tw aalf-

r

nunuav mi jphqmcc. ôtitm ·)+. Uî fincllee rrtujionoptufi ta** îc tmme nmtmmft» et mrouco. a w is jnr ctrttett iwnîciur fola dur lagtultô furmott£i*auqud iwnmtefi plufietu« íe ÿcmrt cifcit ont clic fubgccts.&nmriimicnt îcl»imncletDî|B ctiticr.iuf Î

n ttic ixm m factgcjjxttaïtttcl l c J U L · Ü x .ftK iv u b r t ttte . c ttm g n y é tu

cUcbietgta winmcinic p*c&ï ÌXTOï'

Itmtftütti löuucc.am tc ttotrs ît quel ittnon me ne me stoMte m at quel auge. IH T S . dteaftmmucg ftcfr

plus öi§nc fcfttv la r ictât

jttu* ti midi «indir noble fi? nie tome telle mcfmcö îcfo fttojnc widcivtt fam rontmt tctnm lU n Omnmtt noble ment çavin .j)Élt( ifarfpnr üerrtr non p u r la pitff tufe a txftr la aciTc.iti più* le üeuît' ôwtic obligtce.ne îttuifrc jnoftÎTum en mille

T

a u egai a mo*r d i t garigu / e p T S v c l l ùcntp cD uim cjnr ;i 'refit o m fta m r t a n t romen îu b k cc(l m a itte m o u lt fott locctoutcuoies non f u s m o îf

{nrieett’tfus&ûm engtn et p u r lam fia: f e t o m a m s elfe tint cfttr trah n an tcc. t e C t e f t c (KittalJÏcmait7.o u lap îtn lfc.o u Ce îifttîiiïlc tiftiiç iu i m noué cil· rottmn -aiat? o u « qwcö cc m te tta m n o u s Ceni l»le quelle rd ttfa ir fruirne’ U’ô oftircô -accllcftn que ne ftift* oifuu\vf f a lc ih tà toutv tefn iirtu ir Cttc mteuHier im m §ce dl« C cim m a.et apic© ccq? ûarfiltrteuftui.Sî 7 lì p lï 1etn eu t tt ptti n i c!

.1 jitntt cfôt vuottt fmuup$ mtaiiui que ùspnê cr Ìp Un en ton tem p mioutme? pnnfttg cilcfcunuontei. j p f p ?6 te edfe éfûk Mb ttvf noibkiangununf efraf

de-eeuw se cisterciënzer glas-in-loodram en. Figuratieve grisailles w erden v a n a f de veer­ tiende eeuw toegepast vo o r schilderingen die soberheid en droefenis m oesten benadrukken, bijvoorbeeld in de vastentijd o f bij begrafenis­ plechtigheden. Een prachtig voorbeeld is het zogenoem de Parem ent de N arbonne dat om streeks 1375 in opdracht van de Franse k on in g Charles V in grijstonen op fijne zijde w erd geschilderd. V erm oedelijk ontstond dit uiterst sobere m aar tegelijk zeer verfijnde antependium (een doek om de voorzijde van het altaar te bedekken) vo o r de begrafenis van koningin Jeanne de B ourbon in 1378. O ok als zelfstan dig genre bestond de grisaille al in de late veertiende eeuw. In de in 1402 opgem aakte inventaris van de collecties van h erto g Jean de Berry kw am een paneel voor w aarop 'in zw art en in w it’ een Christ de Pitié en een Vierge a l'Enfant w aren geschilderd. In de boekschilderkunst van de Internationale G otiek w erd de grisaille m et de grootste perfectie toegepast. De Parijse m iniaturist Jean Pucelle liep hierop vo o ru it en had m et zijn grisailles en overige m iniaturen grote invloed op de latere, vooral Nederlandse, schilders die aan het Franse en Bourgondische h o f kw am en werken. André B eauneveu is een volgende grote naam in deze traditie, die vo ortgaat m et schilders als Jan van Eyck, R ogier van der W eijden en Dirc Bouts. De verluchtingen van André Beauneveu voor Jean de Berry vorm en een hoogtepun t van de grisaille in de m iniatuurkun st ( a f b . 2 0 ) , maar tevens het voorlopige einde: veel ldeur en een hoge graad van realism e hebben de toekom st, een trend die onder andere w ord t bepaald door Jacquem art de Hesdin en andere noorde­ lijke kunstenaars aan het Parijse hof. In de glasschilderkunst vond de grisaille

AFB. 19 - A n o n iem e Frans-V laam se o f N ederlandse

zielenheil, m aar vaak ook om w ille van aardse

m iniaturist, M arcia sch ild ert h aa r zelfp ortret in de

roem , w erden ze dicht bij de centrale vo or­

evenw el een doorlopende toepassing. De

‘D e m ulierib us claris' v an B occaccio, in 140 3-140 4

stellin g vereeuw igd.

m onochrom e o f bijna éénkleurige schildering

aan geboden aan H erto g Philips de Stoute v an

Op de N ederlandse vleugelaltaren van

Bourgondië, ca. 1402, Parijs. P erkam enten codex,

leende zich uitstekend vo or gebrandschilderd

35,5 x 24 cm . Parijs, B ibliothèque N ationale de France,

de vijftiende en zestiende eeu w zien w e aan de

glas. De w erkplaats van B eauneveu zelf

M s. Fr. 12420, fol. ïo iv .

buitenzijde vaak grisailleschilderingen, om

leverde w aarschijn lijk ook hieraan een

34

DE S C H I L D E R K U N S T V A N DE M I D D E L E E U W E N

belangrijke bijdrage. De grisailleglazen in de

derku nst in de veertiende en vijftiende eeuw

Sainte-Chapelle te Bourges ontstonden

n o g direct verbonden w as m et m iniatuur- en

verm oedelijk tegen het einde van de veertiende

paneelschilderkunst - uiteraard geldt d it even­

eeuw in zijn veelzijdige atelier, dat ook beeld­

zeer vo or v eelk leu rig gebrandschilderd glas.

houw w erk, boekverluchtingen, panelen en

Een voorbeeld van hooggekw alificeerde

m uurschilderingen produceerde. O ok in

glazeniers die deel uitm aakten van een groter

D uitsland zijn dergelijke glasschilderingen

schildersatelier vinden w e in B rugge bij de

bewaard, bijvoorbeeld in de voorm alige

glazenier Jan de Rynghele. Rond de, m et grote

cisterciënser abdijkerk van A lten b erg bij

w aarschijnlijkheid aan hem toe te schrijven,

Keulen: in het koor kleurloze vensters uit de

engelen u it het B rugse stadhuis ( a f b . 25-29)

late dertiende eeuw, in het enorm e raam van

tekent zich een w erkplaatsproductie af. In de

afb

. 2 0 - A n d ré Beauneveu, Jean D uc de B erry m et zijn

patroon h eiligen Johannes en A n d reas v o o r de tronende

de w estgevel schilderingen van slanke heiligen­

vroege vijftiende eeu w m oet d it atelier grote

figuren in grisaille m et zilvergeel, daterend

naam hebben genoten w a n t er w erd glas

van kort na 1380. Op grond van de grisaille-

gebrand vo o r vooraanstaande opdrachtgevers

Perkam ent, 27,5 x 18,5 cm. Brussel, Koninklijke

schilderingen is aangetoond d at de glasschil­

uit alle w ind richtingen ( a f b . 18).

B iblioth eek A lb ert I, M s. 11060-11061, fol. lo v -iir .

35

DE I N T E R N A T I O N A L E

GOTIEK, 1375-1425

M aria m et Kind, D ubbelblad v o o rin de 'Très Belles H eures de N otre D am e’, ca. 1390, Bourges.

Hoe de grotere ateliers er in die tijd uitzagen,

w erkbank, in feite een gecom bineerde tafel en

geïsoleerd van het perkam enten blad waarop

w eten w e n iet m et zekerheid. Afbeeldingen

schildersezel. N auw gezet schildert zij m et het

ze zijn geschilderd en van de fragiele m arge-

van dergelijke ateliers, w aarin verschillende

penseel in haar rechterhand de lippen op haar

decoratie van bloem ranken m et vogeltjes,

schilderkunstige specialisaties, van paneel- en

zelfportret. V lak vo or haar liggen n o g twee

vlinders en vierpassen m et heraldische verw ij­

d oekschilderkunst to t boekverluchtingen of

penselen m et andere kleuren klaar; tegen het

zingen naar de stichter. Jean de Berry heeft een

glazeniersw erk, tegelijk w erden uitgevoerd,

al ingelijste paneel d at zij aan het beschilderen

m odieus h o o g opgeschoren voorhoofd en gaat

zijn niet bekend. D it zal eerder m oeten w orden

is, staat een palet. D it heeft een opm erkelijke

gekleed in een sm etteloos w it en m et konin k­

verldaard door h et soort voorstellingen, dat

vorm , die w e vaker tegenkom en op laat­

lijk herm elijn afgezet gewaad. De hertog is

n agen oeg altijd één kunstenaar in een w erk­

m iddeleeuw se afbeeldingen: een geschulpt

neergeknield vo or een prie-dieu (knielbank),

situatie w eergeeft, dan door de historische

blad m et een uitstekende handgreep.

w aarop een opengeslagen gebedenboek ligt.

arbeidsom standigheden. Veelal zijn die afbeel­

B elangw ekkend is bovendien dat deze m inia­

A chter hem staan zijn beide patroonheiligen

dingen ook n o g eens religieus van karakter,

tuur laat zien dat in de vroege vijftiende eeuw

afgebeeld: Johannes de Doper m et het Lam

zoals de evangelistenportretten, die een door­

het gegeven van een m et behulp van een

Gods en Andreas m et zijn m artelw erktuig, het

lopende visuele bron vorm en voor de schrij­

spiegel n au w keu rig geschilderd - en dus niet

schuine ‘Andreaskruis'. Als bescherm heiligen

vers- en verluchterspraktijk. N iet-religieuze

alleen getekend - zelfportret gan gb aar was.

en voorsprekers begeleiden Johannes en

Voorts is opm erkelijk dat er een zelfportret

Andreas de h erto g als het w are in zijn bede tot

late M iddeleeuw en n o g betrekkelijk zeldzaam .

naar noordelijke traditie en trois-quart w ordt

M aria en het Kind tegenover hem . De breed

En van kunstenaars aan het w erk al helem aal.

geschilderd, en niet, zoals m eer gebruikelijk

uitgew erkte, m onum entale M adonna troont

them a’s m et een beeldtraditie zijn ook in de

Een uitzon d erin g vo rm t een bij herhaling geïllustreerd verhaal van de Florentijnse

w as, en profil. In Italië leefde het klassieke

op een indrukw ekkende, w elhaast architectu­

profielportret voort. In het noorden verdween

rale zetel. In deze voorstellin g van M aria m et

schrijver G iovanni Boccaccio (1313-1375)

dit n agen oeg in de periode 1420-1500, om pas

Kind vloeien tw ee tradities sam en: enerzijds

uit zijn De mulieribus claris, ‘O ver beroem de

w eer in de Renaissance te w orden herontdekt.

zien w e de tedere, bekoorlijke m oeder die haar

Op h et beroem de dubbelblad van André

vrouw en ’, dat hij in de jaren 1361-1362 schreef.

K ind de borst geeft, anderzijds is ze de Sedes Sapientiae, de Zetel der W ijsheid, en geeft ze

O nder de ruim honderd in deze verzam eling

B eauneveu in de Tr'es Belles Heures de Notre Dame

bijeengebrachte levensbeschrijvingen, van

m et stichterportret en M aria m et Kind van

plaats aan haar Zoon, het W oord o f de W ijs­

Eva to t koningin Joanna van Napels, bevindt

om streeks 1390 ( a f b . 20) zien w e de opdracht­

heid zelve, die bijna on han d ig zijn boodschap

zich de geschiedenis van de heidense M arcia,

gever ook vo lled ig en profil. O pm erkelijk is dat

neerschrijft op de zich sierlijk afrollende

die zich niet aan de gepaste vrouw elijke bezig­

de tw ee patronen die hem vergezellen, evenals

tekstband.

heden w ilde w ijden, m aar aan de schilder­

de M aria op het tegenoverliggende blad, w at

k unst en aan de kun st van h et ivoorsnijden.

m eer gedraaid en dus levendiger zijn afge­

herto g en zijn beide patroonheiligen bevinden

In de Franse vertaling, die in 1403-1404 w erd

beeld. De opdrachtgever, h ertog Jean de Berry,

zich op aarde, tegen een m et ranken gedeco­

aangeboden aan hertog Philips de Stoute van

en de apostel A ndreas die achter hem staat,

reerde diepblauw e achtergrond w aarin speelse

Bourgondië, is M arcia afgebeeld in haar

kijken het Christuskind aan; Johannes de

figuurtjes verborgen zijn. De M adonna lijkt

atelier. A an een w erkbank gezeten, schildert

D oper kijkt n eer op de naar hem genoem de

zich h oo g te verheffen in de oranje-rode en

zij haar zelfportret op paneel ( a f b . 19).

stichter. De jo n ge M oeder-M aagd M aria staart

vo lled ig m et m usicerende engelen gevulde

V erm oedelijk behoorde de m iniaturist, die deze Franse vertalin g van de B occaccio-tekst

D e nederige, strak vo or zich u it kijkende,

devoot vo or zich uit, m aar het Christuskind

hem else sferen; de ondergrond van haar

kijkt schalks naar de beschouwer. H et dubbel­

troon steekt precies over de sm alle om lijsting

om streeks 1402 verluchtte, to t de talrijke k u n ­

blad is in feite een perkam enten diptiek (tw ee­

heen en benadrukt de hem else hoogte op

stenaars die u it de N ederlanden naar Parijs

luik). H et w ord t m et grote w aarschijnlijkheid

geraffineerde wijze.

w aren getrokken. In ieder geval staat hij zeer

toegeschreven aan de beeldhouw er-schilder-

dicht bij de Franco-Vlaam se traditie en waren

m iniaturist A ndré Beauneveu, die zijn carrière

dellijk denken aan het zogeheten W ilton-

enkele van zijn m edewerkers geboren N eder­

begon in V alenciennes en van om streeks 1372

diptiek, dat om streeks 1402 - onder sterke

lander o f V lam ing. V oor de m iniatuur bij het

to t 1381 w erkte vo o r Lodew ijk van M ale,

N ederlandse invloed - aan het Engelse h of

Als tw eeluik doet het dubbelblad on m id ­

verhaal over de schilderes M arcia hoefde de

graaf van V laanderen, en rond 1384 in dienst

m oet zijn geschilderd. O ok hier is op het

kunstenaar n iet ver naar zijn inspiratiebron

trad bij Jean de Berry.

linkerluik de opdrachtgever, Richard II, w eer­

Op het linkerbinnenblad van h et diptiek

te zoeken: tal van vrouw en w erkten als m in ia­ tuurschilder in de Parijse ateliers. De illustra­

is de stichter afgebeeld die m et gevouw en

gegeven in gezelschap van zijn patroonheili­ gen, in aan bid d ing neergeknield vo or de door

tie geeft een interessante kijk in een schilders­

handen in gebed neerknielt vo or de tronende

engelen om geven M aria m et Kind op het

w erkplaats en to o n t een aantal inform atieve

M oeder Gods en h et Christuskind, die op het

rechterluik (Londen, The N ational Gallery).

details. De schilderes heeft schelpen en potjes

rechterbinnenblad zijn w eergegeven. Beide

De oorspronkelijke b estem m in g van het

m et v e rf gereedstaan op een tafeltje naast haar

m iniaturen w orden door een sm al lijstje

diptiek van B eauneveu is onbekend.

36

DE S C H I L D E R K U N S T V A N DE M I D D E L E E U W E N

j ms nui notus Offiwns liuiimc uuir V ölte nimußwiftmi aö mfoiinam ttatt WDiiuc jmiftgmon tugnt iuöarto rni wciTain rclmqitcrc urtiufli.picito quefu nm$ \>rim minc w ttm$ ¿ r Qrculum ut nuffniatnufam "roman Umo’ait cf a® raif uftlcimus.Dt tr müicfni ucnitntcnt ui mm faaraö faann fcaia w ïrain itóiu ¡unis cntçnas îfc.pcr où fcmla fmUovamc.

AFB. 21 [links] - A n o n iem , V ier 'V era Icon’-plaatjes als

losse d evotion alia in gen aaid o n d er een aan Veronica gew ijd geb ed in h e t ‘G ebeden boek v a n H ertog Philips

AFB. 2 3 [pagina 3 8] - Gebroeders V an Lim burg,

de Stoute v a n B o u rgon d ië’ (zie AFB. 22), 15de en vroege

De m aand ja n u a ri van h et C alen dariu m in de 'Très

16de eeuw. Perkam ent, 146 fol., 22,5 x 17,8 cm. Brussel,

Riches H eures de D uc de B erry’ : H e rto g je a n de Berry

K oninklijke B iblioth eek A lb ert I, M s. 11035-37, fol. g 6 r.

n eem t achter een feestelijk gedekte tafel n ieuw jaars­

AFB. 2 2 [rechts] - A n o n iem e F rans-V laam se o f N ed er­

landse m in iatu rist, M aria m et Kind op de m aansikkel, om geven en gekroon d d o or en gelen , toegevo egd in

gesch en ken in on tvan gst, 1410 -14 16, Bourges. P erkam enten codex, 206 fol., 29 x 21 cm . Chantilly, M usée Condé, fol. lv.

h e t ‘G eb ed en b oek van H ertog Philips de Stoute van

AFB. 2 4 [pagina 39] - Gebroeders V an Lim burg,

B o u rgo n d ië ’ (2de helft 14de, 15de en vroege 16de

D e m aand februari van h et C alen dariu m in de

eeu w ), begin 15de eeuw, Parijs. Perkam en t, 146 fol.,

'Très Riches H eures de D uc de Berry’ : H et boerenleven

22,5 x 17,8 cm . B russel, K o n in klijke B iblioth eek

in de w inter, 14 10 -14 16 , Bourges. P erkam enten codex,

A lb ert I, M s. 11035-37, fol. 6v.

206 fol., 29 x 21 cm . Chantilly, M u sée Condé, fol. 2v.

37

DE I N T E R N A T I O N A L E

GOT IEK , 1375-1425

íve i S g O \J

P\ û <3

1.1

:■*> -A

Gsrrpwesss

ΜΜ ΒΕΒΜ Β

H et is zo sprekend en m onum entaal dat het

O ok de B ourgondische h erto g Philips de

lijve. Zij is geplaatst op een dunne m aansikkel en rondom haar zw even engeltjes. Boven haar

bijna bedoeld lijkt als een zelfstandige devo­

Stoute bouw de een aanzienlijke bibliotheek op.

tionele schildering. M aar al snel kw am het

N adat de dood hem in 1404 had overvallen tij­

hoofd houden twee serafijnen een m et vele

als dubbel voorblad terecht in het m anuscript

dens een pelgrim stocht naar het m iraculeuze

sterren bezette kroon, w aarboven de d u if van

w aarin het zich n o g steeds bevindt, de Tres

M ariabeeld in Halle (ten zuiden van Brussel)

de H eilige G eest zw eeft voor een kleine m aar

Belles Heures de Notre Dame: het uitzonderlijk

w erd onder andere inventaris opgem aakt

fel stralende zon. De zonnestralen vallen dooi­

rijke, tw eedelige getijdenboek dat Jean de

van zijn boekerij, die toen n iet m inder dan

de kroon neer op M aria en haar Kind. Ook

Berry kort vó ór 1400 liet verluchten door

zeven tig titels telde. H ieronder bevond zich

rond deze m iniatuur, die w e eveneens als een

de eveneens u it het noorden afkom stige

een tw eed elig gebedenboek, de Grandes Heures

ingevoegd devotieplaatje m oeten beschouwen,

Jacquem art de Hesdin.

van Philips de Stoute, geschreven en verlucht

zijn de afdrukken van vastgenaaide m aar w eer

te Parijs in de jaren 1376-1378. H et eerste deel

verdw enen pelgrim stekens n og goed zichtbaar.

belblad een perfecte hoofse verbintenis tussen

bleef bew aard in de Bibliothèque de B ou r­

D e prachtige m iniatuur vertoon t ernstige

het aardse en het hem else. H et is hierm ee een

gogn e (n u in de Koninklijke B ibliotheek te

slijtagesporen: al biddend werden, on getw ij­

m ooi voorbeeld van de hoofse kunst van de

Brussel, ms. 10392); van h et tw eede deel

feld al door h erto g Philips de Goede zelf,

Internationale Gotiek, die de basis vo rm t voor

resteren fragm enten in andere om vangrijke

de schilderin g en de erom heen verzam elde

het N ederlandse realism e van de verdere v ijf­

gebedenboeken (C am bridge, The Fitzwilliam

pelgrim stekens veelvuld ig m et de handen

tiende eeuw. M eer specifiek staat dit tweeluik,

M useum , inv. ms. 3-1 9 5 4 en Brussel,

aangeraakt en w ellich t ook gekust.

sam en m et het genoem de W ilton-diptiek, aan

Koninklijke B ibliotheek, ms. 11035-37).

André B eauneveu realiseerde m et dit d u b­

Interessant is d at deze sam engestelde

het begin van de schilderkunstige traditie w aartoe bijvoorbeeld ook het tw eeluik van

m anuscripten laten zien hoe de kostbare

De op zeer dun en uiterst fijn perkam ent geschilderde M aria m et Kind is sterk verw ant aan het w erk van de broers Paul, Johan en

Hans M em lin g u it 1487 behoort, m et daarop

gebedenboeken w erden gebru ikt en door

H erm an van Lim burg, beroem de N ederlandse

de B ru ggelin g M aarten van N ieuw enhove in

nieuw e eigenaars w erden aangepast aan hun

m iniaturisten die m et nam e vo or hertog Jean

gebed vo or M aria m et Kind ( a f b . 95- 97).

behoeften. Philips de Stoute zelf liet om streeks

de Berry w erkten. In het verleden is w el gesu g­

1390 n o g enkele gebeden toevoegen aan het

gereerd dat dit blad van de hand van Paul van

De door B eauneveu afgebeelde Jean de Berry

tw eede deel van de Grandes Heures. Zijn hele

L im b u rg zou zijn, een toeschrijvin g die niet

behoorde to t de allerhoogste elite. Hij en zijn

bibliotheek kw am na zijn dood in h et bezit

houdbaar is gebleken.

drie broers, de Franse k on in g Charles V, hertog

van zijn zoon Jan zonder Vrees. Deze w erd in

Louis I d'Anjou en h ertog Philips de Stoute

1419 verm oord, w aarop het tw eede deel van de

De gebroeders Van L im burg w erden tussen 1375 en 1385 geboren; hun vader w erkte als

van Bourgondië, w aren rijk, m achtig en pronk­

Grandes Heures w erd aangepast vo or persoon­

beeldsnijder in N ijm egen. V ia een oom , Johan

zuchtig. A lle vier m anifesteerden ze zich als

lijk gebruik door diens w eduw e, M argaretha

M aelw ael, die hofschilder van h erto g Philips

opdrachtgevers die kunst bestelden bij de best

van Beieren. Vervolgens kw am het in handen

de Stoute w as en in Parijs en in D ijon w oonde,

beschikbare kunstenaars. Hun kastelen werden

van Philips de G oede van B ourgondië, die het

w aren er banden m et Frankrijk. Twee van de

rijk ingerichte paleizen. Louis d'Anjou overtrof

handschrift om streeks 1440 liet uitbreiden;

drie broers, Johan en Herm an, traden in 1399

zijn broers verre op het gebied van gew even

in 1451 liet hij het herstellen, nogm aals u it­

te Parijs in de leer bij een goudsm id. N iet veel

tapijten. In de jaren 1373 en 1383 w erden vo or

breiden en op n ieu w inbinden, m aar nu

later, al in de jaren 1402-1404, kregen zij

hem de, al genoem de, zes im m ens grote tapij­

gesplitst in tw ee delen om dat het grote gebe­

van de B ourgondische hertog uitbetalingen

ten gew even (elk van ongeveer 23,5 m eter

denboek nauw elijks hanteerbaar w as. Philips

vo or m iniaturen vo or een Bible moralisée (een

lan g en 6 m eter hoo g) m et als onderw erp de

de G oede gebruikte het gebedenboek intensief,

verlu ch t handschrift m et een gem oraliseerde

Apocalyps, het einde der tijden, van Johannes

zoals eerder zijn grootvader er dagelijks de

bijbelbew erking). Paul w erd de leider van het

(A ngers, C hateau). De kartons (on tw erp­

getijden u it had gebeden. Bovendien liet hij

atelier van de Van Lim burgs, die m et name

tekeningen op w are grootte) w aren van de

er tal van devotionalia in aanbrengen, zowel

in Parijs en in Bourges w erkten.

hand van Jean, ook H ennequin van Brugge

geschilderde prentjes ( a f b . 21) als edelm etalen

genoem d, alias Jean Baudol o f Jan Bondol,

pelgrim stekens die allem aal w eer zijn verd w e­

de Duc de Berry w ord t w el beschouw d als het

hofschilder van de Franse k on in g Charles V.

nen. M aar de afdrukken van ten m inste vijfen ­

belangrijkste m eesterw erk dat de boekverluch­

Deze vorst had een vroeg-dertiende-eeuw s

veertig stuks zijn n o g in de m arges zichtbaar.

tin g heeft voortgebracht. H et geldt als het

verlucht handschrift van de Apocalyps u itge­

O ok liet Philips de G oede een m ooie

Hun getijdenboek Les Très Riches Heures

archetypische voorbeeld van de Internationale

leend aan zijn broer, de hertog van Anjou, dat

m iniatuur van M aria m et Kind m eebinden,

G otiek en bezet een zeer belangrijke plaats in

als voorbeeld kon dienen voor Jean van Brugge.

die verm oedelijk te Parijs ontstond in de eerste

de on tw ikkelin g van de N ederlandse schilder­

Op het gebied van kostbare, rijk verluchte

jaren van de vijftiende eeu w ( a f b . 22). Op de

kunst. De gebroeders Van L im burg vervaar­

boeken w as Jean de Berry de belangrijkste

paginagrote m iniatu u r zien w e de M oeder

digden het boek in de jaren 1410-1416 te

m ecenas, op w ie w e hierna n o g terugkom en.

Gods, die haar Kind de borst geeft, ten halve

Bourges, in opdracht van herto g Jean de Berry.

40

DE S C H I L D E R K U N S T V A N

DE M I D D E L E E U W E N

De hon derddertig m iniaturen, w aarvan m eer

plan en achtergrond. Op h et erf, m et een

dan de helft paginagroot is, zijn in feite zelf­

o m h ein in g van gevlochten tenen, staan een

standige schilderijtjes ( a f b . 23-24). H et m eest originele en bijzondere deel van

schaapskooi, w a t bijenkorven en een voorraadtoren. De m an die zich door de kou spoedt,

dit getijdenboek vo rm t het calendarium, een

laat voetafdrukken achter in de sneeuw.

serie van tw aalf paginagrote afbeeldingen van

U it zijn m ond kom en w olkjes van kou.

de m aanden van het jaar. H et w as de eerste

O ver de w e g die zich op de achtergrond door

keer dat een kalender zo uitgebreid en luxueus

de heuvels slingert, loopt een m an m et een

w erd verlucht, m et schitterende versieringen

ezel. De m et sn eeu w bedekte daken van

en naturalistische details. Zeer uitzonderlijk

een dorp in de verte geven de horizon aan.

voor deze vo or de schilderkunst n o g vroege periode zijn de achtergronden van de afbeel­

Van een totaal andere orde dan de strikt

dingen van de tw aalf m aanden: topografische

vo o r privé-gebruik, en in feite m eteen al als

landschappen, m et daarin beroem de kastelen

kostbaar verzam elaarsobject gem aakte rijk

en hertogelijke residenties. O pvallend is verder

verluchte handschriften m et hun verfijnde

de in de voorstellingen zo duidelijk aanw ezige

voorstellingen op klein form aat, zijn de

Italiaanse invloed. De gebroeders Van L im ­

m onum entale schilderkunst en de gebrand­

burg zullen zelf geen reis n aar Italië hebben

schilderde ram en. Die zijn niet alleen van fors

gem aakt, m aar via artistieke uitw isselin g -

form aat, m aar w aren ook bedoeld om van een

reizende kunstw erken en tekeningen - waren

grotere afstand publiekelijk te w orden gezien.

ze w el van de Italiaanse ku n st op de hoogte.

Veel van h et w erk van groter form aat g in g

De tw a alf m aanden van het calendarium

in de loop der tijd verloren. Als zeldzaam

zijn gevisualiseerd in een paginagroot land-

bew aard voorbeeld laten w e hier een reeks

schap m et de daarbij passende activiteiten.

gebrandschilderde ram en zien die in de jaren

De tekens van de dierenriem zijn afgebeeld in

1409-1410 te B rugge w erd gem aakt ( a f b . 25-

de b oog erboven. Alleen de m aand jan uari laat

29). Deze v ijf gebrandschilderde engelen

geen landschap zien, m aar een ongew oon rijk

bevonden zich w aarschijnlijk in het stadhuis te

interieur ( a f b . 23). H ertog Jean de Berry zit

Brugge. In de late veertiende eeu w werd, zoals

aan een groots banket in een van zijn kastelen.

w e w eten, h et visblaasvorm ige traceerw erk

De elegant geklede hovelingen w arm en zich

van de vensters van het stadhuis gerealiseerd

aan h et v u u r en doen zich te goed aan het

w aaru it deze v ijf engelen volgens de lokale

overvloedige m aal op de rijk m et zilver gedekte

overlevering stam m en. De archieven laten zien

tafel. O nder de gasten van de hertog is de bis-

dat het stadhuis o f 'G hyselhuus' va n af 1386

schop van Chartres, M artin G ouge. H et gezel­

van gebrandschilderd glas w erd voorzien door

schap, dat louter uit m annen bestaat, bevindt

Christiaan van de Voorde, in h et begin van

zich in een zaal versierd m et een enorm

de vijftiende eeu w opgevolgd door diens

erekleed w aarop een gevechtsscène te zien is.

stadgenoten Jan Lorm ier en Jan de Rynghele.

Een leuk detail dat elke m aand terugkeert, zijn

Deze panelen zijn verm oedelijk van de hand

de schoothondjes (hier op tafel) die telkens

van de laatste. D at is w aarschijn lijk gezien hun

een beetje gegroeid blijken te zijn. M et zijn

vorm , die du id t op een herkom st h o o g boven

w oorden Approche, Approche ('kom , kom ')

uit de raam traceringen, m aar ook gezien hun

betrekt de page n iet alleen h et gezelschap

plaats binnen h et hierboven al genoem de

van de h erto g bij de m aaltijd m aar ook de to e­

oeuvre uit de Brugse vroeg-vijftiende-eeuw se

schouw er bij deze elegante, frivole voorstelling. Hoe anders is de m aand februari m et haar

glazeniersw erkplaats. Een van de engelen d raagt een banderol m et het w oord cheraphin;

boerenactiviteiten ( a f b . 24). In een arm oedige

deze engel heeft zes vleugels, vier rode en

stal w arm en een jon ge vrou w en een boeren­

tw ee bijna w itte. Een tweede engel, m et zes

stel zich aan het vuur, de laatsten m et obsceen

goudgele vleugels, too n t op zijn tekstband

h oo g opgeslagen kleding. D it is een van de

cherubin. Een derde, soortgelijke, rode engel

eerste realistische w interlandschappen in de

draagt een tekstband m et h et w oord potestates.

140 9-1410 , B ru gge. G las-in-lood, 6 1-6 4 x 3 3 ,5-42 cm.

w esterse kunst, m et een voorgrond, m idden-

De tw ee andere engelen zijn beiden als

Brugge, B ru ggem u seum -G ru u th u se.

41

DE I N T E R N A T I O N A L E

GOTIE K, 1375-1425

afb.

25-29 - Jan de Rynghele (en Jan Lorm ier?),

V ijf engelen, a fkom stig u it h et stadhuis v a n Brugge,

nam en een vooraanstaande plaats in binnen stad en gilde, zoals ene Pieter van Dycke, die va n af 1477 niet m inder dan zeven keer tot deken van het am bacht w erd benoem d. Toch onttrekt het w erk van deze m eesters zich n agen oeg geheel aan onze blik: de archivalia zijn uiterst gebrekkig en bijna al het laat­ m iddeleeuw se glas is verdw enen. M eer is overgeleverd van het schilderw erk op paneel, al m oeten w e ons realiseren dat ook daarvan veel m eer verloren is gegaan dan dat er bewaard bleef. H et is dan ook lastig in te schatten hoe representatief de overgebleven kunstw erken zijn vo or het totaal van w a t in het verleden to t stand kwam . W e noem den al de retabels die w erden gem aakt voor de Chartreuse van Cham pm ol en w aarover w e uit archivalia relatief veel w eten. H et geschilderde altaarstuk van Jean de B eaum etz g in g geheel verloren, de tw ee gebeeldhouw de retabels van Jacques de Baerze uit de jaren 1390-1399 bleven bewaard, w aarvan één m et de door M elchior Broederlam beschilderde buitenzij­ den van de luiken ( a f b . 30, 31). Van het derde, in 1494 aan De Baerze in opdracht gegeven gebeeldhouw d retabel vo or het hoofdaltaar van de Chartreuse, bleef niets over. H et altaar­ stuk m et de door Broederlam beschilderde luiken w erd in 1399 in Cham pm ol geplaatst in de Johanneskapel, die door niem and m inder dan Jean de Berry w as gesticht achter het hoofdaltaar. O pm erkelijk is dat diens naam ­ heilige, tevens de patroon van het altaar en van de kapel, helem aal niet vo orkom t op het altaarstuk. In geopende toestand is het beeldhouw w erk zichtbaar: in het m idden de K ru isiging geflankeerd door de A an bid d ing van de W ijzen en de G raflegging, in elk van beide luiken v ijf staande heiligen. H et gesloten altaarstuk laat het schilderw erk van Broeder­ lam zien: links de V isitatie en de A nnunciatie, rechts de O pdracht in de Tempel en de V lucht naar Egypte. Slechts heel indirect is de patroon grisailles in w it glas uitgevoerd en kom en uit blauw e, gestileerde w olken tevoorschijn. H et Sint-Lucasgilde te Brugge, het am bachtsgilde w aarin de kunstenaars verenigd AFB. 30 - M elchior Broederlam , Annunciatie en Visitatie.

w aren, telde gedurende de tw eede helft van

van hertog Jean de Berry hier aan w ezig in de scène van de V isitatie, en w el in de persoon van Elisabeth, die im m ers in verw ach tin g is van Johannes de Doper. De them a’s u it het leven van Christus die

de vijftiende eeu w ten m inste drieëntachtig

Broederlam op de buitenzijde van de zijluiken

(a fb . 17), 1392-1399, leper. Paneel, 166,9 x 125,1 cm.

inschrijvingen van glasschilders. Som m igen

heeft verbeeld, vorm en een voorspel op de

D ijon, M usée des Beaux-A rts.

van deze glazeniers w aren zeer succesvol en

gebeeldhouw de binnenzijde van het retabel,

B uitenzijde lin kervleugel van h et R etabel v a n Cham pm ol

42

DE S C H I L D E R K U N S T V A N DE M I D D E L E E U W E N

w aar de V erlossing door de kruisdood van Christus centraal staat. Broederlam heeft op een heel vernieuw ende w ijze gebruikgem aakt van een aantal sym bolische details om de afgebeelde verhalen m eer d iep gang te geven. Zo staat op het linkerluik de om sloten tuin, de Hortus conclusus, vo o r de m aagdelijkheid van M aria, terwijl ook de w itte lelies daarnaar ve r­ w ijzen ( a f b . 30). De m en g e lin g v a n architec­ tonische stijlen heeft tevens een andere bete­ kenis: het zw are rom aanse deel sym boliseert h et Oude Testam ent; de flam boyante gotische en lichte bouw delen staan vo or het Nieuwe Testam ent. M aria w ord t w eergegeven op het m om ent van de O ntvangenis. God de Vader blaast va n u it de hem el Zijn gouden stralen door het raam ; ondertussen spreekt de aarts­ engel G abriël zijn befaam de w oorden to t de aanstaande M oeder Gods. De V isitatie, de o n t­ m oetin g van M aria en haar n icht Elisabeth, speelt zich a f in een rotsach tig landschap, dat sterk beïnvloed lijkt door de Siënese sch il­ derkunst. De naderende geboorte van Christus en van Johannes, de zoons van de tw ee zw an ­ gere vrouw en, zal heil brengen in het nu n og onherbergzam e land. Ook de architectuur op het rechterluik, m et de O pdracht in de tem pel en de V lu ch t naar Egypte, doet Siënees aan ( a f b . 31). Twee ico­ n ografische details in de scène m et de V lu ch t zijn ongew oon. Ze zijn ontleend aan de to e­ v o eg in g aan de bijbeltekst van de zogenoem de Pseudo-Mattheus. Volgens dit apocriefe verhaal on tsp ron g in de w oestijn op w onderbaarlijke w ijze een bron aan de voeten van M aria, zodat de Heilige Familie zich kon laven. H et afgods­ beeld in de verte dat van zijn sokkel valt, verw ijst naar de heilzam e krachten van de naderende V erlosser in de w oestenij. H oew el het geheel door de gouden achter­ grond misschien w at ouderwets aandoet, spreekt u it alle vier taferelen een groo t gevoel voor naturalism e: de m anier waarop Jozef zijn kruik leegdrinkt, de bescherm ende hou d in g van M aria vo or haar Kindje, de havik in de lucht.

H ertog Philips de Stoute liet om streeks 1400,

D oor h et gebruik van licht-donker contrasten

toen de grote en prestigieuze retabels in de

w ord t een sterke dieptew erking verkregen. M et

Chartreuse w aren geplaatst, vo o r zijn privé-

dit ontluikende realism e, gecom bineerd m et

gebruik een vierluikje schilderen d at to t in

de kenm erken van de internationale stijl, liep

de late achttiende eeuw ook bew aard bleef in

M elchior Broederlam vo oru it op kunstenaars

Cham pm ol, m aar dat zich nu, na splitsing

Retabel v a n C h am pm ol (afb. 17), 1392-1399, leper.

als Jan van Eyck en R ogier van der W eijden.

ervan in verschillende delen, in m usea te

Paneel, 166,9 x 125,1 cm. D ijon, M usée des Beaux-Arts.

43

DE I N T E R N A T I O N A L E

GOTIEK, 1375-1425

AFB. 31 - M elch ior Broederlam , Opdracht in de tempel en

Vlucht naar Egypte. Buitenzijde rechtervleugel van h et

Antw erpen en Baltim ore bevindt ( a f b . 32-36).

w aarin een m otief van gestileerde korenaren is

binnen de devotionele invloedssfeer van Aken.

Samen vorm en de vier paneeltjes een op vou w ­

verw erkt. D aaronder is een zacht bed gelegd

De ietw at zoetige, bijna popachtige gezichten

baar reisaltaar, een curieus veelluik dat, ve r­

van echte korenaren. O ok het brokaten kleed

van de figuren, de langgerekte vereenvoudigde

m oedelijk in B ourgondië onder directe invloed

van de vroedvrouw , die h et Kindje zorgzaam in

licham en en de felle ldeuren zouden duiden op

van de daar aanw ezige N ederlandse kunst en

de kribbe legt, is prachtig van kleur en m otief.

de stilistische traditie van het Rijn- en M aas­

m isschien w el door uit het noorden afkom stige

E roverheen draagt ze echter een eenvou d ig

gebied. Tegelijk is er invloed aanw ijsbaar van

kunstenaars, w erd geschilderd in de interna­

schort. Een bijzonder detail vo rm t de op de

de Franse hofkunst. M om enteel neem t men

tionale stijl van rond 1400. Anderen bepleiten

grond gezeten Jozef. Hij is bezig m et het

aan dat het vierluik ontstond in het inter­

een noordelijker herkom st en denken aan het

versnijden van zijn sokken to t w indselen om

nationale kunstenaarsm ilieu dat in Bourgon-

grensgebied van N ederrijn en Gelre.

de Pasgeborene m ee in te w ikkelen. Hierm ee

dië in de late veertiende en vroege vijftiende

verw ijst de kunstenaar naar N ederlands en

eeu w to t hoge bloei kwam.

D ichtgevouw en laten de voor- en achter­ zijde van het reisaltaar tw ee taferelen zien m et

D uits volksgeloof, geïnspireerd door de kousen

Een eveneens anoniem en vo or privé-

een rode achtergrond, terw ijl de voorstellingen

van Jozef die als kostbare relieken in de Dom

devotie geschilderd ldein drieluik m et als

aan de binnenzijde tegen een gouden fond

van A ken w erden bew aard en vereerd.

hoofd voorstellin g de sm artelijk overleden

H et derde paneel laat de K ru isiging van

zijn gezet. De D oop van Christus in de Jordaan too it de voorzijde van het gesloten veelluik

Christus in alle eenvoud zien. De gebeurtenis

Christus en de zegevierende Christus m et Zijn m oeder en m ystieke bruid M aria, is duidelijker

is to t de essentie herleid. M aria en Johannes

op iconografische gronden toe te w ijzen aan

de A nnun ciatie afgebeeld ( a f b . 32). De heilige

tonen hun em oties op een ingetogen manier,

zijn ontstaansgebied ( a f b . 37). In feite geeft

Christoffel, die aan de keerzijde van de V errij­

engelen van gen h et bloed u it de w on den van

h et grote aantal heiligen, dat ter weerszijden

zenis ( a f b . 36) is geschilderd, was bijzonder

de G ekruisigde op. Christus is hier n iet als

van h et m idden is w eergegeven, op dezelfde

populair in de M iddeleeuw en. Zijn verhaal

dode m an afgebeeld, m aar als de zogenoem de

m anier h ouvast vo or de herkom stduiding

w as via de Legenda aurea w ijd en zijd verbreid.

Christus ad vivum. Op het hoogtepu n t van

als de heiligenkalender in een religieus hand­

Reizigers genoten zijn bijzondere bescherm ing

Zijn lijden, ziet hij op ten hem el, roepende:

schrift. Deze N orfolktriptiek, w aarvan we de

en hij w erd vereerd als bescherm er tegen een

‘Eloy, Eloy, lam a sabatani’, 'M ijn God, M ijn

m iddeleeuw se bestem m ing n iet kennen,

onverw achte dood; w aarschijnlijk siert hij ook

God, w aarom hebt Gij Mij verlaten’. D it them a

w ord t zo genoem d naar een latere eigenaar, de

om deze reden de buitenzijde van dit reisaltaar.

w erd pas in de zestiende eeu w m eer gangbaar.

h ertog van N orfolk. H et drieluik is van groot

De Christus van de Verrijzenis op het vierde

belan g om dat het, om streeks 1400 ontstaan in

n aast elkaar de Annunciatie, de Geboorte, de

paneel ten slotte is geen lijdende meer, m aar

de M aasstreek, duidelijk laat zien dat er sprake

Kruisiging en de Verrijzenis ( a f b . 32-33, 35-3 6 ).

een triom ferende. Zegevierend stapt Hij over

is gew eest van een artistiek m ilieu w aarbinnen

D e A n nun ciatie op het eerste paneel is vrij

de rand van Zijn sarcofaag, w aarvoor drie

de kunst van de grote Nederlandse Prim itieven

traditioneel w eergegeven. De engel richt zich

w achters liggen te slapen - de h ou d in g die

als Robert Cam pin, de gebroeders Van Eyck

to t M aria m et de w oorden ‘Ave gracia plena

aangeeft dat ze het gebeuren niet gadeslaan.

en R ogier van der W eijden zich heeft kunnen

dom inus tecom', 'W ees gegroet, vo l van gen a­

Deze soldaten zijn prachtig u itged ost in

ontw ikkelen. H et staat als het w are tussen de

de, de H eer zij m et U'. De grote nederigheid

rijke, brokaten w apenrok. M et de ru g naar

m iniatuurschilderkunst en de grote bloei van

van M aria, gezeten aan haar lessenaar op een

de beschouw er gekeerd, geven ze extra diepte

de vijftiende-eeuw se N ederlandse schilder­

prachtige gotische troon, blijkt behalve uit haar

aan de vo orstellin g van de Opstanding.

k u nst in en laat de overgang zien van toe­

(a f b .

34), op de keerzijde van dit paneeltje is

In geopende toestand too n t het veelluik

D e vier voorstellingen tezam en vorm en

h ou d in g u it haar antw oord, opgetekend in

gepaste ku n st naar zelfstan dig kunstwerk. H et gesloten drieluik too n t drie vo orstel­

het boek dat vo or haar open ligt: 'Ecce ancilla

een iconografisch program m a dat in de

dom ini’, ‘Zie de dienstm aagd des Heren’. Vanuit

chronologische volgorde van Christus' leven

lingen onder elkaar ( a f b . 38): bovenaan de

de hem el ziet G od de V ader toe en de Heilige

verw ijst n aar de vier grote w aarheden van het

A n nun ciatie, daaronder de A an bid d ing van

Geest daalt in de gedaante van een d u if op

christelijk geloof: Gods Zoon is m ens gew or­

de koningen m et de schenker van het drieluik

M aria neer. De tekst in het boek van de Vader,

den, Hij is geboren u it de M aagd M aria, voor

u iterst rechts, en onderaan een landschap

'Alpha et O (m ega)', de eerste en de laatste

de m ensheid aan het kruis gestorven en op de

m et op het linkerluik de vier evangelisten

letter van het Griekse alfabet, betekent zoveel

derde d ag verrezen uit de dood.

voorafgegaan door Johannes de D oper en op

O ver de oorspron g van het reisaltaar van

als ‘Ik ben het begin en het einde’. In deze

het rechterluik de heiligen Jacobus Maior,

hoedanigheid keert hij teru g boven elk van de

Philips de Stoute is veel discussie gevoerd.

D ionysius, Hubertus, V incentius en de aarts­

vier hoofdvoorstellingen van het vouw altaar.

L ange tijd w as de com m unis opinio dat het

engel M ichael.

De visu alisering van de Geboorte is erg

w erd geschilderd in de streek van de Beneden-

D e geopende triptiek laat een ongelooflijke

origineel. In plaats van in een grot o f stal

Rijn en M aasvallei o f Gelre. M et nam e het

speelt de scène zich af in een bergachtig land-

detail van Jozef als de zorgzam e voedstervader

en versieringen. De voorstellingen lijken

in de G eboortescène w ijst op een ontstaan

zich a f te spelen binnen een M aaslandse,

schap. M aria ligt op een kleed van rijk brokaat,

44

DE S C H I L D E R K U N S T V A N

DE M I D D E L E E U W E N

rijkdom zien aan figuren, details, goud, kleur

laatgotische architectuur. In het centrale

schilderkunst dat ook in deze contreien

gedeelte is een Imago pietatis afgebeeld, ook wel

iem and dit verband begrepen heeft.

Nood Gods genoem d. Christus' dode lichaam w ord t boven de tom be opgehouden door twee

M aria vertolkt hier tevens de rol van vo or­ spreekster vo or het zielenheil van de m ens­

engelen, om ringd door de lijdensw erktuigen.

heid. De talloze heiligen die hen om ringen,

D aarboven zit Christus op de hem else troon

zijn bedoeld als m edevoorsprekers, w aardoor

onder een baldakijn m et M aria als m ystieke

de N orfolktriptiek het karakter krijgt van een

bruid n aast zich. De com binatie van deze beide

Allerheiligenbild. In de verticale zones links

AFB. 32 [links] - A n on iem e N ederlandse kunstenaar,

Annunciatie, eerste paneel in h et v ierlu ik v an Philips

voorstellingen vertolkt een liturgische ged ach ­

en rechts van de troon zijn Jacobus M in or en

te die m et Pasen in de oosters-christelijke

Petrus, A ndreas en Paulus afgebeeld. Onder

kerken als vo lg t w ord t bezongen: ‘W ij vereren

hen staan Servatius, Lam bertus, M aternus en

U , boven op de troon en onder in het graf.'

Rem aclus. H et topje van de zijluiken w ordt

H et unieke van de N orfolktriptiek is dat het

gevuld door de beeltenis van Laurentius en

de Stoute, ca. 1400, B ourgondië. Paneel, 37,6 x 26,2 cm.

de enige aan w ijzin g is in de W est-Europese

Stephanus. O nder hen zit op het linkerluik

A n tw erpen , M useu m M ayer van den Bergh.

45

DE I N T E R N A T I O N A L E G O T I E K , 1 3 7 5 - 1 4 2 5

de Stoute, ca. 1400, B ourgondië. Paneel, 37,6 x 26,2 cm. Baltim ore, W alters A rt Gallery. AFB. 33 [rechts] - A n on iem e N ederlandse kunstenaar, Geboorte, tw eede paneel in h et vierlu ik van Philips

AFB. 3 4 [links] - A n o n ie m e N ederlandse kunstenaar,

Doop van Christus in de Jordaan, voorzijde v an h et vierlu ik v a n Philips de Stoute, ca. 1400, B ourgondië paneel, 37,6 x 26,2 cm . B altim ore, W alters A rt Gallery.

een groep vrouw elijke heiligen in een gezellig

brengen en de toespelin g op het Laatste O or­

sam enzijn: M aria M agdalena, D orothea,

deel m et de aartsengel M ichael. De binnenzijde

Barbara, C atharina en Agnes. De groep

to o n t h et verlossingsw erk zelf, w aarbij de

m annelijke kluizenaars rechts bestaat uit

centrale vo orstellin g van de Imago pietatis over­

A n ton ius, Benedictus, Leonardus en Egidius.

duidelijk verw ijst naar de rol van Christus als

In de hoeken van de onderste zone staan de

Verlosser. De com binatie van de Imago pietatis

vier kerkvaders H ieronym us, Gregorius,

en Christus en M aria op de hem else troon

A u gu stin u s en Am brosius.

versterkt deze gedachte nog.

AFB. 3 5 [rechts] - A n o n iem e N ederlandse kunstenaar,

Kruisiging, derde paneel in h et v ierlu ik v an Philips de Stoute, ca. 1400, B ourgondië. Paneel, 37,6 x 26,2 cm. B altim ore, W alters A rt Gallery. AFB. 3 6 [pagina 47] - A n on iem e N ederlandse kunstenaar,

H et iconografisch program m a van het drieluik is te ru g te voeren op één them a: het

Op grond van de afgebeelde heiligen Servatius, Lam bertus, M aternus, Rem aclus en

verlossingsw erk van Christus. Op de buiten­

H ubertus, die m et nam e in de regio Luik en

zijde is het voorspel to t dit verlossingsw erk

M aastricht w erden vereerd, is het paneel in de

afgebeeld m et de A an kon d igin g en de Geboorte

M aasstreek te plaatsen. Zou er sprake zijn

de Stoute, ca. 1400, B ourgondië. Paneel, 37,6 x 26,2 cm.

van de Verlosser, Johannes de D oper als aan­

gew eest van de stad M aastricht als plaats van

A n tw erpen , M u seu m M ayer van den Bergh.

voerder van de apostelen die de O penbaring

ontstaan, dan zou de heilige Servatius, die zo

Verrijzenis, vierde paneel in h et v ierlu ik van Philips

46

DE S C H I L D E R K U N S T V A N

DE M I D D E L E E U W E N

AFB. 37 - A n on iem , Norfolktriptiek (binnenzijde),

ca. 1410, M aasland. Paneel, 33,1 x 32,9 cm (m id d en d eel); 31,1/32,9 x 16,2 cm (vleugels). Rotterdam , M useu m Boijm ans V an Beuningen.

48

DE S C H I L D E R K U N S T V A N

DE M I D D E L E E U W E N

de figuren en het gebruik van rozetten op de lijst afkom stig u it de Franse schilderkunst; de plaatsing van de figuren in de ruim te, het zoetige in de gezichtjes en de krullerige haar­ lokken zijn typisch Rijnlands. Verrassend zijn het rijke koloriet, de losheid w aarm ee de figuren zijn geschilderd en het naturalism e. Gezien de geringe afm etin g en de kost­ baarheid van het drieluik m oet het gediend hebben vo or de privé-devotie van een belang­ rijk persoon. Over de identiteit van deze figuur, die op de buitenzijde is afgebeeld, is niets bekend. W e w eten alleen dat hij afkom stig zal zijn gew eest uit de stad Luik o f directe om ge­ v in g e n dat hij hier een belangrijke functie zal hebben uitgeoefend. Som m igen nem en aan d at het hier gaat om een van de geestelijke leiders, om dat alleen een zeer belangrijk persoon zich op deze w ijze tussen de heiligen en zo dicht bij Christus kon laten afbeelden. M aar gezien de w ereldse kleding die de stichter draagt, m oeten w e m isschien eerder denken aan een belangrijk edelm an. Een interessant devotioneel aspect van het drieluik is dat natuurw etenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat zich onder de vo orstellin g van de N ood Gods een stukje m editerraan n aaldh out bevindt ( a f b . 39). De eigenaar beschouw de dit stukje on getw ij­ feld als een reliek van h et W are K ru is: reden vo or de opdrachtgever om vo or zo’n w aardevol reliek een bijpassende reliekhouder te laten m aken, w aarbij kosten n o g m oeite gespaard m ochten w orden. D oor het stukje n aaldhout centraal in deze triptiek te plaatsen, w erd het van een eenvoud ig drieluik to t een heuse reliekhouder. H et is dan ook n iet toevallig dat het altaar in uitvoering, m et de rijke decoratie, een zekere overeenkom st vertoon t m et de edel­ m etalen reliekhouders die in de M aasstreek geproduceerd werden. A ls laatste voorbeelden van V roegnederlandse schilderkunst u it de periode to t rond 1425 beelden w ij hier n og twee devotionele schilde­ sterk m et deze stad verbonden is en er een

traditie. De kunstenaar heeft een selectieve

rijen af, vervaardigd voor de kartuize (kartui­

belangrijke rol heeft gespeeld, stellig een

aanpassing en integratie van stijlen to e ge­

zerklooster) van Cham pm ol bij Dijon. U it het

m eer prom inente plaats hebben gekregen op

past, w a t typisch is voor de M aaslandse

eerste decennium van de vijftiende eeuw

het altaar. O vertuigender is het daarom de

kunst en voor de zich langzaam on tw ikke­

dateert de grote tondo m et de voorstelling van

N orfolktriptiek in de stad Luik te plaatsen.

lende vroege N ederlandse schilderkunst.

de H eilige D rievuldigheid m et de treurende

O ok stilistisch past zij goed in de M aaslandse

Zo is de delicate, elegante behandeling van

M aria en Johannes. Dit paneel werd beschreven

49

DE I N T E R N A T I O N A L E

GOTIE K, 1375-1425

AFB. 3 8 - A n on iem , Norfolktriptiek (gesloten ),

ca. 1410, M aasland. Paneel, 33,1 x 32,9 cm. Rotterdam , M u seu m B oijm an s V an B euningen.

50

DE S C H I L D E R K U N S T V A N

DE M I D D E L E E U W E N

in de inventaris u it 1420 van Philips de Goede, hertog van Bourgondië ( a f b . 40). Deze vorst was zo gehecht aan de tondo dat hij er in Rijsel (L ille) een lederen foedraal voor liet m aken om het op al zijn reizen ve ilig m et zich mee te kunnen voeren. V oor Philips de Goede had het devotiepaneel ongetw ijfeld een tw ee­ ledige bijzondere waarde: om de sterke em o­ tionele expressie van de schildering én als erf­ stuk van zijn vader, h ertog Jan zonder Vrees (140 4 -14 19 ) o f van zijn grootvader hertog phiüps de Stoute (1363-1404). De vo orstellin g op het ronde paneel is een com binatie van enkele vaste iconografische them a’s, de Genadestoel, de Pietà o f N ood Gods, en de K ruisafnem ing o f Bew ening. De devotionele beladenheid van deze afzon­ derlijke lijdensvoorstellingen w ord t als het ware versm olten tot één hoogtepunt dat zelfs de zes erbij afgebeelde engelen aangrijpt. De jeugdige Johannes biedt de M oeder Gods steun bij het ontzielde, sm artelijke lichaam van haar Zoon. Deze M an van Sm arten w ordt gedragen door G od de Vader. D oor toevoegin g van de kleine d u if tussen hun hoofden ont­ stond een Genadestoel, de voorstelling van de H eilige D rievuldigheid. Op de keerzijde van het m edaillon is het gevierendeelde B ourgon ­ dische w apen afgebeeld als verw ijzin g naar de opdrachtgever en bezitter. H et expliciet benadrukken van de D rie­ vuldigheid, de Triniteit, en van M aria als de M oeder Gods in dit sterk devotionele paneel staat n iet op zichzelf. De door Philips de Stoute als m ausoleum voor zijn dynastie gestichte Chartreuse de Cham pm ol bij Dijon was im m ers gew ijd aan de H eilige D rievul­

keerzijde - w ijzen op een ontstaan in het kader

digheid en de M aagd M aria. D e geschilderde

van de grote reeks B ourgondische opdrachten

tondo m oet vo or de Bourgondische hertogen

vo or h et kartuizerklooster van Cham pm ol.

dan ook een zw are vergankelijkheidssym boliek

Johan M aelw ael ( ‘M aelw el’, ‘Schilder goed'),

hebben bezeten.

vó ór 1370 geboren in N ijm egen, w as in 1397

Stilistisch, en onlosm akelijk verbonden

de oorspronkelijk u it H enegouw en afkom stige

m et de iconografische inhoud, w orden in het

Jean de B eaum etz opgevolgd als hofschilder

devotiestuk aspecten van de noordelijke trad i­

en als valet de chambre, ‘kam erheer', van de

tie gecom bineerd m et Italo-Byzantijnse ele­

Bourgondiërs te D ijon. U it archivalia is

m enten. De toeschrijvin g aan Johan M aelw ael

bekend dat M aelw ael, tot aan zijn dood in

(Jean M alouel) is algem een geaccepteerd, al

1415, vooral w erkte vo or de Chartreuse de

valt deze niet archivalisch o f anderszins m et

Cham pm ol.

zekerheid te staven. D atering, kw aliteit, vroege

Henri Bellechose uit Brabant volgde op zijn

a f b . 39 - A n on iem , Norfallctriptiek (rön tgen foto van het

herkom st en beeldinhoud - zow el de icono­

beurt de in 1415 overleden Johan M aelw ael op.

m idd en deel), ca. 1410, M aasland. Paneel, 33,1 x 32,9 cm.

grafie van de voorzijde als het w apen op de

O pn ieu w w erd toen een u it de N ederlanden

R otterdam , M useu m Boijm ans V an Beuningen.

51

DE I N T E R N A T I O N A L E G O T I E K , 1 3 7 5 - 1 4 2 5

stam m ende schilder ingezet om te werken voor de hertogen van Bourgondië en m et nam e vo or Chartreuse de Cham pm ol. Archivalisch is zelfs gedocum enteerd dat Bellechose in 1416 de opdracht on tvin g om een ‘schilderij m et de m artelin g van Sint D ionysius’ te voltooien. D it paneel m oet w orden geïdentificeerd m et h et nu in het Louvre bewaarde altaarstuk dat inderdaad stam t uit de kartuize van C ham p­ m ol ( a fb . 4 1). W ederom zien w e de Heilige D rievuldigheid de centrale plaats innem en: G od de V ader verschijnt, om geven door een engelenkoor achter zijn gekruisigde Zoon en tussen hun hoofden is de H eilige Geest in de vorm van een kleine d u if w eergegeven. Links is afgebeeld hoe Christus, geassisteerd door tw ee engelen, persoonlijk de eucharistie geeft aan de gevangen en veroordeelde bisschop D ionysius. Rechts is de o n th oo fd in g van D io­ nysius en zijn twee gezellen in beeld gebracht. De schaal van het afgebeelde, het hiëratische karakter van deze D rievuldigheid m et de aan h et kruis hangende Christus, en de verhalende, w rede episoden u it de vita van D ionysius leiden to t een grote afstand tussen het im posante altaarstuk en de nietige, gelovige beschouwer. M et dit eerste hoofdstuk hebben w e een schets gegeven van een aantal belangrijke kunste­ naars, stijlen, invloeden, opdrachtgevers en creatieve centra van Vroegnederlandse schil­ derku nst tot rond 1425. H oew el veel m iddel­ eeuw se ku n st verloren is gegaan, hebben we geprobeerd een lijn te schetsen in de on tw ik­ kelin g van het kunstenaarschap in de veer­ tiende eeuw. Van de vijftiende eeuw is m eer bew aard gebleven. D aarover handelt het volgen de hoofdstuk.

AFB. 40 [boven] - Johan M aelw ael, Heilige Drievuldigheid. en Bewening, ca. 140 0 -1410, D ijon. E iken h ou t m et origin ele lijst, diam eter 64,5 cm. Parijs, M usée du Louvre. AFB. 41 [onder] - Johan M aelw ael en H enri Bellechose,

De marteldood van Sint Dionysius en de Heilige Drievuldig­ heid, ca. 1415-14 16, D ijon. O vergebrach t v an paneel op doek, 162 x 211 cm . Parijs, M usée du Louvre.