PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen
The following full text is a publisher's version.
For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/33072
Please be advised that this information was generated on 2016-02-07 and may be subject to change.
SEPTEMBER 2 0 0 5 JAAllGANG 94
172
N A T U U R H I S T O R I S C H
M A A N D B L A D
VOORTPLANTING. GROEI EN MIGRATIE VAN DE RIVIERDONDERPAD NOORD-LIMBURGSE B E E K M O N D I N G E N KANSEN VOOR DE RIVIERDONDERPAD BIJ TOEKOMSTIGE BEEKHERSTELMAATREGELEN B.j.A. Pollux, A. Korosi, M.
Afdeling
Afdeling
Dorenbosch,
W.C.E.P. P.M.j.
Afdeling
Verberk,
Pollux,
Aquatische
Cellulaire
Dierecologie
Stichting
Antoniuslaan
Oecologie
Dierfysiologie,
Biologie,
Radboud
Radboud
Universiteit
en Ecofyslologie,
Bargerveen, 83, 5921
en Milieu Radboud
Radboud
Universiteit
Universiteit
Nijmegen, Universiteit
Nijmegen,
Nijmegen,
Toernooiveld Nijmegen,
Toernooiveld
Toernooiveld
1, 6525
ED
Toernooiveld I, 6525
ED
1, 6525
ED
Nijmegen
Nijmegen 1, 6525
ED
Nijmegen
Nijmegen
KB Blenck
In Noord-Limburg wordt de Rivierdonderpad (Cottus gobio L., 1758) alleen in de Zandmaas en in mondingen van hierop afwaterende beken aangetroffen. In dit artikel wordt beschreven op welke wijze de Rivierdonderpad door het jaar heen van deze beekmondingen gebruik maakt, wordt een verklaring gegeven voor de afwezigheid in bovenstroomse beekdelen, en worden een aantal voorwaarden geschetst die de kans op een succesvolle kolonisatie van herstelde beeklopen verhogen.
is n i e t b e k e n d o f d e R i v i e r d o n d e r p a d g e d u r e n d e h e t h e l e j a a r in d e b e e k m o n d i n g e n a a n w e z i g is o f d a t d e s o o r t i n d e w i n t e r n a a r d e diepere Zandmaas t r e k t . Hierbij aansluitend is o o k n i e t b e k e n d o f d e R i v i e r d o n d e r p a d zich in b e e k m o n d i n g e n v o o r t p l a n t , o f d a t d e z e h a b i t a t s a l l e e n f u n g e r e n als k r a a m k a m e r v o o r juvenielen en v o o r t p l a n t i n g alleen in d e Zandmaas plaatsvindt. O m o p deze vragen een a n t w o o r d t e vinden w e r d e n 1 9 N o o r d Limburgse beekmondingen, gedurende de p e r i o d e mei 2004 - april 2005 regelmatig m e t
INLEIDING
p r o b e r e n w e een verklaring t e geven v o o r de
behulp van schepnetten bemonsterd. O p
a f w e z i g h e i d v a n d e R i v i e r d o n d e r p a d in d e b o -
deze wijze w e r d getracht een beeld t e krij-
D e R i v i e r d o n d e r p a d (figuur I) k o m t in L i m -
v e n s t r o o m s e beekdelen van deze b e e k l o p e n
gen van h e t p o p u l a t i e v e r l o o p van d e Rivier-
b u r g o v e r d e gehele lengte van d e Maas v o o r .
en t e voorspellen in h o e v e r r e de Rivierdon-
donderpad.
In d e Z u i d - L i m b u r g s e G r e n s m a a s e n h a a r z i j -
derpad z o u kunnen profiteren van t o e k o m -
b e k e n ( v o o r a l d e J e k e r , V o e r e n G e u l ) is d e
s t i g e b e e k h e r s t e l m a a t r e g e l e n . H i e r t o e is
Rivierdonderpad een zeldzame verschijning
m e e r kennis nodig o v e r h o e en in w e l k e tijd
g e w o r d e n (GUBBELS, 2 0 0 0 ) . H o e w e l d e s o o r t
van h e t jaar d e R i v i e r d o n d e r p a d van b e e k -
METHODE VAN ONDERZOEK
i n N o o r d - L i m b u r g a l g e m e n e r is, is d e R i v i e r -
mondingen gebruik maakt. Afgezien van d e
In t o t a a l w e r d e n 19 b e e k m o n d i n g e n o p d e
d o n d e r p a d a l l e e n v a s t g e s t e l d in d e Z a n d m a a s
aan-
o o s t - en w e s t o e v e r van d e Z a n d m a a s tussen
en in e e n aantal h i e r o p a f w a t e r e n d e b e e k -
bekend over de ecologie van de Rivierdon-
N e e r en Sambeek, tweewekelijks b e m o n -
m o n d i n g e n (GUBBELS, 2 0 0 0 ) . I n d i t a r t i k e l
d e r p a d in d e N o o r d - L i m b u r g s e b e k e n . H e t
s t e r d ( f i g u u r 2 ) . Bij d e b e m o n s t e r i n g w e r d
o f a f w e z i g h e i d v a n d e s o o r t , is e r w e i n i g
g e b r u i k g e m a a k t van t w e e t y p e n n e t t e n : kleine schepnetten (60x40 c m m e t maaswijdte I x I m m ) en g r o t e r e schepnetten (70x50 c m m e t maaswijdte 3x3 m m ) . D e lichaamslengt e van d e gevangen vissen w e r d t e r p l e k k e t o t op de millimeter nauwkeurig gemeten, waarna d e vissen in d e b e e k w e r d e n t e r u g g e z e t .
RESULTATEN VOORTPLANTING
EN GROEI
V o o r h e t a f z e t t e n van e i e r e n heeft d e Rivierd o n d e r p a d een stenige en s t r u c t u u r r i j k e b o -
FIGUUR I De Rivierdonderpad (Cottus gobio) (foto: Notuurbo/ons Umes divergens, Ben Crombagi)s).
N A T U U R H I S T O R I S C H
d e n n o d i g ( G U B B E L S , 2 0 0 0 ; K N A E P K E N S e t al.,
2 0 0 4 a ) . O p 17 a p r i l 2 0 0 5 w e r d e r i n d e L o t t u m s e Molenbeel< o n d e r stenen naar eipak-
173
SEPTEMBER 2 0 0 5 JAARGANG 94
M A A N D B L A D
FIGUUR 2
Ligging van de / 9 onderzociite beel<mondingen in Noord-Limburg.
k e t t e n gezocht. N a h e t o m d r a a i e n van zes g r o t e s t e n e n w e r d al e e n e i p a k k e t g e v o n d e n (figuur3), een bewijs dat de R i v i e r d o n d e r p a d z i c h d a a d w e r k e l i j k in d e m o n d i n g v a n d e L o t -
.Wellse Molenbeek
tumse molenbeek voortplant. O m de nesten
Looysche Graaf Rodebeek
in d e z e b e e k n i e t v e r d e r t e v e r s t o r e n w e r d
Geldersch-Nierskanaal
n i e t v e r d e r g e z o c h t . Eind m e i 2 0 0 4 w e r d e n
'—Lingsforterbeek
de e e r s t e 0 + R i v i e r d o n d e r p a d d e n (vissen in 2004 geboren) m e t een schepnet gevangen. D e kleinste Rivierdonderpad die w e r d gevang e n h a d e e n l e n g t e v a n 18 m m . In f i g u u r 4 s t a a t de lengte van d e gevangen vissen w e e r g e g e -
Schelkensbeek
v e n p e r maand. D e g r o e i van eerstejaars R i -
Huilbeek
v i e r d o n d e r p a d d e n v o l g t , n e t als b i j a l l e a n d e re z o e t w a t e r v i s s e n in N e d e r l a n d , r u w w e g een S-vormig patroon datsterk gerelateerd is a a n d e s e i z o e n s v e r a n d e r i n g e n i n w a t e r t e m p e r a t u u r en voedselaanbod ( P O L L U X et al., 2 0 0 4 ; 2 0 0 5 ) . T i j d e n s d e w a r m e
zomer-
maanden vlak na d e g e b o o r t e , v e r t o n e n d e jonge R i v i e r d o n d e r p a d d e n e e n zeer snelle groei. Tijdens de herfst n e e m t de groei m e t de daling van d e w a t e r t e m p e r a t u u r geleidel i j k af, e n g e d u r e n d e d e k o u d e w i n t e r m a a n d e n is d e g r o e i v r i j w e l n u l ( f i g u u r 4 ) . U i t f i g u u r 4 blijkt v e r d e r dat de Rivierdonderpad tijdens zijn e e r s t e levensjaar een lengte van o n g e v e e r 5-8 c m kan b e r e i k e n . D e e e r s t e maanden na d e v o o r t p l a n t i n g s p e r i o d e is h e t v e r s c h i l t u s sen eerstejaars ( f i g u u r 4 , r o d e stippen) e n o u d e r e j a a r s vissen ( f i g u u r 4, b l a u w e stippen) nog duidelijk t e zien. Vanaf n o v e m b e r valt d e scheiding tussen deze t w e e g r o e p e n niet duidelijk m e e r aan t e g e v e n ( d e i n d e l i n g in r o d e
Broekhuizer
den geleidelijk w e e r a f V o o r deze geleidelijke
Molenbeek, Springbeek, Schelkensbeek, Tas-
afname van d i c h t h e d e n zijn t w e e mogelijke
beek e n H u i l b e e k hebben aanzienlijk m i n d e r
r e d e n e n aan t e g e v e n : s t e r f t e e n e m i g r a t i e .
mondingen van de Rodebeek,
stenig substraat en w o r d e n g e k e n m e r k t d o o r
Gedurende de onderzoeksperiode
de aanwezigheid van v o o r n a m e l i j k zanderige
tijdens bemonsteringen herhaaldelijk (circa
b o d e m s . In d e z e b e e k m o n d i n g e n
werden
tien keer) d o d e , halfvergane juveniele Rivier-
o v e r e e n k o m s t i g , veel lagere d i c h t h e d e n Ri-
donderpadden aangetroffen. Deze waarne-
v i e r d o n d e r p a d d e n w a a r g e n o m e n ( t a b e l I),
m i n g e n g e v e n aan d a t s t e r f t e t e n g e v o l g e v a n
D e s o o r t w e r d o o k a a n g e t r o f f e n in a l t e r n a -
bijvoorbeeld voedselgebrek o f ziekte, een r o l
tieve habitats zoals o n d e r t a k k e n , planken,
k a n spelen bij d e a f n a m e in d i c h t h e d e n na d e
b l a d e r e n , in h e t w a t e r h a n g e n d e s t r u i k e n o f
voortplantingsperiode. Sterfte kan o o k o p -
w o r t e l s van b o m e n (zie o o k G U B B E L S , 1997).
t r e d e n d o o r middel van predatie. O n d e r z o e k
D e R i v i e r d o n d e r p a d is e e n v o e d s e l g e n e r a -
in d r i e E n g e l s e r i v i e r e n h e e f t u i t g e w e z e n d a t
list, d i e z i c h v o e d t m e t e e n b r e e d scala a a n
de R i v i e r d o n d e r p a d bij d e d r i e d o m i n a n t e
ongewervelde
p r o o i v i s s e n b e h o o r d e (REYNOLDS & H i N G E
bodemorganismen
zoals
i n s e c t e n ( l a r v e n ) , slakjes, w o r m e n e n k l e i n e
1996; T O M L I N S O N & P E R R O W , 2 0 0 3 ) . V o g e l s
kreeftachtigen, maar o o k w e l visseneitjes e n
z o a l s d e I j s v o g e l (Alcedo
vissenlarven ( H Y S L O P
als Paling (Angu///o anguilla).
e n b l a u w e g r o e p e n is d o o r d e a u t e u r s g e schat, uitgaande van h e t S-vormige g r o e i p a t r o o n m e t lage t o t g e e n g r o e i t i j d e n s d e h e r f s t e n d e w i n t e r ) . H o e w e l de s o o r t een m a x i m a le l e n g t e k a n b e r e i k e n v a n 1 5 c m , w o r d t h i j z e l d e n g r o t e r d a n 12 c m ( G U B B E L S , 2 0 0 0 ) . In de huidige studie w e r d een maximale lengte w a a r g e n o m e n v a n 10,2 c m .
werden
1982; W E L T O N et
al.,
atthis),
e n vissen z o -
S n o e k (Esox
lucius)
1983; C o p p et al., 1 9 9 4 ; G u B B E L S , 2 0 0 0 ) . S o m s staan zelfs vissen o p h e t m e n u . O p 3 a p r i l 2005 w e r d in de Tasbeek een R i v i e r d o n d e r p a d ( 8 , 2 c m ) m e t e e n B e r m p j e (Barbatula batulus)
bar-
in d e b e k w a a r g e n o m e n . H e t B e r m -
pje w a s z o g r o o t ( ± 5 c m ) d a t h e t n i e t in é é n keer d o o r de Rivierdonderpad kon w o r d e n doorgeslikt (het kopgedeelte w e r d verteerd
HABITATKEUZE
t e r w i j l de staart nog uit de bek van d e Rivier-
E N VOEDSEL
d o n d e r p a d stak).
D e meeste beekmondingen bieden een dyn a m i s c h e o v e r g a n g t u s s e n b e e k e n Maas gek e n m e r k t d o o r stenige en s t r u c t u u r r i j k e b o -
SEIZOENSVERSCHILLEN HEDEN
IN VISDICHT-
d e m s , e e n g r o t e variatie aan s t r o o m s n e l h e den en hoge zuurstofconcentraties.
Beek-
De Rivierdonderpad maakt gedurende het
m o n d i n g e n die g e t y p e e r d w o r d e n d o o r der-
h e l e j a a r g e b r u i k v a n d e b e e k m o n d i n g e n . In
gelijke k e n m e r k e n zoals d e L i n g s f o r t e r b e e k ,
m e i e n juni, n e t na d e v o o r t p l a n t i n g s p e r i o d e ,
Lottumse Molenbeek, Everlosebeek, W i l -
w o r d e n hoge dichtheden juveniele Rivierdon-
derbeek en Kwistbeek, hadden de hoogste
d e r p a d d e n w a a r g e n o m e n (figuur 5 ) . In d e
d i c h t h e d e n R i v i e r d o n d e r p a d d e n ( t a b e l I). D e
daarop volgende maanden nemen de dlchthe-
FIGUUR 3 Eipakket van de Rivierdonderpad (Cottus gobio), onder een steen Ín de monding van de Lottumse Molenbeek (foto: Ban Pollux).
SEPTEMBER
174
2005
NATUURHISTORISCH
JAARGANG 94
BEGELEIDENDE
M A A N D B L A D
VISSOORTEN
zijn g e d u c h t e p r e -
gen ( T O M L I N S O N & P E R R O W , 2003). D e z e z o u -
d a t o r e n van de Rivierdonderpad ( T O M L I N -
den dan uit de beekmondingen kunnen w e g -
SON
& P E R R O W , 2 0 0 3 ) . O n d e r z o e l < in d r i e
t r e k k e n , r i c h t i n g d e Maas. H o e w e l d e Rivier-
Gedurende de periode mei 2004 t o t en m e t
Engelse r i v i e r e n h e e f t u i t g e w e z e n d a t d e R i -
donderpad verondersteld w o r d t erg honkvast
april 2 0 0 5 w e r d e n in t o t a a l 4 6 7 9 vissen g e -
vierdonderpad t o t de drie dominante prooi-
t e zijn, w o r d t in d e l i t e r a t u u r t o c h m e l d i n g
v a n g e n b e h o r e n d e t o t 2 0 s o o r t e n . In tabel I
vissen van d e Ijsvogel b e h o o r t ( R E Y N O L D S &
gemaakt
SMYLY
staat v o o r iedere b e e k m o n d i n g de waarge-
H I N G E , 1996; T O M L I N S O N & P E R R O W , 2 0 0 3 ) .
( 1 9 5 7 ) geeft e e n h o m e - r a n g e aan v a n m a x i -
n o m e n v i s s o o r t e n en h e t t o t a a l aantal g e -
O o k juveniele Baarzen m e t een lengte van
m a a l 1 5 - 2 0 m . D O W N H O W E R et al. ( 1 9 9 0 ) g e -
vangen vissen p e r s o o r t w e e r g e g e v e n . D e
7 , 5 - 1 5 , 0 c m e t e n al k l e i n e vissen ( D R I E S S E N ,
ven verschillende home-ranges, tussen vier e n
laatste k o l o m in tabel I g e e f t d e f r e q u e n t i e
2 0 0 0 ) , e n d e z e g r o o t t e - k l a s s e w e r d vaak in
4 8 m , aan v o o r d e R i v i e r d o n d e r p a d . FiSHER &
gezamenlijke aanwezigheid m e t de Rivier-
de b e e k m o n d i n g e n a a n g e t r o f f e n ( t a b e l I).
K U M M E R (2000) v o n d e n tijdens hun onder-
d o n d e r p a d w e e r , o f w e l begeleidende vis-
Predatie ( v o o r n a m e l i j k van d e kleinere juve-
zoek een n o g grotere home-range v o o r Ri-
s o o r t e n v a n d e R i v i e r d o n d e r p a d . Z o is i n
niele R i v i e r d o n d e r p a d d e n )
is d u s o o k e e n
v i e r d o n d e r p a d d e n , w a a r b i j migraties o v e r 150
100% van d e locaties w a a r d e R i v i e r d o n d e r -
mogelijke o o r z a a k v o o r d e afname van w a a r -
m w e r d e n w a a r g e n o m e n . K N A E P K E N S e t al.
p a d is g e v a n g e n , d e D r i e d o o r n i g e
g e n o m e n d i c h t h e d e n (figuur 5).
( 2 0 0 4 b ) t o o n d e n s e i z o e n s e f f e c t e n aan b i j m i -
b a a r s (Gasterosteus
E m i g r a t i e v a n ( j o n g e ) R i v i e r d o n d e r p a d d e n is
gratievan Rivierdonderpadden metafstanden
troffen. D e s o o r t e n die h e t vaakst
e e n a n d e r e m o g e l i j k h e i d d i e d e a f n a m e in
van ongeveer l O - I O O m v ó ó r h e t paaiseizoen,
m e t de Rivierdonderpad w e r d e n gevangen
dichtheden kan verklaren. N a a r m a t e juvenie-
en 10-260 m tijdens h e t paaiseizoen. Gezien
waren daarmee de Driedoornige
le R i v i e r d o n d e r p a d d e n g r o e i e n , n e e m t d e b e -
hetfeit dat N o o r d - L i m b u r g s e beekmondingen
baars (100%), B e r m p j e (94%), B l a n k v o o r n
h o e f t e aan e e n g r o t e r t e r r i t o r i u m t o e , w a t z o u
v a a k k o r t e r z i j n d a n 100 m ( g e r e k e n d v a n a f d e
(Rutilus
k u n n e n leiden t o t c o m p e t i t i e o m r u i m t e m e t
M a a s t o t aan d e e e r s t e s t u w ) , is e m i g r a t i e v a n
d o o r n i g e s t e k e l b a a r s (Pungitius
andere (grotere) individuen. D e grootste die-
d i e r e n u i t d e b e e k m o n d i n g e n naar d e Maas
( 5 3 % ) e n R i v i e r g r o n d e l (Gobiogobio)
ren zouden de territoria kunnen opeisen en
dan o o k een a n d e r e mogelijke o o r z a a k v o o r
D i t k o m t o v e r e e n m e t d e zes s o o r t e n die
de minder sterke (kleinere) individuen wegja-
de a f n a m e in d i c h t h e d e n .
d o o r G U B B E L S ( 2 0 0 0 ) o o k als m e e s t f r e -
e n B a a r s {Perca
fluviatilis)
van migratiebewegingen.
rutilus)
aculeatus)
stekel-
o o k aangesamen
stekel-
(77%), Baars (65%), T i e n pungitius) (41%).
TABEL I Overzicht var) begeieidende soorten van de Rivierdonderpad fCottus gobioj, gebaseerd op bemonsteringen van 19 Noord-Limburgse beekmondingen gedurende de periode mei 2004 tot en met april 2005 (aanwezige substraattypen: 8=beton; Z=oi'erwegend zanderig substraat; ZIS=zowei zanderige ais stenige substraattypen aanwezig; S=overwegend stenig substraat). De laatste kolom geeft de frequentie gezamelijke aanwezigheid (%) weer, ofwei de frequentie van locaties waar deze vissoort voorkomt ten opzichte van locaties waar de Rivierdonderpad voorkomt
ï
I I t 2
O
•e
0) 01
.O V •O
CL V>
!
It
in
i
VI C
je
Z
V
Beken
<
O Ü
V
c
^•ö
O
O
Si •=
^
i-o
5
4
.2
ê
1
4
Aantal bemonsteringen
2
2
3
5
3
4
6
9
4
8
Aanwezige substraattype
B
B
Z
z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
4 1 14
6 9
321
1 1
9
184
34
63
5
1
18
18
580
37
3
2
55
1
11
105
8
1
56
6 249
151
R i v i e r d o n d e r p a d (Cottus gobio)
4
2
2
D r i e d o o r n i g e stel<elbaars
5
26
3
7
8
15 400
8
7
8
7
Z/S Z/S Z/S Z/S Z/S Z/S Z/S Z/S 4 2
29 1
14
14
20
10
94
460
13
2
15
1
24
106
15
3
22
5
7
6
S 16
36
40
15
162
66 34
10
9
67
19
1 1
2
164 1 2
1
(Gosterosteus aculeatus) B e r m p j e (Barbatulo barbatulus)
10
4
B l a n k v o o r n (Rutilus rutilus)
15
90
7
B a a r s (Perca fluviatilis) Tiendoonige stekelbaars
8
2
6 7
3
(Pungitius pungitius) R i v i e r g r o n d e l (Gobio gobio) K o p v o o r n (Leuciscus cephaius)
1 56
5
3 25
2
6
325 2
16 5
Kleine m o d d e r k r u i p e r
(Cobitis taenia) S n o e k (£sox lucius)
I 1,8
Blauwband
ll,8J
(Pseudorasbora parva) B i t t e r v o o r n (Rhodeus sericeus) A l v e r (Alburnus alburnus) P o s (Cymnocephalus cernuus) S e r p e l i n g (Leuciscus leuascus) Winde(Leudscus idus) R i e t v o o r n (Rutiius erythrophthalmus) S n o e k b a a r s (Stizostedion Iucioperca) B a r b e e l (Barbus borbus) P a l i n g (Anguilla anguilla)
I
N A T U U l î H I S T O R I S C H
q u e n t e begeleidende v i s s o o r t e n van d e Rivierdonderpad w e r d e n beschreven.
LEVENSSTRATEGIE O p basis v a n i n f o r m a t i e o v e r d e b i o l o g i e e n ecologie van de R i v i e r d o n d e r p a d kan een lev e n s s t r a t e g i e in d e b e e k m o n d i n g e n w o r d e n geschetst v o o r
de Rivierdonderpad. D e
s o o r t is e e n t y p i s c h e r e s i d e n t e s o o r t , w a t b e t e k e n t d a t hij alle levensstadia in d e b e e k monding
volbrengt
(POLLUX
&
VERBERK,
2 0 0 2 ; P O L L U X et ai, 2 0 0 4 ; 2 0 0 5 ) . D e a a n w e z i g h e i d v a n e i e r e n is e e n b e w i j s d a t d e s o o r t zich d a a d w e r k e l i j k in b e e k m o n d i n g e n k a n v o o r t p l a n t e n . D e 0 + g r o e i is e e n i n d i c a t i e d a t
175
SEPTEMBER 2 0 0 5 JAAllGANG 94
M A A N D B L A D
FIGUUR 4 Weergave van lengtes (cm) van alle waargenomen Rivierdonderpadden (Cottus gobio) (n=287) in 19 beekmondingen in Noord-Limburg gedurende mei 2004 tot en met april 2005. De grootte van de stippen is proportioneel aan het aantal vissen van die vislengte dat op die datum werd gevangen. De rode stippen zijn eerstejaars vissen (geboren in 2004), de blauwe stippen zijn ouderejaars vissen (geboren voor 2004) en de gele stippen zijn vissen waarvan de leeftijd onbel<end is.
Mei
Jul
Aug
Sep
Okt
Nov
Dec
Feb
Mrt
Apr
2004
2004
2004
2004
2004
2004
2004
2005
200 5
2005
d e s o o r t d e b e e k m o n d i n g e n als e e n k r a a m k a m e r v o o r juveniele vissen g e b r u i k t . D e
actief, w a n n e e r dagactieve p r e d a t o r e n niet
a a n g e t r o f f e n . H i e r v o o r zijn t w e e m o g e l i j k e
aanwezigheid van adulten g e d u r e n d e h e t hele
f o e r a g e r e n . O v e r d a g h o u d t hij zich schuil
r e d e n e n t e b e d e n k e n . T e n e e r s t e z i j n e r in d e
jaar d o o r , geeft aan d a t b e e k m o n d i n g e n e e n
o n d e r s t e n e n in d e b e e k b e d d i n g , hierbij g e -
b o v e n s t r o o m s gelegen beeklopen nauwelijks
geschikt habitat v o r m e n v o o r volwassen in-
h o l p e n d o o r e e n afgeplat lichaam w a a r d o o r
geschikte habitats aanwezig v o o r d e Rivier-
d i v i d u e n e n d a t d e z e w a a r s c h i j n l i j k n i e t in d e
hij g o e d o n d e r d e s t e n e n k a n k r u i p e n . D e
donderpad. D i t geldt voornamelijk v o o r be-
w i n t e r w e g t r e k k e n naar d e d i e p e r e Z a n d -
s o o r t heeft bovendien een zeer effectieve
k e n die in d e Peelregio o p de w e s t o e v e r van
maas.
s c h u t k l e u r w a a r d o o r hij o p d e b o d e m nau-
d e Maas liggen. D e z e b e k e n w o r d e n g e k e n -
In d e b e e k m o n d i n g e n o n d e r v i n d t d e R i v i e r -
w e l i j k s z i c h t b a a r is v o o r o p z i c h t j a g e n d e p r e -
m e r k t d o o r e e n lage s t r o o m s n e l h e i d , e e n
d o n d e r p a d waarschijnlijk c o n c u r r e n t i e van
d a t o r e n . D e z e aanpassingen stellen d e Rivier-
zanderige b o d e m (vaak m e t e e n d i k k e slib-
begeleidende residente beekvissoorten z o -
d o n d e r p a d in s t a a t z i c h t e h a n d h a v e n in b e e k -
laag), e e n s t e r k o n t w i k k e l d e v e g e t a t i e e n e e n
als d e D r i e d o o r n i g e - e n T i e n d o o r n i g e s t e k e l -
habitats w a a r d e a n d e r e v i s s o o r t e n zich niet
visfauna die g e d o m i n e e r d w o r d t d o o r e u -
baars, h e t B e r m p j e en de R i v i e r g r o n d e l . O m
k u n n e n v e s t i g e n , m e t n a m e in d e o n d i e p e s n e l
rytope en limnofiele vissoorten
zich t e kunnen handhaven t e n opzichte van
s t r o m e n d e beekdelen m e t een stenig sub-
B A G H S et ai, 2 0 0 0 ; P O L L U X et ai, 2 0 0 4 ; 2 0 0 5 ) .
deze s o o r t e n heeft de Rivierdonderpad een
straat.
In d e z e b e k e n b e v i n d e n g e s c h i k t e h a b i t a t s
s p e c i a l i s t i s c h e l e v e n s t r a t e g i e . D e s o o r t is laat
T o t slot kent de Rivierdonderpad, vanwege
g e s l a c h t s r i j p (pas na t w e e t o t d r i e jaar, v e e l
zijn b e p e r k t e migratiecapaciteit, maar e e n
later dan h e t B e r m p j e , Riviergrondel en D r i e -
lage ( h e r ) k o l o n i s a t i e s n e l h e i d v a n g e s c h i k t e
en T i e n d o o r n i g e stekelbaars) en p r o d u c e e r t
h a b i t a t s . Bij o n g u n s t i g e f l u c t u a t i e s i n d e o m -
slechts 5 0 t o t 1000 eitjes ( G U B B E L S 2 0 0 0 ) ,
gevingsvariabelen (zoals een tijdelijk v e r -
aanzienlijk m i n d e r dan d e andere vier resi-
slechterde waterkwaliteit) kan de Rivierdon-
d e n t e v i s s o o r t e n ( V E R B E R K et ai, 2 0 0 4 ) . D e
derpad niet even wegvluchten o m het gebied
l e v e n s d u u r v a n d e R i v i e r d o n d e r p a d is m e t
later w e e r t e h e r k o l o n i s e r e n , zoals b i j v o o r -
v i e r t o t a c h t jaar ( G U B B E L S , 2 0 0 0 ) e c h t e r r e -
beeld de D r i e d o o r n i g e stekelbaars w e l kan
latief h o o g v e r g e l e k e n m e t d e a n d e r e resi-
( V E R B E R K et ai, 2 0 0 4 ) . D i t g e b r e k a a n h e r k o -
d e n t e b e e k v i s s e n ( V E R B E R K e t ai, 2 0 0 4 ) ,
lonisatievermogen zou een verklaring kun-
w a a r d o o r h i j z i c h v a k e r zal k u n n e n v o o r t -
nen zijn v o o r d e n o g steeds v o o r t d u r e n d e
planten. D e Rivierdonderpad heeft verder
afwezigheid van de R i v i e r d o n d e r p a d o p vele
een aantal m o r f o l o g i s c h e en gedragsaanpas-
plekken in Zuid-Limburg; plekken waar hij
singen die h e m in staat stellen o m succesvol
vroeger nog w e l v o o r k w a m maar nu niet
o m voedsel t e c o n c u r r e r e n m e t de andere
m e e r , t e r w i j l deze p l e k k e n in p o t e n t i e w e e r
r e s i d e n t e b e e k v i s s e n . D e s o o r t is e e n v o e d -
g e s c h i k t z i j n (GuBBELS, 2 0 0 0 ) .
Bermpje, D r i e - en T i e n d o o r n i g e stekelbaars en R i v i e r g r o n d e l . O o k o m p r e d a t i e t e k u n nen o n d o p e n v e r t o o n t de Rivierdonderpad
stroomsnelheid bieden, hogere zuurstofconcentraties hebben en gekenmerkt
worden
door
bodems
stenige
en structuurrijke
( C R O M B A G H S e t ai, 2 0 0 0 ; C A R T E R e t ai,
2004;
K N A E P K E N S et o f , 2 0 0 2 ; 2 0 0 4 a ) . T e n t w e e d e , w o r d t m i g r a t i e s t r o o m o p w a a r t s in v r i j w e l alle b e k e n b e l e m m e r d d o o r d e a a n w e z i g h e i d van s t u w e n , R i v i e r d o n d e r p a d d e n zijn slecht e z w e m m e r s e n h o o g t e v e r s c h i l l e n v a n 18 t o t 2 0 c m w o r d e n al g e z i e n als e e n b a r r i è r e v o o r stroomopwaartse migratie ( U T Z I N G E R e t al., 1 9 9 8 ) . I n b e k e n w a a r g e e n
stuwen
( m e e r ) zijn é n w a a r g e s c h i k t e habitats a a n w e zig zijn, kan d e R i v i e r d o n d e r p a d v e r d e r w e l s t r o o m o p w a a r t s w o r d e n aangetroffen, zoals
2000).
DISCUSSIE: HET VOORKOMEN IN NOORD-LIMBURGSE BEKEN
p r o p o r t i o n e e l g r o t e k o p e n b e k kan hij b o v e n d i e n veel g r o t e r e p r o o i e n aan dan h e t
m o n d i n g e n , die een g r o t e r e variatie aan
2 0 0 0 ; 2 0 0 5 ) , d e R o e r e n S w a l m (GuBBELS,
scala a a n v o e d s e l b r o n n e n ( e i e r e n , l a r v e n e n
d e b o d e m d i e r e n als v i s s e n ) . D o o r z i j n b u i t e n -
v o o r de R i v i e r d o n d e r p a d zich alleen in d e
in d e O o s t r u m s e b e e k ( D O R E N B O S C H e t ai,
selgeneralist d i e g e b r u i k m a a k t van een b r e e d
volwassen individuen vanz o w e l ongewervel-
(CROM-
PROFIJT VAN TOEKOMSTIGE AFWEZIGHEID BEEKLOPEN
IN BOVENSTROOMSE
MAATREGELEN?
HERSTEL-
W i l d e R i v i e r d o n d e r p a d in N o o r d - L i m b u r g In N o o r d - L i m b u r g s e b e k e n w o r d t d e R i v i e r -
in d e t o e k o m s t p r o f i t e r e n v a n b e e k h e r s t e l -
d o n d e r p a d v o o r n a m e l i j k in d e m o n d i n g e n
p r o j e c t e n , d a n k u n n e n w e o p basis v a n d e
e n k e l e a a n p a s s i n g e n . Z o is d e s o o r t 's n a c h t s
SEPTEMBER 2 0 0 5
176
hier beschreven informatie concluderen dat aan d r i e b e l a n g r i j k e v o o r w a a r d e n m o e t w o r den voldaan: 1. M i g r a t i e b a r r i è r e s m o e t e n w o r d e n o p g e heven o ms t r o o m o p w a a r t s e kolonisatie m o gelijk t e m a k e n . 2. H e t o p h e f f e n v a n m i g r a t i e k n e l p u n t e n is a l l e e n z i n v o l als e r b o v e n s t r o o m s g e s c h i k t e h a b i t a t s a a n w e z i g z i j n . K n a e p k e n s e t al. ( 2 0 0 2 ; 2004a) stellen d a t h e t aanleggen van een sten i g e , s t r u c t u u r r i j k e b o d e m o n o n t b e e r l i j k is
lAARGANG 94
N A T U U U H I S T O R I S C H
M A A N D B L A D
FIGUUR 5
Het verloop van de gemiddelde maandelijl^se dichtheden van de Rivierdonderpad fCottus gobio) (aantai vissen per m^} in de 19 Noord-Limburgse beekmondingen gedurende mei 2004 ~ april 2005. De foutbalken geven de standaard fout van het gemiddelde (S.E.) weer
Reproductie
v o o r succesvolle v o o r t p l a n t i n g , e n dus v o o r een levensvatbare p o p u l a t i e . Realisatie v a n d e r g e l i j k e h a b i t a t s is d a a r m e e e e n t w e e d e belangrijke v o o r w a a r d e . 3. T o t s l o t d i e n e n d e z e h a b i t a t s n i e t t e v e r v a n
Mei
Jun
Jul
Aug Sep
O k t Nov Dec Jan
Feb
Mrt Apr
2004
2004
2004
2004
2004
2005
2005
2004
2004
2004
2005
2005
d e m o n d i n g t e liggen. O m d a t d e m i g r a t i e van d e s o o r t b e p e r k t is k u n n e n s l e c h t s k l e i n e af-
restoration measures, provided the follow-
standen overbrugd w o r d e n (enkele honder-
ing p r e r e q u i s i t e s a r e m e t : ( I ) r e m o v i n g
den meters). V o o r andere stroomminnende
migration barriers, (2) r e s t o r i n g o r creat-
t r e k v i s s e n z o a l s d e K o p v o o r n is d e z e l a a t s t e
ing suitable habitats and (3) m a k i n g t h e dis-
v o o r w a a r d e m i n d e r belangrijk. V o o r d e Ri-
tance b e t w e e n suitable habitats and viable
vierdonderpad heeft het echter weinig zin
neighbouring populations sufficiently small
o m enkele kilometers s t r o o m o p w a a r t s van
t o a l l o w c o l o n i s a t i o n by t h e species.
spreiding en ecologie van vissen in stromende wateren in Limburg, Stichting Natuurpublicaties Limburg, Maastricht: 360-357. E.J., 1 9 8 2 . The feeding habits of 0+ stone loach, Noemacheilus barbatula (L,), and bullhead, Cottus gobio (L). Joumal of Fish Biology 21: 187-196.
HYSLOP,
K N A E P K E N S , G . , L. B R U Y N D O N C X , L. B E R V O E T S &
d e m o n d i n g e e n g e s c h i k t h a b i t a t aan t e l e g gen, e n vervolgens t e v e r w a c h t e n d a t d e
KNAEPKENS,
s o o r t h i e r n a a r t o e t r e k t . In g e r e s t a u r e e r d e
LITERATUUR
beeklopen waar de Rivierdonderpad een d o e l s o o r t is z o u m e n zelfs k u n n e n o v e r w e -
M . G . , G . H . C O P P & V . S Z O M L A I , 2 0 0 4 . Seasonal abundance and microhabitat use of bullhead Coitus gobio and accompanying fish species in the River Avon (Hampshire), and implications for conservation. Aquatic Conservation: Marine and Freshwater Ecosystems 14: 395-412.
CARTER,
gen o m R i v i e r d o n d e r p a d d e n t e h e r i n t r o d u ceren, o m z o hetproces van herkolonisatie te versnellen (bijvoorbeeld v o o r de Geul).
COPP,
G.H.,
S. W A R R I N G T O N
SUMMARY
CROMBAGHS,
REPRODUCTION, G R O W T H A N D MIGRATION
OFTHE BULLHEAD
I N RIVER M O U T H S ERN
&
Q.
D E BRUINE,
1994.
Comparison of diet in bullhead, Cottus gobio, and stone loach, Barbatula barbotula in a small English lov^land river Folia Zoologica 43: 171-176.
IN NORTH-
LIMBURG
OPPORTUNITIES
BULLHEAD AFTER FUTURE RESTORATION
MEASURES
In l o w l a n d s t r e a m s i n t h e N o r t h e r n p a r t o f the province of Limburg, the occurrence o f t h e B u l l h e a d (Gottusgobio)
is r e s t r i c t e d t o
s t r e a m m o u t h s . In t h i s s t u d y w e e x a m i n e d p o t e n t i a l causes o f t h e absence o f t h e Bullhead f r o m u p s t r e a m areas, based o n its lifehistory characteristics and ecology. W e suggest t h a t its absence f r o m u p s t r e a m are a s is m a i n l y c a u s e d b y l a c k o f s u i t a b l e s p a w n i n g habitats, lack o f sufficient s h e l t e r ( r e n d e r i n g t h e animals vulnerable t o p r é d a tion) and t h e presence o f weirs preventing u p s t r e a m m i g r a t i o n . W e f u r t h e r suggest
M., B . H . J . M . C R O M B A G H S &. G . V A N D E R
De visgemeenschap van een laaglandbeek in relatie tot de beekmorfologie en verstuwing. Natuurhistorisch Maandblad 89(6): 105-1 10, 2000.
D O R E N B O S C H , M., W . C . E . P . V E R B E R K & B.J.A.
POLLUX,
2 0 0 5 . Veranderingen in de visgemeenschap van de Oostrumse beek. Een evaluatie van de herinrichting vijf jaarna de uitvoering. Natuurhistorisch Maandblad 94(2): 29-32. D o w N H O W E R , J.F., P. L E J E U N E , P. G A U D I N & L.
B R O W N ,
1990. Movements of the Chabot (Cottus gobio) in a small stream. Polskie Archiwum Hydrobiologii 37: I 19-126. O . , 2 0 0 0 . Baars. In: B.HJ.M, Crombaghs et al.. Vissen in Limburgse beken. De verspreiding en ecologie van vissen in stromende wateren in Limburg, Stichting Natuurpublicaties Limburg, Maastricht 152-159.
DRIESSEN,
FiSHER, S. & H . K u M M E R , 2 0 0 0 . Effects of residual flow and
habitat fragmentation on distribution and movement of bullhead (Cottus gobio L.) in an alpine stream. Hydrobioiogia 422/423: 305-3 I 7. R.E.M.B., 1 9 9 7 . Schuilplaatskeuze van de Rivierdonderpad in de Zieversbeek Natuurhistonsch Maandblad 86(8): 201 -206,
GUBBELS,
R.E.M.B., 2 0 0 0 . Rivierdonderpad. In: B.HJ.M. Crombaghs et al.. Vissen in Limburgse beken. De ver-
GUBBELS,
that t h e bullhead m a ybenefit f r o m stream
R.E.M.B.
G . H O O G E R W E R F , 2 0 0 0 . Vissen in Limburgse beken. De Verspreiding en ecologie van vissen in stromende wateren in Limburg. Stichting Natuurpublicaties Limburg, Maastricht
VELDE,
STREAM
R.W. A K K E R M A N S ,
GUBBELS &
DORENBOSCH,
FOR THE
B.H.J.M.,
M.
EENS,
2 0 0 2 . The presence of artificial stones predicts the occurrence ofthe European bullhead (Cottus gobio) in a regulated lowland river in Flanders (Belgium). Ecology of Freshwater Fish I 1: 203-206. G.,
L. B R U Y N D O N C X , J. C O E C K
&
M.
EENS,
2 0 0 4 A . Spawning habitat enhancement in the European bullhead (Coftus gobio), an endangered freshwater fish in degraded lowland rivers. Biodiversity & Conservation I 3: 2443-2452 KNAEPKENS,
G.,
L.
B R U Y N D O N C X
&
M.
EENS,
2004B.
Assessment of residency and movement of the endangered bullhead (Cottusgobio) intwo Flemish rivers. Ecology of Freshwater Fish 13: 317-322. P O L L U X , B.J.A. & W . C . E . P . V E R B E R K , 2 0 0 2 . Het gebruik van laaglandbeken doorvissen. Natuurinistonsch Maandb l a d 9 l ( l ) : 12-15. POLLUX,
B.J.A., A . K O R O S I , W . C . E . P . V E R B E R K & P.M.J.
2 0 0 4 . Voortplanting, groei en migratie van vissen in de Everiose beek. Natuurhistorisch Maandblad 93(1): 1-8, POLLUX,
POLLUX,
B.J.A., A . K O R O S I ,
W.C.E.P. VERBERK,
P.M.J.
Reproduction, growth, and migration of fishes in a regulated lowland tributary: Potential recruitment t o the River Meuse, Hydrobioiogia: In druk. R E Y N O L D S , S.J. & M . D . C . H I N G E , 1 9 9 6 . Foods brought to the nest by breeding Kingfishers Alcedo atthis in the New Forest of southern England. Bird Study 43: 96-102. S M Y L Y , W . J . P . , 1 9 5 7 . The life-history of the bullhead or Miller's thumb (Cottus gobio L). Proceedings of the Zoological Society London 128: 43 1-453. T O M U N S O N , M . L & M . R . P E R R O W , 2 0 0 3 . Ecology of the Bullhead. Conserving Nature 2000 Rivers Ecology Series No. 4, English Nature, Peteriaorough. U T Z I N G E R , J., C. R O T H & A . P E T E R , 1 9 9 8 . Effects of environmental parameters on the distnbution of bullhead Cottusgob/o with particularconsideratlon ofthe effects of obstructions. Joumal of Applied Ecology 35: 882-892, POLLUX
VERBERK,
&
G.
V A N D E R VELDE,
W.C.E.P.,
B.J.A.
2005.
POLLUX
&
P.J.J, V A N
D E N
Verandenngen in het beekdallandschap van de Peelregio, Deel I: een ecologische analyse voor de Driedoomige stekelbaars, de Tiendoomige stekelbaars en het Bermpje, Natuurtiistorisch Maandblad 93(11): 301-310 W E L T O N , J.S., C A . M I L L S & E.L. R E N D L E , 1983. Food and habitat partitioning in t w o small benthic fishes, Noemacheilus barbatula (L) and Cottus gobio (L). Archive fur Hydrobiologie 97: 434-454. M U N C K H O F ,
2004.
