PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen
The following full text is a publisher's version.
For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/68476
Please be advised that this information was generated on 2016-01-09 and may be subject to change.
L U X E EN D E C A D E N T I E
| L E V E N A A N DE R O M E IN S E G O U D K U S T
S T E P H A N MOLS, ERIC M OO RM ANN
Luxe en decadentie
V illa’s aan zee en in de bergen
De villa was oorspronkelijk een boerderij,
De Romeinen w aren van oudsher boeren en
bestem d voor het produceren van voedsel en
gingen daar tot in de late oudheid prat op.
gerund door slaven en, zeker als de eigenaar
Stadsleven stond in hun ogen gelijk aan ledig
niet welvarend was, de fam ilie zelf.
heid en slappe zeden, totdat zij natuurlijk
Aan Marcus Porcius Cato de Oudere (234-149
zelf steeds m eer in die stadscultuur gezogen
voor Christus) danken wij een geschrift
werden en Rome uitgroeide tot een gigantische
De agricultura (‘Over de landbouw’, door V incent
metropool m et alle vormen van verm aak
Hunink in het Nederlands vertaald onder de
voor wie het kon betalen. De rijken woon
titel Goed boeren) w aarin het beheer van zo’n
den op de groene heuvels in het centrum
boerderij, uilla rustica genaamd, wordt b esch re
(Palatijn, Esquilijn, Caelius), het merendeel
ven. Het werk kwam uit in een tijd dat deze
van de bevolking in slechte huizen en flats in
Cato zelf nauwelijks m eer als boer actief was
de dalen daartussen en in volksw ijken op de
en hij sch reef het dan ook niet als praktische
verder weg gelegen heuvels. Het landleven
handleiding. Uit andere, fragm entarisch
bleef voor de geharde politici in het Rome
overgeleverde teksten van Cato w eten we dat
van de late Republiek (tweede en eerste eeuw
zijn villa sim pel was, geen decoraties bevatte
voor Christus) en de Keizertijd niettem in een
en zelfs geen gepleisterde wanden bezat.
ideaal, hetgeen blijkt uit de talloze evocaties
Uit zijn teksten is niet op te m aken dat er naast
in literatuur en beeldende kunsten, en daarom
deze agrarische villa, overigens volgens Cato
zien we een groeiend aantal villa’s op het plat
wel uitgerust m et enkele aangenam e
teland van Italië ontstaan. Publius Vergilius
woonvertrekken voor de eigenaar, in dezelfde
Maro (70-19 voor Christus) legde bijvoorbeeld
tijd een nieuw type ontstaan was dat uitslui
in zijn Georgica (van het Grieks afgeleid woord
tend bedoeld was om onderdak te bieden aan
voor ‘wat m et het boerenbedrijf te maken
rustzoekende rijke stedelingen. De uitvinding
h e eft’) wel een aantal handgrepen voor het
van dit type villa, bestem d voor otium (vrije
planten van bom en en w ijnstokken en de teelt
tijd) procu 1 negotiis (ver van het werk), werd
van bijen vast, m aar vlocht deze praktische
verbonden m et de grote generaals en politici
wenken in een m ythologisch en idyllisch getint
Publius Cornelius Scipio Africanus Maior
gedicht.
(235-183 voor Christus) en zijn gelijknam ige
36
S T E P H A N M O L S , ERIC M O O R M A N N
| LU X E EN D E C A D E N T I E
adoptiefkleinzoon Publius Cornelius Scipio
In Italië kwam en beide functies in een aantal
Aemilianus Africanus Minor (186-129 voor
villa’s tegelijk voor: zo kon het personeel nog
Christus). Scipio Maior had zich in 184 voor
enig rendem ent uit het grondbezit én uit het
Christus voor zijn pensioen in een eenvoudig
gebouw halen. De eigenaar zelf woonde er
gebouw in Liternum, aan de kust van Latium,
m aar een paar weken per jaar. Uit de corres
teruggetrokken, Scipio Minor nam het er in het
pondentie van de politicus, redenaar en filosoof
midden van de tweede eeuw wat ruim er van te
Marcus Tullius Cicero (106-43 voor Christus)
Livernium bij Formia in het zuiden van Latium,
kunnen we opmaken dat in zijn villa’s
waar hij als eerste een luxe tuin aanlegde.
perm anent beheerders gevestigd waren, zodat
Daar omringde hij zich m et intellectuelen als
ze gebruiksklaar w aren als hij zijn kom st tijdig
de geschiedschrijver Polybius (ca. 203-120 voor
meldde. Dit personeel zal behalve voor het
Christus) en de filosoof Panaitios (185-110 voor
onderhoud van het gebouw voor de landerijen
Christus) om filosofie te bedrijven en niet over
en tuinen hebben gezorgd, evenals voor de
politiek te praten. Over de inrichting van deze
dieren die er werden gehouden. In de eerste
villa’s weten we niets, behalve dat Lucius
eeuw voor Christus nam het aantal enorm toe
Annaeus Seneca (4 voor-65 na Christus) in het
en ontstond een reeks categorieën van villae en
midden van de eerste eeuw na Christus
een Romein die zijn prestige wilde uitdragen,
Liternum bezoekt en de oude Scipio-villa prijst
bezat verschillende villae, idealiter ten m inste
om haar soberheid. Die staat in fel contrast met
één van elk type. De term villa urbana wordt
de decadentie van zijn tijd! Wat b etreft het
vaak gebruikt om zo’n puur op de ontspanning
tweede complex spreekt de architect Vitruvius
gerichte villa te benoem en. ‘Urbaan’ staat
(eerste eeuw voor Christus) in zijn De archi-
hierbij voor een uitm onstering m et zaken die
tectura van een villa pseudourbana: alles wat in
bij de stad horen en, al dan niet benadrukt, het
en stedelijke (urbane) omgeving aanwezig is,
landleven buiten de deur houden.
bevindt zich ook in deze villa.
37
Afbeelding | Muurschildering met villa's aan de kust. Binnen een stuclijst is een kustlandschap geschilderd, met bossen en bergen op de achtergrond, De twee villa's aan de kust zijn met terrassen en zuilen hallen naar de zee gericht Bij de gebouwen staan beelden op zuilen en sokkels. Dit fragment is een deel van een fries met kustlandschappen dat was aangebracht in een zuilengalerij rond de tuin in het Huis van de Citharaspeler in Pompeii.
L U X E EN D E C A D E N T I E
| L E V E N A A N DE R O M E I N S E G O U D K U S T
Afbeelding | Computerreconstructie van een zuilengalerij in de Villa San Marco in Stabiae.
Dit is enigszins te vergelijken m et moderne
kardinalen en pausen. Voor deze categorie
stadsvilla’s. Het m akkelijkst was de villa vlak
bestaat geen specifieke term . Als er een
buiten de stad, snel bereikbaar en dus ook
m eertje in de buurt lag, was dat mooi m ee
bewoonbaar, als m en toch vaak in de stad
genomen. W ateraanvoer m oest hoe dan ook
m oest zijn. Deze villa suburbana kan ook de
gegarandeerd zijn om de tuin én de privébaden
woon- en w erkfunctie com bineren. Met nam e
te voeden.
rond Pompeii zijn zulke villa’s opgegraven en zij dateren van de tweede eeuw voor Christus
De derde groep behelst de villae maritimae,
tot in de Keizertijd. W aarschijnlijk ging dat ook
villa’s aan zee. Hier ging het niet om baden in
op voor de reusachtige Villa van de Papyri aan
zee of bakken in de zon, voor veel m ensen van
de noordw estkant van Herculaneum, die op
nu toch het eerste doel, m aar om het g eeste
loopafstand van de stad, aan zee was gelegen.
lijke contact m et de zee. Een ander aantrek kelijk aspect was het kweken van bijzondere
Een tweede type villa lag in de bergen en dus
vissen in speciaal daarvoor aangelegde bassins
op wat grotere afstand van Rome. Soms
(piscinae). Door de ligging aan zee konden
ontstonden heuse villadorpen w aar de elite
zoutwaterbekkens worden ingericht (zie verder
naartoe trok. Beroemd zijn in dit opzicht
p. 48-49). De bekendste voorbeelden van
Albanum (Castel Gandolfo), Tibur (Tivoli),
zeevilla’s zijn in het kustgebied ten zuiden van
Tusculum en Praeneste (Palestrina), gelegen in
Rome en aan de Golf van Napels te vinden.
de Albaanse Bergen en aan de voet van de
Onvergetelijk zijn de beroem de tw aalf naar de
Apennijnen, waar de bergen nog niet al te hoog
Olympische goden genoemde villa’s op Capri,
zijn. Ook eeuwen later zouden deze gebieden
gebouwd in opdracht van keizer Tiberius
nog geliefd zijn bij Romeinse aristocraten,
(42 voor - 37 na Christus, keizer van af 14 na
38
S T E P H A N M O L S , ERIC M O O R M A N N
| LU XE E N D E C A D E N T I E
Christus). Vanaf het midden van de eerste
bestanddeel. En verder werden er slakken en
eeuw voor Christus ontwikkelde m en b eton
vis gekweekt. In het midden van de eerste
constructies onder water, waardoor het
eeuw voor Christus zou ene Fulvius Lippinus
mogelijk werd delen van villa’s in het water
m et de teelt van slakken voor consum ptie
aan te leggen.
opzien hebben gebaard, terw ijl hij ook bekend
De allerrijkste Romeinen, die in het bezit waren
zette. Cicero bezat acht villa’s, van zijn ouder
van m eer dan één villa, kozen naar gelang de
lijke boerderij in Arpinum in Zuid-Latium tot
stond als degene die wild zwijn op het menu
seizoenen steeds een andere buitenplaats.
lievelingsvilla’s in Tusculum in de Albaanse
Soms waren de in de bergen aangelegde villa’s
bergen bij Rome en te Baiae en Pompeii aan de
niet alleen bedoeld om de h itte van Rome te
Golf van Napels, terw ijl er ook tw ee aan de
ontvluchten, m aar gingen de eigenaren er ook
Tyrrheense Zee lagen. Zijn tijdgenoot Marcus
heen om te jagen in het najaar. In enkele villa’s
Terentius Varro (116-27 voor Christus), bekend
waren zelfs jachtparken opgenomen waar de
als schrijver van uiteenlopende geleerde
jach tbu it m akkelijker voor het grijpen was,
werken, bezat vier villa’s, deels in dezelfde
vergelijkbaar m et koninklijke landgoederen als
plaatsen gelegen.
Het Loo bij Apeldoorn of De Horsten in
Aan de Golf van Napels zette de generaal Gaius
W assenaar. Een m enagerie van exotische
Marius (156-86 voor Christus) rond 90 voor
dieren wordt enkele keren genoemd als luxe
Christus de toon door in Misenum een villa te
Afbeelding | Computerreconstructie van peristyliumtuin van de Villa San Marco in Stabiae.
39
LUXE EN D E C A D E N T IE
| L E V E N A A N DE R O M E I N S E G O U D K U S T
'Vissen voelen hoe zich de zee vernauwt door lange dammen../ Horatius’ Oden
laten bouwen. In de eerste decennia daarna
Romeinse senatoren die door het bezit van
groeide de Golf spoedig bijna dicht m et villa’s,
verschillende villa’s hun politieke positie in
die tegen elkaar aan werden gebouwd.
Rome konden versterken. Mede op grond hier
Daarom sprak de politicus en historicus Gaius
van klonken er ook negatieve geluiden, zoals
Sallustius Priscus (86-35 voor Christus) van
duidelijk wordt in Horatius’ Oden (3.1.33-36):
steden in plaats van villa’s in dit gebied. Cicero bestem pelde de baai als ‘krater van luxe’, en
‘Vissen voelen hoe zich de zee vernauwt
liet er zelf één bouwen door de architect Syrus,
door lange dammen; daar storten dagelijks
m et zicht op een binnenm eer, die hij pusiïla
aannemers samen met hun knechten
Roma (klein Rome) noemde. En Ovidius sm aalt
ladingen steen voor een opdrachtgever
in zijn Ars Amatoria (1.255-258) over de talloze
van land afkerig.’
senatoren ter plaatse:
(vertaling: P. Schrijvers)
‘Baiae beschrijven? AI dat strand bij Baiae, al
Het valt op dat de architect bij de aanleg van
die kuuroordbronnen met hun w arm e zw aveldam p?
een villa, w aarsch ijnlijk op instigatie van
Iemand die daarvan thuiskwam met een hartenwond
zijn opdrachtgever, goed rekening hield met
zei ooit:'Dat water is beroemd, m aar niet gezond!
de omgeving. Van essentieel belang waren
(vertaling: M. d’H ane-Scheltem a)
w isselende panoram a’s. De zogeheten villa van Horatius in Licenza ligt laag, m aar wel aan
In de decennia daarna ontstonden talloze
een stroom en bij bronnen en heeft een mooi
verhalen en roddels over de villa’s en hun
uitzicht over een dal. De villa’s in het antieke
bewoners. Zo vertelt Cicero zelf over zijn
Stabiae, 5 km ten zuiden van Pompeii, waren
buurm an Philippus hoe deze Caesar m et 2000
op de rand van een berghelling aangelegd en
volgelingen te gast heeft voor een diner en zou
van daaruit genoot m en een weidse blik over
keizer Augustus een villa van zijn kleindochter
zee. Dat gold ook voor de Villa van de Papyri in
Julia hebben laten afbreken, omdat die te luxe
Herculaneum, die m isschien zelfs beschikte
was. Zelf liet hij overigens ook een optrekje
over een aparte uitkijktoren, bereikbaar via een
in dezelfde buurt bouwen, om op aanraden
overdekte gang. Om h et panoram a verder te
van zijn lijfarts Musa koude therm ische baden
vergroten, werden de villa’s vaak op een hoog
te nemen. Andere locaties voor zijn villa’s
platform aangelegd.
waren Lanuvium, Praeneste en Tibur, oude steden rond Rome en dus verbonden m et de
Een aspect waar zoveel mogelijk rekening mee
m ythologie en de traditie van de Romeinen.
m oest worden gehouden was de oriëntatie van
Het ongebreideld bouwen was mede veroor
een ruim te: was er een eetzaal die uitkeek op
zaakt door de onderlinge concurrentie van de
het noorden (voor de hete zomer), dan hoorde
40
*
S T E P H A N M O L S , ERIC M O O R M A N N
| LU XE EN D E C A D E N T I E
er ook een eetkam er op het zuiden gericht
uitzicht op de tuin. Omdat er buiten de door de
te zijn, waar m en in koelere jaargetijd en kon
heer en de vrouw des huizes geselecteerde gas
dineren. Bij villa’s zal zelfs zo zijn gem anoeu
ten niem and binnen kon komen, hadden deze
vreerd dat het m ooiste panoram a ook zichtbaar
delen van het huis een veel intiem er karakter
was vanuit de luxe eetzaal; viel daar het dag
dan de vertrekken rond het atrium. Natuurlijk
licht bij, dan was het helem aal ideaal. Baden
konden er ook m eer peristylia zijn, van verschil
werden zo gelokaliseerd dat de hete ruim ten
lende omvang, om deze naar gelang de grootte
op het zuidwesten lagen en dus op de tijd dat
van het gezelschap in gebruik te nemen.
gewoonlijk werd gebaad, w arm te en licht van buiten m ee konden pikken (zie p. 75 ev.).
De onderdelen van het hoofdgebouw van de villa kwam en in veel opzichten overeen m et
Veel villa’s bestonden uit één gebouw m et
die van het traditionele Romeinse huis van de
land erom heen. Soms werden er paviljoens
elite in de stad. Via een vestibule arriveerde de
gebouwd op bijzondere plekken op het land
bezoeker in een centrale ruim te van w aaruit hij
goed, al dan niet m et het centrum verbonden
of zij in verschillende richtingen kon worden
door overdekte wandelgangen. Een absoluut
geleid. Het is vaak onm ogelijk de precieze
toppunt was de villa die keizer Hadrianus
functie van ruim tes te benoem en en het lijkt
(76-138 na Christus, keizer v an af 117) in Tivoli
ook onnodig, omdat vertrekken in de loop van
liet bouwen. Hier had elk van de paviljoens
de dag op verschillende m anieren konden
een andere oriëntatie, gericht op zeer u iteen
worden gebruikt. Vaak zien we com binaties
lopende vergezichten. Men wendde zich soms
van tw ee of drie aaneensluitende vertrekken
ook af van de omgeving door zijn toevlucht te
van verschillende omvang, elk bestem d voor
nem en tot peristylia, zuilenhoven m et blinde
dezelfde functie, m aar aan te passen aan het
muren erom heen en tuinen binnenin. Deze
aantal gasten. De kunst was om deze kam ers
kloosterachtige open ruim tes dienden ter
op uiteenlopende wijzen aan te kleden m et
ontspanning en herinnerden aan de rijke
m arm er of schilderingen op de wand en vloer
hoven van hellenistische paleizen. De zuilen
m ozaïeken, waardoor ze een eigen karakter
verschaften grandeur aan het geheel en de
hadden.
ruim te kon worden beplant m et bijzondere bloem en en planten. Aan zo’n quadriporticus
De keuze voor een bepaald vertrek kon dan op
(een hof m et zuilengangen aan vier kanten)
het gezelschap worden afgestemd. Plutarchus
grensden grandioze ontvangstzalen, bestem d
(46-120 na Christus) vertelt een illustratief
voor feestelijke m aaltijden en voor wat we
verhaal over de rijkaard en lekkerbek Lucius
tegenwoordig loungen zouden noem en, het
Licinius Lucullus (gestorven in 56 voor Chris
ultiem e relaxen op een prachtig bed, m et
tus). Diens villa aan de Golf van Napels was
41
L U X E EN D E C A D E N T I E
| L E V E N A A N DE R O M E I N S E G O U D K U S T
Afbeelding | Computerreconstructie van de luxueuze eetzaal (triclinium ) in de villa van keizer Claudius in Baiae die in directe verbinding stond met de zee.
berucht om zijn luxe aankleding en daarom karakteriseerden Plinius en Plutarchus Lucullus als een ‘Xerxes in toga’. De Perzische koning Xerxes van rond 500 voor Christus
'Is 't dan gek dat massa’s meisjes aan mijn lippen hangen? Bacchus en Apollo zijn mij welgezind!
gold in de ogen van Grieken en Romeinen als hét voorbeeld van luxe en decadentie. Toen Cicero en Caesar zich een keer bij Lucullus te eten uitnodigden, op voorwaarde dat het een eenvoudig hapje zou worden, gaf Lucullus zijn
Mijn huis wordt niet geschraagd door zuilen van Taenarisch marmer. Geen ivoor aan mijn plafonds, geen gouden balken,
personeel de opdracht ‘in de Apollo’ te dekken. Bijna onnodig te zeggen dat het een luxe avond werd. De naam is een illustratie van het bestaan van verschillende kam ers m et dezelfde functie. Een aantrekkelijk onderdeel van veel villa’s vormt een groots aangelegde feestzaal in een natuurlijke of in de rots uitgehouwen grot. Hier was het de bedoeling de natuur naar de
nee, ik heb geen boom gaard als ‘t Phaeacen-woud, geen zuiver leidingwater ruist bij mij in luxe grotten. Maar de Muzen zijn mijn maatjes, en de lezers vreten mijn gedichten, ja, mijn verzen blijven swingen!’
hand te zetten m et wat de dichter Sextus Propertius (47-16 voor Christus) in zijn Elegie 3.2.9-16 operosa antra, kunstgrotten, noemde:
42
(vertaling Vincent Hunink)
S T E P H A N M O L S , ERIC M O O R M A N N
| LU X E E N D E C A D E N T I E
Publius Servilius Vatia, die in 48 voor Christus
de open lucht geconstrueerd. Het idee van een
consul was, bezat er bij Baiae zelfs tw ee aldus
fê te champêtre vond grote bijval in de Romeinse
Seneca in een van zijn brieven aan Lucilius
wereld en de enge peristylia en stadstuinen van
(6.55):
Pompeii en Herculaneum vormden daarvan
‘Er zijn twee grotten, een reusachtig werk en even
een weelderige pergola bouwen of creëerde
groot aIs een ruim atrium, gem aakt met de hand.
een kunstm atig eiland in een vijver of een
De ene krijgt geen zon, de andere houdt die
kanaal. In het laatste geval kon het kanaal van
een afspiegeling. Wie geld en ruim te had, liet
tot zonsondergang.'
Canopus, een plaats in de Nijldelta, zijn bedoeld en waande m en zich in exotische
Hier zullen respectievelijk in de zom er
streken. In de genoemde villa van Hadrianus
maanden en in de koude delen van het ja a r
was er op de kop van zo’n canopus een reus
grootse banketten geserveerd zijn.
achtig halfrond aanligbed van steen, onder een h alf open koepel m et erachter een cascade: alle
Als de natuurlijke condities volledig ontbraken,
ingrediënten voor een luxe m aaltijd in een
kon een zaal het uiterlijk van een grot krijgen,
koele omgeving. Beelden, waaronder een
zoals in de Villa van Livia in het ten noorden
krokodil, kleedden het geheel aan en voor de
van Rome gelegen Prima Porta: de onder
stoelgang was er, netjes verborgen, een luxe
grondse kam er was gedecoreerd m et tu inschilderingen en aan de bovenkant een geschilderde rotsrand. Een ruim te m et een fontein, verbon den m et een enorm e eetzaal van 10 bij 10 m eter in Nero’s Gouden Huis te Rome (64-68 na Christus), had een m et puim steen bekleed tongew elf om een grotachtige atm osfeer op te roepen. Beelden droegen aan de bijzondere atm osfeer bij: veelal werd geprobeerd een m ythologisch verhaal uit te beelden in de vorm van een pantom im e in m arm er. Zo waande men zich op plekken in de wereld van de Odyssee van Homerus. Verschillende beeld en groepen gaven avonturen van Odysseus weer, bijvoorbeeld de verblinding van de reus Polyphemus. De overgeleverde exem plaren zijn gem aakt tussen de tweede eeuw voor Christus en 100 na Christus en sierden dit soort grotten die aldus de woonplaats van de cycloop verbeeldden. Ook elders waren eetruim tes in
43
Afbeelding | Marmeren tafelpoot. Marmeren tafels waren geliefd als kostbaar pronk stuk in de hal (atrium) of in de tuin. De meeste kwamen uit ateliers van Griekse beeld houwers. Deze massieve tafelpoot uit Pompeii is aan weerszijden versierd met fabeldieren (griffioenen) op leeuwenpoten. H. 66 cm.
LU XE EN D E C A D E N T I E
| L E V E N A A N DE R O M E IN S E G O U D K U S T
44
S T E P H A N M O L S , ERIC M O O R M A N N
| LU XE E N D E C A D E N T I E
toilet m et m arm eren vloer- en wandbekleding
van de eetzalen van af hun aanligbedden
naast de cascade.
konden bekijken. Zo hadden de feestgangers
Er zijn talloze andere gewilde onderdelen in
tegelijkertijd een blik op de echte tuin (met
een villapark te noem en. ‘Stadsm uren’ rond de
het zwembad) en kunstm atige tuintjes.
villa, al dan niet in com binatie m et zulke torens, m oesten het com plex het aanzien van
Ook binnen zal het in de grote villa’s niet aan
een complete stad geven, een van de eisen van
luxe hebben ontbroken. In atria en peristylia
de villa pseudo-urbana. In de parken werden
stonden veelal kostbare m arm eren en bronzen
zuilengangen, portici, opgetrokken, som s zelfs
beelden, vaak kopieën van Griekse beelden:
m et een kelderverdieping (cryptoporticus) waar
alleen al in de tuin van de Villa van de Papyri
het aangenaam toeven was in tijden w anneer
in Herculaneum zijn er m aar liefst zo’n 80
het regende of de zon fel scheen. In dergelijke
teruggevonden. Tot die beelden kunnen we
galerijen was er bovendien de associatie m et de
ook de w itm arm eren vaas rekenen uit de Villa
zogenaamde peripatetische school van filoso
van San Marco in Stabiae m et afbeeldingen
fen rond Aristoteles in Athene, waar m en al
van Dionysos en zijn volgelingen in reliëf of
wandelend kon filosoferen.
die uit Gaeta. M armeren tafels m et steunen in de vorm van dieren of fabelwezens sierden
Het m eesterw erk van Varro’s villa in Tusculum
niet zelden de tuinen. Aan de afwerking van
was een volière. In een rond gebouwtje bevond
de vertrekken zelf is vaak de grootste zorg
zich een soort vogeltheater m et delicate
besteed. Ze waren voorzien van mooie vloeren,
zangvogeltjes, m et ernaast een veranda om
wand- en plafondschilderingen en som s vallen
heerlijk in de open lucht te kunnen dineren.
kleine details op als dakpannen m et w ater
Het klateren van fonteinen vermengde zich
spuwers in diervormen.
m et het kw etteren en zingen van de vogels.
Vooral in atria zijn m et brons beslagen kisten
Vanaf de R enaissance hebben geleerden en
gevonden waarin achter ingenieuze sloten
kunstenaars geprobeerd de beschrijving in
kostbaarheden veilig konden worden opge
het echt te reconstrueren. Volières bleven een
borgen. Ze waren daartoe in de betonnen
geliefd onderdeel en er kwam veel kritiek,
vloer verankerd. Aan de buitenkant waren ze
toen een rijkaard ze alleen bleek te gebrui
vaak fraai versierd m et onder m eer bustes van
ken om bepaalde vogeltjes voor consum ptie
goden, satyrs en m enaden. Dergelijke kisten
te fokken. In de villa van Oplontis zijn langs
kennen we ook uit de grotere stadswoningen
een groot zwembad drie open eetzalen aan
uit Pompeii (zie afbeelding op p. 33).
gelegd, m et m arm eren vloeren versierd en van elkaar gescheiden door niet toegankelijke
Van de andere kam ers binnenshuis waren
hofjes m et grote vensters en tuinschilderingen
vooral de eetkam ers kostbaar ingericht m et
op de muren. Mogelijk gaat het om m et gaas
luxe meubilair. Verschillende Romeinse
dichtgem aakte volières, die de bezoekers
auteurs hebben het over tafelbladen van
Afbeelding links | Marmeren vaas die een tuin van de Villa San Marco in Stabiae moet hebben gesierd. Op het reliëf is een feestelijke optocht van figuren uit het gevolg van de wijngod Bacchuste zien: dansende en musicerende vrouwen en satyrs. H. 91 cm. Afbeelding rechts | Marmeren fonteinbeeld van een satyr die leunt op een wijnzak. Uit de wijnzak spoot het w ater van de fontein naar buiten. Satyrs horen tot het gevolg van de wijngod Bacchus. Afkomstig uit Pompeii. H. 95 cm.
LU XE E N D E C A D E N T I E
| L E V E N A A N DE R O M E I N S E G O U D K U S T
Afbeelding | Marmeren vaas met inscriptie van de Atheense kunstenaar Salpion. Op de voorkantvan de vaas (links) is een mythologisch verhaal afgebeeld: de god Hermes vertrouwt de wijngod Diony sus als kleine baby toe aan de zorgen van een nimf. De figuren op de achterzijde van de vaas (rechts) vormen een dansende en musicerende feeststoet, die we steeds in het gezelschap van Dionysus aantreffen. Afkomstig uit Gaeta. H. 128 cm.
een houtsoort die wordt aangeduid als citrus,
Bibliotheken waren ingericht m et prachtige
w ortelhout afkom stig uit M auretanië, van
kasten, zoals is gebleken bij de vondst van
een dermate fraaie nervatuur dat de kostbaar
de Villa van de Papyri in Herculaneum in de
heid wel m et die van goud werd vergeleken.
achttiende eeuw. Omdat boekrollen kostbaar
De bladen waren dan ook uiterst schaars. Ze
w aren, was het bezit van zo’n bibliotheek een
werden op steunen van ivoor geplaatst. In zijn
prestigieuze aangelegenheid.
Epigrammen (9.59.7-14) gaat M artialis in op deze
In stadshuizen zijn op wandschilderingen
en andere luxe-artikelen in huis.
vaak afbeeldingen van luxe villa’s geschilderd. Hoewel we niet weten of alle details van dit
‘Vervolgens wilde hij de ronde tafelbladen
soort ‘sch ild erijtjes’ wel realistisch zijn, bestaat
zonder hoes zien en de glad ivoren poten
toch de indruk dat we m eestal m et verbeel
nader inspecteren. Viermaal ging hij metend
eigenaars van de stadswoningen m oeten zich
rond een aanligbed voor zes van schildpadhoorn
eraan hebben vergaapt en gewenst hebben
en zuchtte, want ‘te klein voor bij zijn thuya-blad’.
kunnen ons m issch ien iets van het leven in
Hij vroeg zijn neus om raad: die bronzen, roken die wel
een dergelijke villa voorstellen bij het lezen van
dingen van echte villa’s te m aken hebben. De
ooit in een dergelijke omgeving te wonen. We
een van de brieven van Plinius de Jongere (5.6), naar CorintheP En hij vitte, Polyclitus, op jouw beelden! En dan was er nog kristal
w aarin hij aan zijn vriend Domitius Apollina ris schrijft over zijn villa aan de voet van de Apennijnen:
'waar stukjes glas de zaak ontsierden’ en agaat dat hij meteen markeerde. ‘Doe er mij maar tien!”
‘In dit appartement bevindt zich een slaapkam er
(vertaling Vincent Hunink)
en erm ee verbonden een eetkam er voor elke dag en
De aanligbedden waren vaak voorzien van
kleine hof, een deel van de colonnade en alles wat ook
bronzen versieringen, ingelegd m et plant-
vanuit de colonnade te zien is.
die het daglicht, geschreeuw en geluiden buitensluit, voor het ontvangen van vrienden. Deze kijkt naar die
m otieven, en som s zelfs m et figuratieve scènes
Er is daar nog een andere kamer, door de plataan
in andere m etalen, terw ijl in de kam ers drink
er vlak naast groen en schaduwrijk, met marmer
gerei op tafels was uitgestald en dienbladen
verfraaid tot aan de lambrisering, en de glans van
en lam pen fraaie vormen hadden, som s waren
het marmer wordt geëvenaard door de charme van
deze bijna m anshoge sculpturen. Tijdens
een schildering die takken en op de takken zittende
banketten liepen dienaren af en aan m et
vogels voorstelt. Er is een bronnetje in deze kamer,
spijs en drank (zie p.3) en konden de gasten
in de bron een bekken, en een aantal dunne
zich vergapen aan de dure beschildering van
waterpijpjes daarom heen zorgen samen voor een
wanden en plafonds en aan mozaïekvloeren.
alleraangenaam st gemurmel.
46
r
S T E P H A N M O L S , ERIC M O O R M A N N
| LU XE E N D E C A D E N T I E
47
L U X E EN D E C A D E N T I E
| L E V E N A A N DE R O M E IN S E G O U D K U S T
Afbeelding | Muurschilderingen met grote gebouwen aan de kust. Het gebouw rechtsonder is een tempel, de andere zijn villa's of paviljoens die daartoe behoren. De schilderingen verbeelden een ideale wereld van rijkdom en welverdiende rust op het platteland. Afkom stig uit Stabiae.
In de andere hoek van de colonnade vormt een zeer
Daarop volgt de vestiaire van de baden, ruim
royaal vertrek het tegenwicht tegenover de eetzaal.
bem eten en vrolijk, dan de koude badzaal, met
Zijn ramen zien aan een kant neer op het terras,
daarin een royaal en beschaduwd bassin. Als je
aan de andere op de weide, m aar eerst op een
wilt zwemmen in ruimer o f lauwer water is er in
visvijver die voor het uitzicht onder de vensters ligt,
de h of een vijver, met dichtbij een put waaruit je je
een genoegen om te horen en te zien. Want het van
w eer kunt a f koelen als je genoeg hebt van het lauwe
boven neerklaterende water wordt witschuimend in
water.’
het m armer opgevangen. Dit vertrek is in de winter
(vertaling Ton Peters)
aangenaam van temperatuur omdat het heel lang door het zonlicht wordt o vergoten. De stookkelder
Het ligt voor de hand dat de bevolking aan de
ligt er tegenaan, als het een bew olkte dag is wordt
Golf van Napels en aan de kust van Latium zich
de warmte van daaruit binnengeleid om de zon te
te goed deed aan de rijkdom aan vis die dicht
vervangen.
bij huis gevist kon worden. Zo zijn in Pompeii veel resten van anchovis gevonden, ingelegd in glazen potten en in amforen en ook elders in het Romeinse rijk zijn amforen uit Pompeii en omgeving m et deze geferm enteerde vissaus gevonden. Behalve dit bestanddeel van veel gerechten werden natuurlijk allerlei andere soorten vissen gegeten. Daartoe werden vaak kweekvijvers, de genoemde piscinae, ingericht w aarvan er in Pom pejaanse huizen verschil lende zijn teruggevonden. Behalve in stadshui zen vinden we ze m et een grotere omvang in villa’s, zoals de Villa van Diomedes in Pompeii en in de Villa van de Papyri in Herculaneum. Een opmerkelijk voorbeeld is het visbekken in de Villa van Hadrianus in Tivoli, dat m et een omvang van 30 bij 10 m. tot de grootste kweek vijvers behoorde. Hoe ver men kon gaan m et het houden van vissen, toont een passage van Plinius de Oudere (Naturalis Historia 9.172):
48
S T E P H A N M O L S , ERIC M O O R M A N N
| LU X E EN D E C A D E N T I E
Afbeelding | Computerreconstructie van het nymphaeum in de tuin van de Villa van San Marco in Stabiae.
'Daarna kwam de rage van voorliefde voor afzon
troffen. Over het kweken van vissen lezen we
derlijke vissen. Bij Bauli, aan de kant van Baiae,
in verschillende teksten dat dit gebruik in
had de redenaar Hortensius een visvijver met een
Campanië zou zijn geïntroduceerd door Sergius
murene erin. Hij hield zoveel van dat dier dat hij
Orata, die ook als de uitvinder van h et hypo-
zou hebben gehuild toen het dood was. In datzelfde
caust in baden te boek staat. Of hij het nu
buitenhuis deed Antonia, de vrouw van Drusus, een
gew eest is, weten we natuurlijk niet zeker,
murene waar zij van hield oorringen aan. Vanwege
m aar hij heeft er wel zijn naam aan te danken
dat verhaal kregen sommige mensen zin om Bauli te
(zeebrasem), wat ook geldt voor Licinius
bekijken.’
Murena. Het landgoed kon zelfs dienen als
(vertaling Vincent Hunink)
laatste rustplaats voor de eigenaar of zijn
Op m ozaïeken en schilderingen die in Pornpe-
45 voor Christus gestorven dochter Tullia in
jaan se woningen zijn teruggevonden is een
Tusculum bij te zetten, m aar hij vreesde dat de
dierbaren. Zo overwoog Cicero om zijn in
uitgebreid assortim ent vis te zien. Hoewel de
afgelegen plaats geen recht zou doen aan haar
m ozaïeken vaak op h ellenistische voorbeelden
roem rijke positie. De villa van de beroem de
teruggaan, zijn de m eeste van de afgebeelde
Gnaeus Pompeius de Grote (106-48 voor
vissoorten nu nog te krijgen aan de Golf.
Christus) in Alba was herkenbaar aan het graf
Alleen de tonijn ontbreekt op de afbeeldingen,
van zijn eigenaar. Keizer Nero (37-68 na
hoewel die wel geconsum eerd werd, m aar deze
Christus, keizer van af 54) zou na zijn zelf
vissoort is niet te kweken in de kleine visvij
doding door zijn nabestaanden zijn begraven in
vers of dicht bij de rotsen die ook vaak zijn
een villa van de fam ilie op de Pincio, vlak
afgebeeld op de m ozaïeken. W at schelpdieren
buiten de toenm alige stadsgrenzen van Rome,
betreft zijn er in Pompeii behalve M editerrane
en niet in het Mausoleum van Augustus zoals
ook 52 soorten uit de Indische Oceaan aange
al zijn keizerlijke voorgangers.
49
LU X E EN D E C A D E N T I E
| L E V E N A A N DE R O M E IN S E G O U D K U S T
Afbeelding | Peristyliumtuin in het Huis van Venus in de Schelp in Pompeii.
Tuinen en parken
'Voor de colonnade ligt een terras verdeeld in diverse
Plinius de Oudere b esch rijft talloze exotische
perkjes van grillige vormen, omzoomd met buxus.
planten en bom en. Het leeuwendeel daarvan
Vandaar gaat een licht hellend gazon naar beneden,
kent hij, omdat ze een plaats hadden gevon
waarop de buxus figuren heeft uitgetekend van
den in de weelderige tuinen van de villa’s
dieren die twee aan twee naar elkaar kijken. Het
in de omgeving van Rome. Zijn n eef Plinius
vlakke gedeelte is bedekt met zachte, ik zou haast
de Jongere m aakt gewag van buxusstruiken
zeggen golvende acanthus.
die door intensief snoeien en bew erken de
Eromheen loopt een allee, ingesloten door laag
gedaante krijgen van m ensen, dieren en
gehouden en in verschillende vormen geschoren
objecten, geheel in de lijn van de beroem de
heesters. Opzij begint de promenade die in de vorm
vorm snoei die in de form ele Franse tuinen van
van een renbaan loopt, rondom bosjes van buxus in
de zeventiende eeuw en later terugkeert.
allerlei vormen en lage, met de hand klein gehou
Hij noem t dit een echte kunst, de ars topiaria,
den boompjes. Het geheel is omgeven door een lage
welke term nog steeds wordt gebruikt en die
omheining, die door trapsgewijze gesnoeide buxus
in het Engels als ‘topiary’ is blijven bestaan.
wordt overdekt en aan het oog onttrokken.’
De tuinlieden die dit m étier beheersten waren
(De Brieven 5.6.16-17, vertaling Ton Peters)
topiarii en zij dienden in ere te worden gehou den. Eveneens verm eldt hij m iniboom pjes,
Uit nauwkeurige opgravingen in Pompeii en
type bonsai, die speciaal gekweekt werden.
van afbeeldingen op wandschilderingen is bekend geworden dat de Romeinen de tuinen, binnen in de peristylia m aar ook rond de villa, ordenden in borders m et paden ertussen.
50
S T E P H A N M O L S , ERIC M O O R M A N N
| L U X E EN D E C A D E N T I E
De borders konden m et lage buxushaagjes
extensie krijgen in de vorm van een gesch il
worden afgezet en w aren m et allerlei soorten
derde tuin, vergelijkbaar m et de geschilderde
bloem en en struiken gevuld. Ook waren de
tuinen in de interieurs van de eerste decennia
perken wel omgeven door elegante hekwerken
van onze jaartelling.
van hout of marm er. Van beide zijn in Pom peii resten teruggevonden. W at de beplanting
Zeker w anneer de steden over waterleidingen
betreft, vinden we som s ook sierlijk uitziende
beschikten, waren fonteinen populair. In
groentes in deze bedden, al werden die m eestal
het warm e zuidelijke klim aat gaf het water
in aparte m oestuinen verbouwd. W at b etreft de
koelte en het heerlijke geruis m oet men zeer
bom en komen vruchtbom en naast andere in de
gewaardeerd hebben. In tuinen in Pompeii en
siertuinen voor. Vaak stonden er beelden in om
Herculaneum zijn er talloze voorbeelden van
de paradijselijke sfeer te benadrukken.
teruggevonden en een stad als Ostia laat zien
De tuinm uren konden egaal worden b esch il
dat fonteinen in stadshuizen tot in de late
derd en worden bedekt m et beplanting. We zien
oudheid in de mode bleven. Vaak waren deze
d aarnaast echter ook vaak grote voorstellingen
van wit m arm er of daarm ee bekleed en in een
van landschappen, jach tp artijen en vechtende
enkel geval was er zelfs van ver aangevoerd
wilde dieren en de tuin kon ook een virtuele
gekleurd m arm er in verwerkt. Soms waren
51
Afbeelding links | Nymphaeum in het Huis van de kleine fontein in Pompeii. Afbeelding rechts | Bronzen fonteinbeeld van een Amor die een gans onder zijn arm houdt. Vanuit zijn linker voet loopt een buis naar de snavel van de gans. Daaruit spoot w ater in een bassin, in de binnentuin van het Huis van de kleine fontein in Pompeii. H. 57 cm.
L U X E EN D E C A D E N T I E
| L E V E N A A N DE R O M E I N S E G O U D K U S T
Afbeelding | Marmeren fonteinbeeld van een waternimf. Uit de marmeren vaas waar de nimf losjes op leunt vloeide water. M et haar rechter hand lijkt ze achteloos haar sandaal loste maken. Natuurlijke waterbronnen werden in de oudheid geïdentificeerd met een nimf en droegen vaak ook haar naam. Afkomstig uit Pompeii. H. 111 cm.
fonteinen aan de voorzijde versierd m et ruw
die keizer Claudius (41-54 na Christus) liet
puim steen en m et schelpen en voorzien van
aanleggen in Baiae was ingericht als een grot,
een nis, zodat ze het uiterlijk hadden van een
m et beelden van fam ilieleden in nissen en
kunstm atige grot, een zogenaamd nymphaeum,
een groep m et Polyphemus en Odysseus in
een plaats waar volgens de overlevering de
de nis tegen de achterw and (zie p. 42). Beide
nim fen huisden. Nog luxer was het om aan
plaatsen werden van oudsher verbonden m et
zee een bestaande grot in de tuin op te nem en
de om zwervingen van Odysseus na de val van
en in te richten als eetkam er, w aarvan de aan
Troje en de fam ilie van de Claudii, w aartoe
keizer Tiberius toegeschreven grot-eetkam er
beide keizers behoorden, leidden hun stam
van Sperlonga m isschien wel het decadente
boom terug op de zoon van de Griekse held,
sum mum was. Hier at de keizer m et zijn gasten
Telegonus. De grot als setting van het verhaal
omringd door water, uitkijkend over zee, met
van de Cycloop was even toepasselijk als
rondom in de grot sculpturen die de avonturen
het door Odysseus gebruikte middel om het
van Odysseus verbeeldden. Ook de eetkam er
m onster onder zeil te krijgen, de wijn. Een aantal villa’s werd voorzien van leiding w ater via een aftakking van een van de grote aquaducten die het nodige w ater voor de fonteinen leverden. Ontbrak een dergelijke aansluiting, dan m oest - als er geen bron of rivier in de directe nabijheid was - regenwater worden verzameld, want er kon b eslist niet worden afgezien van waterspelen. Bij de duurste uülae in de bergen en aan zee was zowel het woongedeelte als de tuin in terrassen aangelegd. Daar was natuurlijk een prachtig spel van zuilengalerijen en w aterpartijen te verw ezenlijken op verschillende niveaus, m et schitterende panoram a’s.
S T E P H A N T . A . M . M O L S , ERIC M. M O O R M A N N
| L U XE EN D E C A D E N T I E
Afbeelding | W andschildering van een marmeren fontein met vogel op een tuinhek. Afkomstig uit Pompeii.
53
LU X E EN D E C A D E N T I E
| L E V E N A A N DE R O M E I N S E G O U D K U S T
Griekenlands victorie: Griekse k u n st in de
'Het overwonnen Griekenland heeft de w oeste ver
R om einse leefw ereld
overaar overwonnen en de kunsten naar het boerse
Graecia capta ferocem victorem cepit, et artes
Latium gebracht
intulit agresti Latio. Hij bedoelt daarm ee dat de Griekse kunst en In de loop van de derde eeuw voor Christus
literatuur, die boven alles in zijn eigen land
kwam en de Romeinen steeds intensiever in
(Latium) uittorenen, de overhand hebben
aanraking m et de wereld van het Griekse
gekregen over de Romeinse boerencultuur.
hellenism e. In het oostelijke bekken van
In andere bronnen lezen we dat m et de innam e
de Middellandse Zee waren na de dood van
van Syracuse op Sicilië in 211 en m et de ver
Alexander de Grote in 323 voor Christus
overing van Griekenland na veldslagen in 197,
verschillende grote en kleine koninkrijken
168 en (definitief) 146 voor Christus de import
ontstaan, m et vorsten die hun prestige onder
van kostbare kunstw erken begon. Het ging
m eer ontleenden aan een pronkrijke om ge
om buit van de veroveraars die in tem pels en
ving en een luxe leven. Hoewel de van oudsher
andere publieke m onum enten in Rome een
sobere Romeinen zich aanvankelijk terug
plaats kregen en daar door iedereen konden
houdend opstelden tegenover deze in hun
worden bewonderd. Schilderingen op houten
ogen schaam teloze uitstraling van rijkdom
panelen, bronzen beelden en kostbare objecten
en decadente m anier van leven, raakten ze
van allerlei makelij, geplunderd uit tem pels en
er ook door gefascineerd. Deze vorstenhoven
privéhuizen, vulden nu de tem pels en andere
brachten hen im m ers ook dichter bij de cul
openbare gebouwen van Rome en in een aantal
tureel hoog aangeschreven klassiek Griekse
gevallen m oesten er speciale hallen of wan-
beschaving van de vijfde en vierde eeuw voor
delgalerijen worden gebouwd om de talloze
Christus. De in die tijd gem aakte kunst sloeg
kunstw erken een plaats te geven. De Griekse
snel aan bij de Romeinen die in betrekkelijk
golf leidde er toe dat de van oudsher eenvou
korte tijd eerst het van oorsprong Griekse
dige religieuze gebouwen van Rome een steeds
Zuid-Italië en Griekenland zelf hadden ver
kostbaarder uiterlijk kregen, mede onder
overd om vervolgens de m acht te vestigen in
invloed van de Griekse architectuur, m aar in de
Klein-Azië en op de Griekse eilanden. Met de
stad m oest dit wel beperkt blijven tot de open
verovering van Egypte in 30 voor Christus werd
bare ruim te. De elite, die zelf had m eegedaan
dit proces afgerond en waren alle landen rond
in de m ilitaire acties, m ocht de officiële buit
de Middellandse Zee in het Imperium Romanum
nam elijk niet voor zichzelf houden en was zich
opgenomen.
er voorts van bew ust dat het tonen van nieuw
W anneer de Romeinse dichter Quintus
verworven rijkdom slecht zou staan: in Rome
Horatius Flaccus (65-27 voor Christus) de daden
telde tot dan toe uitsluitend oud geld! Het
van zijn voorvaderen beschrijft, constateert
tonen van persoonsgebonden luxe zou zeker
hij in het boven aangehaalde citaat uit zijn in
als decadent zijn ervaren.
dichtvorm gestelde Brieven (2.1.156-157):
S T E P H A N M O L S , ERIC M O O R M A N N
| LU X E EN D E C A D E N T I E
De villa op het platteland, buiten de politieke slangenkuil was daarom een goed alternatief: omdat het hier om strik t private bezittingen ging, kon de eigenaar er doen en laten wat hij wilde. En daar hoorde gaandeweg een kunst verzam eling bij als standaardonderdeel. Het is illustratief dat Cicero m eerm aals brieven richtte aan zijn vriend Titus Pomponius Atticus, die in Athene een publieke functie bekleedde, m et de vraag beelden voor een van zijn villa’s te kopen. Soms geeft Cicero aan welk onderwerp of welke vorm is bedoeld en kun nen we ervan uitgaan dat de aankopen in een ensem ble m oeten passen, andere keren krijgt hij geen specifieke w ensen voorgeschoteld. Zo vraagt hij in het voorjaar of de zom er van 67 voor Christus voor zijn villa in Tusculum het volgende (Ad Atticum 1.10.3-4): ‘Ik zou graag hebben d a tje mijn standbeelden en ‘Hercules-bustes’, zoals je schrijft, verscheept bij de eerste de beste goede gelegenheid, en ook als je verder nog iets vindt dat suitable is voor die jou w el bekende plek. Vooral dingen die volgens jou typisch zijn voor mijn fitness-ruimten. Want daar zit ik nu ik jou schrijf! Ik kom er dus op juist vanwege deze plek. Verder wil ik graag bas-reliëfs van je die ik in het pleisterwerk van het kleine atrium kan aanbrengen en twee putdeksels met figuren erop. W atje bibliotheek betreft, zorg d a tje die aan niemand belooft, ook al vind je er nog zo’n grote liefhebber voor. Al mijn spaarcentjes leg ik ervoor apart, want ik wil er mijn toevluchtsoord voor de oude dag van m aken!’ (vertaling Vincent Hunink)
Afbeelding | Herakles Epitrapezios. Het bronzen beeld van Herakles die met een drinkbeker in zijn hand op tafel zit was in de oudheid een beroemd kunstwerk. Dit beeld is een Romeinse kopie van het originele Griekse beeld dat in opdracht van Alexander de Grote gemaakt is door de kunstenaar Lysippus. Gevonden in een villa buiten Pompeii, aan de rivier de Sarno. H. 90 cm.
55
L U X E EN D E C A D E N T I E
| L E V E N A A N DE R O M E IN S E G O U D K U S T
Afbeelding | Antiek gipsafgietsel uit Baiae. De Griekse beelden groep waarvan dit fragment afkomstig is was in de oudheid wereldberoemd: de tyrannendoders Harmodios en Aristogeiton. Dit is een fragment van het beeld van Aristogeiton.
Hoewel er geen system atische kun stgeschiede
in de bezitter of de specifieke locatie. Het
nis van de oudheid uit die tijd is overgeleverd,
gaat steeds om zogeheten opera nobilia, edele
laten enige boeken van de al genoemde Plinius
werken, die de m oeite waard waren om te
de Oudere zich als zodanig lezen. Wat hij aan
worden bekeken en eventueel te worden
in Griekenland vervaardigde schilderijen en
gekopieerd. De m eeste stukken stam den uit de
sculpturen besch rijft, was bijna steeds in Rome
vijfde en vierde eeuw voor Christus, de periode
te zien. De m ilitair en schrijver strooit in zijn
van de Klassiek-Griekse kunst.
Naturaïïs Historia m et nam en van grote Griekse kunstenaars en noem t beelden, omdat ze oud
Het zal niet verbazen dat het aanbod aan kost
dan wel groot zijn, kunstig gem aakt of van een
bare originelen al gauw uitgeput raakte. In de
bijzonder m ateriaal. Soms ligt de bijzonderheid
nieuwe orde werd de praktijk van het m aken van kopieën of varianten al gauw booming business. Dat de kosten hoog opliepen, blijkt uit Horatius (Satiren 2.3.64-65): ‘Damasippus is een gek die oude beeldjes koopt, Maar is wie Damasippus geld leent, bij zijn hoofd?’ (vertaling Piet Schrijvers) In een van de Rom einse luxe villa’s te Baiae is een bijzondere vondst gedaan die het bestaan van een kopieeratelier ter plaatse bevestigt. Bij zorgvuldige bestudering bleek een grote m assa gipsfragm enten stukjes w eer te geven van beelden die com pleet in m arm er waren overgeleverd. Soms konden stukken precies worden gekoppeld aan bekende figuren, vaak waren ze ongeveer gelijk. Ook zijn er fragm enten bij die niet konden worden th u is gebracht. De conclusie is dat originele, waar schijnlijk bronzen beelden in Griekenland in de vorm van gipsafgietsels zijn gekopieerd en dat deze kopieën beeldhouwers als één-op-één modellen dienden.
56
S T E P H A N M O L S , ERIC M O O R M A N N
| L U X E EN D E C A D E N T I E
De Griekse of Romeinse m akers w erkten ta m e
sculpturen. Niet elke ‘kopie’ hoeft dus op een
lijk nauwkeurig, m aar vaak zijn er verschillen
verloren gegaan model terug te gaan. Het
tussen kopieën onderling en tussen kopieën en
kan een originele creatie zijn. Het repertoire
afgietsels te zien. Het is dan ook een punt van
van beelden in de rijke huizen en villa’s is
discussie of er overal even precies naar grote
eigenlijk vrij beperkt. Terw ijl de als voorbeeld
voorbeelden werd gewerkt of dat er sprake is
gebruikte originelen voornam elijk bestem d
van vrije nabootsingen. In de kun stgeschied e
w aren geweest voor heiligdommen, openbare
nis van de oudheid h eeft men lang voetstoots
gebouwen en pleinen - tot in de derde eeuw
aangenom en dat de m arm eren stukken in onze
voor Christus lijkt dat de enige omgeving voor
musea exacte kopieën waren, m aar daar zijn de
het opstellen van sculptuur te zijn geweest
onderzoekers tegenwoordig veel m inder stellig
m oesten ze nu een d ecoratief doel dienen in
over. We kunnen voorzichtig concluderen dat
privéwoningen. De stukken kwam en daar
zulke beelden wel een relatie hebben m et ver
door los te staan van hun oude context en
loren gegane m eesterw erken, m aar dat we die
veel iconografische aspecten verloren hun
daar niet zonder m eer in gereproduceerd zien.
oorspronkelijke betekenis: het is als m et een
Vanaf de eerste eeuw voor Christus was er
altaarstuk uit een m iddeleeuwse kerk dat
grote vraag naar ‘Griekse’ beelden, kopieën of
boven de open haard van een m oderne rijke
varianten. Toen in de laatste decennia van die
verzam elaar komt te hangen, of zelfs in een
eeuw hoogwaardig wit m arm er uit de groeven
m useum . M isschien vond m en daarom veel
van Luni (het huidige Carrara) beschikbaar
onderwerpen niet geschikt voor com m erciële
kwam, werden ze bovendien goedkoper, omdat
reproductie. We vinden dan ook beelden van
het basism ateriaal niet langer van verre hoefde
goden in allerlei vormen, m aar het gaat zelden
te worden aangevoerd. Het atelier in Baiae zal
om replica’s van m onum entale stukken zoals
dus de locale consum enten hebben bediend
de cultusbeelden in tem pels. De form aten
en we mogen er van uitgaan dat ook elders,
van beelden waren zelfs in grote villa’s aan de
uiteraard vooral in Rome en directe omgeving,
bescheiden kant. Omdat het in de villa’s om
zulke werkplaatsen hebben bestaan. W aren er
otium ging, waren daarm ee verbonden onder
gipskopieën beschikbaar zoals in Baiae, dan
w erpen geëigend. Dat verklaart de populariteit
zullen de werklui zich m akkelijker en preciezer
van Aphrodite en Dionysus en hun entourage,
hebben laten leiden dan w anneer ze van m inia-
in tegenstelling tot de serieuzere goden Zeus,
tuurkopieën of schetsen m oesten uitgaan.
D em eter en Hades, om slechts enkele minder voorgestelde goden te noem en. De godin van
Een ander aspect waar we rekening m ee
de liefde en de god van de w ijn zorgden voor
m oeten houden is de productie van nieuwe
een welvarende en ontspannen uitstraling en
beelden in de stijl van de gewilde klassieke
hun bondgenoten - Eros, satyrs, menaden,
LU X E EN D E C A D E N T I E
| L E V E N A A N DE R O M E I N S E G O U D K U S T
Afbeelding links | Marmeren fonteinbeeld van een Amor met dolfijn. Uit de bek van het dier spoot het water naar buiten. Afkomstig uit Pompeii. H. 42 Afbeelding rechts | Marmeren fonteinbeeld van Amor met vruchten. Uit een loden pijp tussen de vruchten spoot w ater naar buiten. Op het beeld zitten nog veel resten van de oorspronkelijke beschildering. Afkomstig uit Pompeii. H. 26 cm.
Pan en nim fen - pasten daar goed bij. In tuinen
even ten noorden van Pompeii. Deze deco
waren diersculpturen geliefd, zodat tussen de
reerden de tw ee grote tuinen aan de oost- en
planten en struiken opeens een forse stenen
de zuidzijde. De figuren behoren tot enkele
tijger of panter kon opduiken of een kleine
van de boven gesch etste them atische ca te
m arm eren haas, schildpad of duif. In deze
gorieën: portretten van fam ilieleden en/of
omgeving hadden veel beelden de functie van
beroem de personen, im itaties van opera nobüia
fonteinen en liepen er waterleidingen door hun
en figuren uit de fantasiew ereld van Aphro-
lijf of door een toepasselijk attribuut als een
dite en Dionysus. De god van de w ijn wekte
kruik. W aar w ater was, kon ook Poseidon of
via zijn m akkers - hier satyrs en centauren
een van de Nereïden zijn, en zo kunnen we de
- een paradijselijke sfeer op en veel van zulke
associaties naar eigen dunk voortzetten. Zelfs
beelden hadden geen ander effect dan tu in
de Parnassus, de woonplaats van de Muzen,
kabouters in onze tijd: ook die kobolden zijn
kon door een rijtje beelden van de negen dames
nam elijk verbeeldingen van geesten die de tuin
worden verbeeld en soms w aren er ‘m ytholo
rijk en vruchtbaar maken. Tot deze stukken
gische landschappen’ ingericht, vergelijkbaar
behoort zelfs de expliciet uitgebeelde seks
m et de ensem bles in de genoemde keizerlijke
scène van een satyr m et een herm afrodiet.
grotten.
Uit de Villa van de Papyri in Herculaneum kennen we een vergelijkbaar beeld van de god
In het huisinterieur waren de voorlopers van
die m et een geit de liefde bedrijft. Alle sculp
de gipsen Beethovenbuste-op-de-piano geliefd:
turen in de villa van Oplontis lijken uit de
bronzen of m arm eren portretten van dichters
eerste eeuw na Christus te dateren, de periode
en denkers, ten voeten uit of als buste, werden
w aarin de villa in het bezit zou zijn van de
in reeksen besteld en straalden de literaire
fam ilie der Poppaei, een in Pompeii politiek en
interesse van de huisbew oners uit. Hierbij
com m ercieel m achtige clan. Hiertoe behoorde
paste Athena of Apollo weer goed dan wel de
Poppaea Sabina (30-65 na Christus), een van
Muzen, allen bekend als bescherm ers van de
de vrouwen van keizer Nero, en m et haar is
kunsten. Beelden van beroem de staatslieden
het complex verschillende keren in verband
lijken m et het idee van otium te contrasteren,
gebracht.
m aar ook hier is - net als bij veel van de genoemde goden - de voorbeeldwerking van
De Villa van de Papyri, gebouwd in het midden
belang.
van de eerste eeuw voor Christus en in gebruik
Van enkele villa’s is de aankleding m et sculp
tot 79 na Christus, is van een vooralsnog
turen door opgravingen redelijk goed bekend.
onbekende eigenaar geweest, al wordt m eestal
47 m arm eren (fragm enten van) beelden zijn
gedacht aan Lucius Calpurnius Piso Caesoninus
gevonden in een slechts ten dele opgegraven
(eerste eeuw voor Christus), een vriend van
villa in Oplontis, het huidige Torre Annunziata,
Caesar, en diens zoon Lucius Calpurnius Piso
58
S T E P H A N M O L S , ERIC M O O R M A N N
| LU XE EN D E C A D E N T I E
59
L U X E EN D E C A D E N T I E
| L E V E N A A N DE R O M E IN S E G O U D K U S T
Afbeelding | Marmeren beeld van een satyr die speelt met een panter. In hetdierenvel om zijn schouders houdt hij vruchten omhoog. Satyr en panter behoren beide tot het vaste gezelschap van de wijngod Bacchus. Het beeld is gevonden in een villa in de buurt van Benevento die mogelijk toebehoorde aan de familie van de Cocceii, een oud en rijk geslacht van Romeinse adel. H. 180 cm.
60
S T E P H A N M O L S , ERIC M O O R M A N N
| LU X E EN D E C A D E N T I E
Frugi (begin van onze jaartelling), beiden
eigenaar liever een koppel wilde dan een enkel
bekend als aanhangers van de Epicureïsche
stuk. Dit blijkt uit tech n isch onderzoek naar
filosofie. Deze villa had zelfs m eer dan 80
de gebruikte legeringen en aanw ijzingen over
beelden, in brons en m arm er, en in dit corpus
het gietproces. Andere vorm en van doublet
zijn nog andere categorieën te onderscheiden.
ten hebben te m aken m et de opstelling van
Het valt op dat er vrij veel portretten van
portretten van dezelfde personen in m eer
veldheren en filosofen zijn, naast kopieën van
vertrekken. In de Villa van de Papyri gaat het
opera nobilia als de Speerdrager van Polyclitus
bijvoorbeeld om de filosoof Epicurus (341-270
en de Amazone van hem of een andere grote
voor Christus) wiens leer in een aantal daar
beeldhouwer uit het midden van de vijfde eeuw
gevonden boekrollen was vastgelegd. Uit de
voor Christus. De ‘beroem de m ann en’ werden,
voorbeelden moge blijken dat de beelden in de
zoals we zagen, beschouwd als uitdrukking
tuinen een Griekse sfeer uitstraalden, m aar
van de intellectuele belangstelling van de
dan overgebracht in een Romeinse context.
huiseigenaar en dat komt mooi overeen m et
Als er in onze dagen wel eens wordt geklaagd
de verzam eling boekrollen die in deze villa is
over de am erikanisering van de sam enleving,
gevonden. Ook w aren er beelden van sporters
kan m en begrijpen dat er ook over de vergriek-
opgesteld, om de sfeer van een Grieks gym
sing in Rome is geklaagd.
nasium op te wekken. In deze sportscholen trainden m annen im m ers niet alleen hun lichaam , m aar ook hun geest, onder leiding van filosofen en andere leraren. Recent onderzoek h eeft uitgewezen dat de collectie van de Villa van de Papyri niet in één keer is sam engesteld: op elkaar volgende eigenaren hebben beelden bijgekocht en soms waren die van heel wat mindere kwaliteit. Dat stoorde klaarblijkelijk niet, evenm in als de verschillen in form aat en m ateriaal. Brons en m arm er konden naast elkaar gebruikt worden. In enkele gevallen bleek dat dubbele exem plaren, bijvoorbeeld van de tw ee hard lopers en van de twee h ertjes, niet tegelijker tijd zijn gemaakt. Op een gegeven ogenblik heeft een figuur een tw eelingbroer gekregen, nagem aakt op een ander tijdstip, om dat de
61
Afbeelding | Bronzen fonteinbeeld van een stier. Het beeld stond aan de rand van een waterbassin in de hal (atrium) van een woonhuis in Pompeii. Door het holle beeld leidde een dunne buis van onder de staart naar de bek van de stier. Daaruit spoot het water in het bassin. H. 41 cm.
LU X E EN D E C A D E N T I E
| L E V E N A A N DE R O M E I N S E G O U D K U S T
Afbeelding links | Drinkbeker van uiterst kostbaar bergkristal. Plinius de Oudere noemt het enorme bedrag van 150.000 sestertiën voor een scheplepel van bergkristal. De bewerking van deze harde, zuivere kwarts vereiste speciale werktuigen en bijzondere vaardigheden en de breekbaarheid verhoogde de waarde eens te meer. Afkomstig uit S. Maria Capua Vetere. H. 12 cm. Afbeelding rechts | Zilveren drinkbeker versierd met vergulde wijnranken. H. 11 cm.
Luxe eten
tische m annen - al vrouwen aanwezig waren,
In geschreven bronnen van af de tw eede eeuw
dan waren dat zeker niet hun echtgenotes,
voor Christus lezen we voor het eerst over
m aar slavinnen, danseressen of prostituees.
het Romeinse gebruik om liggend te eten. We
Hoe de Grieken over dit Etruskische gebruik
kennen dit gebruik ook uit de Griekse wereld
dachten, is verwoord door de historicus
w aar we al afbeeldingen hebben van af de
Theopompos, die sch reef in de derde eeuw voor
late zevende eeuw voor Christus. De oudste
Christus. Volgens hem gaf het blijk van gebrek
afbeeldingen ervan die op het Italisch schier
aan cultuur en van im m oreel gedrag. Dat
eiland zijn gevonden, zijn slechts enkele
overigens ook de Romeinen bij tijd en wijlen
decennia jonger en het heeft er alle schijn van
w orstelden m et hun eigen gebruik dat vrouwen
dat hier tot op zekere hoogte sprake is van b eïn
m ochten liggen tijdens banketten, lezen we een
vloeding. Toch zijn er duidelijke verschillen die
aantal keer, en ju ist in literatuur waar op het
we ook zien bij de latere Romeinse diners:
verval van de zeden wordt ingegaan. Het lijkt
zo liggen er in Griekenland m axim aal twee
er echter op dat deelnam e van vrouwen aan
personen op een eetkam erbed, terw ijl sommige
m aaltijden waarbij men aan tafel aanlag, tot
Etruskische afbeeldingen er drie tonen en we
in de late oudheid gemeengoed was. Deze op
zien bij Etruskische banketten ook vrouwen
het eerste gezicht tw eeslachtige houding in de
aanliggen, die door hun chique kleding
Latijnse literaire bronnen en ook in een aantal
gelijkgesteld zijn m et de naast hen aanliggende
afbeeldingen ligt aan de basis van het hard
m annen. Het lijkt hier veelal te gaan om
nekkige m isverstand dat Romeinse m annen
echtparen. Als bij een Grieks symposium - een
aanlagen, terw ijl vrouwen en kinderen zaten
typisch gebruik voorbehouden aan aristocra
tijdens het eten. Pas in de loop van de vierde
62
S T E P H A N M O L S , ERIC M O O R M A N N
| LU XE EN D E C A D E N T I E
Afbeelding | Muurschildering met maaltijdscène. Een paar ligt op een aanligbed en op het tafeltje voor hen staat eten klaar. De vrouw heeft een zilveren beker in de hand. De staande vrouw links lijkt de twee te onderbreken bij hun maaltijd. Achter haar staat een slaaf met een schrijfplankje. Afkomstig uit een huis in Pompeii.
eeuw na Christus is men langzam erhand over
‘Maar banketten, Afrikaanse luxetafels
gegaan tot het zittend nuttigen van de m aal
op ivoren poten, scharen dienaressen;
tijd zoals in Europa tot op de dag van vandaag
moet ik die bekijkenP Nee, geen zin. Geen tijd!
gebruikelijk is. Wat we ook vaak lezen in hand
Ik wilde Hem, ja, Hem bezien, zijn kalm gelaat,
boeken is het enorm e vertoon van luxe, ja zelfs
de milde stralen van zijn majesteit, en hoe Hij
van decadentie tijdens banketten. Een deel
heel bedeesd de vaandels van zijn glorie streek.
hiervan is terug te voeren op beschrijvingen
Hij trachtte zijn voornaamheid te verbergen, m aar die
van enkele, bijzonder luxe door de keizer
glansde uit zichzelf. Zo zouden ook barbaren,
aangerichte banketten, bijvoorbeeld het banket
onbekende stammen, Hem op slag herkennen!
dat keizer Domitianus liet aanrichten in zijn nieuwe paleis op de Palatijn in Rome, waarbij
De dag waarop U mij 't geluk schonk van uw dis,
de dichter Publius Papinius Statius (45-96) zelf
de ritus van uw tafel, is na lange tijd
aanwezig was en waarover hij een lofdicht
gekomen, o, zo mooi als toen ik zong op Alba's
sch reef (Silvae 4.2. 38-45 en 63-75):
heilige heuvels van Germanen-slagen en van Dacische gevechten en ik uit Uw eigen hand de gouden krans van Paüas mocht ontvangen! (vertaling Vincent Hunink)
63
LU X E EN D E C A D E N T I E
| L E V E N A A N DE R O M E I N S E G O U D K U S T
Afbeelding | Muurschildering met maaltijdscène uit een eetvertrek in een huis in Pompeii. Twee vrouwen en drie mannen liggen op aanlig bedden aan de maaltijd. Twee deelnemers houden hun drinkhoorn omhoog en brengen een toast uit. Wat ze zeggen, staat erboven te lezen: FACITIS VOBIS SUAVITER EGO CANTO ('maak het jullie gemakkelijk, ik zing') en EST ITAVALEAS ('zo is het, het ga je goed'). De slaaf (helemaal rechts) is veel kleiner afgebeeld.
Een m isschien nog veel belangrijkere oorzaak
De eetkam ers waren hieraan aangepast: tot in
van dit m isverstand is het letterlijk nem en
de tw eede eeuw na Christus waren ze m eestal
van satirische teksten als die van Juvenalis
rechthoekig van plattegrond, van af die tijd
of Petronius, die een waarlijk decadente sfeer
lopen ze aan tenm inste een zijde halfrond.
tijdens banketten oproepen. Vooral de m aal
We zullen ons hier concentreren op de eerste
tijd die de parvenu Trim alchio organiseert in
vorm, het zogeheten triclinium, w aarvan de
Petronius’ Satyricon, staat vol m et decadente
naam aan Griekse woorden voor drie (treis) en
hoogstandjes (zie p. 14). We kennen uit de
bedden (klinai) is ontleend. De term werd zowel
Romeinse wereld twee soorten eetkam ers,
voor de eetkam er als voor de eetkam erbedden
die elkaar m et een kleine overlap in tijd zijn
gebruikt. Op elk van de bedden konden
opgevolgd. Het verschil zit in eerste instantie
m axim aal drie m ensen liggen, zoals fraai
in de vorm van de meubels waarop men
verwoord is door de al genoemde Varro in zijn
aanlag. Van oudsher was de opstelling vier
Menippeïsche Satyren:
kant of m isschien beter rechthoekig en in de eerste eeuw na Christus kwam en halfronde
‘Het aantal eters moet beginnen bij het aantal van
eetkam erbedden in gebruik die in korte tijd het
de Gratiën en het aantal van de Muzen niet te boven
oude type verdrongen.
gaan.1
64
S T E P H A N M O L S , ERIC M O O R M A N N
| LU X E E N D E C A D E N T I E
Er lagen dus m inim aal drie en m axim aal negen
bank gem aakte bronzen ornam enten en tegen
m ensen te eten in een triclinium. Om een idee te
h etb ed fram e waren applieken aangebracht,
krijgen van de vorm van een triclinium m oeten
op de plaatsen waar m atrassen en dekens het
we verschillende bronnen m et elkaar com bi
meubel onbedekt lieten. Omdat we van de bed
neren; er is geen enkel eetkam eram eublem ent
den alleen dit soort beslag over hebben en het
volledig bewaard gebleven. De b est bewaarde
hout waarop het was aangebracht vergaan is,
eetkam ers vinden we in Pompeii en Hercu-
zijn er in de afgelopen eeuwen zeer vernuftige
laneum. In de breedte m eten ze zo’n 3,60 m. en
reconstructies gemaakt, die m et de Romeinse
hun lengte is m eestal groter. De bedden waren
realiteit weinig van doen hebben. Zo is in het
in de m eeste gevallen ongeveer 2,40 m. lang
schilderij van Chassériau (p. 84-85) een krukje
en 1,20 m. breed. Langs de achterw and van het
te zien dat is sam engesteld uit de resten van
vertrek kon dus één bed in de lengte en één in
tw ee of m eer triclinium bedden.
de breedte staan. Zeer vaak was de opstelling zó dat langs de rechter zijwand van het vertrek
In de ruim te tussen de drie bedden stond een
een bed m et de korte zijde tegen de achter
betrekkelijk kleine ronde tafel op fraaie poten,
wand van de kam er was geschoven. De over
m eestal in de vorm van dierpoten m et een
gebleven ruim te langs de achterw and (2,40 m.),
toegevoegde decoratie op tweederde van de
links van het eerste bed, werd ingenom en door
hoogte, bijvoorbeeld in de vorm van een aan
het tweede bed, dat m et de lange zijde tegen de
Dionysus/Bacchus gewijde griffioenkop of een
achterw and was geplaatst. Het derde bed was
jachthond die m et zijn achterlijf als het ware
m et de korte zijde tegen het tweede aange
uit de tafelpoot ontspruit en m et zijn voorlijf
schoven en stond m et de lange zijde langs de
tegen de poot omhoog rent. Verwees de eerst
linkerw and van de kamer. De opstelling was
genoemde soort tafels naar de drank die werd
dus veelal asym m etrisch, in de vorm van de
genuttigd, de tw eede zal naar Diana, de godin
Griekse hoofdletter pi (n), w aarvan de rechter
van de ja ch t en het vaste voedsel hebben ver
‘poot’ im m ers ook korter is dan de linker.
wezen. De centrale tafel was relatief licht van
De tw ee bedden die naar de open zijde van de
gewicht en kon worden verplaatst. Per gang
kam er waren gekeerd, hadden een verhoging,
kon zo een aparte tafel worden aangedragen,
een zogenaamd fulcrum, het m iddelste bed niet.
zoals wordt gesuggereerd door het Latijnse
Deze verhogingen dienden om de m atrassen
woord mensa, dat zowel tafel als een gang
op hun plaats te houden en w aren vaak voor
tijdens een banket betekent.
zien van kostbare, veelal bronzen applieken, vaak m et decoratie uit de wereld van Dionysus/
Per bed lagen m axim aal drie personen aan.
Bacchus, de god van de wijn, zoals satyrs,
Zij lagen enigszins schuin over de breedte van
m enaden en muilezelkoppen, om hangen m et
het bed en hadden de rechterarm vrij. Met de
druiventrossen. De poten van luxe bedden
linker steunden zij op een kussen, waardoor
waren voorzien van een schil van op de draai
men tot rechtshandig eten werd gedwongen.
65
LU X E EN D E C A D E N T I E
| L E V E N A A N DE R O M E I N S E G O U D K U S T
Afbeelding | Bronzen samowar. Dit vat functioneerde als een soort thermosfles om dranken warm of koud te houden. Alleen echte rijken konden zich dergelijke exclusieve snufjes veroorloven. Gevonden in Pompeii. H. 46 cm.
In zijn M etamorphoses (10.16-17) laat Apuleius
de belangrijkste gast was de laagste op het
de hoofdpersoon Lucius, die is veranderd in een
m iddelste bed (imus in medio), ook wel aan
ezel, tijdens een diner aanliggen m et gebogen
geduid als de consulsplaats (locus consularis).
linker elleboog, waardoor we te weten komen
Naast hem lag op het linker bed, summus in imo,
wat men als nette lighouding beschouwde. De
de gastheer, en de plaats naast deze laatste
eters konden niet zo m aar overal plaatsnem en;
was voor diens echtgenote gereserveerd, indien
een ju iste tafelschikking was van h et grootste
zij aanwezig was. Alle overige posities in het
belang. Elke plaats had een rang. Van links
triclinium hadden vervolgens een eigen plaats in
naar rechts, gezien van af de open ruim te van
de hiërarchie en bij gelijke status gaf de leeftijd
het eetvertrek vóór het eetkam eram eublem ent,
de doorslag.
heetten de bedden achtereenvolgens het lage bed, het middelste bed en het hoge bed
De m aaltijden bestonden uit een com binatie
(¡mus, medius en summus lectus) en ook de drie
van vast voedsel en drank, die door een of
plaatsen op elk van de drie bedden werden
m eer slaven werd aangedragen. Men at m et
m et dezelfde term en aangeduid. De plaats voor
de handen, zonder bestek, en gooide het afval op de vloer, die dus regelm atig geveegd m oest worden. Er zijn m ozaïekvloeren gevonden die ju ist dit afval uitbeelden, inclusief muizen die zich eraan tegoed doen. Het latere halfronde eetkam eram eublem ent, het stibadium of sigma, was halfm aansvorm ig en bood plaats aan vijf tot acht personen. Een zeer luxe exem plaar is hierboven al ter sprake gekomen: de eetkam er aan de zogenaamde Canopus van de Villa van Hadrianus in Tivoli. Net als veel van de triclinia in de huizen en villa’s in Rome en aan de golf van Napels is deze tuinkam er op het noorden georiënteerd en diende dus voor m aaltijden in de zomer. Hier waren de ereplaatsen aan de uiteinden (cornua), m et als belangrijkste de rechter gezien vanuit de eters (in dextro cornu). In de aankleding van de eetkam ers zelf waren vaak verw ijzingen naar banketten aangebracht, bijvoorbeeld in de vloer: op de plaats waar de bedden hebben gestaan, heeft deze een ander uiterlijk dan in de rest van de kamer.
66
S T E P H A N M O L S , ERIC M O O R M A N N
| LU XE EN D E C A D E N T I E
Afbeelding | Bronzen tafel. De ranke tafelpoten zijn versierd met rennende windhonden en eindigen in roofdierklauwen. Afkomstig uit Pompeii. H. 56 cm.
67
LU X E EN D E C A D E N T I E
| L E V E N A A N DE R O M E I N S E G O U D K U S T
Afbeelding ] Muurschildering uit het graf van Vestorius Priscus in Pompeii. Op de tafel staat een uitgebreid zilveren drinkservies en eronder een kan en schaal die tijdens het eten gebruikt werden om de handen te wassen.
Het deel van de vloer dat onder de bedden lag
In de grotere Pom pejaanse woningen en in de
was niet te zien en was daarom vaak eenvou
villa’s was vaak m eer dan één eetkam er. Het
diger dan in de rest van het vertrek. Op de
verschil tussen deze eetkam ers ligt soms in de
plaats waar tijdens het eten de ronde tafel
grootte - in grote eetkam ers kon m en om de
stond, was vaak een vierkant vlak fraaier
bedden heenlopen -, m aar vooral in de ori-
gedecoreerd en in een aantal triclinia was hier
entatie. In de zom er koos men dan de koelste
een zogeheten em blema in m ozaïek aange
eetkam er, m et uitzicht op het noorden, en
bracht, som s m et een figuratieve voorstelling,
in de w inter waren de eetkam ers die op het
bijvoorbeeld een m ythologisch verhaal, een
zuiden uitkeken, in gebruik. Als er m eer gasten
aantal vissen of een afbeelding m et filosofen.
waren, vond de m aaltijd in m eer kam ers plaats
Deze afbeeldingen dienden als ‘conversation
of stonden er m eer eetkam eram eublem enten
p ieces’, om het gesprek tu ssen de gasten op
opgesteld in één ruim te.
gang te brengen. Deze zagen het em blem a bij binnenkom st in de kamer, tijdens het banket
Tijdens het eten droeg men speciale avond
stond hierop de tafel. Daarom is de voorstelling
kleding. Het is dan ook opvallend dat deze
niet naar de eters gericht, m aar naar de open
niet te zien is op een aantal schilderingen
ruim te vóór het triclinium.
uit Pompeii waarop diners in een kostbare, erotisch getinte setting te zien zijn. De hier afgebeelde dames hebben m eer weg van de prostituees die we op de satirisch getinte afbeeldingen van Griekse symposia zien. Het m eubilair is wel m eer Romeins dan Grieks te noem en. We m oeten hier denken aan vrije im itaties van Grieks-hellenistische voorbeelden die, in een Romeinse am biance, grote luxe aangeven en dat tonen w aarnaar de gasten die tijdens het eten in die kam ers aanlagen, alleen m aar konden hunkeren. Twee schilderingen uit Huis V 2, 4 in Pompeii geven een heel ander beeld. We lijken eerder m et échte Romeinse scenes te m aken te hebben. Er liggen vier personen, drie m annen en een vrouw, aan die allen gekleed zijn. Links doet een slaaf de schoenen uit van een gast die zojuist is gearriveerd en een andere slaaf reikt hem een beker wijn aan. Rechts wordt een m an die verm oedelijk aan het braken is, door een slaaf ondersteund. Achter het m iddelste bed
68
S T E P H A N M O L S , ERIC M O O R M A N N
| L U X E EN D E C A D E N T I E
staat een negroïde slaaf. Ter versiering zijn op
grote hoeveelheden in de Romeinse wereld
de grond rode bloem bladeren gestrooid (p. 2-3).
terechtgekom en. Die stukken dienden als voor
Op de andere schildering liggen vijf personen
beeld voor de grote drinkserviezen waarvan
aan, van wie er ten m inste tw ee een drink
er verschillende zijn teruggevonden, onder
beker in de hand houden. W ijn wordt door een
m eer in de Villa van Boscoreale bij Pompeii en
van de twee weergegeven slaven aangedragen.
in het Huis van de Menander in Pompeii zelf.
Boven de hoofden staan als in een strip de
Het servies was vaak versierd m et wederom
uitspraken van tw ee van de aanwezigen:
decoraties die verw ezen naar de kring rond
facitis uobis suaviter ego canto - est ita ualeas
D ionysos/Bacchus, de god van de wijn. Grotere
(‘Maak het ju llie gemakkelijk, ik zing’- ‘Zo is
m engvaten (crateres) waren vaak van brons.
het, het ga je goed.’) (zie afbeelding op p. 64).
Voor het w assen van de handen tu ssen de
Op de schilderingen is m eestal ook een pro
een schotel langs.
gangen door kwam een slaaf m et een kan en m inente plaats ingeruim d voor serviesgoed. M eestal is dat een uitstalling van kostbare
Behalve drinkserviezen van zilver werd van af
zilveren drinkbekers, m engvaten voor het
de eerste eeuw na Christus veel gebruik
mengen van wijn en water, schenkkannen
gem aakt van fraai glaswerk, in de m ooiste
en lepels om wijn over te scheppen. Een mooi
vormen en kleuren geblazen. Soms is zelfs
voorbeeld van een uitgebreid zilveren drink-
cam eeglas gebruikt om een meerkleurig effect
servies, kunstig geordend op een dure houten
te krijgen. De voorkomende vormen komen
uitstaltafel, is weergegeven in het graf van
veelal overeen m et die van het zilveren drink-
Vestorius Priscus in Pompeii.
servies. Bekers en glazen hadden grote oren of
Tafelzilver, m aar dan uitsluitend voor het
versierd, zodat men ze ook m et de tijdens het
drinken, was bij de grote Romeinse verove
eten vet geworden handen kon vasthouden.
stelen of waren aan de buitenkant m et reliëf
ringen in de tweede eeuw voor Christus in
69
Afbeeldingen | Bronzen beeldje van een uitgemergelde slaaf die lijkt te walgen van het lekkers dat hij op zijn zilveren dienblad aanbiedt. De karikaturaal weergegeven figuur met uitvergrote penis was oor spronkelijk verguld. Het beeldje behoorde tot een set van vier en diende om optafel lekkernijen op een bijzondere m anierte serveren. Afkomstig uit een huis in Pompeii. H. 25.4 cm.
LU X E EN D E C A D E N T I E
| L E V E N A A N DE R O M E IN S E G O U D K U S T
'E erzuchtluxe en dikdoenerij hebben een podium nodig/ Sen eca, Brieven aan Lucüius (94.71), vertalin g V incent Hunink
Naast het serviesgoed stonden er in veel eet
Tegenover de negatieve visies waren steeds
kam ers nog andere luxe gebruiksvoorwerpen,
andere, positievere opvattingen gesteld, m aar
veelal van brons. Zo werd de kam er verlicht
in het midden van de negentiende eeuw begon
m et olielam pen die vaak op hoge standaards,
het eens verachte beeld van luxe radicaal te
kandelabers, werden geplaatst. Voor het warm-
kantelen. Schrijvers als Théophile Gautier
houden van eten en drank konden in de eet
en schilders als Jean-Léon Géröme begonnen
kam er ingenieuze apparaten worden geplaatst,
in het welvarende Parijs van die tijd andere
zoals een soort samovar. Ronduit decadent is
gezichtspunten te benadrukken. Het accent
het vergulde en verzilverde bronzen beeld van
kwam te liggen op de fascinatie voor weelde en
een naakte slaaf m et dienblad die sam en met
exotica en dat leidde ook tot de verbeelding van
drie andere, identieke beeldjes in een eetkam er
de rijkdom w aarin natuurlijk de voorgestelde
konden worden opgesteld m et delicatessen op
Romeinen zwelgen, m aar nu ook de toeschou
het dienblad. De figuur wendt zich walgend af
wers. Gautier was de advocaat van geestelijke
van de lekkernijen en contrasteert ook door
en morele vrijheid, niet geknecht door gods
zijn lelijkheid m et het lekkers op het schaaltje
dienst en opgelegde moraal. Zo inspireerde hij
(zie afbeelding op p. 69).
dichters en rom anciers als Charles Baudelaire en Gustave Flaubert.
EPILOOG
Luxe of d ecadentie?
Romans over het antieke Rome en ‘slechte’ keizers als Nero en Heliogabalus vertonen een
V anaf de herontdekking van de Griekse en
positieve teneur. Men denke in ons land aan
Romeinse wereld in de renaissance hebben
Couperus’ De berg van licht uit 1905, waarin
kunstenaars en geleerden zich gebogen
Heliogabalus, de kindkeizer uit het oosten, als
over de vraag of de oudheid werkelijk in alle
een esthetische wonderfiguur wordt neergezet.
opzichten voorbeeldig is geweest. Wat betreft
In Duitsland ging hem Stefan George m et
de Romeinse tijd waren er de negatieve
de gedichtencyclus Algabal uit 1892 voor, in
beschrijvingen van uitspattingen op culinair
Frankrijk Jean Lombard m et L’agonie uit 1888.
en seksueel gebied die de wenkbrauwen deden
De ‘slechte’ vrouwen Kleopatra en M essalina
fronsen. Er ontstonden ware polem ieken over
krijgen nu ook een gunstige pers, bijvoorbeeld
de ‘grandeur’ van de Romeinen en de beroem de
in Hector Berlioz’ concertaria La mort de Cléo-
historicus Edward Gibbon gaf zijn m eester
pdtre van 1829, Gautiers Une nuit de Cléopatre uit
werk over de late oudheid uit 1776-1789 de
1838 en Messaïine van Alfred Jarry uit 1901.
veelzeggende titel Decline and Fall o f the Roman Empire mee. Zijns inziens w aren bandeloosheid
In deze en andere rom ans worden vele blad
en ontucht mede oorzaken van het verdwijnen
zijden besteed aan de beschrijving van luxe
van een eens zo m achtig rijk.
interieurs, feestm alen, bruiloften, spelen in
70
S T E P H A N M O L S , ERIC M O O R M A N N
| L U X E EN D E C A D E N T I E
theater en am fitheater en liefdesspelletjes
hun eigen schoonheid gerichte vrouwen in de
buiten de ‘n ette’ huw elijksrelatie. De gegevens
lauwe badruim te van een therm encom plex
voor de objecten ontlenen de schrijvers - en in
voor (zie afbeelding op p. 84-85). Op banken
hun kielzog de beeldende kunstenaars - vooral
zitten rijke, vaak h a lf naakte Pompejaanse
aan de vondsten uit Pompeii en Herculaneum
dames wier assistentes achter hen staan om
die zij door eigen aanschouw en of uit rijk
hun kleren in de nissen in de wand te leggen.
geïllustreerde boeken hadden leren kennen.
De dansende vrouw in het midden lijkt op
Rome bood voor deze details veel m inder
de toendertijd razend populaire ‘Venus van
m ateriaal, omdat daar van het dagelijks leven
Milo’ in het Louvre. De uit het beeld kijkende,
vrijwel niets bewaard was gebleven. Een bron
nog volledig in hun m antels gehulde vrouwen
van kennis en inspiratie was ook het genre
links en rechts vooraan zijn aan w andschilde
van de geleerde ‘Zedengeschiedenissen’ van
ringen uit Pompeii ontleend; zij betrekken de
de oudheid die in deze tijd het licht zagen.
toeschouw er bij de voorstelling. Chassériau
Tot op de dag van vandaag put men uit de
h eeft nauwgezet de enkele decennia eerder
werken van Joachim Marquardt en Ludwig
opgegraven badruim te in de ‘Therm en van
Friedlander w aarin aan de hand van antieke
het Forum’ nageschilderd evenals de ob jec
bronnen en archeologisch m ateriaal de zeden
ten waarvan de vrouwen gebruik maken,
en gewoontes van de oude Romeinen werden
m isschien naar boekillustraties.
geschetst. Het is opvallend dat de Griekse wereld in zulke werken noch in de kunst en
Opvallende veranderingen ten opzichte van
literatuur op dezelfde wijze wordt behandeld.
het origineel zijn de uitsluitend vrouwelijke
Van die cultuur bewonderde men, in navolging
figuren in de wand- en gewelfdecoraties;
van de n eo-classicistische geleerde Johann
deze zijn in het echt m annelijk. De volledig
Joachim W inckelm ann, ju ist de eenvoud en
vrouwelijke omgeving heeft zo iets van een
terughoudendheid. De esthetiek van de witte
oosterse harem en sluit aan bij harem schilde-
en onbevlekte, w elhaast naïeve zuiverheid
rijen van zijn tijdgenoot Ingres als ‘Het Turkse
overheerste hierin.
bad’ (nu in het Louvre). ‘Baadsters’ werden als
De bew onderaars van de geschilderde drink
Romeins bad als setting. In Engeland zou de
zodanig geliefde th em a’s en zij kregen vaak een gelagen, badhuizen m et mooie m eisjes in h alf
Fries Lourens Alma Tadem a als Sir Lawrence
of geheel naakte toestand (geen m annen!)
uiterst geliefd worden m et klassieke, drom e
haalden positieve aspecten uit die Romeinse
rige scènes, afgewisseld m et bijna fotografisch
taferelen en droomden daarbij weg. Zo tovert
nauwkeurige reconstructies van het Romeinse
Théodore Chassériau op zijn ‘Het tepida-
leven. Duitsland had in deze richting werkende
rium van Pompeii’ uit 1853 (nu in het Musée
artiesten als Anselm Feuerbach en Hans
d’Orsay te Parijs) een wereld van slechts op
Makart. Napoleon III liet rond 1860 in Parijs een
71
LU X E EN D E C A D E N T I E
| L E V E N A A N DE R O M E IN S E G O U D K U S T
Afbeelding | Marmeren beeld van Venus, de godin van de liefde. Zij heeft in haar linker hand een gouden appel. Zij kreeg die van Paris, die haar daarmee boven Juno en Diana tot mooiste onder de godinnen verkoos. De beeldhouwer toont haar in al haar verleidelijke schoon heid. Aan de gaatjes in haar oren hingen oorspronkelijk oorbellen. Afkomstig uit een huis in Pompeii. H. 104 cm. Marmeren beelden waren in de Oudheid meestal beschilderd en de kleuren zijn hier opvallend goed bewaard gebleven: Venus heeft goudblonde haren en een geel kleed. Ook het kleine Griekse vrouwenbeeld waarop ze leunt, is rijk beschilderd.
‘Gouden Huis’ bouwen, genoemd naar het deca
De strom ing van de ‘Decadentie’ kreeg in alle
dente paleis van keizer Nero in Rome, en in een
landen van Europa in de late negentiende
‘m aison dorée’ woont de oosterse, steenrijke
eeuw grote aanhang, zodat in elk taalgebied
nietsnut Fortunio in de gelijknam ige roman
rom ans en gedichten kunnen worden genoemd
van Gautier uit 1838.
en kunstw erken van uiteenlopende schild ers
Behalve voor het lieflijke en bijna onschuldige
zwakt de belangstelling voor deze richting af
intiem e leven dat op deze wijze werd neer
en m et de uitbarsting van de Eerste W ereld
gezet, bestond er fascinatie voor de intense
oorlog spat de mooie droom wreed uiteen.
wreedheid die in de antieke teksten werd
De zogenaamde peplumfilms, gebaseerd op
scholen getoond. In de vroege tw intigste eeuw
geschetst. Doeken die de strijd in het am fi
antieke th em a’s, zullen in de loop van de
theater vereeuwigden, verkoop en bestraffing
tw intigste eeuw overigens opnieuw de schone
van slaven, de vernedering van een vijand,
schijn van het antieke verleden voortoveren.
trokken kopers aan die zelf nooit zoiets zouden
Quo Vadis, Ben Hur en Satyricon, om een paar nog
mogen m eem aken. Vele decennia sierden de
steeds populaire films te noem en, zijn mede
gladiatorenschilderijen van Géróme als Ave
attractief door de uitgebreide verbeelding van
Caesar, morituri te salutant uit 1839 (‘Gegroet
luxe bacchanalen en kostbare interieurs.
keizer, zij die gaan sterven groeten u’, nu in New Haven) zelfs de schoolboeken. Seksualiteit hoort ook in deze categorie thuis, omdat die als een naar willekeur van de antieke elitefïguur in te vullen droom wordt opgevat. De veelal als V ictoriaans bestem pelde negentiende-eeuw er genoot van deze tegenstellingen. Het contrast tussen Oost en W est speelt in deze visie een grote rol en, hoew el de GrieksRomeinse cultuur niet strikt oosters genoemd kan worden, worden de weelderigheid en de (veronderstelde) vrijheid van zeden m et de Oriënt in verbinding gebracht. Flaubert m aakte furore m et de in Carthago gesitueerde roman Salam m bö uit 1862.
72