PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen
The following full text is a publisher's version.
For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/14495
Please be advised that this information was generated on 2016-06-24 and may be subject to change.
DE ACHTERBAN VAN EXTREEM-RECHTS Rob Eisinga, Peer Scheepers en Jan Lammers Rechtsradicale partijen boeken stemmenwinst. Eisinga, Scheepers en Lammers gingen na wie (potentiële) CD-kiezers zijn en waarom zij in de CD hun belangenbehartiger zien.
In het begin van de ¡aren tachtig voorspelden opiniepeilers electorale winst voor de to en m ali ge C en tru m Partij en bij de verkiezingen v a n het E u ro p arlem en t in 1984 b e h a a ld e de CP 2,5 procent v an de uitgebrachte ste m m en . In de d a a ro p v o lg e n d e ¡aren verloor de CP/CD door intern gekrakeel veel (potentiële) a a n h a n g en even leek het erop dat de rechtsradicale partij en vanzelf van het politieke toneel z o u d e n ver dwijnen. Sinds begin 1991 zijn ze echter m et een nieuw e o p m a rs bezig. Bij de onlang s ge h o u d e n gem eenteraad sverkiezing en w erd en er m a a r liefst 86 vertegenwoordigers v a n de CD en de C P ’86 in de N e d e rla n d s e g e m e e n te ra d e n gekozen: een winst van 71 zetels. Velen zien d a n ook met zorg het gevolg v an deze tweede electorale golf voor de k o m e n d e Kamerverkie zingen tegemoet. Volgens prognoses kan de CD op ongeveer drie procent v an de ste m m e n rekenen, o m g erek en d vier Kamerzetels.
Profiel M et de landelijke verkiezingen in zicht is er in de media druk gesp eculeerd over de profielen van potentiële C D -stem m ers. Daarbij wordt één profiel breed uitgemeten, namelijk dat van de proteststem m ers. Door de e c o n o m is c h e re cessie in de ¡aren tachtig zijn grote groepen b u r gers onvrijwillig en langdurig veroordeeld tot een uitkeringsafhankelijk b e sta a n . Deze z w a k ke en kw etsbare groepen in de sam enleving voelen zich in de steek gelaten. Ze vinden dat er niet n a a r hen wordt geluisterd en d a t h u n pro blem en niet w o rd en a a n g ep a k t. Deze o n v re de brengen ze n a a r buiten d o o r een signaal af te geven, in dit geval door op de C entrum D e m ocraten te stem m en. De CD. die claimt voor de k a n s a rm e N e d e rla n d e rs op te kom en, is voor hen een spreekb uis voor gevoelens v an frustratie, o n m a c h t en protest. Hoe groot het a a n d e e l is van de p ro te stste m mers o n d e r het totale kiezerskorps van de CD is tot o p h ed e n onduidelijk. N a a s t p ro testste m mers, w aarv o o r de CD een laatste strohalm is,
6
treffen we o n d e r de a a n h a n o ook m e n s e n a a n die uit ideologische overwegingen op de partij stem m en . De p ro b lem en w a a r a n d e re partijen geen ra a d m ee w eten - w erkloosheid, v e r p a u p e ring van o u d e stadsw ijken, criminaliteit, im m i gratie-, asiel- en integratiepolitiek - zijn voor de CD in een h a n d o m d r a a i o p te lossen: ‘alle b u i ten lan d ers het land uit.’ Hoeveel kiezers om deze etn o c en trisch e reden op de CD ste m m e n , is ongewis.
Klassieke theorieën M eer in het algem een k u n n e n we zeggen d at er over de a a r d v a n de C D - a a n h a n g niet veel b e kend is. Een belangrijke o o rz a a k d a a rv a n is dat er weinig em pirisch m ateriaal over het electo raat van de partij b e s c h ik b a a r is. H a a r a a n h an g is, ook al m a a k t de CD o p het ogenblik een stevige groei door. tot o p h e d e n relatief ge ring gebleven. D a a rd o o r treft m en in een n atio nale steekproef v an kiesgerechtigden m a a r weinig potentiële C D -ste m m ers a a n . Verder is het o n d e rz o e k n a a r het electoraat van de CD overw egend beschrijvend. Voor een bevredi gend a n tw o o rd op de belangrijke vraag welke sociale k en m erk en de k an s vergroten om op de CD te ste m m en , m oeten deze beschrijvingen als het w are een stuk van de grond w ord en ge tild. D a a rv o o r kan m en terecht bij klassieke theorieën over de o p k o m st van het rechts-extrem isme in Hitler-Duitsland. De drie belangrijk ste theorieën w o rd en h iero n d e r in vogelvlucht besproken. De theorie van de (bedreigde) e c o n o m isc h e b e langen van Lipset gaat ervan uit d a t er een s a m e n h a n g b estaa t tussen klassepositie en s te m gedrag. Lipset c o n sta te e rd e d at in 1930 met n a m e de Duitse m id d en k lassen op de N SDA P h a d d e n gestem d. Hij verklaarde dit d o o r erop te wijzen d a t sociale klassen op politieke partij en s te m m e n die p re ten d e ren h u n e c o n o m isc h e belangen te behartigen. Dit zou altijd het geval zijn, m a a r met n a m e in perioden van sociaale c o n o m isc h e crises, w a n n e e r m e n se n zich in
e c o n o m isc h opzicht bedreigd voelen en in e r n stige o n ze k e rh e id verkeren over h u n (to e k o m stige) sociale positie. De theorie van de sym bolische b elangen is af komstig van Arendt en Bendix. Volgens hen w a s het electorale su cces van de N SD A P niet g e b a s e e rd o p de toestroom van kiezers uit één b e p a a ld e klasse, m a a r vooral te wijten a a n de o p k o m st van kiezers die v o o rh ee n niet wilden of niet m o ch te n ste m m en . Een belangrijk k e n merk v a n dit electoraat w a s een hoge m ate van sociale desintegratie en een groot w a n tro u w e n tegenover en een afkeer van het b e s ta a n d e poli tieke systeem. De verklaring voor hun stemge drag w as dat de NSDAP tegemoet kwam a a n de w ens van deze ‘atomistische m a s s a ’ om zich af te zetten tegen de oude politiek en dat ze inspeelde op een diepgewortelde behoefte a a n nieuwe vor men van solidariteit. M en hechtte grote waarde a a n het nationalisme dat door de partij werd uit gedragen om dat het op symbolische wijze ver wees n aar nieuwe integratiekaders. Tenslotte is er de theorie van de psychologi sche b elangen van Fromm. Volgens hem k a m p ten zowel de m id d e n k la sse n als de a rb e id e rs klasse in het D u itslan d v an voor 1930 als ge volg van de crisis met gevoelens v an sociaalC 1
e c o n o m isc h e frustratie en vreesden met n a m e de eerstg e n o e m d e n verlies van m a a t s c h a p p e lijk aan zien . In reactie d a a r o p groeide het ver langen n a a r een sterke leider en w erden zondebok-groepen gecreëerd, w a a r a a n alle echte en v e rm e e n d e kwalen van de sam enleving k o n den w orden toegeschreven. Zoals b e k e n d m oesten m et n a m e joden en zigeuners het daarbij ontgelden.
Potentiële CD-kiezers Er zijn goede red en en om deze historische s tu dies te extrapoleren n a a r de tegenwoordige tijd. Ook nu h e b b e n we te m a k en met een e c o n o m i sche teruggang, die net als toen g e p a a rd gaat met verschijnselen van sociale desintegratie. D aa ro m is het mogelijk om o p grond v a n de klassieke theorieën een a a n ta l sociale categ o rieën te identificeren, die n a a r verw achting een verhoogde k a n s h e b b e n om op de CD te s te m men. O p grond v an d e theorie van de (bedreig de) e c o n o m isc h e en psychologische belangen m ogen we verw achten d a t de CD als ‘b e la n g e n behartiger van de "gediscrimineerde m eerd er heid" in N e d e r la n d ’ met n a m e electorale steun
7
Janm aat (links) en Schuurm ans foto: G erard W essel/ H ollandse Hoogte
CD STEM*
CATEGORIE Arbeidsposltle
Opleiding Kerkelijkheid
Leeftijd
loondienst bedrijf uitkering loondienst bedrijf zelfstandig huisvrouw uitkering uitkering uitkering uitkering loondienst overheid loondienst bedrijf loondienst bedrijf loondienst overheid loondienst bedrijf loondienst overheid loondienst bedrijf uitkering loondienst overheid huisvrouw loondienst bedrijf zelfstandig zelfstandig student loondienst bedrijf zelfstandig loondienst overheid student
lager
18-24 18-24 25+
lager lager
lager lager hoger lager lager lager hoger hoger hoger lager hoger hoger hoger hoger
onkerkelijk onkerkelijk onkerkelijk onkerkelijk onkerkelijk onkerkelijk onkerkelijk kerkelijk kerkelijk onkerkelijk kerkelijk onkerkelijk onkerkelijk kerkelijk kerkelijk kerkelijk kerkelijk onkerkelijk kerkelijk kerkelijk kerkelijk onkerkelijk onkerkelijk onkerkelijk kerkelijk kerkelijk kerkelijk
55+ 25-54 18-24 25-54 18-24 18-24 18-24 25+ 25+ 25+ 18-24 55+
25+
18-24 25+ 25+ 18-24
krijgt van m e n s e n die er de laatste jaren sociaal-eco n o m isch op achteruit zijn gegaan, zoals uitkeringsgerechtigden en lagere in k o m e n s groepen, m a a r ook h a n d a rb e id e rs en kleine zelfstandigen. N a a r aanleid in g v a n de sym boli sche belang entheorie k u n n e n we voorspellen dat de CD relatief veel a a n h a n g e r s heeft o n d e r d eg e n en die nog niet of niet m eer participeren in d o m in a n te m a atsch ap p elijk e instituties z o als de arb eid sm ark t en traditionele v e rb a n d e n zoals de kerk. Daarbij moet m en w ed ero m a a n uitkeringsgerechtigden d e n k e n , m a a r ook a a n onkerkelijken en jongeren. Verder is het p lau si bel om te veronderstellen dat C D -stem m en vooral voorkom t o n d e r m e n se n die m eervoudig zijn gedepriveerd: m e n se n die bij voorbeeld geen werk, geen of een lage scholing alsm ed e geen o n d e r s te u n e n d sociaal netwerk h eb b en . Aan de h a n d van survey-gegevens is nagegaan of deze (combinaties van) categorieën in het electo raat van de CD boven k ans voorkomen. Daartoe zijn meer dan 400.000 kiesgerechtigden o n d e r zocht, w a a ro n d e r z o ’n 2.500 CD-stemmers, die in de periode van 1982 tot en met 1992 door het N IP O zijn ongevraagd. Hier w orden alleen de uitkomsten v o o rja re n 1991 en 1992 gepre senteerd. In de tabel staat weergegeven hoeveel keer groter de k ans is d at de betreffende categ o
8
5.26 3.35 2.32 1.98 1.97 1.91 1.76 1.55 1.54 1.53 1.49 1.44 1.27 1.00 .90 .88 .83 .78 .74 .67 .64 .62 .50 .43 .29 .23 .14
De cijfers geven voor elke categorie weer hoeveel keer groter de kans is om op de CD te stemmen dan gemiddeld. Voor de bovenste categorie is die kans 5.26 keer groter en voor de onderste categorie is die .14 keer groter (ofwel (1/.14=) 7.14 keer kleiner) dan gemiddeld.
rie voor de CD kiest, d a n gemiddeld. Uit deze cijfers blijkt dat met n a m e de volgen de categorieën een verhoogde k an s h e b b e n om op de CD te stem m en : lager opgeleide o n k e rk e lijken die w e rk z a am zijn in het bedrijfsleven; la ger opgeleide onkerkelijke zelfstandigen; o n k e r kelijke huisvrouw en; onkerkelijke jongeren met een uitkering a lsm e d e - m et uitzondering van de o u d ere kerkleden - alle a n d e re uit- keringsgerechtigden. Het alg em en e beeld d at uit de cij fers n a a r voren komt, is d a t de o p m a rs van de CD voor een deel te b e s c h o u w e n is als een re actie o p sociale en e c o n o m isc h e uitsluiting. Het komt met n a m e voor o n d e r d eg en en die niet in staat zijn om via een acceptabel niveau van welvaart en b e s ta a n s z e k e rh e id deel te n e m en a a n het sociaal verkeer en die m a a t s c h a p pelijk zijn geïsoleerd. Het is d a n ook niet vreem d d at vooral deze m e n se n zich a a n g e sproken voelen door de o p ro e p van de CD tot etnische solidariteit om m aatsch ap p elijk e uit sluiting en het uiteenvallen van traditionele ver b a n d e n tegen te gaan.
Strategie en beleid W a t voor b etek enis h e b b e n deze uitkom sten voor de strategieën die er tegen de o p k o m st
#
van extreem -rechts k u n n e n w orden ingezet? Uit de reactie van politici spreekt nog dikwijls gelatenheid. Het is alsof m en w a c h t tot de kruit d a m p is opgetrokken en het slagveld overzien kan w orden. Deze g elaten h eid heeft te m ak en m et de doodzwijg- en isolatiestrategie die ja re n lang in de m edia en door politici ten a a n z ie n van de CD en a n d e re extreem -rechtse partijen is gevolgd. D oor ze te negeren en het contact met politici van d eze partijen te vermijden, h o o p te m en dat de extreem -rechtse bui vanzelf zou overw aaien. Als er ech ter één les uit het re cente verleden te leren valt, d a n is het wel dat deze strategieën de verrechtsing geen halt to e roepen. D oor de CD d o o d te zwijgen, werd de partij juist springlevend; ze kon d a a r d o o r straf feloos in het o p e n b a a r allerlei o n ju isth ed en ver kop en en z o n d e r teg en sp raak telkens o p n ie u w dezelfde ‘o plo ssin g’ voor de p ro b lem en van de m ulti-etnische sam enleving a a n d ra g e n . D a a r om is geleidelijk a a n voor a n d e re strategieën ge kozen, zoals confrontatie en onthulling. Deze h e b b e n het voordeel d at b e p a a ld e opvattingen van de CD w eersprok en k u n n e n w orden. M a a r ze k u n n e n ook faliekant verkeerd uitpakken. D oor extreem -rechtse partijen o p negatieve wij ze in de publiciteit te brengen, tracht m en p o tentiële C D -stem m ers een spiegel voor te h o u d e n . D a a rd o o r krijgt de CD echter tevens de mogelijkheid om zich als slachtoffer van de gevestigde politiek te presenteren. D a a rm e e k u n n e n kiezers die m e n e n dat ze in het ver d o m h o e k je zitten, zich identificeren. De o p k o m st v an rechtsradicale partijen is voor een deel te b e s c h o u w e n als het resultaat van m aa tsch ap p elijk e uitsluiting. Voor de bestrij
ding d a a r v a n lijkt d a n ook een actief beleid ge richt op de voorkom ing van isolering en de o n t wikkeling van nieuw e vorm en van solidariteit gewenst. In het k ad er d a a rv a n is het van b e lang kiezers o p te zoeken en n a a r hen te luiste ren. M a a r niet alleen te luisteren, ook de p ro blem en bij de n a a m te n o e m e n en d a a d w e r k e lijk a a n te pakken. Daarbij m oet een discussie over de pro blem en van de m ulti-etnische s a menleving die in brede kring w orden gesigna leerd, d u s niet w orden geschuw d. Dit wil echter niet zeggen d at politieke elites, om e x treem -rechts de w in d uit de zeilen te nem en, opvattingen m oeten verkondigen die vroeger al leen d o o r de CD w erd en uitgedragen. Dit zou wel e e n s koren op de molen van ex treem rechts k u n n e n zijn. □
De auteurs zijn verbonden aa n de Katholieke Universiteit Nijmegen. Dr. R. Eisinga is als KNAW-Akademie onderzoeker en dr. I. Lammers als universi tair hoofddocent werkzaam bij de Vakgroep M ethoden van Onderzoek van de Faculteit Sociale W e te n sc h a p p e n . Dr. P. Scheepers is universitair hoofddocent bij de Vakgroep Sociologie van dezelf de faculteit. Deze bijdrage is gebaseerd op een arti kel dat verschenen is in M ens en M aatschappij (1993, pp. 362-385) alsm ede op een bijdrage a a n het laarboek D ocum entatiecentrum N ederlandse Po litieke Partijen 1993, RU Groningen. De gegevens zijn verzameld door het NIPO en verkregen via het Steinmetz Archief. Geen van deze organisaties is ver antwoordelijk voor de analyses en interpretaties van de auteurs.
BERICHTEN
Landelijk netwerk duurzaamheidsvraagstukken O p 20 mei wordt een netw erk voor Interdisciplinair Duurz a a m h e id s O n d e rz o e k (IDO) opgericht. A IO ’s en a n d e re o n derzoekers die zich vanuit de techn isch e of sociale w e te n s c h a p p e n richten o p d u u rz a a m h e id s v ra a g s tu k k e n w orden uitgenodigd deel te participeren in het netwerk. De o p ric h tingsvergadering vindt plaats in het A cadem iegebouw , D o m plein 29, Utrecht, 14.30 - 16.30 uur. Informatie: Remke Bras, Faculteit T ech n isch e B e stu u rsk u n d e TUD, tel. 015 - 78 34 23.
Databank Bibliografie Nederlandse Sociale Weten schappen Het Bureau Bibliografie N e d e rla n d s e Sociale W e t e n s c h a p pen (BNSW ) van de Universiteit Utrecht stelt o n d e r de n a a m D a t a b a n k B N S W bibliografische gegevens b e s c h ik b a a r van circa 50 .000 publikaties die sinds 1978 op het gebied van de N e d e rla n d s e en V laam se sociale w e te n s c h a p p e n zijn ver sch e n en . Het b e s ta n d bevat alle soorten publikaties: titels van boeken, rapporten, proefschriften, a c a d e m is c h e redes, artikelen uit b u n d e ls en uit ca. 180 N e d e rla n d se en V laam se
tijdschriften. Sinds 1990 w orden ook recensies a a n de publi katies toegevoegd. Om alle potentiële gebruikers van de D a ta b a n k B N S W in de gelegenheid te stellen met dit d a t a b e s ta n d kennis te m aken, is de toegang tot 1 januari 1995 gratis. Landelijk kan m en de d a t a b a n k raadplegen via SURFnet of direct via de telefoon. Voor het raadplegen van de d a ta b a n k kunt u kiezen tussen m enu- of c o m m a n d o g e s tu u rd zoeken. Een handleiding w aarin het zoeken in de B N SW -data b a n k uitgebreid wordt b e h a n d e ld , is op verzoek gratis te verkrijgen bij het Bureau BNSW. Informatie: tel. 0 3 0 - 53 72 73 of 53 70 97
SRM-Bibliography op diskette N a d a t het S R M -D o cu m en tatio n Centre vorig jaar gestart is met de uitgave van h a a r d a ta b a s e o p CD-ROM, wordt nu als extra service de SRM-Bibliography op diskette (316 inch for m aat) uitgebracht. Een eenvoudige retrieval-applicatie wordt bij de eerste aflevering meegeleverd. Informatie: S R M -D o cu m en tatio n Centre, E rasm u s Rotter d am , P o stb u s 1738, 3000 DR Rotterdam, tel. 0 10 - 408 21 95, fax: 0 10 - 452 95 10, E-mail:
[email protected] □
9