PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen
The following full text is a publisher's version.
For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/15548
Please be advised that this information was generated on 2016-01-30 and may be subject to change.
434
DE PSYCHOLOOG
novem ber 1996
Waar komen gesproken woorden vandaan?
Willem J.AA. Levelt De onderstaande tekst werd door Pim Levelt uitgesproken op 31 oktober 1996 tijdens het Psychologencongres in Maastricht, bij de aanvaarding van de Heymansonderscheiding (senior) voor bijzondere wetenschappelijke verdiensten voor de psychologie.
M e n s e n zijn dol o p praten. De m eesten van ons, en vooral
ren als infantes , s p ra k e lo o s . M aar ze lo p en n o g niet o f het
p s y c h o l o g e n , b r e n g e n daar de d ag m e e door. En als w e niet
g e b a b b e l begint. W a a r k o m e n die w o o r d e n o p e e n s allem aal
m e t an d ere n aan het praten zijn, dan d o e n w e het w e l m et
v a n d aa n ? De d erd e m a n ie r o m de vraa g te b e a n t w o o r d e n is
onszelf. Zelfs in o n z e d r o m e n n o g w o r d t er heel w a t af-
d o o r naar b in n e n te k i jk e n in het m e n s e lijk brein w a n n e e r
g e b a b b e ld . W a a r k o m t die s to rtv lo e d van w o o r d e n v a n
het b e z ig is w o o r d e n te gen ereren . Dat is t e g e n w o o r d i g tot
daan? O p die vraag zijn m in s te n s vier so o rte n a n t w o o r d e n
o p z e k e r e h o o g t e m o g e lijk . De vierd e b e n a d e r in g ten slotte,
te g e v e n , a f h a n k e lijk van het g e k o z e n perspectief. Daar is,
is de k la ss ie k c o g n i t ie f - p s y c h o l o g i s c h e , o f als u w i l t de mi-
in de eerste plaats, de fy lo g e n e t is c h e b e n a d e rin g . Hoe is dat
c r o g e n e tis c h e . K u n n e n w e het p s y c h o l o g i s c h e p r o c e s dat
gepraat
leidt tot het u it s p r e k e n van een w o o r d in een p r o c e s m o d e l
ontstaan
in de
m e n s e lijk e
evo lu tie?
Zelfs
onze
m eest naaste b l o e d v e r w a n t e n , de b o n o b o 's , w isse le n n o o it
v a n g e n en het e x p e r i m e n t e e l toetsen?
enig w o o r d m e t elkaar. W a a r o m zijn w ij, hom o sa p ien s , ra
In een ideale w e r e ld z o u d e n d e z e vier b e n a d e r in g e n een
biate v e rh a le n v e rte lle rs g e w o r d e n en zij niet? De tw e e d e
grote s a m e n h a n g m o e t e n v e rto n e n . M aar z o v e r zijn w e in
b e n a d e r in g is een o n to g e n e tis c h e . K in d e re n w o r d e n g e b o
de v erste verte n o g niet. Het is n o g een vrij j a c h t g e b i e d . In
DIER
perspektief
kiezen /ACHT
lexikaal c o n c e p ì
CO NCEPT
KONIJN
lexikalc selcctic
ZNW
LEMMA
lemma
h o rd e perceptie van eig en spraak
fonologische codering
PHONOLOGISCHE
koinein
CODE fo n o lo g is c h woord
fo n e tisch e codering
a rticu la to risch gebaar
nein
SYLLABARY
SYLLABISCH GEBAAR
articulatie
! gesproken woord
Figuur 1. Het genereren van gesproken inhoudswoorden. Links het theoretische schema. Rechts een fragment van het lexicale netwerk
DE PSYCHOLOOG
435
Professie
hel v o lg e n d e w il ik een paar m o g e lijk e s a m e n h a n g e n s c h e t
van een m a n d w o r d t z o ’n dertig m illis e c o n d e n la n g z a m e r
sen. Ik begin bij het p s y c h o l o g i s c h e p r o c e s m o d e l. Niet al
b e n o e m d dan een plaatje van een m o n d . Dat k o m t niet
leen o m d a t ik dat het beste begrijp, maar v o o ra l o m d a t een
d o o rd a t een m a n d m o e ilijk e r w o r d t h e r k e n d o f d o o r d a t het
d e g e lijk p r o c e s m o d e l het beste w e r k t u i g is bij de ex p lo ra tie
b ijb e h o r e n d e le m m a traag w o r d t geselecteerd. Flet zit hem
van n e u r o p s y c h o l o g i s c h e , o n t o g e n e t is c h e en zelfs f y lo g e n e
in het n e m e n van de hord e - dat gaat la n g za a m bij laag-
tische vragen.
frequente w o o r d e n zoals mand. N o g erger is d a t j e h elem aal vast k u n t lo p en bij die horde. De naam van een kennis, een plant o f een stad ligt o p het p u n tje van je tong, m aar wil
M icrogenese
toch niet k o m e n . In S peaking h eb ik v o o r s p e ld dat j e dan
Niets d o e n wij zo ra z e n d v l u g als praten. Met tw ee w o o r d e n
w e l het w o o r d g e s l a c h t van het p r o b l e e m w o o r d z o u m o e te n
per s e c o n d e gaai h e l n o g rustig aan. M aar als het n o d ig is,
w eten. Het s y n ta c tis c h e w o o r d , het lem m a, is er im m e rs al.
zoals bij het verslaan van een v o e t b a lm a tc h , krijgen w e er
Die
w e l v ijf per s e c o n d e uit. Dat b e te k e n t dat w e b in n e n een
V i g l i o c c o ( n o g o n g e p u b lic e e r d ) . En h etzelfde geldt v o o r een
s e c o n d e tien tot zelfs w e l tw in tig s p r a a k k la n k e n , k lin k e rs
g a n g b a a r type an o m ie. Zo'n patiënt kan heel sle ch t plaatjes
en m e d e k l i n k e r s , k u n n e n p r o d u c e r e n - en daar is een h o n
b e n o e m e n , m aar w e e t meestal w el het g e sla c h t van het d o e l
derdtal spieren bij b e t r o k k e n . W e w e t e n uit e x p e r i m e n t e n
w o o r d (B a d e c k e r et al.,
dat w o o r d e n
v o o r s p e l li n g
is
in m id d e ls
bevestigd
door
G abriella
1995 ).
in z in n e n d a k p a n s g e w i j s w o r d e n g e p r o d u
De fo n o lo g i s c h e c o d e bestaat o n d e r andere uit s e g m e n
ceerd. W a n n e e r ik z e g de stoel naast de tafel , d a n w o r d t er al
ten, /k/, /o/, /n/, /ei/, /n/ v o o r konijn. Bij het fo n o lo g is c h
aan het w o o r d tafel g e w e r k t v o o r j e begint stoel uit te s p r e
c o d e r e n w o r d e n die s e g m e n t e n één v o o r één tot syllab en
1996 ). Hoe lang w e r k j e aan een w o o r d ? Een
aan elkaar geregen. Die sy lla b e n zitten niet in het le x ic o n ,
klassieke m an ier o m dat te m e te n is d o o r een p r o e fp e rs o o n
w a n t ze zijn v o o r een w o o r d steeds w e e r anders. In konijn
plaatjes te laten b e n o e m e n . Laat de p r o e fp e r s o o n een plaatje
zit een syllabe /nein/, m aar in het m e e r v o u d is het /nsi/, en
v a n een k o n ijn zien, en meet de tijd tot de articulatie van
die sy lla b e ontstaat o o k als ik z e g er staat een konijn op het
700 m illis e c o n d e n g e
plaatje. A ls de hele syllabificatie klaar is, h e b b e n w e een
m id d eld . W a t g e b e u rt er allem aal in die tijd? O n z e o n d e r
z o g e n a a m d e ‘fo n o lo g is c h w o o r d '. M a a r hoe k o m t de s p r e k e r
z o e k s g r o e p in het M a x - P l a n c k - l n s t i t u u t heeft hel laatste d e
v a n u i t die sy lla b e n tot a rticu la to risc h e gebaren? Uit on s sta
c e n n i u m n a u w e l i j k s w at and ers g e d a a n dan dat u itz o e k e n .
tistisch o n d e r z o e k blijkt dat w e met slechts d r i e h o n d e r d
De theorie die w e , in interactie m et veel a n d e re n , h e b b e n
v e r s c h ille n d e syllab en m eer dan tachtig p r o c e n t van o n z e
1. De essentie ervan is
sp ra ak gen ereren . Flet ligt d u s v o o r de h and te v e r o n d e r
ken (M e y e r,
het w o o r d konijn begint. Dat is zo'n
o n t w i k k e l d is w e e r g e g e v e n in F ig u u r dat de s p r e k e r in die
700 m illis e c o n d e n een h o rd e neemt.
stellen
dat de a rticu la to risch e geb aren
voor
ten
m inste
Hij sp rin g t v a n u it het b e t e k e n i s d o m e in naar het fonolo-
h o o g - fr e q u e n t e syllab en al ergens klaar liggen. Ik h eb dat de
g is c h - a r t ic u la to r is c h e d o m e in . De eerste s ta p p e n in het p r o
mental syllabary g e n o e m d . V o l g e n s de theorie w o r d t bij hel
ces zijn erop g e ric h t een w o o r d te sele cte re n dat recht doet
fonetisch c o d e r e n (zie F i g u u r
aan de intentie van de sp reker. Een d in g k a n altijd o p v e r
fo n o lo g i s c h e syllabe die g e r e e d k o m t , direct het b i j b e h o r e n
s c h ille n d e m a n ie re n w o r d e n a a n g e d u id . Het h an gt van de
de sy lla b e g e b a a r o p g e h a a ld uit de syllabary. En als v o o r alle
situatie af w e l k e het m eest effectief zal zijn. Dat heet p e r
syllab en van een f o n o lo g i s c h w o o r d de a rticu la to risch e g e
s p e c tie f k iezen . Laten w e a a n n e m e n dat de s p r e k e r bij de
baren zijn o p g e h a a ld o f b e r e k e n d , kan de articulatie w o r d e n
h o o r d e r gaat a p p e le re n aan het b e g rip
ingezet.
o f aan
p l u im p je
.
k o n ijn
,
niet aan
d ie r
Hij haalt n u uit het l e x i c o n het le m m a op
dat bij het begrip
k o n ijn
hoort. Het l e m m a is het s y n t a c t i
1) v o o r elke h o o g - fr e q u e n te
Z o v e r , in v o g e l v l u c h t , het p r o c e s m o d e l (zie v o o r een k o rt o v e r z ic h t Levelt,
1995 ). Kan het o n s h e lp e n bij het
s c h e w o o r d . Z o is konijn een z e lfs t a n d ig n a a m w o o r d , met
o n d e r z o e k e n van de o n t o g e n e s e , n e u r o g e n e s e en fylo g e n e se
o n z ij d ig w o o r d g e s l a c h t . Die in fo rm a tie w o r d t o p g e h a a ld en
van w o o r d e n ?
d a a r m e e is het b e t e k e n is g e s t u u r d e p ro c e s afgesloten. In het d o o r A r d i Roelofs ( 1992 ) o n t w i k k e l d e c o m p u t a t i o n e l e m o del is het l e x ic o n een n e t w e r k w a a r activatie d o o r spreidt.
O ntogenese
Een heel k le in fragm en t van dat n e t w e r k is rechts in F ig u u r
De o n t o g e n e s e van w o o r d e n is een sp e c ta c u la ir proces. Een
1 w e e r g e g e v e n . C o n c e p t e n zo als
zijn k n o p e n in een
n o rm a a l k in d in o n z e c u l t u u r v e rw e rft tussen zijn tw eed e
s e m a n t is c h n e tw e r k . A c t ie v e k n o p e n sp re id e n h u n activatie
en tiende ja a r z o ’n v ijf a tien n i e u w e w o o r d e n per dag. Die
d o o r dat n e t w e r k , m aar o o k v e r d e r naar het n ivea u van
w o o r d e n k o m e n w e lis w a a r lang niet allem aal in het actieve
l e m m a ’s. Het m o d e l geeft b u i t e n g e w o o n b e t r o u w b a r e v o o r
p r o d u c t i e l e x i c o n terecht, m aar o o k dat is een snelle groeier.
s p e llin g e n v a n de tijd die n o d i g is o m , g e g e v e n een plaatje,
Hoe w o r d t die groei opgestart? G e d u r e n d e het eerste le
een l e m m a te selecteren.
v e n sjaa r al ontstaan de g r o e ik e r n e n van de tw ee s y s te m e n
k o n ijn
N u m o e t de h o r d e w o r d e n g e n o m e n naar het fo n o lo -
die bij w o o r d p r o d u c t i e b e t r o k k e n zijn, een b e t e k e n i s s y s
de
teem en een articu latiesysteem . Het fa scin eren d e is, dat die
w o o r d v o r m w o r d e n o p g e h a a ld uit het l e x ic o n , de f o n o l o g i
tw ee g e h e e l m o d u l a i r o n t w i k k e l e n , z o n d e r e n ig e o n d e r lin g e
s c h e c o d e die bij het g e s e le cte e rd e le m m a hoort. In het
relatie. G e d u r e n d e het eerste ja a r o n tstaan bij het k in d b a
c o m p u t e r m o d e l w o r d t dat o p n i e u w g erealise erd d o o r acti-
s i s c o n c e p t e n van causaliteit, identiteit, ru im te en tijd, van
va tie sp re id in g . Die g a n g naar de w o o r d v o r m kan w e l eens
h a n d e lin g , actor, object, recipiënt, een b a s is k e n n is van s e
lastig zijn. Z o h e b b e n w e o n t d e k t dat het precies d e z e stap
m a n tis c h e d o m e i n e n zo als m e n s e n , dieren, v o e r t u ig e n , et
is die traag v e r l o o p t bij la ag -fre q u e n te w o o r d e n . Een plaatje
cetera. A a n het eind van dat ja a r b e s c h i k t het k in d o v e r een
g is c h - a r t ic u la t o r is c h e
d o m e in .
Daarvoor
moet
eerst
436
DE PSYCHOLOOG
novem ber /«>%
rijk c o n c c p t u e c l systeem , zo als blijkt uit allerlei p rach tig
v o o r zijn p r o t o le x i c o n v o o r n a m e l i j k sy lla b isc h e patronen
e x p e r im e n t e e l o n d e r z o e k .
w a a r v a n de a rtic u la to ris ch e plaats o v e r het hele w o o r d c o n
Het ariicu la tie sy ste e m k o m t rond de z e v e n d e m a a n d in
stant is ( b ijv o o r b e e ld pon i, geheel labiaal o f tin, g e h e e l c o r o
een p lo tse lin g e e x p l o s ie v e groei terecht. Het k in d begint te
naal, dat wil z e g g e n met de to n g tip g e m a a k t ) , nu gaat het
brabb elen , het in ten sief p r o d u c e r e n , herh ale n cn v e r v o lg e n s
zich v rijh e d e n v e r o o r lo v e n met het b e g in van het w o o r d .
o o k afw isselen van steeds n i e u w e syllaben. A u d it ie v e te r u g
O n g e a c h t de rest van het p r o t o w o o r d , kan het begin labiaal
k o p p e l i n g is daarbij een vereiste. O o k d o v e k in d e re n b e g i n
zijn. D u s naast tin kan nu o o k pin g e b r u i k t w o r d e n , w aarin
nen met b ra b b elen , m aar dat zet niet echt door. Met die
p labiaal is en de rest van het w o o r d co ro n aal. V e r v o l g e n s
feedback loop k o p p elt het k i n d zijn eigen m o to r is c h e sy lla
gaat het k in d o p het w o o r d e i n d e letten. Dat kan. on g e a c h t
ben aan h u n au d itiev e c o n s e q u e n tie s . Dat krijgt al g a u w een
de rest van hel w o o r d , o p e e n s velaar w o r d e n g e m a a k t; tih is
b ijz o n d e r e w e r k in g . A a n v a n k e l i j k p r o d u c e r e n alle kin d e re n
dan een m o g e li jk w o o r d , helem aal c o ro n a a l, m aar met een
van de w e r e ld o n g e v e e r d e z e lfd e soort syllab en , m aar al
velaar eindje, k. V e r v o l g e n s w o r d e n o o k a f w i j k e n d e k l i n
g a u w b e g in n e n die brabbels m eer cn m eer fo n etisch e e i g e n
kers o p g e n o m e n en de drie b e la n g r ijk s te posities in de s y l
s c h a p p e n van de m oedertaal te reflecteren. De sy lla b e n die
labe w o r d e n o n a f h a n k e l i j k variabel. A n d e r s g e z e g d , de eerst
het kin d hoort, krijgen in zijn brabbels een z e k e re v o o r
holistische, p u u r a rticu la to ris ch e syllab e w o r d t in vrij-varia-
keur, zo a ls L o e k ie Eibers ( 1982 ) en an d ere n h e b b e n a a n g e
bele s e g m e n t e n , fo n e m e n , opgedeelcl. D a a rm e e heeft het
toond. Het o p m e r k e l i j k e is e ch te r dat in dit sta d iu m de
kin d een sc h ie r o n b e p e r k t e f o n o lo g i s c h e ru im te g e cre ë e rd ,
brab b els vo lm a a k t b e t e k e n is lo o s zijn. Het is een p u u r audi-
w aarin n i e u w e w o o r d e n s y ste m a tis c h k u n n e n w o r d e n o n
tief-articulatorisch circuit, dat los staat van het s e m a n tis c h e
d ergeb rach t. Dat sy ste e m is in essentie gereed ro n d twee-
d o m e i n - veel trotse o u d e r s ten spijt. Er is een e n ig s z in s
e n e e n h a lf jaar. Het le x ic o n bestaat n u uit paren van c o n
taalspecifieke, maar v e rd e r a u t o n o m e syllcibaiy ontstaan.
cep ten en fo n o lo g i s c h e c o d e s - er is geen b e p e r k i n g m eer
Pas ro n d de eerste verja a rd a g w o r d e n v o o r het eerst c o n necties gelegd tussen syllaben cn beteken issen . Een zeer klein aantal syllaben, s o m s g e d u p lic e e r d , s o m s g e c o m b i
o p ve rd e re groei. De syllcibaiy blijft bestaan als o p sla g p la ats van h o o g - fr e q u e n t e a rtic u la to ris ch e patronen. Wat
n o g o n tb r e e k t
zijn de
lem m a's
(zie
Figuur
1).
neerd, w o r d t o p e e n s g e b r u ik t als b e te k e n is d r a g e r (zoals
W o o r d e n h e b b e n n o g geen s y n t a c tis c h e e ig e n s c h a p p e n . Hel
ciap(c) met r u w w e g de b e t e k e n is ‘h a p ’). En er ontstaan a f en
k in d sn a pt w el de g e lijk e n is tussen lo p en , d u w e n , sp rin g en ,
toe n i e u w e brab b els die lijken o p b e t e k e n is v o lle w o o r d e n
et cetera. Het zijn alle acties die een a g e n s kan v e rr ic h te n ,
1985 ). Er is dan een p r o t o le x ic o n , een a a n
een s e m a n t is c h e g e lijk e n is dus. M aar het sn a pt n o g niel de
tal paren van a rticu la tie p a tro o n en betekenis. Die paar pro-
g e lijk e n is tussen de n a a m w o o r d e n pop en sp ron g , die beide
t o w o o r d e n v o r m e n dan de enige band tussen het c o n c e p t
s u b je c t o f o b je ct van een zin k u n n e n zijn. Dat ontstaat w e e r
(Eibers & T o n ,
1996 ) zo
uele en het a rticu lato risch e s y s
o n g e v e e r een jaar later, zo a ls Eibers en W i j n e n (
teem.
o v e r t u ig e n d h e b b e n a a n g e t o o n d en dat is o p n i e u w een e x
Het
protolexicon
groeit
plosieve o n t w i k k e l i n g . D a a rm e e heeft het w o o r d p r o d u c t i e -
vijftig
sy ste e m in essentie zijn u ite in d e lijk e v o r m bereikt. T u s s e n
a n d e r h a lf jaar,
de a a n v a n k e l i j k o n a f h a n k e li j k e a rtic u la to r is c h e en c o n c e p
m aar dan begint de z o g e n a a m
tuele n iv e a u s zijn nu, als m e d ia to re n , een f o n o lo g is c h en
de word sp urt , elke o u d e r raakt
een s y n ta c tisc h re p re se n ta tie sy ste e m ontstaan.
eerst la n g zaa m tot z o n woorden
rond
dan de tel kw ijt. Al g a u w barst 0 -2 0 0 m s
het p r o t o le x ic o n
uit zijn v o e
gen. Het k in d heeft dan zoveel
2 0 0 -4 0 0 ms
Neurogenese
v e r s c h ille n d e b ijn a -g e lijk e s y l
W a t d o e n de h e r s e n e n w a n n e e r j e een plaatje van een o b je c t
laben n o d ig , dat grote v e r w a r
b e n o e m t ? T o t v o o r k o rt w a s daar alleen iets o v e r b e k e n d uit
ring dreigt te ontstaan. Dan g e
lests die w e l w o r d e n d o o r g e v o e r d bij o p e n h e rse n o p e ra tie s
beurt er b in n e n een tijdsbestek
( H a g l u n d et al.
van e n k e le
iets b ij
resectie m o e t w o r d e n u itg e v o e rd , p ro b e e rt de n e u r o c h i r u r g
zo n d e rs. De s y lla b a ry w o r d t ge-
de essentiële taalgeb ied en te sparen d o o r in het kritische,
[o n o lo g isecrd , zo als C laartje Le-
meestal p e r is y lv is c h e g e b ie d a c h t e r e e n v o lg e n s zo n tien tot
velt in haar dissertatie ( 1994 )
tw in tig loei elektrisch te s tim u le r e n terwijl de patiënt een
voor
N e d e r la n d s e
plaatje probeert te b e n o e m e n . Meestal w o r d e n er dan e n k e le
k in d e re n heeft a a n g e lo o n d . G e
loei g e v o n d e n w aarb ij de b e n o e m i n g stokt tijdens s t i m u l a
bruikt
tie. Z u l k e z o g e n a a m d e taalgebiedjes liggen bij elke patiënt
een het
maanden
tiental k in d
a a n v a n k e li jk
1994 ). W a n n e e r bij een e p ile p tis c h e patiënt
w e e r e rg e n s and ers en ze h eb ben een g r o o t v e r s p r e id in g s gebied. V o o r de m eeste p a tiën ten liggen er w el een o f tw ee in de gyrus temporalis superior. M aar w e w e t e n niet w a a ra a n Figuur 2. Actieve bronnen in de
het ligt dat een b e n o e m i n g b lo k k e e r t. Er hoeft m aar één
hersenen tijdens het benoemen van
s t a d iu m in het p r o c e s m o d e l ( F i g u u r
plaatjes, 0-200, 200-400 en 400-
is al mis. W e l k sta d iu m w a a r zit - daar k u n n e n w e met deze
600 ms na aanbieding van het
tests niel a c h t e r k o m e n .
plaatje. Magneto-encelografische metingen over 8 proefpersonen
1) uit te vallen en het
Dat kan sin d s k o rt in p r in c ip e w el met m o d e r n e brain imaging m e th o d e n . O n l a n g s h e b b e n w e een p laatjcsb en o e -
DE PSYCHOLOOG
437
Professie
m i n g s e x p e r im e n t u itg e v o e rd o p de grote 12 2 -k a n a a ls mag-
fo n o lo g is c h w o r d t g e n o e m d . Bij c h im p a n s e e s g e b e u rt dat
n e to -e n c e fa lo g ra a f in H elsinki (zo'n apparaat is in N e d e r
niet. M iss c h ie n w e l het m eest o p v a lle n d is e ch te r dc af
land n o g niet b e s c h ik b a a r ). D a a rm e e kan m en het activatie-
w e z i g h e i d van de word spurt; het o n t b r e e k t de c h im p a n s e e
v e r lo o p
m illis e c o n d e - n a u w -
ten ene male aan de be h o e fte o m zo snel m o g e l i j k alles een
2 laat zien waar, v o o r acht
naam te geven. Dat, lijkt mij, z o u o o k de in g a n g m o e te n
over
k e u r ig h c id
de
g e h e le
v o lg e n .
cortex
Figuur
met
p r o e fp e rs o n e n , de b r o n n e n zijn g e lo k a lis e e rd die g e d u r e n d e
zijn v o o r een e v o lu tio n a ir e b e s c h o u w in g .
drie a c h t e r e e n v o lg e n d e p e rio d e n a ctie f zijn.
spurt krijgt het m e n s e n k i n d direct to e g a n g tot een c u lt u u r
Met die word
200 m ill is e c o n d e n na a a n b ie d in g v a n het plaatje lig
van ve rh a le n vertellen. O n z e b e h o e fte om m et elkaar te z it
gen die b r o n n e n v o o r n a m e l i j k in het occipitaal/pariëtaal/
ten kletsen is net zo g ro o t als dc b e h o e fte van c h im p a n s e e s
te m p o ra le g re n s g e b ie d . In het m o d e l is dat de p e rio d e w a a r
o m elkaar te zitten v lo o ie n en de functie is g r o t e n d e e ls d e
in het o b je c t w o r d t h e r k e n d en het c o n c e p t g eactiveerd . In
zelfde - het k w e k e n en o n d e r h o u d e n van sociale bin d ing.
200 tot 400 m s na a a n b ie d in g van
M en sen v l o o ie n met w o o r d e n . Hoe dat zo g e k o m e n is w e e l
het plaatje, liggen de b r o n n e n v o o ra l in het p e risy lv isc h e
n ie m a n d , m aar wel is d u id e lijk dat daarm ee, naast imitatie,
geb ied , met n a m e in de s u p e r ie u r - te m p o r a le , de post-cen-
instructie m o g e li jk w erd. Het selectieve v o o r d e e l daarvan
trale en de prc-ccn trale w i n d i n g e n . Dit is d c p e rio d e w aarin
m oet im m e n s zijn gew eest. W a t in de ene generatie w o r d t
het le m m a w o r d t g e se le cte e rd en dc fo n o lo g i s c h e c o d e r i n g
bijgeleerd kan d o o r m iddel van het g e s p r o k e n w o o r d w o r
400 tot
den o v e r g e d r a g e n o p de v o l g e n d e generatie. S inds w ij b i o l o
600 m s na a a n b ie d in g van het plaatje, levert v o o ra l - o f
gisch g e s p r o k e n zo'n v ijf d u i z e n d generaties g e le d e n o n z e
s c h o o n niet u itslu ite n d - activiteit o p in de frontale c o rte x ,
e in d to e sta n d h eb b en bereikt, heeft dat v o o r d e e l d o o r g e
met n am e in het m o to r is c h e en p r e m o to r is c h e gebied. Het
w e rk t in dc s c h e p p i n g van o n z e c u ltu re n . Z o n d e r w o o r d e n
is de p e rio d e w a a r v o o r het m o d e l v o o r z ie t in fon etische
en verbale instructie z o u d e n o n z e k in d e re n , die g e b o r e n
v o o r b e r e id in g , w a a r o n d e r to e g a n g tot de sy lla b a iy en initia
w o r d e n met de h e rse n e n van jagers-verzam elaars, geen kans
tie van articulatie.
m a k e n in een w e re ld van staten, w e tte n , g o d s d ie n s te n , m e
Tot
de v o l g e n d e p e rio d e , van
van het w o o r d plaatsvindt. De derde periode, v a n
O fschoon
d e ze
resultaten
buitengew oon
p re lim in a ir
zijn, ziel m en er toch de grote o o r s p r o n k e li j k e t w e e d e lin g
d isch e d ien sten , fabrieken, w o o n e r v e n , c o m p u t e r n e t w e r k e n en p s y c h o l o g e n .
in terug. Bij p la a t je s b e n o e m in g z e n d t een p o ste r ie u r visue e l- c o n c e p tu e e l sy s te e m activatie naar een m e e r a n ie r ie u r
L iteratu u r
f o n o lo g is c h -a r tic u la to r is c h systeem .
Badcckcr, W ., Miozzo, M
Fylogenese
Z nnuttini. R. (1 9 9 5 ). T h e iwo-siagc m odel of lexical
retrieval: evidence from a case of a n o m ia w iih selective p reservation o i g r a m matical gender. Cognition, 57, 193-216.
Hoe zijn w o o r d e n ontstaan in de m e n s e lijk e evo lu tie? H ier o v e r is, eerlijk g e z e g d , niets b e k e n d en het zal o o k w e l altijd een m yste rie blijven . M aa r z o r g v u l d i g e e x p e r i m e n t e n met c h i m p a n s e e s h e b b e n w el d u i d e l i jk g e m a a k t w aar de v e r sch illen liggen. Die zijn nu g e m a k k e l i j k o p te s o m m e n in term en van het m o d e l. C h i m p a n s e e s h e b b e n g e e n g e b r e k aan c o n c e p t e n , en die k u n n e n b e h o o r l i j k abstract zijn, zoals t w e e
of
g e l ijk
.
M aar s y n ta c tis c h e c a te g o rie ë n , zo als ‘n a a m
w o o r d ’, ‘w e r k w o o r d ’ o f ‘v o o r z e t s e l ’ liggen ten ene male b u i ten h u n bereik; l e m m a ’s k u n n e n ze niet leren. C h i m p a n s e e s h e b b e n o o k geen sy lla b a iy o f iets vergelijkb aars; d a a r v o o r hebben
ze
niet de
g e ë ig e n d e
a rtic u la to ris ch e
anatom ie.
M aar ze k u n n e n heel g o e d een a n d e r u itv o e r s y s t e e m leren gebruiken,
zo als m a n ip u le e r b a r e
visu ele
s y m b o le n .
Eibers, L. (1982). O p e r a tin g prin c ip les in repetitive babbling: a cognitive c o n t i n u i ty a p p ro a c h . Cognition, 12, 45-63. Eibers. L. ¿sr T on, J. (1985 ). Play pen m o n o lo g u e s. Journal o f Child Language, 12, 551-565. Eibers, L. & W ijn e n , F. (1 996). Effort, p r o d u c t io n skill, a n d language learning. In C. F erg u so n , L. M cn n & C. S to c l-G a m m o n (Eds.), Phonological development: models, research, implications Parkion: York Press. U ag lu n d , M.M., Berger. S.M., S h am seld in , M., Lettich, E. «Sr O je m a n n , G.A. (1 9 9 4 ). Cortical localization of tem p o ral lobe language sites in patien ts w ith gliomas. Neurosurgery, 34, 567-576. Lcvclt, C.C. ( 1904 ). On the acquisition oj place. Leiden: H olland Institute of G e n e r a tive Linguistics. Lcvclt. W.J.M. (1989 ). Speahing: fr o m intention to articulation
C am b rid g e, MA:
MIT Press. Lcvclt, W.J.M. (1 9 9 5 ). T h e ability to speak: from in te n tio n s to s p o k e n w ords. European Review, 3, 13-23.
Ook
Meyer. A.S. (1 9 9 6 ). Lexical access in p h rase a n d se n te n c e p r o d u c tio n : results from
k u n n e n c h im p a n s e e s heel aard ig leren o m c o n c e p t e n aan
p ic tu re /w o rd interference e x p e rim e n ts. Journal o f Memory and Language, 35
v is u e le s y m b o l e n te k o p p e le n . W a t er dan ontstaat is heel
( 2 ).
g o e d te v e r g e lijk e n met w a t ik b o v e n het ‘p r o t o l e x i c o n ’ heb g e n o e m d . Een beetje c h im p a n s e e kan een p r o t o l e x i c o n van vele tientallen w o o r d e n o p b o u w e n . En die w o o r d e n kan hij,
Roclofs, A. (1 9 9 2 ). A s p r e a d in g activation th eo ry ol lem m a retrieval in speaking. Cognition, 42, 107-142. S avagc-R u m b au gh, S. <Sr Lcwin. R. (1994 ). Kanzi: the ape at the brink o f the human mind. N ew York: Wiley.
net als het k in d in zijn tw e e d e levensjaar, o p creatieve w ijz e gaan c o m b i n e r e n o m van alles d u i d e l i jk te m a k e n (SavageR u m b a u g h & L ew in ,
1994 ). M aar dan ontstaan er o n o v e r
b ru g b a re v e rs ch ille n . Bij de c h i m p a n s e e blijft het p r o t o l e x i con een p r o t o l e x i c o n - de k o p p e l i n g van s y m b o l e n aan b e g rip p e n . N o o it k rijg e n de w o o r d e n s y n t a c tis c h e o f f o n o l o g i sch e s tru c tu u r .
Dal laatste g e b e u r t o o k niet w a n n e e r in
plaats van v isu e le s y m b o l e n m a n u e le g e b a re n w o r d e n g e bruikt. In de g e b a re n ta le n van d o v e n k rijg e n die g eb a ren wel d e g e lijk een s y s t e m a tis c h e in tern e s t r u c tu u r , die w e l
Prof.dr. W.J.M. Levek is d ire c te u r van het M a x -P la n c k -ln s titu u t voor P sych o lin g u ïstiek te N ijm egen.
