PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen
The following full text is a publisher's version.
For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/105746
Please be advised that this information was generated on 2016-02-13 and may be subject to change.
Mooie zang u it monsterlijke kelen en ander verraderlijk schoon
Fabeldieren in de Grieks-Romeinse wereld Eric M. Moormann
T oen N ap els d o o r d e A m erik a n e n b ev rijd w erd in d e w in te r van 1943-1944, g in g d e sta d g e b u k t o n d e r h o n g e rsn o o d e n an d e re e lle n d e. Om d e g e n e ra a ls van d e b e v rijd e rs te fêteren , w ild en de van n a tu re g a stv rije N a p o litan e n n a tu u r lijk ee n fe e stm a a l aa n ric h te n . W at re stte h u n o m o p tafe l te ze tte n ? Eén d ie r b a a r b ezit, d e sire n e u it de G o lf van N ap els, h et e n ig e leven de w ezen d a t n o g in h et s ta d s a q u a r iu m ro n d zw om ; a lle an d e re d ie re n w are n in h o n g e rig e m e n se n k e le n verd w en en . C u rzio M a lap arte b e sc h rijft in De huid (La pelle) h et zeew ezen, ee n so o r t ze e m e e rm in , d a t o p een zilveren sc h o te l w erd o p g e d ie n d : van boven een m o o i jo n g m e isje , van o n d e re n ee n g rijz e vis. De e e tlu st van d e g e a llie e rd e g e n e ra a ls w as m eteen over... H et v e rh aa l verte lt n ie t w at e r v e rd e r m et d e sire n e g e b e u rd e , m a a r we k u n n e n e ru it o p m a k e n d a t de N ap o lita n e n to t ver in d e m o d e rn e tijd g e lo o f h eb b e n g e h e ch t a a n h et b e sta a n van d e sire n e a ls b e w o o n ste r van h u n z e e b aa i, een g e lo o f d a t te r u g g a a t o p d e G rie k se o o r s p r o n g van d e sta d .
‘M engw ezens’, w ezens sam e n g este ld u it v ersch illen de n atu u rlijk e diersoorten , v a a k ook m e t een m e n se lijk on derdeel, zijn in de G riekse, E tru skisch e en R om ein se c u ltu u r geen go den, m a a r d em on en , lagere goddelijk e w ezen s die sta an voor (m eestal kw ade) krach ten in de n atu u r. M ensen en go d en stellen alles in h et w erk om deze d em o n en on d er h u n g e z ag te stellen en w eten dat, als d it k an w orden bereikt, die d em on en h eilz aam zu llen zijn. D eze lag ere sta tu s van m en gw ezen s versch ilt e ssen tieel v an de Egyptische go d en w ereld w aa rin de h ogere w ezen s n iet u itslu iten d a n tro p o m o rf zijn, er dus als m e n se n u it zien, m a a r in de ged aan te van dieren o f m e t dieren k o ppen optreden . Men denke a a n de vrouw elijke go d h eid Bastet in de ged aan te van een k a t o f de o n derw ereldgod A nubis m et zijn jak h a lsk o p . D at w il n ie t zeggen d a t er geen b an d e n zo u d en b e staa n tu sse n de G rieks-Rom einse fab el d ieren en h u n oosterse soortgen oten . Som m ig e m en gw ezen s zijn w el degelijk on tleen d aan de E gyptisch e m yth ologie en ook de m y th ologieën van an dere volkeren in de O riënt, vooral in M esop otam ië, w aarin hybride dem on en een cru ciale rol spelen , vorm en een b elan grijk e in sp iratie b ro n voor de w esterse m engw ezen s. M aar in al deze gevallen krijgen de GrieksR om ein se fab eld ieren een volstrekt eigen karakter, d a t som s sterk afw ijk t van d a t van h un 1
oosterse b ro e rtje s o f zu sjes. Zoals we n o g zu llen zien is de sfin x h iervan een go ed voorbeeld. Veel m en gw ezen s k o m en al in de oudste tek sten u it de G riekse b esch av in g voor, m e t n am e in h et dich tw erk van H esiodus over de sch e p p in g v an de goden- en m en sen w ereld, de Theo gonie u it de ach tste o f zevende eeuw voor C h ristus. In d a t w erk en elders vertegenw oord igen zij de oertijd w aarin Chaos h eerst en w aa rin de O lym pische go den, die orde in de sam e n levin g zu llen m oeten bren gen , n o g n ie t b e staa n o f ju is t b egin n en zich aa n de m a ch t van h u n vad eren te ontw orstelen. De m on sterw ezen s h elp en de O lym piërs zelden en p rob eren
10
3
S iT O H lj] 1 Sfinx, huisaltaartje, Tarente, 4de eeuw v. Chr.. Allard Pierson Museum, Amsterdam 2 Hercules en Hydra, reliëf op druppelflesje, Campanie. 3de eeuw v. Chr, Allard Pierson Museum, Amsterdam 3 Nereide op zeepaard beeldje, Canosa, 3de-2de eeuw v. Chr., Collectie Moonen-Gijs
de voor h en a a n g e n am e oertoestan d te h an dh aven . Velen w orden in de tw ee grote gevech ten om de w ereldh eersch ap pij, de strijd van de go d en tegen de T itan en en late r tegen de G iganten, op g eslo ten in d iepe h olen on d er de aarde. Die aarde, in de O udheid voo rgesteld als de oer-m oeder v an alles, G aia o f Gè, h ee ft m et veel van deze m en gw ezen s een w arm e ban d. De c re atu re n m e t slan gen b en en en de slangach tig en drukk en die verbin ten is precies d a ard o o r u it: de slan g is een a a rd k ra ch t en b lijft m e t G aia verb on den d oo r over de gro n d te k ru ip e n en in h olen te w onen. Zo is er de door H erakles (beter b eken d on d er zijn L atijn se n a a m H ercules) n a lan g e strijd overw onnen Hydra van Lerna, een m eerk oppige, in h et w ater (in h et Grieks hydoor, v a n d a a r h a a r n aam ) 2
levende slan g, die uitg eb eeld is op een d r u p p e lfle sje u it Zuid-Italië. Tijdens een an d er avon tu u r w ordt H eraldes gecon fron teerd m e t een slan g die de ap p elen van de H esperid en ver w eg op een eilan d in de A tlan tisch e O ceaan bew aakt. A ndere fab eld ieren d elen de aa n d ac h t voor de aard e m e t die voor h et w ater en leven in zee o f in m eren. D eze w ezens, bijvoorb eeld de T riton en die de ch arm an te doch ters van N ereus, de N ereïden, op h u n ru g door de zee vervoeren, h eb b en v a ak slan gach tige d elen o f h u n lijf
3
ein d ig t in een v issen staart. Ook k a n h u n h u id m e t sch ub b en zijn bedekt, zoals bij de gen oem d e Tritonen. V uur en luch t, o m de twee overige e lem en ten te n oem en , h ebben eveneens een relatie m et fabelw ezens. De feniks en de g riffio e n sta an voor h et v u u r van de zon. Veel b eesten v liegen en zijn du s m e e ste r v an de lu ch t en een enkel w ezen h ee ft de eigen sch ap v u u r te spuw en o f g iftig e lu ch t u it te stoten. V erscheidene fabelw ezen s h eb b en een w aak fu n ctie: ze zijn te vin den bij in g a n g e n tot m o ei lijk toegan k elijke ru im te n o f grotten , o f zelfs de on derw ereld (Cerberus), d a n w el als wach-
n
ters op grafm o n u m e n ten . Zo’n fu n ctie k an te m ak en h ebben m e t h u n iysielce ‘kw aliteiten ’: ze h oren bij m in sten s twee w erelden en k u n n e n als in te rm ed ia ir fu n geren . De relatie m e t de lu ch t van so m m ige m en gw ezen s is g e b ru ik t o m de con n ectie m e t de dood te verklaren: v liegen de m on sters d ragen de ziel van een overledene n aa r zijn eeuw ige verb lijfp laats. O m d at die n iet alleen ón d er de aarde, in de H ades, is gesitu eerd , m a a r ook op een eilan d in de ‘W estelijke’ (d.w.z. A tlantische) O ceaan, is de b ereik b aarh eid voor een gew one sterveling prob lem atisch . Siren en , h arp ijen , cen tau ren , Scylla en de sfin x: h et zijn alle m a al w at h u n fysieke eigen sch ap p e n b e treft com b in aties van dieren lich am en en m en sen h oofd en , al d an n iet in c lu sie f sch ou d ers, b oven lijf en arm en . A lleen de M in otau ru s torst een b eesten kop op een m ensenlijf. En de m eeste saters h eb b en een groten d eels m enselijlce g estalte m e t enkele dierlijke d etails: b okk en h oo rn tjes, een p a ard e n staa rt, d ieren poten o f een g e la a t d at d o et den ken aan een bokken kop. Voor de hybride b iologisch e stru c tu u r van de w ezen s is al in de O udheid een verk larin g gezoch t in h u n teg en n atu u rlijk e h erk o m st en de b izarre co m b in atie v an een go ddelijk e o f m enselijlce en een dierlijke ou d er (zie bijvoorbeeld de cen tau ren , Cecrops en E rich th o n iu s in A th en e en de M in otaurus op Kreta), voor zover die overigens b ekend zijn, m a a r écht h oofdb reken s sch ijn en de O uden zich daarover n ie t te h eb b en gem aak t. Over de m eeste m en gw ezen s doen n auw elijk s m y th en de ronde. De vo o rn aam ste raison d’être van m en gw ezen s lijk t te zijn d a t de m e n s ze lcan o p ru im e n om zo orde in de w ereld lijke ch aos te scheppen. Ze w orden derhalve b estred en doo r grote h eld en als H erakles, Perseu s en T h eseus en h eb b en vrijw el n ooit een eigen k arak ter o f perso on lijk h eid . W at h en b ezielde (als ze al een ziel h adden ), w at ze ate n en dronken, o f ze se k su e e l a c tie f w aren en em o ties koesterden... D eze voor go den en m e n se n n o rm ale e igen sch ap p en zijn m a a r een en kele keer voor de fabelw ezen s overgeleverd, de m eeste keren niet. M eestal sta a t h u n m o n sterlijk h eid, h u n afw ijken van de n a tu u r in de sch riftelijke en fig u ra tieve overlevering op de voo rgron d en d a arm ee g e p aard g a at h u n n egatieve u itstralin g . De w ijze c e n ta u r Chiron, over w ie verderop m eer, v o rm t d aaro p een u itzon d erin g. In de an tiek e b esch rijvin gen van de m y th ologisch e m en gw ezen s ligt telkens w eer de n a d ru k op de teg en stellin g tu sse n h et m enselijlce en h et dierlijke. D eze m en gw ezen s verbeelden de o n gerem d e n a tu u r die d oo r de m en s m o e t w orden in geto om d en on d er con trole gebracht. Zij sta an te b oek als oerk rach ten in de oude m y th ologisch e verh alen en gelden als grote teg en stan d ers van de m e n se n in h et ‘b e sc h aa fd e ’ verleden. Tot deze ‘anti-w ezens’ beh oren ook de A m azones, de strijd lu stige vrouw en die geen m a n n e n n o d ig h ad d e n om als krijgers h e t veld in te gaan . De an tieke fabelw ezens leven m eestal n ie t alleen, m a a r lijken op de m ensen- en godenm aatschappij m e t h a a r relaties, gezin n en en stam verbanden. De cen tau ren - vooral in m an n e lijke vorm bekend - blijken vrouw en en kin deren te hebben en de saters h ebben een gen oeg lijk leefverband m et M enaden. Ook zijn er soorten die alleen on der seksegen oten leven: h ar p ijen en siren en ken n en we alleen in vrouw elijke exem plaren . A lleen staan d zijn de sfm x, de griffio e n en de feniks. In deze b ijdrage ko m en eerst w ezens m e t een sterk zoogdierelem en t, dan volgen de m en gw ezens u it h et n atte en zilte elem ent, ten slotte k o m en de vogels en vogelach tigen aa n de orde. Steeds zijn ze georden d van alleen staan d n a a r in groepen levend.
Cerberus H onden zijn in de an tieke fab e lfa u n a betreklcelijk zeld zaam : geen ‘w ee rw o lf o f h o n d van Baskerville. In de O udheid w aren h on d en klaarb lijk elijk geen afstotelijk e w ezens. Voor de d a arm e e verw ante w olven is d a t ietw at versch illen d, m a a r ook deze b eesten k rijgen in de w ereld d er fab eld ieren slech ts een b eperkte p la ats toegew ezen.
H et en ige can in e w ezen d at in de categorie fab eld ieren p ast, is de h on d die de on derw ereld 5
bewaalct, Cerberus. H et g a a t om een forse h on d die opv alt d o o rd at hij drie o f m e e r ko ppen h eeft; so m m ige schrijvers n o e m e n er w el h on derd, n o g afg ezien van de tallo ze slan gen die u it zijn n ek groeien . De reden voor die uitzon d erlijk e n atu u rlijk e eigen sch ap is sim pel: als h et b eest m oe is, m a g er één, o f k u n n e n er d esn ood s twee k o ppen slapen , terw ijl er altijd
'
één alert b lijft. A an n ie m an d is h et im m e rs to e ge staan zo nd er m eer de on derw ereld te b etred en ; vooral aa n n o g levende p e rso n e n m o e t de to e gan g ten stren gste w orden gew ei gerd. Zijn ouders zijn de slan gen vrou w E ch idna en de slan g e n m a n Typhon en m e t zijn zu sters hydra en ch im ae ra h ee ft C erberus de veelkop pigh eid en de slan ge n gem een . Als C erberus in m y th ologie en k u n st voorkom t, is h et in een verh aal over een sterveling die to e gan g trach t te krijgen tot de H ades. De voo rstellin gen sta m m e n veelal u it de grafk u n st: h o p en de n ab e sta an d e n d a t h u n d ierb are overledene ook in sta at is de doo d te overw innen? Zo prob eert O rph eus zijn jo n g gestorven geliefd e E urydice n aa r de m en senw ereld teru g te h ale n en verm u rw t hij de h on d m e t zijn p rac h tig spel op de lier. H erakles m o e t C erberus n aa r de bovenw ereld b ren gen , een b ijk an s o n m en selijke taak , die hij zo n d er al te grote p ro b lem en volbren gt. De tw ee ligg en e lk a ar klaarb lijk elijk en er is ge e n grote w orstelin g n odig: h ad H erakles de go ed e h o n d en b ro k jes bij zich ? Op een A ttisch e sch e rf u it 500 voor C h ristus
I
is d a t w egvoeren u itg e b e e ld (zie p.119). De opd rach tgever E ury sth eus verb ergt zich p ard oes in een gro o t v oo rraad v at en so m m e e rt H erakles h et m o n ster teru g te b ren gen . Ook Odysseu s en A eneas, op zo ek n a a r gestorven fam ilie le d e n en gesn eu velde strijd m ak k ers u it de T rojaan se O orlog, w eten lan g s de h o n d se w ach ter te kom en, m a a r zij krijgen h u lp van de goden. En als eeuw en late r D an te in de O nderw ereld afd a alt, zoals door de dich ter rond 1300 is b esch reven in de Divina Commedia, w eet V ergilius h em van dit gev aar te vrijw aren.
13
6 Theseus doodt de Minotaurus, fragment van een drinkschaal, Athene, 535-530 v. Chr., Schilder van Villa Giulia 3559, Allard Pierson Museum, Amsterdam
Kind van mens en rund: de Minotaurus De M in o tau ru s lijk t in eerste in stan tie op de saters: hij is een m en s, m e t u itz o n d e rin g van zijn h oofd d a t n am e lijk de kop van een stier is. E urypides m o e t h em als eerste u itv oerig h eb b en besch reven in h et verloren geg an e to n eelstu k De Kretenzers u it ongeveer 440 voor C h ristus. Een p a a r regels zijn overgeleverd en d a a rin vin den w e h et v olgen d e beeld: ‘Hij is de m e n g e lin g v an een d ub b ele n atu u r, van stier en m e n s’ en ‘Hij d ra a g t op zijn b o v en lijf de kop van een stier.’ In d eze trag ed ie w ordt de verk larin g voor dit m o n ster onom w on den gegeven: M in otau ru s is h et k in d van een u ite rst o n n atu u rlijk e verbintenis. P asiphaë, de vrouw v an lconing M inos van Kreta, w ordt verliefd op een stier, een dier d a t voorb estem d w as als offer voor Poseidon, m a a r d a t h a a r m a n vanw ege zijn u itzon derlijke kw aliteiten h ee ft w illen b e h o u d e n voor zijn stal. P asiph aë ziet h a a r p a ssie als tegen natuurlijlc, zeker, m a a r m e e n t d at de vorst er de sch u ld van is: h ad hij h et b e est m a ar w él op h et a lta a r gekeeld! So m m ig en zien de h o u d in g v an M inos tegenover h et dier als een gevolg va n zijn eigen afk om st: hij w as h et ldn d gew eest van E u rop a en Zeus; de laa tste h ad h et m e isje in de g estalte van een stier gesch aak t. Nu du s een variatie. Hoe h et m ooie b eest op te vrijen ? Pasiphaë la a t de d u iv elsk u n sten aar D aed alu s een lcunstkoe m ak en w aa r ze in lcan g a a n zitten en n iet an d ers d an bij de h u id ig e w in n in g v an stiere n z aad voor de k u n stm atige in se m in a tie fu n ge e rt d it in stru m e n t o m de k o n in gin en de stier in sta a t te stellen de g e slach tsd a ad te verrichten. P asip h aë’s b aby k rijg t de n a a m M ino tau ru s, stier van M inos. Hij is n ie t alleen van u iterlijk een m on ster, o ok zijn dieet is w alge lijk: hij eet m en sen v lees. Ja re n la n g w orden h em kin d eren als voedsel aan ge b o d e n en hij
14
w ordt opgeslo ten in h et spreek w o ordelijk gew orden labyrint, w ederom een u itv in d in g van D aedalu s. In h et vlechtw erk van de m y th ologie sp eelt d a t stie rm o tie f een gro te rol ro n d de oergesch ieden is van Athene. D eze stad m o e t op gezette tijd en de k in deren leveren die als voedsel zu llen dien en. K oning A egeus la a t zijn zoon T h eseus op z o ’n do d en sch ip m eevaren. De jo n g e h eld d o o d t de M in otau ru s, b re n g t A riadn e, die h em m e t h et klu w en w oldraad geh olpen h ee ft de w eg u it h e t lab y rin t te ru g te vin den, h et lan d u it en is gedw on gen h aar ach ter te laten op N axos. Z elf b ed w in gt hij en ige tijd late r een w ild e stier in de b u u rt van A thene die een p a a r gen eraties eerder doo r H erakles op K reta w as gevan gen en vervolgens in de om gevin g v an A th ene vrijgelaten . T h eseu s’ zo on H ippolytus w ordt b e laag d door zijn tw eede vrouw , H ipp olytu s’ stiefm o ed er P haedra, die om h a a r tom eloze lu ste n al snel m et Pasiphaë w ordt vergeleken. Het lan g e m y th ologisch e verh aal m e t de M in otau ru s als m id d e lp u n t h ee ft veel im plicaties, zeker in v ergelijk in g m e t de povere m y th ologie van de m eeste m en gw ezen s. Voor zover de m yth e op een h istorisch e situ a tie b etrek k in g m o e t h ebben , zou d at een (h elaas onbeken d gebleven) co n cu rren tiestrijd tu sse n A thene en Kreta in de prehistorie m o eten zijn w aarin A thene lan g e tijd sc h atp lich tig w as en zelfs m en sen o ffers b rach t - voor de G rieken altijd een teken van b arb aarsh e id , du s b e slist n ie t iets k lassie k s - to td at een v an de A th eense lconingen, T h eseus, de K retenzers versloeg en ‘te m d e ’. Meer in h et alg em een illu streert de m yth e d at de m en s sta a t tu sse n d ier en go d en d at van b eide k an ten im p u lse n w orden on tvan gen ; de m en s m o e t zich tegen de kw ade, dierlijke prikkelin gen w ap en en en zich v an de an d ere k a n t de go ed e, goddelijk e in flu isterin g e n ter h arte nem en . De M in otau ru s is een sch itteren d voorbeeld van de v erb eeldin g van de sche m erw ereld tu sse n m en s en go d h e id en m en s en n atu u r. Het teg en n atu u rlijk e in de M ino tau ru s stelt de jo o d se filo so o f Philo in de eerste eeuw n a C h ristus de m en s tot n e g a tie f voor beeld: b e d rijf geen sodom ie! O n n atuurlijk e verb in din gen b ren gen n am e lijk on n atu u rlijk e b orelin gen tew eeg. Ook an dere filo so fe n h alen de M in otau ru s aa n om v oor sodom ie, w aar m ee alle vorm en van seks b u ite n de coïtu s w orden bedoeld, te w aarschuw en.
Mooi maar afschrikwekkend: Medusa en de Gorgonen Sch oon heid is n ie t altijd een pre, zo m o e st M edu sa - de en ige d am e in h et gezelsch ap van m e t lan d verb on den w ezens - m e e rm a als ervaren. Het m o o ie m e isje b leek m e t h a a r ogen een versten en de w erkin g u it te oefen en en in h a a r h aar w em eld e h et van de en ge slan gen . Volgens een m ythe h ad zij m e t Poseidon in een tem pel de liefde bedreven en w erd ze d a ar om m et deze lelijke e igen sch ap p en gestraft. Volgens een an d ere en v eru it de ou d ste versie van h et M edu saverh aal is zij m e t h a a r zu sters Stheno en Euryche een k in d van Keto en Phorkys. De d rie m eisjes, G orgon en gen oem d, h ad den van b egin a f aa n een m o n sterlijk u iterlijk en w aren voorzien van tw ee o f vier vleugels. In de zevende eeuw voor C h ristus zien ze er zelfs u it als vrouw elijke cen tau ren . A lleen M edusa w as sterfelijk en Perseus k reeg de opd rach t h a a r kop a f te slaa n m e t een sp eciaal daarvoor door de go d en ter h an d gesteld m es, de h arp e. H et re su ltaa t w ordt v erderop beschreven bij h a a r zoon Pegasus. H aar kop w erd d oo r Zeus en A th en a ge b ru ik t als ap otropeïsch , d a t w il zeg gen kw aadw erend e lem en t op h u n k le d in g o f schild. V an daar is h et een kleine stap n a a r de algem en e fu n ctie als ap o tro p eïsch sym bool, zo d at h a a r b eelten is op alle m ogelijke p la atse n w ordt geb ru ik t: op daken, op sch ilden d a n w el ter aa n k le d in g van voorw erpen. M edu sa versch ijn t
7
zowel in de ged aan te van een m e n se n fig u u r m e t m on sterkop , als m e t een lie flijk m eisjes-
8
gezich t al d an n iet m e t slan gen h aar. De fig u u r van M edu sa ge ld t ook w el als sym bool voor de h eerseres over de natu u r. In d a t geval is zij ge flan k ee rd d o o r grote dieren en sta a t zij gelijk aa n A rtem is, de g o d in die voor de w ilde dieren veran tw oordelijk is.
Een vliegend paard en zijn nachtmerrie: Pegasus en de chimaera H et p a ard P egasus b e zat vleu gels en d a t w as n iet h et en ige uitzon d erlijk e aa n h et beest. H et w as een k in d van M ed u sa en Poseidon en kw am ter w ereld toen Perseus M e d u sa’s h oofd van de ro m p sch eidde en h et als trio m f en w ap en m e t zich m e e n am . De cu rieu ze a fsta m m in g g a f h et dier b ijzon dere kw aliteiten , m e t n am e de k u n st v an h et vliegen en dus h et overw innen van een voor m en s en viervoetig dier on toegan k elijk elem ent. V ader Poseidon sch en k t h et dier aa n Belleroph on (o f B ellerophontes) u it K orinthe o f la a t toe d a t deze jo n g e n h et b e est tem t en a a n zijn g e z a g onderw erpt. De sta d K orin the sp eelt in d eze ep isod e een specifieke rol, o m d a t bij de Peirene-bron ald a a r h e t p a a rd leid sels aa n ge legd krijgt. De episode w ordt u itv oerig v erh aald d oo r de dich ter P in daru s (vijfde eeuw voor C hristus) in de zogeheten Dertiende Olympische Ode, gew ijd a a n een van de w in n aars van de O lym pische Spelen in 464. Op m u n te n die d o o r K orinthe zijn geslagen , fu n geert h et 9
p a ard als sym bool, als logo van de stad. H et k o ppel P egasus en B ellerophon w eet le tte rlijk en fig u u rlijk grote h oogten te bereiken, m e t n am e door de zege op de ch im aera. H ebt u w el eens een w aan v oorstellin g geh ad, o f zoals de Fran sen zeggen, een ch im ère? H opelijk zag u d an n ie t h et b e est w aarvan h et Fran se w oord is afgeleid voor u opd oem en . H om erus b esch rijft d it m o n ster in de Ilias (boek 6,
16
[9]n[TÖ][T£][TÖ]
7 Medusa, antefix, Tarente, ca. 500 v. Chr., Allard Pierson Museum, Amsterdam
8 Miniatuurschild met Medusa kop, Egypte, 1ste eeuw v. Chr., Allard Pierson Museum, Amsterdam Pegasus, zilveren stater, Korinthe, 400-350 v. Chr., Allard Pierson Museum, Amsterdam 9
10 Chimaera, bronzen beeld, Etruskisch, 5de eeuw v. Chr., Museo Archeologico Nazionale, Florence
vers 180-183) in een v ertellin g over Belleroph on als volgt: ‘Ze w as go d d elijk v an afkom st, 10
n iet m en selijk, van voren een leeuw, van ach teren een slan g, in h et m id d en een geit [Grieks: chimaira] en ze blies een vreselijk sterk verzengen d v u u r uit. En h aar doodde hij [Bellerophon], vertrouw end op de voortekenen van de go d e n .’ De ch im aera h eeft een w oest uiterlijk, w aar bij de tweede kop op h aar rug, die van een geit, h et m eest b izarre elem en t is. Zij leeft in een afgelegen streek, Lycië, aan de zu id k u st van h et h u id ige Turkije. B ellerophon slaa g t er du s in h a a r te doden. D aarbij w ordt hij gesteu n d doo r Pegasus: op dit gevleugeld p a a rd gezeten kan hij h et m o n ster van b o v e n af b e lage n en de ge n ad e sto o t in de ru g toebrengen. W aarom h et b eest eigen lijk dood m oet, w ordt n ie t e xp liciet verk laard, m a a r m en k a n deze o p ru im in g zien als een van de m a n ie re n om de n a tu u r on der con trole van de m en s te b rengen . Ook tegen de A m azo n en stelt h et k o ppel zich m e t succes teweer. A an de b an d tu sse n m a n en p a ard zou een ein de zijn gek om en , toen B ellerophon de am b itie koesterde n a a r de h em el te vliegen en P egasus h em van zich afsch u dde. Het d ier w ilde de m en s klaarb lijk elijk n iet h elp en om zijn overm oed te bevredigen. Een an dere trad itie v e rh aalt h oe P egasus m e te e n n a zijn geboorte toevlucht vin d t op de O lym pus in h et h u is van de go den. Ook ge ld t hij als m e tg e ze l van de M uzen op h u n b erg H elicon. Met n am e in de niet-antielce k u n st w ordt hij v a a k in h u n gezelsch ap afgebeeld. Hij sch en k t deze zan g g o d in n e n een kristalh eld ere b ron door m e t zijn hoeven w ater u it de rots te slaan . Deze h ee t to e p asse lijk ‘P aard en b ro n ’ (Hippokrene v an hippos, p aard , en krene, bron). Ook elders zou hij b ro n n en h eb b en geslag en , bijvoorbeeld de n o g steeds b e staa n d e Kastaliabron bij D elphi, en er le e ft voorts h e t idee d a t zijn geb oorte bij een w el h ad plaatsgevon den . Om die reden w ordt zijn n a a m P egasus in verband geb rach t m e t een an d er G rieks w oord voor bron, pege.
17
In de late R en aissan ce en in de Barok v erg issen k u n ste n aars zich v a a k en h ale n ze tw ee ver h ale n d o o r elkaar. Zo laten ze Perseus, gezeten op P egasus, de ze e d raa k d od en die h e t op A n d ro m e d a g e m u n t h eeft. In de O udheid d a are n te ge n h ad Perseus van de go d en vleugels a a n enkels en h oed gek regen (net als de b od e d er go d en , H erm es) en w as hij zo in sta a t zelf sta n d ig te vliegen. H et afgeh ouw en h oofd van M edu sa (zie boven) w as zijn w apen, h a a r ver sten en de b lik w as im m e rs voldoende o m h et zeem on ster te v erstarren en zo u it te schake len. M onster en vliegen : h et is deze en ge overeenkom st m e t h e t th e m a van de c h im a e ra die voor v erw arrin g h ee ft gezorgd. De h oge sta tu s van Pegasus in de m yth ologie re fle cte e rt h et prestige d a t h et edele rijd ier in de elite v a n de o u d e G riekse m a atsc h ap p ij h ad. Veel m yth en en sag e n b evatten verw ijzin gen n a a r p a ard e n m e t b ijzon dere kw aliteiten en v a a k is P eg asu s’ v a d e r Poseidon d a arm ee verbonden . De h ee rser over de zee sch on k aa n de stad A thene een p a a r d - hij zou h e t dier h eb b en ‘u itg e v o n d e n ’ - en de g o d in A th en a en hij w erden als p a tro o n v an h e t p a a rd op de A k ropolis vereerd on der de n a a m Poseidon H ippios en A th en a H ippia (opnieuw afgeleid van hippos, paard). De go ddelijk e tw eelingen C astor en Pollux w aren altijd vergezeld van p aard e n . Eos, de go d in v a n de dageraad , reed op een d oo r gevleugelde p a ard e n getrok ken w agen . Ook zijn er ‘slech te’ paard en , eveneens afsta m m e lin g e n d a n w el gesch en k en van P oseidon in de m y th ologie: H eraldes b ed w in gt vu u rsp u w en d e p a ard e n in de m e n ag e van en e D iom edes en k o n in g O inom aos v an Elis op de Peloponn esos b e zit een sp an gevleugelde p aard en , gesch on ken doo r Ares, d at n ie t kan w orden in geh aald . W anneer de jo n g e Pelops de k o n in g als zoveelste u itd a a g t om m e t een verh oop te overw inn ing de h an d van diens d och ter H ip p o d am eia (‘p a ard e n te m ste r’ o f- ‘h ee rsere s’!) te krijgen, lu k t h em d a t alleen m et een list. M aar ook hij h ee ft gevleugelde p aard en , n u een gesch en k van Poseidon. Tegelijkertijd m o e t w orden op g em erk t d a t h et p a a rd in w ilde to estan d een g ro o t gev aar voor de m en sh eid k an opleveren: on getem d is h e t voor de m en s on h ou db aar. D eze gedach te vin d t m en teru g in an dere m en gw ezen s, de cen tau ren .
Centauren De u itb e e ld in g van cen tau ren b egin t in vroege tijden en in tek stb ro n n en is v a n a f H o m erus sprake v an deze m en gw ezen s. Al in de tien de, n egen d e en ach tste eeu w voor C h ristus vin d t m e n terraco tta en b ron zen b eeld jes van volled ig als m en s voo rgestelde fig u re n a a n w ier ach terste een p a a r d e n lijf is vastgem aalct. De m an n elijk e fig u re n h eb b en - als ijzeren con se q u en tie - tw ee stel gen italiën , en w el op de p la a ts w aa r ze bij een m en s, respectievelijk een p a ard th u ish oren . V an a f h et ein de v an de zesde eeuw b e staa t h et w ezen u it een p a a r d e n lijf m e t op de p la ats van de p a ard e n h a ls m e t h oofd, h et b oven lich aam v an een m en s. C en tau ren k op p en h ebben altijd p aard en o ren . De sterke nadrulc op de lich am elijke krach ten van de ce n tau re n m a a k t h en extra dierlijk, m a a r so m m ige an tiek e au teu rs blijven aa r zelen over die dierlijkh eid: zijn h et toch m e n se n ? D eze d ierm en sen bezitten, m e n se lijk o f niet, v o o rn am e lijk slech te eigen sch ap p en zo als geb rek aa n zelfb eh eersin g, d ran kzu ch t, geil h eid en agressiviteit, karak tertrek k en die ook a a n w ild e d ieren w orden toegeschreven. Als sta m o u d e rs geld en de m en s C en tau ru s en de m errie N ephele en gaan d ew eg h ee ft de fa m i lie zich tot een de n a tu u r p lu n d eren d e k u d d e u itg e b re id die n ooit een p a sse n d e ge d rag s code, la a t sta an go ed e om g an gsv o rm en w eet te vinden. Ze w orden vanw ege h u n ongetem dh eid doo r versch illen de h eld en b estreden. De b eroem d ste centauromachie o f gevecht tegen cen tau ren , volgens an tiek e schrijvers zelfs een oervoorbeeld van de strijd tegen h et kw aad op aarde, is die van de Lapithen. D eze Lapith en zo u d en zelfs h alfbroers van de paard w ezen s zijn. Som s w ordt geen reden aan gegeven voor h u n con flict, m e e sta l situ e e rt m en h et tijden s de b ru ilo ft v an de L apith P eirithoüs. De u itg e n o d igd e cen tau ren kijken te diep in h et g la a sje en b e gin n en de aan w ezige vrouw en op agressiev e w ijze h et h o f te m aken , j a sch aken ze, ach tern agezeten d oo r de m an n elijke
11 Centauren, terracotta beeldjes, Griekenland, 5de eeuw v. Chr., Allard Pierson Museum, Amsterdam 12 Centaur werpt steen, afbeelding op drinkbeker, Athene, ca. 450 v. Chr., Allard Pierson Museum, Amsterdam 13 Centauromachie, metope van het Parthenon (zuid 31), Athene, 447442 v. Chr., British Museum, Londen.
b ru ilo ftsg aste n . Ze d ein zen er n iet voor te ru g com plete b o m en u it de gro n d te ru kk en o f m e t flin k e ro tsb lokk en te sm ijten zoals op een drin k bek er u it h et A llard P ierson M u seum 12
te zien is. Voor de G rieken sy m bo liseerde d it gevecht de strijd tegen de w an orde en in p olitiek e zin, de co n fro n tatie van G rieken m e t b arb aren . In de vijfde eeuw w as h et m o tie f p o p u lair in de aa n ld e d in g van tem p els, w aa r h et ston d voor de overw in ning in de o orlogen tegen de Perzen tu sse n 492 en 479. Pun ten v an overeenkom st tu sse n cen tau ren en Perzen zouden h u n oosterse h erk o m st en h u n o n stu im ig h e id zijn. Bovendien stond en de Perzen te b o e k als b ew on deraars van de cen tau ren . K ortom , die Perzen w aren in de ogen van de G rieken de u ltie m e vorm van b arbarij. Zo zijn er tu sse n 470 en ein d vijfde eeuw c e n tau ro m ach ie ë n ver eeuw igd op h et w estelijke gevelveld van de Z eustem pel in Olym pia, op de m e to p e n van h et
13
P arthen on te A th en e en op friezen v an de H eph aistostem pel ald a a r en op de A pollotem pel in B assae. Twee g rafm o n u m e n ten in Klein-Azië u it de vierde eeuw voor C h ristus, n am e lijk die in G jölbasi-Trysa en B od rum -H alicarn assus, b e stem d v oor lok ale vorsten, h ebben h et th e m a eveneens: de su p e rio rite it v an de b ijgezette fig u u r en diens volk w ordt m e t h et ver h a a l verzinn ebeeld. Op al die w oestelin gen b e staa n tw ee u itzo n d erin gen : Pholos en Chiron. M et n am e de laatste is geliefd on d er de Grieken. Hij voedde v ersch illen de h eld en als Ja so n en A ctaeon op en leerde h u n voor h et leven e ssen tiële d in gen als ja g e n en m u ziek . D aard oor go ld hij als een b egeleid er van in itiatieriten . Hij h ad grote gaven als arts en w ist altijd raad . Op sarcofagen u it de R om ein se k eizertijd sta a t h et p a a r Chiron-Achilles voor de opv oeding die de in de k ist b ijgezette p e rso o n h ee ft ge n o te n en die h em to t ‘geleerd m e n s’ h ee ft g e m aak t. In de sterren h em el is hij h et teken Sa g ittariu s o f Boogschutter. Pholos sta at te b o e k als de gast-
19
14 Sater en menade, wijnvat, Athene, ca. 510 v. Chr., Allard Pierson Museum, Amsterdam 15 Pan, terracotta beeldje, Boeotië, 4de-3de eeuw v. Chr., Allard Pierson Museum, Amsterdam 16 Geketende Marsyas, marmeren beeld, Izmir, Romeinse kopie naar voorbeeld uit 2de eeuw v. Chr, Landesmuseum, Stuttgart
vrije g a sth e e r van H erakles, m e t w ie hij g ezellig een beker w ijn zit te drinken. Zoals veel agressiev e verh alen in de loop d er eeuw en m in d e r h ard w erden u itgebeeld, verloren ook de c e n tau re n h u n scherpe k a n tje s in de h ellen istisch e en R om einse tijd. Al in de late vijfde eeuw ro em d e m en een schilderij van Z euxis w aa ro p een vrouw tjes-cen taur w as voorgesteld. D it leid d e in de b eeld en d e k u n st ook tot scènes m e t ce n tau re n fam ilie, in c lu sie f k in d ertjes, als p e n d a n t van h et m e n se lijk leven. In deze h o ed an igh eid m ak en ze deel u it van h et gevolg va n de w ijn go d D ionysus en fu n geren ze als d ragers v an de voorw erpen die tijden s h et d rin k g e lag n o d ig zijn. U it de keizertijd zijn er bij elk aar p a sse n d e b eeld en van een oude en een jo n g e ce n ta u r m e t op h u n ru g vrolijke A m orfiguren .
Meer menselijk dan dierlijk: saters en silenen Veel b uiten gew on e w ezens zijn sam en g esteld u it m en selijke en niet-m en selijke delen en verzinn eb eeld en ald u s h e t gevaarlijke gre n sg e b ie d tu sse n h et m en selijke en h et dierlijke, tu sse n c u ltu u r en n atu u r. M aar h et aan d eel m e n s d a n w el d ier k a n p e r soort variëren. De saters en silen en (saters h ad d e n aan v an k elijk m e e r k en m erken v an een bok, silen en van een paard) zijn van alle m en gw ezen s h et m e e st m e n se lijk en du s h et m e e st on sch u ld ig: alle e n sp itse oren, b o k k en h oren tjes, k lieren v a n bokk en in de h als, ru ig e h aargro ei, een p a a rd e n sta a rt en som s boklcenpoten o f p aard en h oeven h erin n eren a a n h u n dierlijke oor spron g. Zij zijn een soort m e n ge lin g van p aard e n , geiten d an w el bokken en m enselijlce w ezens. H et is in een aa n ta l gevallen n iet eens go ed te zien h oe d ie rlijk de sater is: in de loop d er tijden n e e m t d a t e le m e n t a f in de u itb e e ld in g en verm en selijk en ze vrijw el totaal. D ierenvellen m ak en deel u it v an de ja c h tb u it en dien en so m s als k ledin g. V erder lo p e n
20
saters n aa k t en v a ak h eb b en ze een erectie vanw ege h u n se k su ele opw in din g. Ook dat w ordt besch ouw d als een dierlijk elem en t: zelfb eh eersin g is voor h en te veel gevraagd. Het is opn ieuw een co n trast m e t de overigens n ie t p re u tse G riekse m e n se n m aatsc h a p p ij. Saters en silen en zijn m e t de m e n ad e n , vrouw en die doo r w ijn en dans in e x tase w aren geraakt, volgelin gen van D ionysus, z e lf een v a a k on b eh eerste en on b eh eersb are n atu u rgo d . Hij h eeft aa n de m e n se n de w ijn stok gesch on ken en h et p ro d u ct d aarv an k a n enthousiasmos tew eeg b ren gen : h et ‘in de go d o p g a a n ’ d oo r de roes van de w ijn. D aarvan geven de b os w ezens een sta altje ten beste. De go d h a a lt ook u it zijn sterfelijke volgelin gen h et zinn elijke n a a r boven en m a a k t die p e rso n e n zo doen de gelijk aa n de vrolijke boldcenm ensen u it de natuur. In de h ellen istisch e d ich tk u n st bevolken de saters en de m e n ad e n A rcadië: n ie t m e e r h et ru ige, o n h erb ergzam e geb ied in h et n oordoostelijke stu k van de P elopon n esos, m a a r een idyllisch lan d sc h ap w aa r h et go ed toeven is. T h eocritus en navolgers in de R om einse w ereld late n ze on sch u ld ig e av on tu u rtjes m e e m ak e n en de w ezens geven zich slech ts over aa n h u n gen oegen s. Een le e g b e staa n lijk t h et, m a a r w el zorgeloos en in d a t opzich t doo r de m en s m e t al zijn aa rd se b e slo m m e rin g e n te b en ijden . Een van h u n le id sm an n e n is Pan, de fig u u r die p lo tse lin g u it rietb ossen k an o pd u iken om ach ter de n im fen aa n te gaan . Zijn u ite rlijk is m e n se lijk op bolckenpoten en -kop na. Hij ja a g t deze vrouw en m et die p lo tselin g e bew egin gen sch rik aan , w aa raa n h et w oord p an iek in ons sp raak ge b ru ik n o g h erin n ert. Pan is p as ro nd 500 voor C h ristus in de godenw ereld geïn tro d u ceerd en m a a k t v a n a f die tijd deel u it v an de gro e p ro n d D ionysus. U it h et riet h ee ft hij een b la a sin stru m e n t m e t een veelvoud aa n p ijpen g e m aak t, de p a n flu it. De o o rsp ro n g d aarv an w ordt v e rh aald in een u it de h ellen istisch e tijd stam m e n d e ‘m en selijk e’ liefd esgesch ied en is, die over Pan en Syrinx. H et m e isje w eet Pan steeds te ont vluchten, veran dert in riet en w ordt vervolgens h et m a te ria al van Pans lievelin gsin strum en t, zo d at hij toch n o g in aa n ra k in g m e t zijn liefje blijft. Iets m e e r succes h ee ft de h alfgo d bij de jo n g e h erd er D aph n is aa n w ie hij u itle g t hoe hij op de p a n flu it m o e t spelen. In de k u n st k o m en saters en silen en al vroeg voor, eerst slech ts op k lein fo rm a a t in de vorm van goed kop e terra c o tta b eeld jes (w ellicht geb ru ik t als w ijgesch enk en in een h eiligd om ) en op aardew erk in afb eeld in gen van D ionysus en zijn gevolg. Ze ton en h u n bokken- en pa ard e n e le m e n te n d u id e lijk en m e t trots; ook de erecties zijn zo n d er sch room w eergege ven. Pas in de vierde eeuw w ordt alles teru gg eb rach t to t een b ijk an s m enselijlce figuur. En d a n zelfs als k o stb aar k u n stw erk op g ro o t fo rm aat: de gen revoorstellin g van een sileen m et h et kin d D ionysus, saters die w ijn in sch en ken o f op de p a n flu it spelen. K laarblijkelijk w aren h et in de eerste p la ats opd rach ten voor rijke h eiligd o m m en , later ook voor b ezitters van stad sp ale ize n o f v illa ’s m e t tu in e n die d an d oo r deze w ezens leken te w orden bevolkt. V erhalen en verh alen de v oo rstellin gen zijn zeld zaam . B eroem d is de fig u u r van M arsyas die als een van de gro o tste m u sic i u it de m yth ologie w ordt b esch ouw d. V irtu oos b esp eeld e hij de dubbele h obo die hij van A th en a h ad overgen om en . M aar hij g in g te ver in zijn eigen d u n k en toon de dezelfde on b eh eersth eid die an dere saters b ezaten : hij w aa g d e h et de god van de m u ziek , A pollo, u it te d agen en m o e st d at b ek op en m et een vreselijke straf. Hij w erd levend gevild en leek zo m e e r op de b eesten w aaro p hij z e lf eens h ad g e ja a g d d an op de gro te k u n ste n aar die hij w ilde zijn. D eze gesch ied en is is in allerlei ku n stw erken v astgelegd . Van de aan een b oom vastgeb on den M arsyas w iens h u id w ordt afgestroop t, w erden in de h el len istisch e tijd zelfs versch illen de u itv oerin gen gem aak t. W aarom er voor één v a rian t zelfs rood m a rm e r w erd geb ru ik t, la a t zich raden. Bij de saters en silen en is h et dierlijke d u s b ep erk t tot een p a a r o n derdelen van h et w ilde p a ard en de bok. De g o d Poseidon, b etrok k en bij de m eeste an dere m en sdieren , speelt in h u n gesch ied en is geen rol.
Giganten en andere slangenmensen
□ËzMD ®
De Gigantes, ‘re u z e n ’, die de n aam gevers v an ex tre e m grote m en sen zijn gew orden, b eh oren to t de ou dste fig u re n van h et G riekse pan th eon . Ze h ebben in de v roegste b ro n n en geen voo rou ders en tred en d a a r u itslu iten d n a a r voren als de lied en die Zeus en de an d ere go d en op de O lym pus de m ach t over de ko sm os betw isten. L an gzam erh an d k rijg t d it v erh aal m e e r re lië f en w orden de G igan ten stu k voor stu k b e n o em d en zijn ze g e d e taille e rd e r b esch re
17 Gigantomachie, reliëf van het Zeusaltaar te Pergamon, ca. 150 v. Chr., Pergamonmuseum, Berlijn
ven. Volgens so m m ig e n zijn zij h et p ro d u ct v an een v erb in d in g tu sse n Gaia, m o ed er A arde, en h e t b loed d at u it h et afg eh ak te g e slach tsd eel van de oergod O uran os op de aard e w as ged ru p p eld . E ssen tieel is d a t zij in w ap e n ru stin g geb oren zijn en d u s h et o erb egrip van ag re ssie en o orlog vorm en . G ezien h u n verb in d in g m e t m oed er A arde b e staa n ze u it een m e n se n lijf to t aa n de b oven ben en en slan ge n daaro n der. De aa rd se k rach ten w orden verzin n ebeeld d o o r de slangen lijven. Zodra ze op de aard e zijn, vallen ze de go d en aan , m o g e lijk o m de doo r Zeus en de zijn en gedo de T itan en te w reken, een an d er on ge te m d volk u it de oertijd. Zeus w eet d a t hij, hoew el hij go d is en o pp erste h eerser over de n atu u r, zo n d er h u lp van de m en s H erakles er n ie t in zal slag en ze te v erslaan . M et een h ard e strijd w aarin alle go d e n én H erakles h u n b este b een tje voorzetten, lu k t h et Zeus om ze te overm eesteren. O m d at de G igan ten go d en zijn, k u n n e n ze n ie t w orden gedood. Ze w orden op g eslo ten on d e r de E tn a en d a a r h o o rt m e n ze tot op de d a g van v a n d a a g in h u n keten en zu ch ten en voelt m e n h oe ze de aard e doen schudden. Zoals de C en tau ro m ach ie sta a t de zo ge n aam d e G igan tom ach ie sym bool voor h et c o n flict tu sse n go ed en kw aad, tu sse n ko sm os en chaos, tu sse n orde en w an orde. Pas w an n e e r de G igan ten geketen d zijn, zal de w ereld to t zic h ze lf k o m en en k a n de n a tu u r zich o n b elem m erd on tw ikkelen om a a n de m e n s h a a r go ed e gaven te leveren. In de b eeld en d e k u n st k w am h et th e m a van de G igan tom ach ie al in de zesde eeuw voor C h ristus voor op G rieks aardew erk en in beeld h ouw w erk en die tem p els versierden . Zoals in h et geval van de C en tau ro m ach ie is h et m o tie f v a a k een allegorie voor de overw in ning van de G rieken op de Perzen. Van de talrijke voo rb eelden n o em ik slech ts de m eto pen v an h et P arthenon, en w el die boven de in g a n g aa n de oostzijde: in h et gevelveld erboven w as Athen a ’s geb oorte uitg eb eeld en d oo r de d eu r z a g de b ezoeker v an h et h eilig d o m op de Akropolis h et m ach tig e b eeld van de godin. De G igan tom ach ie, m e t in de h oofd rol n a a st A th ena H eraldes en Zeus, liet de su p re m atie van de sta d over an d ere volkeren zien. De A theners h ad d e n A th en a als besch erm vrouw e en m e t h a a r steu n overw onnen zij vele volkeren, on d e r w ie de Perzen. H et re u sa c h tig e aa n Zeus gew ijde alta a r in P ergam on , w aarvan de reliëfs m e t de G igan to m ach ie n u in h et P e rgam o n m u se u m te Berlijn zijn, verh eerlijkt n ie t de oorlogen tegen de Perzen, m a a r de strijd tegen een an d er b arb a ars volk. Op h et h o n d e rd e n fig u re n in hoogre lië f tellen de fries u it h et m id d e n van de tw eede eeu w voor C h ristus doen alle door H esiodus in zijn Theogonie gen o em d e go d en m ee aa n de in d iezelfde tek st b eh an d eld e G igan tom ach ie. D it m o n u m e n t v erzin n eb eeldt een van de vele overw inn ingen van de k o n in g en v a n P ergam on op de G alaten o f Kelten die een eeuw eerder N oordoost-Turkije w aren b in n en getrok k en en verw an t zijn m e t on ze an tiek e zu id erb u ren , de G alliërs.
Slangenmensen in Athene Ook in de m en sen w ereld ko m en kin d eren v an de aa rd e m e t slan gen b en en voor, en w el in de sag en ro n d h et o n tstaa n van Athene. Zo w as er Cecrops, de bouw er van de A kropolis, die slan ge n b e n e n b e zat m a a r z e lf drie m ooie v o lled ig m en selijke doch ters kreeg. A an h en w erd d oo r A th en a op zekere d a g een gesloten m a n d je ter b ew arin g toevertrouw d. Ze m oesten er m a a r n ie t in kijken, ald u s de go din, die m e t dit verbod n atu u rlijk de n ieu w sg ierig h eid van de m e isje s aanw aklcerde. A glauros, H erse en P an drosos lich tten h et dek sel en zagen een
22
k lein m onster, v e rgelijk b aar m e t h u n v ader, een jo n g e tje m e t in p la ats van b en en een slan genlijf, in g ezelsch ap van een p a a r forse slan gen . In p a n ie k w ierpen ze zich v a n a f de Akropolis te pletter. M et h e t jo n g e tje zou h et go ed aflo p e n , o m d a t hij ook de scep ter over Athe ne zo u zw aaien. M aar w ie w as deze E rich th on ios d a n w el? A thene h ad er een go ed e reden voor geh ad h et k in d verborgen te h o u d en , w an t in d ire ct w as zij veran tw oordelijk voor zijn b estaan . H aar m e d e go d H eph aistos h ad eens zijn zin n en op h aar, de k u ise m a ag d , gezet en in zijn opw in d in g h ad hij tijden s een v erlcrach tin gspogin g zijn za ad op h a a r dijbeen u itg e stort. A th en a h a d d it m e t w alg in g v an h a a r afgeveegd, h et k w am in de g ro n d en bevruch tte zo Gaia, de aard e. Toen de b ab y geb oren w erd, zorgd e A th en a voor zijn opvoeding. D it alles von d p la ats op de A kropolis en de A th eners legd en h et b izarre verh aal u it als bew ijs van h u n geb on den h eid a a n d it stu k van de aard e en v an h u n oude b an d m e t G aia en A thena. Som s w erd E rich th onios - in de n a a m zit h et w oord voor aarde, chthoon, b eslo ten - gelijkge steld m e t zijn opvolger E rech th eus, die ook op de A k ropolis vereerd w erd. H un stoffelijke resten zo u d en on d er h et E rech th eion begraven zijn en b ew aak t w orden d o o r de b eroem d e lcaryatiden.
Monsters en water Z eeslangen en grote v issen zijn in een zee m a n sc u ltu u r als de Grielcse u iterst geliefd. Zo ken nen we bijvoorbeeld een verh aal over door D ionysus in d olfijn en veran derde piraten. O f over de dichter A rion die door een d olfijn over zee w as gedragen , gered u it h et zoute w ater n ad a t hij door an dere zeerovers overboord w as gezet. Toen dezen n ietsverm oed en d in de haven van K orinthe b in n en liepen , k o n den ze op aan w ijzin g van A rion z e lf w orden ingerelcend.
r
M aar h et kon veel erger. Zo w aren er Scylla en Charybdis, verraderlijke ro tsp artije n w aarop een sch ip m a a r al te m ak k elijk te pletter kon lopen . C harybdis w erd voor de k u st v an A frika g esitu eerd , Scylla zou h eersen in de Straat v an M essina, tu sse n Sicilië en h et Italiaan se v astelan d . De fo rm atie s zijn al in de Odyssee v a n H om erus om gevorm d tot m on sters. Scylla is een p rach tige vrouw die m e t h a a r b oven lich aam , m ooi gezich t en golvend h a a r de sc h eep slu i n a a r zich toelo n k t en d an toeslaat. U it h aar m id d e l o n tsp rin gen b eren en h on den en h a a r o n d e rlich aam b e sta a t u it gig an tisch e ach terlijven v an vissen w aa rm e e ze k an m ep p en . O dysseus rek ent precies u it hoeveel lieden hij kw ijt zal raken, als hij er m e t zijn sch ip lan g s m o e t n a de siren en h eelh u ids te zijn gep asseerd. Hij h ee ft geen an dere keuze, o m d a t er geen an dere ro ute is: er zijn zes slach toffers te betreu ren . Ook de A rgo n au ten k o m en lan g s de siren en en n ad eren du s Scylla. Zij kiezen voor h et m in stens zo gevaarlijk e altern atief, de bew egende ro tse n die C harybdis h eten en w eten deze m e t een list te laten d ich tklappen door er een d u if doorh een te sturen. Zodra ze w eer u iteen schuiven v aren ze er in volle v a art doorh een . Van d an a f blijven de blokk en onbew eeglijk. In de k u n st ko m t C h arybdis n ie t voor, terw ijl veel k u n ste n aars zich gew aagd h eb b en aan een verb eeldin g van h et Scylla-avontuur. Zo is er de grafversierin g u it Tarente m e t h et 18
m o n ster gezien v a n a f de go rd el m e t de h on d en en de beren. Rond h et b egin van on ze ja a r tellin g is er in een v illa bij Sperlon ga, aa n de k u st tu sse n Rom e en N apels, een m e e r dan leven sgrote gro ep van O dysseus en Scylla opgesteld. V olgens de sig n a tu u r w as h et w erk ge m a ak t d o o r drie beeld h ouw ers van h et eilan d Rhodos. H eraldes en an dere h eld en k rijgen te m ak en m e t m an n elijk e zeew ezens die er in eerste in stan tie u itz ien als gew one m e n se n en in even tuele gevechten u iteen lop en d e ge d aan te n k u n n e n aan n em en . D eze steevast m e t de o m sch rijv in g ‘grijsa ard s van de z e e ’ aa n g e d u id e
24
20
□ □ □ □ □
18 Scylla met honden koppen die een man verslinden, fragment grafmonument, Tarente, 325-280 v. Chr., Allard Pierson Museum, Amsterdam 19 Drinkbeker in de vorm van een zeedraak, Apulië, 4de eeuw v. Chr., Collectie Moonen-Gijs
20 Zeedraakje, onderdeel Romeins legervaandel, Italië, lste-3de eeuw, Allard Pierson Museum, Amsterdam
fig u re n als N ereus, Proteus, Phorcys en Triton b ezitten voo rspellen d e gaven en hebben w eet van voor de m en s in de diepte van de zee on vin db are kennis. Zo w eet H erakles de o ude N ereus, die zich ach tereen volgen s in een leeuw, een slan g en een vis veran dert, te w eerstaan en k rijg t d a a rn a b e lan grijk e in fo rm atie om n a a r h et eilan d van de H esperiden te k u n n en varen. De sterveling Peleus k rijgt van de go d en te h oren dat zijn b ru id de N ereide Thetis zal zijn, voor h em een h ele eer, m a a r zij w il zich n ie t zo m aa r geven o m d a t ze w eet d a t h aar zoon v ro e gtijd ig zal sterven op h et slagveld. Peleus h o u d t h aar in de h ou d greep , ook al v eran dert ze in een leeuw , in v u u r en in een zeem onster. H un k in d is de b eroem de G riekse h eld A chilles die, zoals voorspeld, jo n g zal sn euvelen in de T rojaan se Oorlog. Zulke sch e rm u tse lin ge n zo u d en k u n n e n beteken en d a t de zee zijn raad se ls m o e ilijk prijs g eeft en doen de m en s zijn afh an k elijk h eid van dit ele m e n t beseffen. De zee b lijft zelfs voor 19
een ervaren zeem an een o n k en b aar deel van de n a tu u r en van de m o n sters erin en erom -
20
h een m oet hij steeds a fsta n d bew aren. G elukkig zijn er ook go ed m o e d ige w ezens, verg elijk b aar m e t de u iterst geliefd e dolfijn en. In h et gevolg v an de zeego d en P oseidon en A m ph itrite en van de eerb ied w aardige N ereus en zijn v ijftig doch ters de N ereiden h o u d e n zich m en gw ezen s van allerlei a a rd op. M eestal zijn h et beesten die m en op h et droge b eter kent, m a a r d a n m et een vissen staart. In de beel d en de k u n st k o m t m en zeedraken , zeecen tau ren , zeetijgers en -panters, h ip p o cam p e n (een soort ze e p aard e n van gro o t form aat) en triton en tegen. De laatste hebben een m e n se lijk b oven lijf en b ied en h u n vissig e ru g a a n de N ereiden aan , w an n eer die w illen spelevaren.
3
Ze b lazen op een k in k h oo rn o f an d ere schelp en h eb b en w ier o f zelfs k reeften sch aren in h u n haar.
Een edele solitair die weinig vliegt: de feniks Een u iterst e e n zaa m w ezen is de fen ik s, de vogel die alleen m a a r positieve gevoelens opw ekt, o m d a t hij sta a t voor de k o m st van goed e tijden. H et is een sch u w dier, door n ie m a n d ooit in leven den lijve gezien en d a a ro m v a ag om sch reven als een b e est zo gro o t en
25
m ooi als een ad elaar, m e t een rood, go u d k le u rig en vooral p a ars verenpak. Om de kop schit tert een n im b u s o f h alo die stralen in g o u d k le u r u itstraalt. Het b eest zit op een p a lm b o o m in een n e st o f op een kale berg, steeds op een h oge p o sitie zo d at hij de w ereld k an overzien. B oom e n /o f b e rg ligg en in Arabië, In dia o f een an d e r exotisch lan d . Als lan d van h erk o m st w ordt w egens de n aam sgelijk en is ook Fenicië gen oem d , terw ijl schrijvers u it de christelijke trad itie h et p arad ijs als w oon plaats aa n wij zen. Zijn d ieet b e sta a t u it d a u w en n e ctar o f (in de bijb else traditie) m an n a, b eide go densp ijzen . Sp an n en d e avon turen m a ak t de feniks tijden s zijn lan g e b e staa n n ie t m e e en als hij o u d is, vliegt hij n a a r Egypte om d a a r te H eliopolis (‘Stad van de Z on’) in een n est, sam en g esteld u it g e u rige h o u tso o rten en reu k w aren te sterven. U it zijn stoffelijke resten o n tstaa t een w orm ; deze o n tp o p t zich even later als een jo n g e feniks die m e t m e d e n e m in g van h et n est en de resten van zijn v ad er n a a r h e t oosten vliegt en n a vijfh on d erd ja a r (of m eer) h etzelfde doet als zijn vader. D eze vorm van au to g en ese o f sp o n taa n o n tstaa n lcan m en verld aren u it h et idee van ro tten d vlees m e t m ad en . Het tot op de d a g v an v a n d aa g vertrouw d e b eeld van ‘u it de as g e b o ren ’ b eston d in de O udheid eveneens: volgens die v a rian t h ad de ou de vogel zic h ze lf verw ond, w as er u it zijn b loed een la r f geg ro eid , en w erd h et lijk van de dode feniks ritu eel verbrand. In de klassiek e w ereld en late r ook in de christelijke sy m boliseert de feniks de zon, die im m e rs ook telkens w eer h errijst, en h et b e g in van een n ieuw go u d e n tijdperk. Ook h ee ft hij een kon in k lijke statuu r. D at laatste is door de p u rp e rk le u r - in h et G rieks b eteken t phoinix zowel ‘p u rp e r’ als ‘p a lm b o o m ’ - verk laarb aar. N ieuw tijd p erk o f ver n ieu w in g van een b e staan d e era: so m m ige h eersers in de O udheid lieten h u n k o m st m ark e ren door de geb oorte van de feniks. Zo w as er b ijvoorbeeld de R om einse keizer C alig u la die in 37 aa n de m a ch t kw am en 36 als ja a r van geb oorte van een nieuw e fen ik s te b oek stelde.
26
Toen deze alo m geh ate keizer n a vier ja a r ten val kw am , lie t zijn opvolger C lau d iu s h etzelf de ja a r als vo o raan k o n d ig in g v an zijn k o m st gelden . De geb oorte van C h ristus is om dezelf de reden ‘g e d a te e rd ’ in h et geb o o rte jaa r van een feniks. Voorts is de fenik s sym bool van de ziel en sta a t hij in christelijke con text v oor de o p stan d in g van de ziel. O bjecten u it h et K optische Egypte bew ijzen de lan ge trad itie van h et fabel21
dier en de p o p u larite it ervan in de o rn a m e n tie k van grafm o n u m en ten . De feniks staat
22
ko rtom voor al h et go ed e d at de n a tu u r en de go d en o f G od ons k u n n en b ren gen en voor de w edergeboorte v an goden, God o f m en s. Z elf doet hij n ie ts om deze gelu k k ige toestan d te bew erkstelligen.
De griffioen, symbool van de zon D oor h et g o u d in zijn verenpalc en doo r de asso ciatie m e t H eliopolis geld t de feniks als een zo n n edier bij uitstek. D at g a a t ook op voor een an d ere m yth isch e vogel, de griffio en . D eze zit fysiologisch veel gekker in e lk a ar d an zijn gevleugelde collega. Hij h ee ft de kop van een 23
ad e la ar o f an d ere roofvogel, h et lijf van een leeuw en reu sach tig e vleugels. V an uit de O riënt ko m t h et b e est al v ro e g in de G riekse c u ltu u r: in de tro o n z aal van h et p aleis te R nossos op K reta (zestiende eeuw voor Christus) flan k e re n g riffio e n e n de troon. H un v o g e ln a tu u r w ordt d a ar en in latere v o o rstellin gen b e n a d ru k t d o o rd at h et leeu w en lijf gevederd is. T u ssen u itb eeld in gen in Knossos en latere tijd zit een h ia a t van b ijn a ach t eeuw en. W aarsch ijn lijk zijn de griffio e n en die v a n a f de ach tste eeuw w orden u itg eb eeld gerelateerd aan die in de b esch av in g van de H ittieten in Klein-Azië. De kop k rijg t n u sp itse oren en straa lt een sterke op letten d h eid uit.
27
De go d A pollo h eeft so m s een g riffio e n als b egeleid er aa n zijn voeten. H et dier h o u d t h et zo n n e rad v ast en sta at zo voor één van A p ollo’s kw aliteiten , n am e lijk als e qu ivalen t v an de zo n n e g o d H elios. Een enkele keer is h et b eest zelfs trekdier van de w agen w aaro p de zon h et firm a m e n t doorklieft. Er is slech ts één m y th ologisch verh aal b ekend m e t b etrek k in g tot griffio en en . A an de ran d v an de b e sch aafd e w ereld b ew aakten deze w ezens b ergen m e t go u d en diam an ten . Ettelijke keren w erd h u n territo riu m b e laag d d oo r go u d d o rstige een ogige m en sen , de A rim aspen . Tevergeefs w as h u n aan val, w an t steeds w erden zij door de vogels verslagen . Op enkele u it b eeld in g en in de an tiek e k u n st w orden m a n n e n in oosterse ldedij door g riffio e n en m et h u n ld au w en de h em el in getrokken . H erodotus, de G riekse gesch iedsch rijver u it de vijfde eeuw voor C h ristus, situ e e rt de con flicten in Zuid-Rusland. G riffioen en zijn dus n ietso n tzien d e bew akers en als z o d an ig kom en ze re g e lm atig in de an tiek e k u n st voor: ze h o u d en de w ach t bij tem p els, p aleizen en toegan gsw egen . Een veel voo rko m en d e asso c iatie is er ook m e t de dood: g riffio e n en bew aken h et lijk o f h et g r a f en zo rgen som s zelfs voor h et tran sp o rt n a a r de onderw ereld. Ze zijn in d at opzich t vergelijk b a a r m e t h arp ije n en siren en. Om die red en zijn ze h erh aald elijk in de grafk u n st voorge steld. In de loop van de tijd w ordt de g riffio e n v a ak in o rn am en tele vorm uitgeb eeld , al dan n iet in h erald isch e op stellin g ter w eerszijd e van een k an d e lab e r o f een k o stb are vaas. Het 24
h ier afgeb eeld e m a rm e re n pilasterlcapiteel is d a a r een m ooi voo rb eeld v an, evenals de veel
25
k lein ere griffio e n sk o p in bron s.
28
25
□ □ □ □ □
24 Griffioen, bouwfragment, Romeins, 50-100, Rijksmuseum van Oudheden, Leiden
Kop van een griffioen, applique, Italië, 3de eeuw v. Chr., Allard Pierson Museum, Amsterdam 25
De sfinx, een geheimzinnig wezen Is d it een vogel o f een zo ogd ier? H et lijf is d at van een k at, de kop is h et h oofd van een m en s en v a ak zijn er vleugels en een staart. En w elk ge slach t h eeft h et b eest? In Egypte is de sfin x m a n n e lijk en stelt hij, v a n a f h et m id d e n v an h et derd e m illen n ium voor C hristus, de farao voor (later w orden k o n in gin n en eveneens in deze ged aan te gep ortretteerd en ont sta an er vrouw elijke sfinxen). In de G rieks-Rom einse w ereld is h et dier b ijn a u itslu ite n d in vrouw elijke v orm vereeuw igd. Er is geen specifieke reden voor d at geslach tsversch il bekend; verm oedelijk h eb b en de G rieken, die al in de ach tste eeuw voor C h ristus sfin x e n u itb eeld den op aardew erk, h et m o tie f u it Egypte overgenom en en er een eigen d raai a a n gegeven. De fig u u r sy m bo liseert ra ad se lach tig h e id , ge h e im h o u d in g en bew aking. In tegen stellin g tot de m eeste fab eld ieren h ee ft de sfin x in de overlevering geregistreerd e ouders, de m en gw ezen s E ch idn a en Typhon, z e lf o n tsp ro n g en aa n m on sters en voorzien van slan gen b en en zo als de G iganten. D it m on sterlijk e p a a r w ordt door de G rieken (bijvoor b eeld door de gen o em d e d ich ter H esiodus) ook aan gew ezen als m o ed er en v ad er v an Cerbe ru s, de ch im ae ra en Scylla - o m slech ts de drie in dit stu k besch reven w ezens te noem en . V olgens een an d ere trad itie zou de c h im a e ra de m o e d e r v an de sfin x zijn. In b eid e gevallen g a a t h et d u id e lijk om oerw ezen s als ouders. De enige beken de en m eteen ook zeer b eroem d e episode u it h et m y th ologisch e leven van d it m en gw ezen is de o n tm o e tin g m e t O edipous. Voor de poo rten van Thebe, op de b e rg Phikion, zit een sfin x die stad en lan d terroriseert. A an iedereen die voorbijkom t, b u rg e r o f rei ziger, g e e ft ze een ra ad se l op: ‘W elk w ezen loop t op twee, drie o f vier b en en en is zw akker n aa rm a te h et er m eer n o d ig h ee ft?’ In so m m ige versies g e e ft ze als extra aan w ijzin g d a t dit gevraagd e w ezen een stem heeft. W ie h et an tw oord n ie t w eet - d u s iedereen - w ordt zon d er p ard o n in h e t n ab ijg elegen ravijn gestort en sterft een jam m e rlijk e dood. O edipous ra ad t w el goed : ‘De m en s; als k in d k ru ip t hij op h an d e n en voeten tegelijk, late r lo o p t hij op twee b en en en in zijn o u d e rd o m g e b ru ik t hij een stok.’ De vraag stelster volg t h a a r eigen slach toffers en w erpt zic h ze lf in de afg ron d .
29
26
In de k u n st w orden de T h eb an en en h u n co n fro n tatie m e t de sfin x h erh aald e m a le n u itg e beeld, Indien slech ts één m a n bij h et dier sta at, is d at O edipous. H et b eest k a n op een zu il o f op een rots zitten, w aarbij h et eerste ob ject n a a r de stedelijke con text verw ijst, h et twee de n aa r de b erg Phikion. De sfin x is in dit v erh aal verbonden m e t de dood. M ede d a aro m h ee ft de an tiek e m en s de sfin x al v roeg als sym bool van de dood o f als d o o d sd e m o n ge b ru ik t d a n w el als w ach ter laten fu n ge re n bij g rafm o n u m e n ten . G rieken stelden in de zesde eeuw voor C h ristus m a r m eren en sten en sfin xen op als g rafm o n u m e n ten o f schon ken ze in de tem pels a a n de go den. In de zo m er van 2002 bijvoorbeeld w erd een m a rm e re n sfin x o n td ek t op de oude b e g ra afp la ats van A thene, de K eram eikos: h et dier h ad tot ongeveer 500 een g r a f bew aak t en w as, als gevolg van een sch o o n m aak actie v a n h et kerkhof, ge d u m p t on d er een p ad. In
27
graven w erden terraco tta b eeld jes van h et fab e ld ier m eegegeven. Op enkele vazen voeren sfin x e n jo n g e m an n e n d oo r h et lu c h tru im n aa r de on derw ereld en d a ard o o r lijken ze op de h arp ijen . In de sacrale b o u w k u n st w orden sfin xen als d em o n en tegen kw ade krach ten g e b ru ik t en zitten ze als w ach ters op de n o k van een dak. G aan dew eg verliezen sfin xen in de k u n st h u n g rim m ig h e id en in de R om ein se tijd w orden h e t lieve sch oo tp o esjes en k u n n e n ze zelfs in de aa n k le d in g van een tu in als vrijstaan d b eeld o f als d raag ste r van een fon tein een decoratieve rol spelen . De o p stellin g is d a n net als bij de g riffio e n v a ak h eraldisch . Een m ooi voorbeeld vorm t een m a rm e re n fries lan g s de d ak ran d van de tem pel voor de gestorven keizer A n ton in us Pius en dien s vrouw F au stin a op h e t F orum R om an u m te R om e (rond 160 n a Christus).
30
26 Jongens rennen weg voor sfinx, afbeelding op drinkschaal, Athene, ca. 550 v. Chr., Sfinx-en-rennersschilder, Allard Pierson Museum, Amsterdam
Sfinx, grafbeeld, ZuidItalie, 3de-2de eeuw v. Chr.,Collectie Moonen-Gijs 27
Lierspelende sirene, afbeelding op oliefles, Athene, ca. 500 v. Chr., Athena-Schilder, Allard Pierson Museum, Amsterdam 28
Vogelvrouwen met keeltjes als nachtegalen: de sirenen Er zijn er m a a r twee o f vier van, de vrouw elijke m on stervogels siren en, m a a r ze zijn w el bij zo nd er gev aarlijk voor de n ietsverm o ed en d e zeem an . Als deze on der een e e n zam e k u st v aart, zitten ze d a ar op een rots o f in een b oom , vogels m e t een vrouw enlcop die p rach tig zin gen en m e t deze lokken de z a n g de sch ipp er u it zijn koers b rengen . Sch ip b reu k en ver drin k in g van de b e m an n in g zijn h et on verm ijdelijk e gevolg. In so m m ige u itb eeld in gen 28
b esp elen ze een blaas- o f to k k elin stru m en t, m a a r volgens de schriftelijke overlevering is h et altijd h u n stem die de zeelieden tot o n op letten d h eid verleidt. Siren en sta an voor verleidin g in h et algem een , zo als b lijk t u it een o p m erk in g die de filo so o f Plato in zijn b ero em d e d ia lo o g Symposion A lcibiades in de m o n d legt. In een d rietal verh alen w eten de siren en h u n w rede doel n ie t te bereiken. Als O dysseus van T roje zijn h u is prob eert te bereiken , is een van de te tro tseren gevaren h et g e z an g van de sirenen. Van de toverkol Circe h e e ft hij h et advies gek regen de roeiers h u n oren m e t w as dich t te laten sto p p en en zich ze lf aa n de m a st te laten vastb in d en : hij lcan lu isteren , zij h oren n iks en k u n n e n evenm in zijn even tuele bevel om n a a r de k u st te v aren opvolgen. De A rgon auten , die op h et schip de Argo n a a r de Z w arte Zee koersten, h ad d e n een veel aa n g en am ere m a n ie r o m v an de b eesten a f te kom en. Een van hen im m ers w as de grootste zan ger aller tijden , O rpheus, voor w ie h et een koud k u n stje w as de vogelvrouw en te overstem m e n en tegelijkertijd m e t zijn m u z ie k de cad an s van de roeiers te versterken. D it m o tie f d ecoreerde een sten en geb ou w tje in h et h eiligd o m voor A pollo te D elphi: ro n d 550 voor C h ristus h ad d e n de opdrach tgevers, bew oners van de stad Sikyon, dit gek ozen u it eerbied voor de m uzielcgod.
31
□□□Sn
V olgens de derd e episod e streden de siren en eens om de m u z ik ale eer m e t de m u z e n en leden ze een sm ad elijk e n ed erlaag. Hoe k a n h et an d ers als m e n in h e t k rijt treed t tegen de b e sch erm sters van de ku n sten ! De m u z e n v ern ederden h u n teg en stan d sters d oo r een grote veer u it h u n lijf te trekk en en als trofee in h u n h a a r te steken. In de k u n st v an de R om ein se tijd, m e t n am e op w an d sch ild erin g en en sarco faag re liëfs, d ragen de m u z e n d it attrib u u t m et trots. Siren en zijn, kortom , een m o o i voorbeeld v a n verraderlijk e sch oon h eid. N iet dank zij u ite r lijk o f vorm zo als bij de sfin x en bij M edusa, m a a r doo r h u n stem , j a doo r h u n ku n st. T egelijkertijd geld en ze als b esch erm sters van de gestorven en - m issch ie n is d a t id ee zelfs o u d e r d a n h et verleidelijk e m u z ie k m ak e n - en d a aro m ko m en ze in de fu n e raire k u n st h erh aald e m a le n voor, bijvoorbeeld op h et k a lk sten e n k ap iteel u it de eerste h elft van de 29
derd e eeuw voor C h ristus u it h e t A llard P ierson M useum . De terra co tta b eeld jes en v azen m et voo rstellin gen va n siren en sta m m e n u it graven, m a ar k u n n e n vóór de b ijz ettin g in de
30
h u ise lijk e sfeer zijn geb ru ik t. De an tiek e trad itie w ild e d a t op de graven v a n de p o litic u s en to n ee ld ich te r Sop h ocles, gestorven in 406, en v an de red en aar-p oliticu s Isocrates, gestorven in 338, b e eld en v a n siren en sto n d en opgesteld. W ellicht w erd en deze o m h u n re to rie k en d ich tk u n st v e rm aard e m a n n e n m e t de g o u d e n kelen van de vogelw ezen s gelijk gesteld . M onsters w aren de sire n e n in zo ’n v e rg e lijk in g k la arb lijk e lijk n ie t m eer. Van de g e n o e m d e b e g ra a fp la a ts te A thene, de Keram eilcos, zijn g ra fm o n u m e n te n m e t u itb e e l d in ge n v a n sire n e n u it de b e treffen d e p e rio d e beken d, zo d at deze verh alen h eel g o e d een kern van w aarh eid k u n n e n bevatten . 32
30 30 113011 31 I 31
Treurende sirene, kapiteel van grafmonu ment, Tarente, 3de eeuw v. Chr., Allard Pierson Museum, Amsterdam 29
30 Sirene, beeldje, Athene, ca. 425 v. Chr., Allard Pierson Museum, Amsterdam 31 Harpij, fries van grafmonument, Xanthos (Turkije), 5de eeuw v. Chr., British Museum, Londen
Vogels met grijpgrage klauwen: harpijen U iterlijk lijken siren en en h arp ije n op elkaar. Terw ijl de siren en o p d oem en lan g s de kusten, duik en deze vrouw en m e t vleugels (dus m e e r m enselijk) o f vogels m e t vrouw en k opp en over al op h et lan d op o m sto rm te b ren gen . De beesten zo rgen voor vreselijke tu rb u le n tie en ku n n en in de d aard o o r o n tstan e verw arrin g m en sen u it h et leven grijp en . In de m yth ologie w eten ze ook levenden tijd elijk u it h u n o m g evin g w eg te h alen . H un n aa m is verw ant aan h et G riekse w erkw oord voor g rijp en en roven, harpazein, en d at is ook h u n b eken dste eigen schap. Bij dit b eeld d e n k t m en allich t a a n de d reigen d e zw erm en vogels u it H itch cock’s The Birds, m a a r h et g a a t h ier eigen lijk om een zeer ldein a a n ta l van slech ts drie w ezens. Ze sta an voor de p lo tselin g e dood. De al gen oem d e A rgon au ten m a ak te n op h u n om zw ervingen ook m et de h arp ije n kennis. Toen zij bij k o n in g P h ineus in Thracië kw am en, troffen ze deze u itg eh o n g erd aan. De h ar p ijen bleken steeds al h et eten van de tafel te roven voo rd at hij een h ap h ad k u n n en n em en , o f ze b evu ild en h et m e t h u n stron t. Twee A rgon auten , zonen van de go d van de n oorden w in d Boreas, w isten ze te v erjagen , zo d at h et leven voor de k o n in g w eer zin kreeg. In de w ereld van de doo d zijn h arp ije n n iet u itslu iten d gruw elw ezens. Zij zijn de dem on en die de ziel v an de m en s n a a r de on derw ereld b ren gen en over h et g r a f w aken . D aarom zijn vogelvrouw en som s op een tom be, in re lië f o f d rie d im e n sio n aal uitgebeeld. Een b eroem d m o n u m e n t is h et h a rp ije n g ra f u it X an th o s (zu id ku st van Turldje), d at n u in h et British M u seum in Londen te zien is: een p ro cessie vogelvrouw en siert de b oven ran d van h et g raf 31
gebouw , d a t u it de late vijfde eeuw voor C h ristus dateert.
33
